Axloqiy tarbiyada Kaykovusning «Qobusnoma»asaridan foydalanish - Педагогика - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	30000UZS
Размер	75.5KB
Покупки	0
Дата загрузки	27 Ноябрь 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Педагогика

Продавец

Moxira Xasanova

Дата регистрации 06 Январь 2025

16 Продаж

Axloqiy tarbiyada Kaykovusning «Qobusnoma»asaridan foydalanish

Купить

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM
FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
BOSHLANG‘ICH TA’LIM YO‘NALISHI
BOSHLANG‘ICH TA’LIM PEDAGOGIKASI FANIDAN
KURS ISHI
Mavzu: Axloqiy tarbiyada Kaykovusning «Qobusnoma»asaridan foydalanish
Qabul qildi:___________________
Bajardi:

MUNDARIJA:
KIRISH...............................................................................................................3
I.BOB. ILK UYG ONISH DAVRIDA TA'LIM-TARBIYA MAZMUNIʻ ....5
1.1. Ilk Uyg onish davrida ta'lim-tarbiya mazmuni...............................................5
ʻ
1.2. Axloqiy tarbiyada Kaykovusning « Qobusnoma » asaridan foydalanishda
pedagogik imkoniyatlar ……………………………………………………….10
II.BOB. AXLOQIY TARBIYADA KAYKOVUSNING
«QOBUSNOMA»ASARIDAN
FOYDALANISH…………………………..18
2.1. Sinfdan tashqari ishlarda Kaykovusning « Qobusnoma » asaridan
foydalanishning ahamiyati …………………………………………………….18
2.2. Oila tarbiyasida «Qobusnoma»ning o rni…………………………………
ʻ
26
XULOSA……………………………………………………………………...37
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR.........................................................39
2

KIRISH.
Mavzuning dolzarbligi . Hozirgi zamon yoshlarining axloqiy qadriyatlari va
ma’naviy tarbiyasiga bo‘lgan talablar kundan-kun ortib bormoqda. Jamiyatda
axloqiy muammolar va ijtimoiy beqarorlikning kuchayishi, yoshlar orasida o‘zaro
hurmat, adolat va mehnatsevarlik kabi qadriyatlarning kamayishi o‘ta dolzarb
masala sifatida ko‘riladi. Bu muammolarni hal qilishda ta’lim-tarbiya tizimi
muhim rol o‘ynaydi. O‘zbekiston Respublikasining ta’lim sohasidagi islohotlari
yoshlarni ma’naviy va axloqiy jihatdan yetuk shaxslar sifatida tarbiyalashga
qaratilgan. Shu ma’noda, tarixiy ahamiyatga ega bo‘lgan ilmiy asarlardan,
masalan, Kaykovusning «Qobusnoma» asaridan foydalanish o‘zining muhimligini
yanada oshirmoqda. «Qobusnoma» XI asrda yozilgan bo‘lib, uning muallifi
Kaykovus o‘z asarida insonning axloqiy fazilatlari, adolat, mehnatsevarlik, ota-
onaga hurmat, do‘stlik va boshqa ma’naviy qadriyatlarni targ‘ib qilgan. Asar
nafaqat o‘sha davrning axloqiy me’yorlarini aks ettiradi, balki zamonaviy ta’lim
tizimida ham axloqiy tarbiya berishda keng qo‘llaniladigan manba bo‘lib
qolmoqda. Bugungi kunda bu asarning dolzarbligi ortib bormoqda, chunki yoshlar
o‘rtasida axloqiy muammolar ko‘paygan, jamiyatda ijtimoiy adolatsizlik va
axloqiy inqiroz xavfi mavjud. Shu bois, Kaykovusning «Qobusnoma» asaridagi
axloqiy maslahatlar va hikmatlar, shuningdek, o‘quvchilarga axloqiy normalarni
o‘rgatishning samarali vositasi sifatida taqdim etilishi katta ahamiyatga ega. Shu
nuqtai nazardan, «Qobusnoma» asari hozirgi ta'lim-tarbiya jarayonida nafaqat
tarixiy va ilmiy ahamiyatga ega, balki zamonaviy yoshlarni ma’naviy-axloqiy
jihatdan rivojlantirishda muhim manba sifatida xizmat qiladi. Bu asar, ayniqsa,
yoshlarni axloqiy me’yorlar va jamiyatdagi adolatni anglashga o‘rgatishning
samarali vositasi bo‘lishi mumkin. «Qobusnoma» asarining o‘rganilishi va ta’lim
jarayonida qo‘llanilishi axloqiy tarbiyani mustahkamlashga, yoshlarni hayotga
3

tayyorlashda samarali yordamchi vosita bo‘lib, ta’lim va tarbiyaning umumiy
sifatini yaxshilashga xizmat qiladi.
Kurs ishining maqsadi. Kaykovusning «Qobusnoma» asarining zamonaviy
ta’lim-tarbiya jarayonida axloqiy tarbiya vositasi sifatida pedagogik
imkoniyatlarini aniqlash va ularni maktab darsi, sinfdan tashqari mashg ulotʻ
hamda oilaviy tarbiyada samarali qo‘llash bo‘yicha amaliy tavsiyalar ishlab
chiqishdir.
Kurs ishining vazifalari:
 Kaykovusning “ Qobusnoma ” asarining nazariy-metodik asoslarini
o‘rganish;
 asardagi axloqiy-pedagogik g‘oyalar va maslahatlarga ilmiy-tahliliy
baho berish;
 “ Qobusnoma ” ning zamonaviy o‘quv dasturi va o‘quv materiallari bilan
uyg‘unligini aniqlash;
 maktab darslarida asarni foydalanish uslub-metodikasini aniqlab,
pedagogik imkoniyatlarini tahlil qilish;
 sinfdan tashqari tadbirlar va loyihalarda «Qobusnoma»dan
foydalanishning samaradorligini o‘rganish;
 oila tarbiyasida asarning o‘rni va ota-onalar hamda uy sharoitida
pedagogik qo‘llanilish yo‘llarini aniqlash;
 o‘qituvchilar va ota-onalar orasida so‘rov-tadqiqot o‘tkazib,
«Qobusnoma»ni qo‘llash bo‘yicha amaliy ehtiyoj va mulohazalarni aniqlash;
 pedagogik tajriba mashg‘ulotlari tashkil etib, ularning natijalarini tahlil
qilish;
 «Qobusnoma» asaridan foydalanishga doir amaliy tavsiyalar va metodik
ko‘rsatmalar ishlab chiqish.
Kurs ishining predmeti. Kaykovusning «Qobusnoma» asarining maktab va
oilaviy tarbiya jarayonlarida axloqiy–pedagogik vosita sifatida qo‘llanilish usullari
hamda ularning samaradorligini o‘rganuvchi nazariy va amaliy munosabatdir.
4

Kurs ishining obyekti. Maktab darslari, sinfdan tashqari mashg‘ulotlar
hamda oila tarbiyasi jarayonlarida Kaykovusning «Qobusnoma» asaridan
foydalanish vositalari va ularning ta lim-tarbiya jarayoniga ta siridir.ʼ ʼ
Kurs ishining tuzilishi: kirish, 2 ta bob, umumiy xulosa va foydalanilgan
adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.
I.BOB. ILK UYG ONISH DAVRIDA TA'LIM-TARBIYA MAZMUNI.
ʻ
1.1. Ilk Uyg onish davrida ta'lim-tarbiya mazmuni.
ʻ
Ilk Uyg onish davri (Islom Zahira davri) ta’lim-tarbiya mazmuni axloqiy
ʻ
mukammallikka erishish, bilim va ma’rifatni uyg unlashtirishga qaratilgan bo lib,
ʻ ʻ
unda diniy va dunyoviy fanlar bir xalqqa xizmat qilgan. Bu davrda maktablar
(maktab, madrasa, dabirston) 6 yoshdan boshlab farzandlarni Qur’on, hadis, fiqh,
falakiyot, falsafa, adabiyot kabi turli fanlarga o rgatgan. Ta’lim mazmuni qomusiy,
ʻ
falsafiy va badiiy merosni saqlab, uni amaliy hayotga tatbiq etishga qaratilgan edi.
Kaykovusning «Qobusnoma»si esa ana shu pedagogik an analarning natijasi
ʼ
bo lib, axloqiy-pedagogik g‘oyalarni konkret misollar va tavsiyalar orqali
ʻ
namoyish etadi.
Ilk Uyg onish davri (8-13-asrlar) ta’lim-tarbiya tizimi ilm-fan va madaniyat
ʻ
rivojining eng yuksak davrlaridan biri bo‘lib, ayniqsa Islomiy ilm markazlarining
gullab-yashnashi bilan ajralib turadi. Bu davrda ta’lim tizimi nafaqat ilmiy
bilimlarni o‘rganishga, balki shaxsning axloqiy va ruhiy shakllanishiga ham
qaratilgan. Buxoro, Bag‘dod, Samarqand kabi shaharlar ilmiy markazlar sifatida
mashhur bo‘lib, ularda ta’lim berish tizimi yuqori darajada rivojlangan edi.
Madrasalarda o‘quvchilar Qur’on, hadis, fiqh, falsafa, tabiatshunoslik va adabiyot
kabi turli fanlar bo‘yicha ta’lim olishgan. Bu davrda ta’lim nafaqat jismoniy, balki
axloqiy mukammallikni ham ta’minlashga intilgan.
Tarixi kontekst. Zamonaviylik va universallik: Ilk Uyg onish davrida Islom
ʻ
ilm-fani jahon ta’lim tizimining markaziga aylangan. Ayniqsa, Abbasiylar davrida
(8-13-asrlar) Bag‘dod ilmiy markaz sifatida dunyoga mashhur bo‘lib, u yerda ilmiy
bilimlar va madaniyat keng tarqalgan. Bu davrda, islomiy ilmlar, shu jumladan,
falsafa, matematika, tibbiyot, astronomiya va boshqa sohalarda ilmiy ishlanmalar
5

yaratildi. Madrasalar va ilmiy markazlar yoshlarni bilim olishga va axloqiy
tuyg‘ularni shakllantirishga yo‘naltirgan. Bu yerda ta’lim zamonaviy ta’lim
tamoyillariga yaqin bo‘lib, ilmiy tafakkur va axloqiy qadriyatlar uyg‘unlashgan.
Madrasalar, shuningdek, ilm olishga qiziqqan barcha yoshdagi o‘quvchilar uchun
o‘quv yurtlari sifatida ishlagan. Bu joylarda nafaqat diniy ta’lim berilgan, balki
falsafa va ilmiy sohalarda ham o‘qituvchilar o‘quvchilarni o‘z bilimlari bilan
boyitgan. Qur’on va hadislarning tahlili orqali o‘quvchilarga axloqiy qadriyatlar,
adolat va haqiqat haqida o‘rganish imkoniyatlari yaratildi.
Ta’limning maqsadi. Ilk Uyg onish davri ta’limining asosiy maqsadiʻ
shaxsni nafaqat ilmli, balki axloqan yetuk qilib tarbiyalash edi. Bu davrda, ta’lim
shaxsning ruhiy va axloqiy jihatdan mukammal bo‘lishi uchun zarur bo‘lgan
barcha bilimlarni o‘z ichiga olgan. O‘qituvchilar o‘quvchilarga hayotiy axloqiy
qoidalarni o‘rgatgan, ular o‘zlarini jamiyatda qanday tutish, qanday axloqiy xatti-
harakatlarga rioya qilishni bilgan holda ulg‘ayishlari uchun zarur bo‘lgan
ma’lumotlarni berishgan. Ta’limning axloqiy maqsadi shundan iborat ediki,
o‘quvchilar nafaqat ilm olish bilan cheklanib qolmasdan, balki o‘zlarining
jamiyatdagi o‘rinlarini ham anglab yetadilar. Bu davrda ta’lim jamoat
manfaatlariga qaratilgan edi. Shaxs, ilmli va axloqan yetuk bo‘lib, jamiyatga foyda
keltirishga mas’ul edi. Bu yondashuv bugungi kunda ham zamonaviy ta’limda
mavjud bo‘lib, o‘quvchilarning nafaqat bilim olish, balki axloqiy va jamiyatga
foyda keltiruvchi shaxslar bo‘lib shakllanishi kerakligi ta’kidlanadi.
Ta’lim mazmuni. Ilk Uyg onish davrida ilm-fan uch asosiy toifaga
ʻ
bo‘lingan edi: islomiy ilmlar, yunon falsafasi asosidagi tabiiy-falsafiy fanlar va
adabiyot. Islomiy ilmlar asosan Qur’on va hadislarni o‘rganish, fiqh (islom
qonunshunosligi) va tajvid kabi sohalarni o‘z ichiga olgan. Yunon falsafasi tabiiy
fanlar, masalan, astronomiya, fizika va matematika, tabiatshunoslikni o‘rganish
uchun asos bo‘lib xizmat qilgan. Fors-tojik adabiyotining katta merosi ham o‘sha
davrda rivojlangan bo‘lib, unda axloqiy qadriyatlar, siyosat, ta’lim va jamiyatga
doir masalalar muhokama qilingan. Ilk Uyg onish davrida ta’limning
ʻ
interdisipliner yondashuvi mavjud bo‘lib, ilmiy va axloqiy bilimlar bir-birini
6

to‘ldirgan. Qur’on va sunnat asosidagi ruhiy tarbiya bilan birga, ilmiy tafakkur
ham rivojlanishi uchun imkoniyat yaratilgan. Shunday qilib, ta’lim nafaqat bilim
berishga qaratilgan, balki ruhiy va axloqiy tarbiya ham o‘rganilgan. Bu yondashuv
bugungi zamonaviy ta’limda ham mavjud, chunki o‘quvchilarni bilimli va axloqan
mukammal shaxslar sifatida tarbiyalash zamonaviy ta’lim tizimining asosiy
maqsadlaridan biridir.
Fors-tojik adabiyotining ulkan merosi, shu jumladan, Kaykovusning
«Qobusnoma» asari, nafaqat badiiy san’at, balki axloqiy tushunchalarni
ifodalashda ham muhim ahamiyatga ega. «Qobusnoma» asarida ta’lim, axloqiy
qadriyatlar va hayotiy maslahatlar birlashtirilgan. Asar yoshlarni axloqiy to‘g‘ri
qarorlar qabul qilish, adolat va haqiqatga intilish kabi qadriyatlarni o‘rgatadi. Bu
asar, o‘z zamonasida ta’limda yuqori axloqiy qadriyatlar va bilimlarni
birlashtirishda muhim rol o‘ynagan. Ilk Uyg onish davrida ta’lim nafaqat ilmiyʻ
bilimlar berish, balki shaxsning axloqiy shakllanishiga ham qaratilgan edi. Bu
davrning ta’lim tizimi bugungi kunda ham o‘rganilmoqda, chunki o‘quvchilarga
bilimlar va axloqiy qadriyatlarni birlashtirib, zamonaviy jamiyatda muvaffaqiyatli
va mas’uliyatli shaxslar sifatida shakllanishi zarurdir.
«Qobusnoma» asarining o‘rni. «Qobusnoma» asari Kaykovus tomonidan
yozilgan klassik nasihatnoma bo‘lib, o‘z zamonida va hozirgi kunda ham ta’lim va
tarbiyada ulkan ahamiyatga ega. Bu asar, faqatgina axloqiy va madaniy bilimlarni
o‘rganish emas, balki shaxsni axloqiy jihatdan mukammal qilishga, jamiyatda
to‘g‘ri xulq-atvor va axloqiy majburiyatlarni shakllantirishga qaratilgan.
«Qobusnoma»da ta’lim jarayonida ta’kidlangan eng muhim jihatlardan biri
shaxsning ruhiy va axloqiy taraqqiyotidir. Ushbu asar o‘quvchilarga nafaqat
axloqiy qadriyatlarni, balki jamiyatga foyda keltirish va shaxsiy mas’uliyatni ham
o‘rgatadi.
Kaykovusning «Qobusnoma» asarida ta’limning axloqiy asoslari va
pedagogik yondashuvlari aniq ifodalangan. Asarda pedagogik g‘oyalarning
markazida o‘quvchining shaxsiy axloqiy yuksalishi va jamiyatga foyda keltirishi
lozimligi ta’kidlanadi. «Qobusnoma» darslari, har bir bob maqsadini aniq belgilab,
7

o‘quvchiga nima uchun aynan shu mavzu o‘rganilishi lozimligini tushuntirishga
yo‘naltirilgan. Bu, o‘z navbatida, o‘quvchining axloqiy tushunchalarini yanada
puxta shakllantiradi. Ta’limning asosiy maqsadi, axloqiy tushunchalar va
qadriyatlarni o‘rgatish bilan birga, o‘quvchini jamiyatda foydali va mas’uliyatli
shaxs sifatida tarbiyalashdir. «Qobusnoma»da, nafaqat axloqiy jihatlar, balki
hayotiy tajribalar, mas’uliyat va shaxsiy burchlar ham o‘rganiladi.
Asar boshidan oxirigacha o‘quvchiga mas’uliyat va axloqiy majburiyatlarni
o‘rgatadi. «Qobusnoma»da keltirilgan an’anaviy hikmatlar va xurujlarga oid
misollar orqali o‘quvchilar o‘zlari uchun hayotiy amaliy maslahatlar oladilar. Bu
maslahatlar o‘quvchilarga nafaqat shaxsiy mas’uliyatni, balki axloqiy to‘g‘ri
qarorlar qabul qilishni ham o‘rgatadi. Asar davomida, o‘quvchilar turli hayotiy
holatlarda to‘g‘ri qarorlar qabul qilishni o‘rganadilar va bu orqali o‘zlarining
jamiyatga bo‘lgan mas’uliyatlarini his qilishadi. Kaykovusning fikricha, axloqiy
qadriyatlar va jamiyatga foyda keltirish o‘rtasidagi bog‘liqlik juda muhimdir. Shu
bois, o‘quvchilar uchun amaliy axloqiy bilimlar zarur bo‘lib, ular
«Qobusnoma»dan o‘rganadilar. «Qobusnoma» asarining pedagogik metodikasida
amaliy yondashuvlar mavjud bo‘lib, ular o‘quvchining shaxsiy taraqqiyotini
qo‘llab-quvvatlaydi. Asarda Kaykovus, real hayotdan olingan voqealarni namoyish
etib, «qilajak yurist» va «mirrors for princes» metodlarini qo‘llashni taklif qiladi.
Bu metodlar yordamida o‘quvchilar nafaqat bilimlarni o‘rganadilar, balki
amaliyotga tatbiq etish orqali ularga chuqurroq tushuncha hosil qiladilar.
Kaykovus, shuningdek, o‘quvchilarga hayotiy maslahatlar va ko‘rsatmalar beradi,
bu esa ularning jamiyatda o‘z o‘rnini topishlariga yordam beradi. Shunday qilib,
«Qobusnoma» nafaqat nazariy bilimlarni, balki amaliy ko‘nikmalarni ham
o‘rgatadi. O‘quvchilar nafaqat axloqiy to‘g‘ri qarorlar qabul qilishni, balki
jamiyatda muvaffaqiyatli va mas’uliyatli shaxslar bo‘lishni o‘rganadilar.
«Qobusnoma»da hissiy boshqaruvning ahamiyati alohida ta’kidlanadi.
Kaykovus o‘quvchilarga hissiy chegaralar va sabr-toqatni sinovdan o‘tkazish
zarurligini ko‘rsatadi. Asarda, o‘quvchilarga hissiy boshqaruvni o‘rganish orqali
o‘zlarini tutish va o‘zgarishlarga moslashish ko‘nikmalari beriladi. Bu usullar
8

yordamida o‘quvchilar o‘zlarining ruhiy holatlarini boshqarishni, to‘g‘ri qarorlar
qabul qilishni va jamoada muvaffaqiyatli bo‘lishni o‘rganadilar. Hissiy boshqaruv
va o‘zini tutish, shuningdek, o‘quvchilarning axloqiy fazilatlarini rivojlantirishda
ham muhim rol o‘ynaydi. Kaykovusning ta’lim tizimida hissiyotlarni boshqarish
va sabr-toqatni oshirishning ahamiyati katta bo‘lib, bu o‘quvchilarga nafaqat o‘z
shaxsini, balki jamiyatni ham yaxshilash imkonini beradi.
«Qobusnoma» asari asosida sinfdan tashqari mashg‘ulotlar va oilada
qo‘llaniladigan metodik o‘yinlar tashkil etish mumkin. Bu metodikalar
o‘quvchilarning fikrini to‘g‘ri baholash va ular bilan samarali muloqot qilishni
ta’minlaydi. Har bir bo‘lim yakunida o‘quvchilarning fikrini baholash mexanizmi
belgilangan bo‘lib, bu orqali o‘quvchilarning axloqiy va shaxsiy taraqqiyotini
kuzatish mumkin. Sinfda va sinfdan tashqari ishlarda «Qobusnoma» asosida
o‘rgatilgan metodlar o‘quvchilarga axloqiy qadriyatlarni o‘zlashtirishda yordam
beradi. O‘quvchilar, o‘z navbatida, bu metodlarni o‘z hayotlarida amaliyotga
tadbiq etish orqali yanada mukammal bo‘lishadi. Kaykovusning o‘rganilgan
metodlari, pedagogik tajribaning samarali va zamonaviy usulidir. «Qobusnoma»
asari nafaqat o‘quvchilarga axloqiy va jamiyatga foyda keltirishni o‘rgatgan, balki
pedagogik metodlarni o‘rganishga yordam beradigan, amaliy va samarali
yondashuvni taqdim etadi. Bu asar, nafaqat tarixiy ahamiyatga ega, balki
zamonaviy ta’limda ham o‘z o‘rnini topgan axloqiy va pedagogik qadriyatlarni
o‘rgatishda muhim manba bo‘lib xizmat qiladi.
1.2. Axloqiy tarbiyada Kaykovusning «Qobusnoma» asaridan
foydalanishda pedagogik imkoniyatlar
XI asrning 82–83-yillarida g‘arbiy Eron podshohining nabirasi Kaykovus
ibn Iskandar o‘z o‘g‘li Gilonshohga bag‘ishlab «Nasihatnoma»sini yaratadi va
o‘sha davr an’anasiga ko‘ra uni bobosi podshoh shamsul-maoliy Qobus sharafiga
«Qobusnoma» deb ataydi. «Qobusnoma» 1860 yilda o‘sha davrda hali 16 yoshli
shahzoda bo‘lgan Muhammad Rahimxon Feruz (1844-1910) topshirig‘i bilan
buyuk shoir va mutafakkir Muhammad Rizo Ogahiy tomonidan birinchi bo‘lib
o‘zbek tiliga tarjima qilingan. «Qobusnoma» pand-nasihat tarzida yozilgan bo‘lib,
9

mana bir necha asrlardan beri xalqlarni, jumladan yoshlarni ma’naviy hayotga
tayyorlashda, ularni har tomonlama yetuk inson qilib tarbiyalashda muhim
qo‘llanma bo‘lib kelmoqda. Kaykovus odamlarning xislatlarini uch xilga bo‘ladi:
biri aql, biri rostlik, yana biri juvonmardlikdir. U bilim va aqlning ahamiyatini
ulug‘lar ekan, uni mol-dunyodan ham yuqori qo‘yadi. Asarda yoshlar tarbiyasida –
juvonmardlik talablaridan eng muhimi – axloq tarbiyasi, deb ko‘rsatiladi. U
yoshlarda insonga nisbatan insoniy munosabatda bo‘lish, adolatlilik, samimiylik,
saxiylik kabi xislatlarni tarkib toptirishni istaydi va asarning boshidan oxirigacha
ana shu ezgu maqsadini amalga oshirishga harakat qiladi. Ko‘rinib turibdiki,
Kaykovus qarashlarida inson tarbiyasi omili muhim o‘rin tutadi. U axloqlilikning
birinchi belgichi suxandonlik deb biladi. U notiqlikda rost so‘zlash kerakligini
ta’kidlaydi. Kaykovusning axloqiy ugitlari kitobda ota-ona haqqini bilish bilan
boshlanadi. Unda Kaykovus Qur’on va Hadislardagi talablardan kelib chiqqan
holda o‘zining nuqtai nazarlarini bayon qiladi: « O‘z farzanding sening haqingda
qanday bo‘lishini tilasang, sen ham ota-onang haqida Shunday bo‘lg‘il, nedinkim
sen ta-onang haqida ne ish qilsang, farzanding ham sening haqingda shundoq ish
qilur, chunki farzand mevaga, ota-ona daraxtga o‘xshaydir».
Kaykovus oilada ota vazifasi va burchiga alohida e’tibor beradi. Farzand
tug‘ilganda avvalo unga yaxshi ot qo‘yish, undan so‘ng aqlli va mehribon
murabbiyga topshirish, o‘qitish, ulg‘aya boshlaganda kasb-hunar o‘rgatish, harbiy
ish bilan tanishtirish, so‘ng suvda suzishni o‘rgatish kerak, deydi. Kaykovus
otaning burchi yana o‘z farzandiga adab ham o‘rgatishda, deb ta’kidlaydi. U ilm,
hunar va adabni farzandga meros qoldirish har bir otaning farzandi haqqini
bajargani, deb hisoblaydi. Kaykovus otalarning o‘z farzandlariga nisbatan
qattiqqo‘l bo‘lishini talab etadi. Lekin bolalarni jazolashni otaning o‘zi emas,
murabbiy tomonidan bajarilishini istaydi. Chunki otaning o‘z qo‘li bilan farzandini
jazolashi unda adovat hissini paydo qaladi. Lekin otadan farzand hayiqib tursin,
agar u hayiqmasa, ota-onani xor qiladi, deb ta’lim beradi. Kaykovusning hayotda
xulq-odob qoidalariga qanday amal qilish haqidagi, yoshlarni adolatparvar,
insonparvar, saxovatli, qanoatli, muruvvatli bo‘lishi haqidagi qarashlari ayniqsa
10

diqqatga sazovor. Ular yaxshilik va yomonlik rtasidagi qarama-qarshilik asosida
bayon etiladi. Kaykovus yuksak axloqiylikning yana bir tarkibiy qismi do‘stlik deb
biladi va do‘st tutmoq odobi haqida fikr bayon yetar ekan, uning asosiy talablarini
talqin etadi. Asarda jismoniy tarbiyaga ham katta e’tibor berilga, zero Kaykovus
asarini juvonmardlar tarbiyasiga bag‘ishlar ekan, ularning eng avvalo jismonan
sog‘lom bo‘lib kamolga etishini alohida ta’kidlaydi.
Demak, Kaykovusning «Qobusnoma» asari XI asrda yuzaga kelgan yirik
tarbiyaviy asardir. Bunda o‘sha davrga xos har bir yosh egallashi zarur bo‘lgan
aqliy, axloqiy, jismoniy tarbiya bilan bog‘liq faoliyat turlari: otda yurish,
merganlik, suvda suzish, harbiy mashqlar san’ati, ifodali o‘qish, xattotlik san’ati,
she’r yoza olish, musiqiy bilimga ega bo‘lish, shatranj va nard o‘yinini bilish
kabilar ham o‘z ifodasini topgan. Kaykovusning katta xizmati shundaki, u
yoshlarni hayotga tayyorlashda ularni har tomonlama kamolga etkazishning
nazariy masalalarini amaliy faoliyatga tadbiqi nuqtai nazaridan ifodalashi bilan
hamma zamonlarda, har qanday tuzumda ham o‘z qimmatini yuqotmadi va amaliy
hayot dasturi sifatida o‘z o‘rniga ega bo‘ldi. Ma’naviy tarbiyaning katta qismi
ma’naviy qadriyatlar, jumladan, ajdodlarimiz pand-nasihat, o‘gitlaridan olinadi. Bu
pand-nasihat va o‘gitlar esa ulardan bizga qoldirilgan kitoblardagi bitiklarda o‘z
aksini topgan. Haqiqiy o‘qimishli kitobxon esa ma’nan ozuqa bo‘lib mazmunan
uning ma’naviyatini yuksaltirishga qodir kitobni boshqalaridan osongina ajrata
oladi. Ana shu mazmundagi kitoblarni o‘qish esa go‘yo fozilu olimlar suhbatidan
bahramand bo‘lish bilan tengdir. Jumladan, shunday mazmundagi kitoblar sirasiga
Kaykovusning «Qobusnoma» asarini kiritish mumkin. Afsus bugun ko‘p
yoshlarimiz bu kitob mazmunidan bexabar qolmoqdalarki, bu aynan ayrim
yoshlarning «ommaviy madaniyat»ga ko‘rko‘rona, bilib-bilmay, tushunib-
tushunmay ergashayotganlarida bilinmoqda desak, ayni haqiqatni gapirgan
bo‘lamiz. Shoh Kaykovusning «Qobusnoma» asarida tarbiya, axloq masalalari
asosiy o‘rinni egallaydi. Kitob 44 bobdan iborat. Muallif «Ota-onani hurmatlash
haqida» bobida g‘oyat muhim bir fikrni bayon qiladi, bu o‘rinda xalqimizning
«Nima eksang, shuni o‘rasan» degan mashhur bir maqolini ishlatadi. Unga ko‘ra
11

kishi odamlarga yaxshilik qilsa, kattalarga hurmat, kichiklarga muruvvat qilsa,
uning bu ezgu ishlari boshqalardan qaytadi, mabodo yomonlik, dilozorlik qilsa
ham qilmishlari boshqalardan albatta o‘ziga qaytadi.
Unsur-ul Maoliy Kaykovusning (milodiy 1021–1022 yillarda tug‘ilgan)
«Qobusnoma» asarida ilk bor notiqlik san’ati maktablarining Sharq
mamlakatlarida rivojlanishi tarixi bayon etilgan va o‘sha davr notiqlari haqida
ma’lumot berilgan. Ushbu noyob asar hozirgi global o‘zgarishlar davrida insonni
ma’naviy jihatdan kamolotga yetkazishda muhim ahamiyat kasb etadi.
«Qobusnoma» ko‘plab sharq va g‘arb tillariga tarjima qilinib, katta shuhrat
qozongan.
Kaykovus asarida har bir yoshni aqliy, axloqiy va jismoniy tarbiya
jarayonida turmush tajribasining o‘rni alohida ta’kidlanadi. Bolalarni nafaqat
nazariy bilim, balki amaliy hayot bilan bog‘langan tarbiyaviy metodlar orqali
kamolotga yetkazish zarurligi, shuningdek, quyidagi to‘rt yo‘nalishda nazariy asos
yaratish lozimligi qayd etiladi:
1. bilim va ma’rifat;
2. hunar va kasb egalarining axloq-odob qoidalari;
3. turmush va xulq-odob me’yorlari;
4. jismoniy yetuklik.
Mudarrisning axloqli ekanligini birinchi belgisi nutq san’atidadir, deb
hisoblaydi va «Hamma qobiliyatlardan eng yaxshisi nutq qobiliyatidir» deydi.
Notiqlikda rostgo‘ylik zarurligini, so‘zlarni to‘rt turga ajratishni tavsiya etadi:
 birinchi turi — bilinar-yu, aytilmaydigan gap;
 ikkinchi turi — ham bilinar, ham aytilar, zarur bo‘lsa aytilishi lozim gap;
 uchinchi turi — bilinar, aytilishi mumkin, lekin zarurat bo‘lmasa
aytilmaydigan gap;
 to‘rtinchi turi — bilinar, ammo zaruriyat bo‘lmasa aytilmaydigan gap.
Eng afzal to‘rtinchi tur, deydi Kaykovus. Shuningdek, so‘zlaganda ovoz
ohangini nazorat qilish, sovuqqonlik, kamtarlik, maqtanmaslik va boshqalar so‘zini
diqqat bilan eshitish odoblarini ham ta’kidlaydi.
12

Odamlarni u ham to‘rt toifaga bo‘lib ta’riflaydi:
 birinchi toifa — ko‘p narsani biladigan va yana o‘rganishga chanqovchi
olim va fozillar, ularga hurmat ko‘rsatish lozim;
 ikkinchi toifa — bilmaganini bilishga harakat qiladigan iqtidorli kishilar,
ularni o‘qitish va o‘rgatish kerak;
 uchinchi toifa — bilganini ham tan olmaydigan, go‘yo uxlab yotgandek
kishilar, ularni uyg‘otish zarur;
 to‘rtinchi toifa — bilmaydi-yu, bilmaganini ham tan olmaydigan johil
kishilar, ularga ta’lim berish befoyda, ularni chetga tutish lozim.
Kaykovusning «Qobusnoma» asari o‘zining falsafiy va axloqiy g‘oyalari
bilan Sharq pedagogikasining eng muhim asarlaridan biridir. Ushbu asar orqali
ta'lim va tarbiya jarayonida yoshlarni nafaqat bilim bilan ta'minlash, balki ularni
yuqori axloqiy qadriyatlar asosida shakllantirishga urg‘u berilgan. «Qobusnoma»
asarida keltirilgan hikmatlar va maslahatlardan foydalanish orqali, pedagoglar
o‘quvchilarni axloqiy tarbiyada yetuk va mas’uliyatli shaxslar qilib tarbiyalashga
ko‘maklashadilar.
Axloqiy qadriyatlarni o‘rgatish. «Qobusnoma» asari, uning axloqiy
qadriyatlari va tarbiyaviy imkoniyatlari, o‘quvchilarga axloqiy bilimlarni
o‘rgatishning samarali usullarini taqdim etadi. Asar, dastlabki o‘rganishlar orqali
yoshlarga axloqiy fazilatlarni o‘rgatishda keng imkoniyatlar yaratadi. Undagi
hikmatlar, nafaqat diniy, balki umuminsoniy qadriyatlarni ham o‘z ichiga olgan
holda, odamni ma’naviy va axloqiy jihatdan rivojlantirishga qaratilgan. Yaxshi
xulq-atvor, mehr-oqibat, adolat, sadoqat, halollik va sabr-toqat kabi qadriyatlar
orqali, o‘quvchilarni nafaqat ilm olishga, balki inson sifatida to‘g‘ri yo‘lni
tanlashga ham o‘rgatadi. Asar, axloqiy me’yorlarni anglash va ularga rioya qilishni
yosh avlodga o‘rgatishda katta ahamiyatga ega.
Birinchidan, «Qobusnoma» asari, yoshlarni o‘z xulq-atvori va amallari
haqida o‘ylashga undaydi. «Nima eksang, shuni o‘rasan» degan maqol, har bir
odamning harakatlarining natijasini ko‘rishining muhimligini ta’kidlaydi. Bu
hikmat, o‘quvchilarga o‘zlarining amallari va qarorlari boshqalarga qanday ta’sir
13

qilishini tushuntirishga yordam beradi. Shuningdek, o‘quvchilarga o‘z xulq-
atvorining jamiyatdagi o‘rni va uning ijtimoiy oqibatlari haqida to‘liq tasavvur
hosil qilish imkonini yaratadi. Har bir insonning amallari, atrofidagi muhitga ta’sir
qiladi, shuning uchun yaxshilik qilish va yomonlikdan saqlanish kerakligi
o‘quvchilarga yaxshilab tushuntiriladi.
Ikkinchidan, «Qobusnoma» asarida ta’kidlangan mas'uliyat hissi,
o‘quvchilarga o‘zlarining jamiyat va boshqalarga qarshi mas'uliyatlarini anglashga
yordam beradi. Asarda keltirilgan misollar, o‘quvchilarni faqat o‘zlari uchun emas,
balki jamiyat uchun ham mas'uliyatli bo‘lishga undaydi. Mas'uliyat hissini
o‘rganish, yoshlarni ijtimoiy va axloqiy mas'uliyatni tushunishga yo‘naltiradi. Bu
orqali o‘quvchilar o‘zlarining harakatlari va qarorlarining jamiyatga qanday ta’sir
qilishini anglashadi. «Qobusnoma» asarida buni tushuntirish uchun turli hikmatlar
keltirilgan, ular yoshlarni axloqiy qarorlar qabul qilishda yordam beradi va ularga
axloqiy mas'uliyatni his qilishni o‘rgatadi. «Qobusnoma» asaridagi maslahatlar
o‘quvchilarga axloqiy qadriyatlarni faqat so‘zda emas, balki amaliyotda ham
qo‘llashga imkon beradi. Masalan, sadoqat, mehr-oqibat, halollik kabi qadriyatlar
nafaqat nazariy bilimlar sifatida, balki hayotda qo‘llaniladigan amaliy qoidalar
sifatida o‘rgatiladi. Bu orqali o‘quvchilar, o‘zlarining kundalik hayotlarida axloqiy
qadriyatlarni qanday qo‘llashni o‘rganadilar. O‘quvchilarga axloqiy qarorlar qabul
qilishda yordam berish, ularning jamiyatdagi o‘rnini to‘g‘ri tushunishlarini
ta’minlaydi. Bu jarayonda «Qobusnoma» asaridan olingan hikmatlar asosida,
o‘quvchilar amaliy misollar orqali o‘z xulq-atvorlarini shakllantirishadi.
Shuningdek, «Qobusnoma» o‘quvchilarga hissiy boshqaruvni ham o‘rgatadi.
Asarda, hissiyotlarni boshqarish va o‘zini tutish muhimligi ta’kidlanadi.
O‘quvchilar, hissiy boshqaruvni o‘rganish orqali o‘zlarining hissiy holatlarini
to‘g‘ri tahlil qilishni o‘rganadilar. Bu esa, ularning shaxsiy fazilatlarini
rivojlantirishga yordam beradi. Hissiyotlarni boshqarish, o‘quvchilarga sabr-toqat,
chidamli bo‘lish va ijobiy hissiyotlarni boshqarish kabi muhim fazilatlarni
rivojlantirishga yordam beradi. «Qobusnoma» asarida hissiyotlarni boshqarish,
ularning ijtimoiy munosabatlarda qanday samarali ishlatilishini o‘rgatadi. Ushbu
14

asardan foydalanish, nafaqat axloqiy qadriyatlarni o‘rgatishda, balki
o‘quvchilarning shaxsiy rivojlanishiga ham katta ta’sir ko‘rsatadi. Pedagoglar,
«Qobusnoma» asosida turli pedagogik metodlar va usullarni qo‘llashlari mumkin.
Masalan, muhokama va tahlil qilish orqali o‘quvchilarga axloqiy qarorlar qabul
qilishda yordam berish mumkin. O‘quvchilarni axloqiy qarorlar qabul qilishda o‘z
fikrlarini bildirishga undash, ularni nafaqat axloqiy, balki shaxsiy mas'uliyatni his
qilishga ham tayyorlaydi.
«Qobusnoma» asari, axloqiy qadriyatlarni o‘rgatishda samarali vosita bo‘lib
xizmat qiladi. Pedagoglar, bu asarni ta’lim jarayonida turli pedagogik metodlar
bilan birga qo‘llash orqali o‘quvchilarning shaxsiy rivojlanishiga katta yordam
bera oladilar. O‘quvchilar, asardagi hikmatlar yordamida axloqiy qarorlar qabul
qilishni, o‘z harakatlarining oqibatlarini tushunishni va mas'uliyatni his qilishni
o‘rganadilar. Bu jarayon o‘quvchilarning nafaqat axloqiy bilimlarini oshiradi, balki
ularning shaxsiy va ijtimoiy rivojlanishiga ham yordam beradi. «Qobusnoma»
asaridagi maslahatlar, o‘quvchilarni axloqiy jihatdan etuk shaxslar bo‘lishga
undaydi. Bu esa, o‘z navbatida, jamiyatning rivojlanishiga, uning ahloki
darajasining oshishiga xizmat qiladi. Asar, yoshlarni axloqiy qarorlar qabul
qilishda, o‘zlarini tarbiyalashda va jamiyatga foyda keltirishda yordam beradi.
Pedagogik metodlar. «Qobusnoma» asaridagi pedagogik metodlar
o‘quvchilarga axloqiy me’yorlar, mas'uliyat va muomala qoidalarini o‘rgatishda
samarali vosita sifatida ishlatilishi mumkin. Asarda keltirilgan hikmatlar va
maslahatlar, ta’lim jarayonida turli pedagogik metodlarni qo‘llash imkoniyatlarini
yaratadi. Ushbu metodlar o‘quvchilarga axloqiy qarashlarni rivojlantirish,
shuningdek, ularni turli ijtimoiy holatlar va masalalar bilan tanishtirish orqali,
amaliyotda to‘g‘ri qarorlar qabul qilishga o‘rgatadi.
Birinchi metod — muhokama va tahlil qilish. Bu metod orqali o‘quvchilarga
axloqiy me'yorlar haqida mulohaza yuritish imkoniyati yaratiladi. Asar,
o‘quvchilarga axloqiy qadriyatlarni tushuntirishda bevosita yordam beradi. Misol
uchun, Kaykovusning «Ota-onaga hurmat» haqidagi maslahatlari o‘quvchilarga
ota-onaga bo‘lgan hurmatning axloqiy ahamiyatini tushuntirishda yordam beradi.
15

O‘quvchilar, ushbu maslahatni tahlil qilish orqali, ota-onaga hurmat ko‘rsatishning
nafaqat diniy, balki ijtimoiy va axloqiy jihatlarini anglaydilar. O‘quvchilar,
murakkab hayotiy vaziyatlarda to‘g‘ri va adolatli qarorlar qabul qilishni
o‘rganadilar, chunki ular o‘zlari muhokama qilgan masalalarni real hayotda
qo‘llashlari mumkin.
Ikkinchi metod — rolli o‘yinlar. «Qobusnoma»da keltirilgan maslahatlar
asosida o‘quvchilarga roli o‘ynash (role-playing) orqali muomala qoidalarini
o‘rgatish mumkin. Ushbu metod, o‘quvchilarga ijtimoiy vaziyatlarni simulyatsiya
qilish orqali, haqiqiy hayotda qanday axloqiy qarorlar qabul qilish kerakligini
anglashga yordam beradi. Masalan, o‘quvchilar, o‘zlarini boshqalar o‘rnida bo‘lib,
o‘quvchi-ota-onalar, yoki o‘qituvchi-ustoz o‘rnida turingan holda, to‘g‘ri axloqiy
qarorlar qabul qilishni o‘rganadilar. Bu metod orqali o‘quvchilar, real hayotdagi
ijtimoiy vaziyatlarda, qanday qilib mas'uliyatli va axloqiy jihatdan to‘g‘ri qarorlar
qabul qilishlari kerakligini tushunadilar. Ushbu pedagogik metodlar
o‘quvchilarning axloqiy qarashlarini shakllantirishda muhim rol o‘ynaydi.
O‘quvchilar, hayotiy tajriba va misollar yordamida, murakkab ijtimoiy
vaziyatlarda qanday qilib axloqiy jihatdan to‘g‘ri yo‘l tutishni o‘rganadilar.
«Qobusnoma» asaridagi hikmatlar, nafaqat axloqiy bilimlarni, balki ijtimoiy
munosabatlarda o‘zini tutish qoidalarini o‘rgatishga yordam beradi. Bu metodlar
orqali o‘quvchilar, o‘zlarining qarorlarini qanday qilib to‘g‘ri va axloqiy asosda
qabul qilishlarini anglashadi va bu bilimlarni amaliyotga tatbiq etadilar.
O‘qituvchilar «Qobusnoma» asarida ota-onaga hurmat, kattalarga izzat va
kichiklarga mehr kabi qadriyatlar qanday bayon etilganini avvalo alohida tahlil
qilib, so‘ng zamonaviy hayotdagi shunday vaziyatlar bilan taqqoslashi mumkin.
Masalan, asarda ota-onaga bo‘ysinish, ulardan maslahat izlash va ularni har doim
hurmat qilish hayotiy-ma’naviy me’yor sifatida berilgan bo‘lsa, bugungi kunda
oilada avvalo texnologiyalar ta’sirida o‘zaro muloqotning zaiflashuvi, iztiroblar va
ota-onalar bilan og‘ir suhbatlarni oldini olish harakatlari ko‘p uchraydi. Shu
sababli o‘quvchilarni ikki tomonni solishtirib, «Qobusnoma»da tilga olingan ota-
ona mevasi bilan wechat-guruhdagi oilaviy suhbat o‘rtasidagi farqni tushuntirib
16

berish, muammoni zamonaviy misollar orqali namoyon etish orqali, ularga haqiqiy
hurmatning mazmuni va ko‘lami haqida chuqur tasavvur beradi. «Qobusnoma»da
kattalarga izzat ko‘rsatish va kichiklarga mehr-oqibat bilan munosabatda
bo‘lishning axloqiy asoslari yoritilgan bo‘lsa, bugungi ijtimoiy sharoitda do‘stlar,
sinfdoshlar va ommaviy axborot vositalari orasida do‘stlik va mehr-muhabbat
me’yorlari ko‘pincha buzilmoqda. O‘qituvchi o‘quvchilarga shunday holatlarni
misol qilishini so‘rar ekanki, kimdir internetda birovning yashiringan ma’lumotini
e’lon qilib, kattalarga hurmatsizlik qilayotganini yoki kichiklarga qarshi jirkanch
hazillar qilayotganini muhokama qilish orqali, «Qobusnoma»dagi qadriyatlarning
o‘zgarmasligini ko‘rsatadi. Ular, taqqoslash jarayonida, asarda bayon etilgan
«kattaga izzat – bosh terisiga tikilgan to‘y» va «kichikka mehr – mehmondek
qarshi olish» kabi iboralarning mazmuni bilan hozirgi kundagi hissiy zo‘ravonlik,
kamsitish yoki e’tiborsizlik holatlarini solishtiradi. Bunday qiyoslash va tafsir
o‘quvchilarga o‘zlarining jamiyatdagi o‘rnini anglashga yordam beradi, chunki
ular nafaqat tarixiy an’analarni, balki ularning amaliyotdagi ifodalarini ham
ko‘radilar. Ular oilada, maktabda va do‘stlar orasida qanday munosabatlar axloqiy
jihatdan to‘g‘ri ekanini pedagog bilan birgalikda aniqlab, so‘ngra o‘sha
qadriyatlarni kundalik xulq-atvorda qo‘llashga urinadilar.
Kaykovus «Qobusnoma» asarida har bir yoshga mos kasb-hunar tanlashda
nafaqat qobiliyat va qiziqishlarini, balki yurakdagi axloqiy me’yorlarni ham
inobatga olishni tavsiya etadi. U har bir kasb vakilida halollik, adolat, mas’uliyat
va fidoyilik kabi fazilatlarni izlash zarurligini ta’kidlab, yoshlarni o‘zlarini sinab
ko‘rish, turli sohalar vakillari bilan suhbatlashish, shogirdlik va amaliy tajriba
orqali to‘g‘ri yo‘lni tanlashga chaqiradi. Pedagoglar bu g‘oyalarni o‘quvchilarga
taqdim etishda ularni turli kasblar haqidagi ma’lumotlar, intervyular va mehmon-
o‘qituvchilar sessiyalari orqali tanishtirib, yoshlarning qiziqish va qobiliyatlarini
aniqlashda yordam berishi mumkin. Shu bilan birga, «Qobusnoma»dagi
maslahatlarga tayangan holda, o‘quvchilarni o‘z qarorlarida mas’uliyatni his
qilishga, kasbning jamiyat va oilaga xizmatini anglashga o‘rgatish, shuningdek,
tanlangan kasbda axloqiy me’yorlardan kelib chiqqan holda o‘z faoliyatlarini
17

yo‘lga qo‘yishga motivatsiya qilish muhim. «Qobusnoma» oilaviy tarbiyada ham
beqiyos ahamiyat kasb etadi: Kaykovus ota-onaga bo‘lgan mehri-oqibat, sabr-toqat
va mas’uliyatni bolaga yetkazish uchun eng to‘g‘ri manba sifatida asarni
ko‘rsatadi. U ota-onaning yosh avlod bilan ochiq muloqot, mehr-baraka va amaliy
ko‘mak orqali o‘zaro hurmat va ishonch bog‘lashini tavsiya qiladi. Pedagoglar va
ota-onalar «Qobusnoma»dagi maxsus maslahatlardan foydalangan holda oilada
bashoratli masalalar bo‘yicha qaror qabul qilish jarayonlarini, oilaviy majlislarni
va kundalik suhbatlarni tashkil etishlari mumkin. Misol uchun, asarda keltirilgan
«Har bir ota-ona o‘z farzandiga to‘g‘ri yo‘l ko‘rsatishi lozim» degan fikrni asos
qilib, bolalar bilan haftalik oilaviy yig‘ilishlar uyushtirib, unda axloqiy vazifalar,
hurmat va mehrga oid masalalarni muhokama qilishlari, ota-onalarning o‘rnak
bo‘lishi va mas’uliyat bilan tarbiya berishini mustahkamlashlari mumkin.
O‘quvchilarni «Qobusnoma» asaridagi hikmatlar asosida rolli o‘yinlar,
muhokama sessiyalari va loyihaviy ishlar orqali faol ishtirok etishga jalb qilish
orqali sinfdan tashqari mashg‘ulotlarda chuqur axloqiy tajriba yaratish mumkin.
Masalan, bolalarga asardagi «kattalarga izzat, kichiklarga mehr» yoki «acha xulq-u
odat – eng buyuk meros» singari iboralarni o‘zaro rolli o‘yin orqali namoyish
etishni topshirish, ularni real vaziyatlarda bir-birining rolini bajarishga undash,
adolat, halollik va mas’uliyat mavzularida guruh bo‘lib bahs-munozara yuritish,
jamoaning har bir a’zosi uchun loyiha doirasida «ideal o‘qituvchi» yoki «ideal ota-
ona» obrazlarini yaratar ekan, axloqiy me’yorlarni amaliyotda qo‘llashga o‘rgatish
– bularning barchasi o‘quvchilarning nafaqat nazariy, balki ijtimoiy ko‘nikmalarini
ham mustahkamlaydi.
18

II.BOB.
2.1. Sinfdan tashqari ishlarda Kaykovusning «Qobusnoma» asaridan
foydalanishning ahamiyati
Sinfdan tashqari faoliyatlar o‘quvchilarning shaxsiy va ijtimoiy
rivojlanishida muhim o‘rin tutadi. Kaykovusning «Qobusnoma» asari esa bu
jarayonda axloqiy, ma'naviy va tafakkur tarbiyasini shakllantirishda samarali
vosita hisoblanadi.
«Qobusnoma» asaridagi hikmatlar va maslahatlardan foydalanish orqali
o‘quvchilarga axloqiy qadriyatlarni rivojlantirish, ularning ma'naviy kamolotiga
hissa qo‘shish mumkin. Kaykovus asarida, «Nima eksang, shuni o‘rasan» degan
maqol orqali insonni o‘z amallarining oqibatlarini anglashga chaqiradi. Bu ibora
o‘quvchilarga o‘z xatti-harakatlarining natijalarini oldindan ko‘ra bilish, ularga
mas'uliyat hissini uyg‘otish uchun juda muhimdir. O‘z amallari uchun mas'uliyatni
his etgan shaxs nafaqat o‘zini, balki jamiyatni ham yaxshilashga qodir bo‘ladi.
«Qobusnoma»da, shuningdek, axloqiy qadriyatlarning, mas'uliyatning, va
insonlararo muomalalar qoidalarining ahamiyati ta'kidlanadi. Asarda yaxshi xulq-
atvor, o‘zaro hurmat, insoniylik kabi sifatlar ilgari suriladi. Kaykovus yoshlarni
yaxshi inson bo‘lishga, o‘zining amallarini boshqalar uchun foydali qilishga
undaydi. Axloqiy qadriyatlarni shakllantirishda o‘qituvchilar «Qobusnoma»dan
foydalangan holda o‘quvchilarga bu qadriyatlarni amaliyotda qo‘llashni
o‘rgatishlari mumkin. Masalan, o‘quvchilarga o‘zaro muomalada sadoqat,
vafodorlik va hamdardlik kabi his-tuyg‘ularni rivojlantirishni o‘rgatish uchun
asardagi maslahatlar qo‘llanilishi mumkin. Kaykovus insonni nafaqat axloqiy
19

jihatdan, balki ma'naviy jihatdan ham kamolotga yetishishga chaqiradi. Unga
ko‘ra, odamning ma'naviy o‘sishi uning tashqi xulq-atvoridan boshlanadi, va bu
o‘zgarishlarni amalga oshirishda o‘qituvchilarning o‘rni juda katta.
Shuningdek, «Qobusnoma»da bilimning ahamiyati ta'kidlanadi. Kaykovus
bilimni insonning oliy tuyg‘usi deb bilgan va ilm-fan orqali odamni yuksaltirishni
istagan. O‘quvchilarga bilim olishni faqat individual muvaffaqiyat uchun emas,
balki jamiyatga foyda keltirish maqsadida amalga oshirish kerakligini tushuntirish
lozim. Asar, shuningdek, yuksak axloqiy va ma'naviy qadriyatlarni rivojlantirishni
ta'kidlaydi va bularni amalda qo‘llashni o‘rgatadi.
«Qobusnoma»dagi maslahatlar o‘quvchilarga ham shaxsiy, ham jamoat
manfaatlariga mos ravishda qarorlar qabul qilishda yordam beradi. O‘z
amallarining natijasini oldindan ko‘rish va axloqiy masalalarda to‘g‘ri
yondashuvni o‘rganish orqali o‘quvchilar o‘z hayotlarini nafaqat yaxshilashlari,
balki jamiyatda ham ahamiyatli o‘rin egallashlari mumkin. O‘quvchilarni yaxshi
odob-axloq, mas'uliyatli, vafodor, mehribon insonlar qilib tarbiyalashda
«Qobusnoma» asari ajoyib manba bo‘lib xizmat qiladi. Asar, o‘quvchilarga
axloqiy qadriyatlar va ma'naviy ongni rivojlantirishda yordam beradigan hikmatlar
bilan boyitilgan bo‘lib, ularni jamiyatda ijobiy o‘rinni egallashga undaydi.
«Qobusnoma» asaridagi maslahatlardan kelib chiqqan holda sinfdan tashqari
mashg‘ulotlarda o‘quvchilarni jamiyat muammolariga faollik bilan yondashishga
undash mumkin. Masalan, asarda ifodalangan mehr-oqibat va boshqalarga yordam
berish qadriyatlari asosida maktab atrofidagi obodonlashtirish workshoppalari,
keksalar uyiga tashriflar yoki mahallada kitob almashish tadbirlarini tashkil etish
orqali o‘quvchilar o‘zlarini jamoaning faol a’zosi sifatida his etishni o‘rganadilar.
Ular «kichiklarga mehr ko‘rsatish» yoki «muhtojlarga yordam berish» kabi
hikmatlarni amalda sinab ko‘rib, real hayotdagi ijtimoiy ehtiyojlarni tushunadi va
ularga yechim topish jarayonida ishtirok etadi. Shuningdek, asardagi «har bir ish
— Alloh rizosi uchun» g‘oyasi o‘quvchilarga har qanday ko‘ngilli faoliyatni
nafaqat majburiyat, balki ma’naviy kamolotga erishish vositasi sifatida qabul
qilishni o‘rgatadi. Bu jarayonda ular murakkab ijtimoiy muammolar — atrof-
20

muhitni ifloslanishidan tortib bolalar bandligini ta’minlashgacha — bo‘yicha
kichik guruhlarga bo‘linib, muammo sabablarini aniqlash, yechim yo‘llarini taklif
etish va tajriba-sinov loyihalarini amalga oshirish orqali muammoga munosabatini
shakllantiradilar. Natijada o‘quvchilar jamiyatdagi o‘z o‘rinlarini anglab,
mas’uliyatni bo‘lishish, hamkorlikda ishlash va liderlik ko‘nikmalarini egallash
bilan birga, o‘zlarini chinakam fuqarolar deb bilishadi. Bu yondashuv orqali
«Qobusnoma»da bayon etilgan ma’naviy qadriyatlar faol amaliyotga tatbiq etilib,
yosh avlodning ijtimoiy faolligi va jamiyatga bo‘lgan daxldorligi yanada
mustahkamlanadi.
Kaykovus «Qobusnoma» asarida har bir kasb hunar egasidan nafaqat amaliy‐
mahorat, balki yuqori axloqiy fazilatlar—halollik, mas uliyat, adolat va fidoyilik—
ʼ
ni ham talab qiladi. U yoshlarni kasbni tanlashda ilk navbatda o‘z qiziqishlari va
iste dodlarini aniqlashga, so‘ngra tanlagan sohaning jamiyatga, oilaga va o z hayot
ʼ ʻ
maqsadlariga qanday xizmat qilishini baholashga chaqiradi. Masalan, agar bola
shifokor bo lishni xohlasa, u faqat odamlarni davolash texnikasini bilmasdan,
ʻ
ularga mehr oqibat bilan munosabatda bo lishni, sir saqlash va murakkab axloqiy
‐ ʻ
dilemmalarni hal qilishni ham o z zimmasiga olishi kerakligini tushunadi.
ʻ
O‘qituvchilar sinf ichida «Qobusnoma»dan olingan misollar asosida interaktiv
mashg ulotlar o‘tkazib, har bir kasb hunar vakili oldida turgan axloqiy sinovlarni
ʻ ‐
muhokama qilishi mumkin: jurnalistni haqqoniylik, muhandisni — jamoaviy
mas uliyat, o‘qituvchini — ilmga hurmat. Shu tariqa, o‘quvchilarga o‘zlari uchun
ʼ
mos kasbni tanlashda, faqat daromad yoki obro‘ga emas, balki tanlovlarining
jamiyat hayotiga ta siriga ham e tibor qaratish odatini singdiriladi. Bundan
ʼ ʼ
tashqari, o‘qituvchilar «Qobusnoma»dagi bayonlar asosida amaliy loyihalar
(masalan, yosh kasb hunar vakillari bilan uchrashuvlar, kasb hunar plyus va
‐ ‐
minuslarini tahlil qilish) tashkil etib, o‘quvchilarning o‘z qiziqish va qobiliyatlarini
konkret sharoitda sinab ko rishiga yordam bera oladilar. Natijada o‘quvchi nafaqat
ʻ
o z ichki istaklari va ma naviy majburiyatlari o‘rtasidagi muvozanatni topadi, balki
ʻ ʼ
jamiyat oldidagi mas uliyatni anglab, kasbiy faoliyatini ham axloqiy prinsiplar
ʼ
asosida olib borishga majbur bo ladi.
ʻ
21

«Qobusnoma» bolalar va ota-onalar o‘rtasidagi muloqotni mustahkamlash,
oila a’zolarini bir-biriga mehr-iqtidor bilan bog‘lashda beqiyos qo‘llanma
hisoblanadi. Masalan, asarda ota-onaga bo‘lgan hurmat masalasida keltirilgan
«Farzand onasining mehnatini, otasining shijoatini unutmasin» kabi ilohiy
hikmatlar, oilada suhbatni ochiq va samimiy tarzda boshlash uchun ajoyib zamin
yaratadi. O‘qituvchilar, dars davomida o‘quvchilarni uydagi oilaviy muhitini qayta
ko‘zdan kechirishga undashadi: har bir oilada «Qobusnoma»dan olingan bir
maslahatni kun davomida amalda sinab ko‘rish, kechqurun esa bu haqda ota-onasi
bilan ochiq suhbat qurish topshirig‘ini berishlari mumkin.
Oilaviy uchrashuvlar — haftalik yoki oylik yig‘ilishlarni «Qobusnoma»
bo‘yicha tashkil etish, unda har bir oila a’zosi navbatma-navbat asardagi bir
bo‘limni o‘qib, undan kelib chiqadigan axloqiy saboqlarni muhokama qilishi
lozim. Misol uchun, asardagi ota-onaning mas’uliyatli rahbarligi haqida bo‘limni
o‘qib, oila rahbarlari farzandlar hayotidagi bir muammoni birgalikda yechish
jarayonini namoyish etsin. Bu usul bola va ota-ona o‘rtasida did va qadriyatlarning
uyg‘unligini — «biz bir jamoamiz» e’tiqodini shakllantiradi. «Qobusnoma»da
tarbiyaviy maslahatlardan biri — yaxshi suhbatning bosh omili bu tinglash
qobiliyatidir. O‘qituvchilar sinfda o‘quvchilarga «Qobusnoma»dan olingan nutq
odobi bo‘yicha rolli o‘yin uyushtirishni taklif etib, so‘z asarlarni oilada ham davom
ettirishni rag‘batlantiradi: masalan, bola kechqurun oilada biror masalada fikr
bildiradi, ota-ona esa butun e’tiborini uni tinglashga qaratadi. Shu tarzda, oila
a’zolari bir-birining fikrini chin dildan qadrlashni, hamdardlik ko‘rsatishni
o‘rganadi. Bolalar «Qobusnoma»dagi hikmatlarni oila a’zolariga o‘rgatish uchun
kichik loyihalar ham tashkil etishlari mumkin: masalan, «kunlik axloqiy topshiriq»
javoni yaratib, unda har kuni yangi iborani joylash, oila bilan baham ko‘rish va u
asosida mehr-oqibatli ish qilish – keksalarga yordam berish, maktabdagi do‘stlarga
yo‘riqnomalar yozish kabi. Bu oilada nafaqat ota-ona va bola, balki butun
jamoaning birgalikdagi ta’lim-tarbiya jarayonini boshlaydi. Shu tariqa,
«Qobusnoma» asari oilaviy tarbiyada nafaqat nazariy asos, balki amaliy
mashg‘ulotlar, muhokama va o‘yinlardan iborat boy metodika ham beradi. Uning
22

hikmat va maslahatlari yordamida oila a’zolari o‘zaro hurmat, mas’uliyat va mehr-
oqibatni kundalik hayotda qo‘llashni o‘rganadi, bu esa avvalo oilaning,
keyinchalik esa butun jamiyatning ma’naviy poydevorini mustahkamlaydi.
Sinfdan tashqari mashg‘ulotlarni «Qobusnoma» asari asosida tashkil etishda
eng avvalo o‘quvchilarni real hayot muammolari bilan to‘qnashuvga tayyorlash
zarur. Masalan, muammolarni hal etish klubi doirasida guruhlar tashkil etilib, har
bir guruhga asardagi an anaviy masalalardan birini – masalan, adolat, halollik yokiʼ
mehr-oqibat – tanlab olish va uni zamonaviy misollar yordamida talqin etish
topshirig‘i beriladi. Guruhlar 1 hafta davomida o‘rganish olib borib, keyingi darsda
muhokama sessiyasini tashkil etadi: har bir guruh o‘z mavzusi bo‘yicha taqdimot
o‘tkazadi, muammolarni aniqlaydi va Qobusnoma tamoyillari asosida yechim
taklif qiladi.
Rolli o‘yinlar orqali o‘quvchilarni «Qobusnoma»dagi obrazlarni real hayot
sharoitiga joylashtirishga chaqirish ham samarali bo‘ladi. Masalan, adolatli sudya,
halol savdogar yoki mehribon boshliq rollarini ajratib, o‘yin davomida yuzaga
keladigan qarama-qarshi situatsiyalarni (narxni oshirish, kimnidir ayovsiz
qoralash, yordam so‘rab kelgan kishiga befarq qolish) ijro etish talab etiladi.
O‘quvchilar qaror qabul qilish jarayonini boshdan kechirarkan, Qobusnoma
qoidalari – «shaffoflik,» «insonparvarlik,» «fidoiylik» – bo‘yicha o‘z
pozitsiyalarini asoslashadi.
Ko‘ngilli loyihalar sinfdan chiqib, maktab atrofidagi mahalla bog‘larini
tozalash, kam ta’minlangan oilalarga oziq-ovqat yetkazish yoki maktab
kutubxonasiga eski kitoblar yig‘ish kabi amaliy ishlarni o‘z ichiga oladi. Bunday
tadbirlarni rejalashtirish jarayonida o‘quvchilar Qobusnoma g‘oyalaridan kelib
chiqqan ustuvor qadriyatlarni – masalan, «xalq xizmatini oliy maqsad bilish» yoki
«har bir ishni qalb tozaligi bilan bajarish»ni – muhokama qilib, ularni loyihaga
tatbiq etadilar. Loyihaning har bosqichida ular jamoa bilan maslahatlashadi,
mas’uliyatni bo‘lishadi va yakunda qilgan ishlarini baholash uchun refleksiya
jurnalini yuritadilar. «Axloqiy qissalar jamg‘armasi» nomli doimiy faoliyat tashkil
etish ham mumkin: o‘quvchilar har oy bir necha hikoyani o‘zlari tanlab, uni qayta
23

hikoya qilish, she r yoki rasmlar orqali ifodalashadi, so‘ng Qobusnoma hikmatlariʼ
bilan solishtirib, onlayn daftarda muhokama yuritadilar. Bu usul o‘quvchilarning
ijodiy fikrlashini, milliy adabiyotimizga qiziqishini va axloqiy tafakkurini
rivojlantiradi.
Shuningdek, «peer mentoring» – tengdoshlardan o‘rganish – usulini qo‘llash
mumkin. O‘rta maktab o‘quvchilari kichik sinfga topshirilgan Qobusnoma
mavzularini tushuntiradi, ularni shahardagi ijtimoiy muammolar (ayollar huquqi,
atrof-muhitni muhofaza qilish) bilan bog‘lab, yechim taklif qilishga
rag‘batlantiradi. Bu jarayonda nafaqat murabbiylik ko‘nikmalari shakllanadi, balki
o‘rganuvchi ham dars mazmunini chuqurroq anglaydi.
Yakuniy bosqichda esa o‘quvchilar o‘z faoliyatlari bo‘yicha video klip,
poster yoki kichik maqola tayyorlab, maktab web-saytida yoki mahalla devor
gazetalarida nashr etadilar. Mana shunda faoliyat mutlaq nazariy bo‘lib qolmay,
ijtimoiy ommaviy axborot vositalarida ham aks etadi, bu esa ularda o‘z ishiga
bo‘lgan mas’uliyatni kuchaytiradi. Bunday sinfdan tashqari mashg‘ulotlar
o‘quvchilarda nafaqat axloqiy bilishlarni, balki muammoni aniqlash, strukturaviy
yechimni taklif etish va jamoada hamkorlik qilish ko‘nikmalarini ham
rivojlantiradi. Ular o‘z-o‘zini baholash va tengdoshlarni baholash mezonlarini
o‘rganib, o‘z faoliyatini tanqidiy tahlil qilishni ham o‘zlashtiradi. Oxir-oqibat,
«Qobusnoma» tamoyillari asosida tashkil etilgan sinfdan tashqari ishlar yoshlarni
ijtimoiy faollikka undab, ularni mustaqil fikrlovchi va mas’uliyatli fuqarolarga
aylantiradi.
«Qobusnoma» asarini pedagogik tajriba sifatida o‘z darslarida qo‘llash
o‘qituvchilarga axloqiy tarbiyani samarali o‘tkazishda katta yordam beradi.
Kaykovusning hikmatlari va maslahati asosida o‘qituvchilar nafaqat nazariy
bilimlarni, balki amaliy ko‘nikmalarni ham talabalarga yetkazishlari mumkin. Bu
metodik qo‘llanma va pedagogik tavsiyalarni ishlab chiqish jarayonida
«Qobusnoma»ning axloqiy qadriyatlari, jamiyatga xizmat qilish, halollik, adolat,
va boshqalar asosiy tamoyillar sifatida qabul qilinadi.
24

Pedagogik tajribada bu asar o‘quvchilarga axloqiy qadriyatlarni tushunishga
va amaliyotda qo‘llashga yordam beradi. Darsliklarda «Qobusnoma»dagi
hikmatlardan misollar keltirib, ulardan qanday amaliyotda foydalanish
mumkinligini ko‘rsatish mumkin. Misol uchun, o‘quvchilarga «halollik» va
«adolat» tushunchalarini kengroq tushuntirishda «Qobusnoma»dagi maslahatlar
asosida ijtimoiy muammolarni hal qilish bo‘yicha misollar keltirish mumkin.
Metodik qo‘llanmalarda o‘qituvchilarni axloqiy tarbiyani samarali o‘tkazish uchun
«Qobusnoma»dan foydalanishning turli usullari ko‘rsatiladi. Bu usullar quyidagi
ko‘rinishlarda bo‘lishi mumkin:
1. Qiyoslash va tahlil qilish : O‘quvchilarga «Qobusnoma»da keltirilgan
hikmatlar asosida o‘z hayotlarida qanday axloqiy jihatlar borligini tahlil qilishni
o‘rgatish. Masalan, biror ijtimoiy vaziyatni tasvirlab, u holda qanday axloqiy
qadriyatlar amalga oshirilishini o‘rganish.
2. Guruhli muhokamalar : O‘quvchilarni guruhlarga bo‘lib,
«Qobusnoma»da keltirilgan masalalar haqida muhokama qilishga jalb etish. Har
bir guruh axloqiy masalalarni hal qilish yo‘llarini ishlab chiqadi va ulardan
samarali echimlar taqdim etadi.
3. Ijtimoiy loyiha yaratish : O‘quvchilarga jamiyatdagi muammolarni hal
qilish bo‘yicha «Qobusnoma»ga asoslangan ijtimoiy loyihalar yaratishni tavsiya
etish. Loyiha mavzulari ijtimoiy adolat, kam ta’minlangan oilalar, ekologiya kabi
masalalar bo‘lishi mumkin.
4. Amaliy mashg‘ulotlar va rolli o‘yinlar : «Qobusnoma»dagi axloqiy
tamoyillarni amalda qo‘llash uchun rolli o‘yinlar tashkil etish. Bu o‘yinlar
o‘quvchilarga o‘z pozitsiyalarini himoya qilish, muammolarni yechish va
boshqalar bilan hamkorlik qilish ko‘nikmalarini rivojlantirishga yordam beradi.
Bunday metodik qo‘llanmalar nafaqat o‘quvchilarning axloqiy bilimlarini
oshiradi, balki ularning shaxsiy rivojlanishiga ham ijobiy ta’sir ko‘rsatadi.
Darsliklar va metodik tavsiyalar yordamida «Qobusnoma»ning qadriyatlarini
talabalarga o‘rgatish orqali ular nafaqat akademik bilimlarni, balki ijtimoiy va
25

axloqiy ko‘nikmalarni ham egallashadi. Bu jarayon pedagogik tajribani yanada
boyitadi va o‘quvchilarga yanada samarali ta’lim berish imkoniyatini yaratadi.
2.2. Oila tarbiyasida «Qobusnoma»ning o rniʻ
Kaykovus 412-hijriy yili (milodiy 1021-1022) tug‘ilgan. Uning avlodlari
gilon qabilasidan bo‘lib, Tabaristonda (hozirda Kaspiy dengizining janubidagi
hudud) yashaganlar. Kaykovus o‘z hayot faoliyati davomida tajribalarga asoslanib
o‘zining buyuk «Qobusnoma» asarini yaratdi. Kitobni u o‘g‘li Gilonshohga
bag‘ishlagan. Bu paytda Kaykovus taxminan oltmish yoshlarda edi. «Qobusnoma»
Sharqda saqlanib kelayotgan an’anaga ko‘ra pand-nasihat tarzida yozilgan bo‘lib,
mana bir necha asrlardan buyon xalqlarni, jumladan yoshlarni hayotga, amaliy
faoliyatga tayyorlashda, ularni har tomonlama yetuk inson qilib tarbiyalashda
muhim qo‘llanma bo‘lib kelmoqda. Lekin asarning «Qobusnoma» deb atalishining
sababi, uning umuman Qobusga aloqasi haqida eslatilmaydi. Kitob Eronda sakkiz
marta nashr etilgan. Bularning eng mukammali mashhur olim Rizoqulixon
Hidoyat tomonidan 1890-1891 -yillari chop etilgan nashri hisoblanadi. Asar
keyinchalik Bombayda, Isfaxonda Fatxulla ibn Amulla Vali Urduni Baxtiyoriy
tomonidan chop etildi. Bundan tashqari, «Qobusnoma» ko‘plab Sharq va G‘arb
tillariga tarjima qilinib, nashr etilgan. Jumladan, 1432 -yili Merjomak Ahmad ibn
Ilyos tomonidan, 1705-yil Hasanposha Nazmizoda Murtazo tomonidan, 1881-yili
Qozon tatarlari tilida Qayum Nosiriy tomonidan, 1860-yili Muhammad Rizo
Ogahiy tomonidan o‘zbek tiliga, g‘arb tillaridan — nemis, fransuz, ingliz tillariga
tarjima qilingan.
Tarixiy manbalarda Qobusning arab tilida yozgan, uchta kitobdan iborat
mashhur «Nomalar»i bo‘lganligi qayd etiladi. Bular «Kamol al-balag‘a»
(«Suxandonlik kamoloti»), maqol va hikmatlar to‘g‘risidagi «Al-forida fil amsal
val adab» («Nodir nomalar»), «Risola fil iftixor va kitob»(«Tanbeh va maqtov
nomalari»)dir. «Qobusnoma» murakkab yo‘lni bo‘sib o‘tdi. Sho‘ro mafkurasi
davrida asarning insonni aqliy, axloqiy tarbiyalashdagi ahamiyati hokim sinf
axloqini targ‘ib qilish deb baholandi. Kaykovusning Vatan haqidagi, kasb-hunarni
ulug‘lovchi, bilimlarni egallash haqidagi fikrlari, diniy qarashlari siyosiy nuqtayi
26

nazardan qoralanadi. Asarning qiymati faqat uning adabiy-badiiy, til xususiyati va
tarixiy jihatlarida deb ta’kidlandi. Ammo «Qobusnoma» asariga davr va shart-
sharoitlar, siyosiy qarashlar ta’sirida qay darajada soya tashlanmasin, bu asar
mashhur hind asari «Kalila va Dimna», Nizomul-mulkning «Siyosatnoma», Nosir
Hisravning «Saodatnoma», Yusuf Xos Hojibning «Qutadg‘u bilig», Mahmud
Koshg‘ariyning «Devonu lug‘atit-turk», Sa’diyning «Guliston», Ahmad
Yugnakiyning «Hibbat ul-haqoyiq», Alisher Navoiyning «Mahbub ul-qulub»,
Voiz Koshifiyning «Axloqi Muhsiniy», Davoniyning «Axloqi Jaloliy» kabi
axloqiy-ta’limiy asarlari bilan bir qatorda Sharq pedagogik fikr taraqqiyotida inson
kamolotini shakllantirishda muhim o‘rinni egallaydi. Unda Sharq
pandnomalaridagi an’anaga binoan va XI asrda paydo bo‘lgan yoshlar jamoasi
juvonmardlik tarbiyasi ifodalandi. Muallif juvonmardlik haqida eng oxirgi bobda
so‘z yuritadi. U odamlarning xislatlarini uch xilga bo‘ladi: biri aql, biri rostlik va
yana biri juvonmardlikdir. Juvonmardlikni asosini Kaykovus uch narsada deb
biladi. Birinchisi, aytgan so‘zning ustidan chiqish, ya’ni rostlik; ikkinchisi
rostlikka xilof qilmak; uchinchisi, xayrili ishni ilgari tutish.
Insondagi boshqa barcha xislatlar shu uch narsaga bog‘liq, deydi Kaykovus.
Juvonmardlikning ustunlarini (ruknlari) quyidagilarda deb ko‘rsatadi: jasurlik,
mardlik, sabr-matonat, va’daga vafo qilmoq, pokdil va pokzabon bo‘lmoq; asirlar-
ga ziyon yetkazmaslik, bechora kishilarga madad berib, yomonlarning yomonli-
g‘idan yaxshilarni yiroq tutish, rostgo‘ylik, yaxshiga yomonlik qilmaslik, ziyon-
zahmatdan saqlash, odamlarga ziyon-zahmat yetkazmaslik. Juvonmard sipoxiylar
esa sabr-bardosh bilan ish tutishlari, kamtarlik va mehmondo‘stlik, saxiylik,
to‘g‘rilik, pok kiyinish, yaxshi qurollanishi zarurligini qayd etadi.
Mazkur bobda yana juvonmardlik yo‘lini tanlagan yoshlarga uch narsadan
o‘zini: ko‘zni yomon nazardan, qo‘lni yomon ishdan. Tilni yomon so‘zdan
saqlashni tavsiya etadi. Uch narsani do‘st va dushmanga ochiq tut: uy eshigini,
sufra boshini, hamyonning bog‘ichini, deydi. So‘ng hamma vaqt rostgo‘y bo‘lish.
xiyonat qilmalik ham juvonmardlikning ko‘rinishlaridan, deb biladi. Kaykovus
juvonmardlikning kamolot nuqtasini ko‘rsatuvchi mezon deb o‘z mol-mulkini
27

o‘zganikidan ajrata bilish, xalq mulkiga ta’ma qilmaslik, birovning mol-mulkiga
xiyonat qilmaslik, xalqqa yomonlik qilmaslik, qanoatli bo‘lish kabilarda deb
biladi.
Kaykovus shunday deydi: «... barcha fikr va tushunchalarimning sening
uchun kitobga yozdim va har bir ilm, ham hunar va har peshakim bilur edim,
hammasini qirq to‘rt bobda bayon etdim». Kitobda juvonmardlar egallashi zarur
bo‘lgan quyidagi yo‘nalishlarda ta’lim-tarbiya berish nazarda tutilgan:
1. Kaykovus bilim olish haqida.
2. Hunar va turli kasb egalari haqida.
3. Turmush va xulq-odob qoidalari haqida.
4. Jismoniy yetuklik haqida.
Chunki har bir juvonmard uchun tan, jon, havos va maoniy, ya’ni ham
sipoxiylik, ham ma’rifat, ham donishmandlikka ega bo‘lish zarur bo‘lib, bu
xislatlar ana shu yuqoridagi to‘rt yo‘nalishda zikr etilgan. Kaykovus ilmni uchga
bo‘ladi: biror kasb-hunarga bog‘liq bo‘lgan ilm; ilm bilan bo‘gliq kasb-hunar
hamda xayr va dalolatga taalluqli odat.
Birinchisiga, ya’ni biror kasb bilan bog‘liq ilmlarga tabiblik, munajjimlik,
muhandislik, yero‘lchash va boshqalar kiritiladi. Ilmga taalluqli kasblar musiqa
asboblari ustasi, hayvonlarni davolovchi, binokorlik va boshqalar bo‘lib, har
qanday usta bo‘lsa ham bu boradagi ilmni bilmasa, hech ish qila olmasligi
ta’kidlanadi.
Ilm olish yo‘liga kirgan toliblarga ham yo‘llanmalar beradi:
Hamma vaqt parhezli va qanoatli bo‘lish, bekorchilikdan o‘zini tiyish,
doimo shod-xurram va harakatchan bo‘lish, kitob o‘qishga berilish, ilm yolida
qayg‘u-hasratga berilmashk, ilmni yodda saqlash uchun takrorlab borish, yod
olish, ilmda haqiqat uchun kurashish, taqlid qilmaslik, doimo o‘z yonida kitob va
boshqa o‘quv qurollarini saqlash, oz so‘zlab, ko‘p tinglash haqida fikr bildiradi.
Ilm yo‘lida munozaradan chekinmaslik, lekin uni janjalga aylantirmaslik, isbot va
dalillar bilan o‘z fikrini bayon qilish zarurligini ta’kidlaydi. Yana u olimning
aytgani bilan qilgan ishi bir bo‘lishi kerakligi, ilmni chuqur o‘rganish, har bir kasb,
28

sohaning bilimdoni bo‘lishda doimo kamtar, oqil, xalqparvar, har bir narsani
oldindan ko‘ra oladigan bo‘lish kerakligini ham ko‘rsatib o‘tadi. Zero, ilmni faqat
kitobdan o‘rganish bilan cheklanib qolmay, aql, tafakkur bilan hukm chiqarish
zarurligini ham ta’kidlaydi. Ana shu talablar asosida u tijorat ilmi, tib ilmi, nujura
(yulduzlar) ilmi, handasa (geometriya) ilmi borasida o‘z qarashlarini tarbiyalashda
ularga ilmu odob o‘rgatishlari zarurligi ta’kidlanadi.
Kaykovus bilim va aqlning ahamiyatini ulug‘lar ekan, uni mol-dunyodan
yuqori qo‘yadi: «Agar molsizlikdan qashshoq bo‘lsang, aqldan bo‘y bo‘lmoqqa
sa’y ko‘rguzgilki, mol bila bo‘y bo‘lg‘andan, aql bila bo‘y bo‘lg‘on yaxshiroqdur,
nedinkim aql bila faol jam etsa bo‘lar, ammo mol bila aql o‘rganib bo‘lmas.
Bilg‘il, aql bir moldurki, uni o‘g‘ri ololmas, u o‘tda yonmas, suvga oqmas»— deb
ta’riflar ekan, inson adabi ham aqlning belgisi(«al-adab-suratil aql»), deya xulosa
chiqaradi.
Kaykovus jarmiyat taraqqiyotida ilm bilan birga kasb-hunarning ham
zarurligini ta’kidlaydi: «Agar kishi har qancha oliynasab va aslzoda bo‘lsayu,
ammo hunari bo‘lmasa, u xaloyiqning izzat va hurmatidan noumid bo‘lur.
Ulug‘lik aql va bilim biladur, nasl-nasab bilan emas. Otni senga ota va onang
qo‘ymishlar, sen unga mag‘rur bo‘lmag‘il... Ammo sen hunar bila bir nomga ega
bo‘lg‘il». Shuning uchun ham asarda turli kasb egalari ulug‘lanadi. Kasb-hunar
o‘rganishni bilim olish bilan qo‘shib olib borishni tavsiya etiladi. Fan amaliyot
bilan uzviy aloqada qaraladi. Kaykovusning bu qarashlari o‘sha davrning ilg‘or
qarash- laridandir.
«Qobusnoma»da yoshlar tarbiyasida - juvonmardlik talablaridan eng
muhimi — axloq tarbiyasi deb ko‘rsatiladi. U yoshlarda insonga nisbatan insoniy
munosabatda bo‘lish, adolatlilik, samiylik, saxiylik kabi xislatlarni tarkib
toptirishni istaydi va asarning bo‘shidan oxirigacha ana shu ezgu maqsadni amalga
oshirishga harakat qiladi. Ko‘rtnib turibdiki, Kaykovus qarashlarida inson
tarbiyasi omili muhim o‘rin tutadi. U axloqlilikning birinchi belgisi suxandonlik
deb biladi. U (suxango‘ylik) notiqlikda rost so‘zlash kerakligini ta’kidlaydi.
Kaykovus so‘zlarni to‘rt xilga bo‘lgani kabi odamlarni ham to‘rt xilga bo‘ladi.
29

Birinchi xil kishilar ko‘p narsani biladi va yana bilgisi kelaveradi. Bular olimlar
bo‘lib, ularga bo‘ysunish kerak, deydi. Ikkinchisi, bilmagan narsasini bilishga
harakat qiladi, ular qobil kishilar bo‘lib, bunday kishilarga o‘rgatish kerak.
Uchinchisi, bilganini ham bilmaydi, uyquda yashagandek, ularni «uyg‘otish»
kerak. To‘rtinchisi, bilmaydi va bilmaganini tan olmaydi. Bular johil kishilar
bo‘lib, ulardan qochish kerak, deydi.
So‘zlarning esa birinchi xili bilinmaydi va aytilmaydi; ikkinchisi aytiladigan
va biladigan; uchinchisi ham bilinadi, bam bilishga zarurati yo‘q, ammo aytsa
bo‘ladi. To‘rtinchisi, bilinadigan va aytiladigan. Eng yaxshisi, to‘rtinchisi, ya’ni
bilinadigan va aytiladigani, deydi. So‘zlaganda andishali bo‘lish, sovuqso‘zli
bo‘lmaslik, kam gapirish, kamtarlik, maqtanmaslik, birovning so‘zini diqqat bilan
eshitish odoblarini ta’kidlaydi. Kaykovus yuksak axloqlilikning yana bir tarkibiy
qismi do‘stlik deb biladi va do‘st tutmoq odobi haqida fikr bayon etar ekan, uning
asosiy talablarini talqin etadi. Kaykovus, avvalo, inson do‘stsiz bo‘lgandan ko‘ra,
birodarsiz bo‘lgani durustdir, deydi. Kishining do‘sti qancha ko‘p bo‘lsa, aybi
shuncha sir tutiladi va fazilati ko‘payadi. Kaykovus qiyinchiliklarda hamdard,
tayanch bo‘ladigan, sadoqatli, ta’magir, hasadgo‘y bo‘lmagan, aqlli, ilmli,
muruvvatli kishilarni do‘st tutish mumkin, deb ta’kidlaydi. Do‘st bilan dushmanni
ajrata bilish, dushman oldida o‘zini ojiz ko‘rsatmaslik, kuchli dushman va
xiyonatchi, chaqimchi, sir ochuvchi do‘stdan saqlanishni maslahat beradi.
Kaykovus do‘stlikni insonning kamolotini ko‘rsatuvchi axloqiy xislatlardan
biri sifatida talqin etgan. «Qobusnoma»da jismoniy tarbiyaga ham katta ahamiyat
berilgan. Zero, Kaykovus asarini juvonmardlar tarbiyasiga bag‘ishlar ekan,
ularning eng avvalo jismonan sog‘lom bo‘lib kamolga yetishini alohida
ta’kidlaydi. Buni biz asardagi «Shikorga chiqmoq zikrida», «Urush qilmoq
zikrida», «Chavgon o‘ynamoq zikrida», «Sipohsolarlik shartlari va odatlari
zikrida» va boshqa boblarda ko‘ramiz. Kaykovus, avvalo har bir tartibli, aqlli kishi
o‘z vaqtini to‘g‘ri taqsimlashi va undan to‘g‘ri foydalanishini tavsiya etadi:
«Hushmand (aqlli) kishilar o‘zlarining har bir ishlariga aniq vaqtni tayin
etibdurlar. Ular kecha va kunduzning yigirma to‘rt soatini o‘z ishlariga taqsim
30

qilibdurlar. Bir ishni yana bir ishdan farq etib, unga vaqt, had (chegara) va andoza
(o‘lchov) paydo qilibdurlar, toki ishlar bir- biriga aralashmag‘ay». Kaykovus inson
o‘z tanining toza, pokiza bo‘lishiga ham e’tibor berishi kerak, deydi. Uning
«Hammomga borish zikrida», «Uxlamoq va osuda bo‘lmoq zikrida», «Tamkin
sharofatining va taom tartibining bayoni» kabi boblarida uxlamoq, yemoq-ichmoq,
hammomga bormoq qoidalari asosida yoshlarga jismoniy-axloqiy tarbiya asoslari
singdirilgan.
Demak, «Qobusnoma» XI asrda yuzaga kelgan yirik tarbiyaviy asardir.
Bunda o‘sha davrga xos har bir yosh egallashi zarur bo‘lgan aqliy, axloqiy,
jismoniy tarbiya bilan bog‘liq faoliyat turlari: otda yurish, merganlik, suvda
suzish, harbiy mashqlar san’ati, ifodali o‘qish, hattotlik san’ati, she’r yoza olish,
musiqiy bilimga ega bo‘lish, shatranj va nard o‘yinini bilish kabilar ham o‘z
ifodasini topgan. Kaykovusning katta xizmati shundaki, u yoshlarni hayotga
tayyorlashda ularni har tomonlama kamolga yetkazishning nazariy masalalarini
amaliy faoliyatga tatbiqi nuqtayi nazaridan ifodalashi bilan hamma zamonlarda,
har qanday tuzumda ham o‘z qadr-qimmatini yo‘qotmadi va amaliy hayot dasturi
sifatida o‘z o‘rniga ega bo‘ldi.
«Qobusnoma» asari oilaviy tarbiya sohasida beqiyos ahamiyatga ega bo‘lib,
unda ota-ona va farzandlar o‘rtasidagi munosabatlar, o‘zaro hurmat va axloqiy
qadriyatlar muhim o‘rin tutadi. Shoh Kaykovus o‘zining hikmatlarida oilaviy
munosabatlarning mustahkam bo‘lishi uchun zarur bo‘lgan asosiy tamoyillarni
bayon etadi. Kaykovusning «Qobusnoma» asarida ota-onaning farzand
tarbiyasidagi roli alohida o‘rin egallaydi. U farzand tarbiyasini inson hayotidagi
eng muhim va mas’uliyatli vazifalardan biri sifatida ko‘radi. Kaykovusning
fikricha, ota-ona o‘z farzandiga bolalikdan boshlab to‘g‘ri yo‘l ko‘rsatishi, unga
hayot saboqlarini berishi, axloqiy va ma’naviy qadriyatlarni singdirishi lozim. U
nasihat qilish orqali farzandni yaxshi va yomonni ajrata oladigan, o‘zini jamiyatda
munosib tuta oladigan shaxs sifatida shakllantirish kerakligini ta’kidlaydi. Ota-
onaning farzandga bergan tarbiyasi uning kelajakdagi shaxsiyati, ijtimoiy mavqei
va hayotdagi muvaffaqiyatiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi.
31

«Qobusnoma»da ota-onaga hurmat ko‘rsatish, ularning so‘zini tinglash, ular
bilan samimiy va mehribon munosabatda bo‘lish eng muhim fazilat sifatida
ta’riflanadi. Farzand ota-onaga yaxshi muomala qilishi, ularning o‘zini qanday
tutayotganidan ibrat olishi va shunga yarasha o‘z xatti-harakatlarini shakllantirishi
kerak. Agar farzand ota-onasiga ehtirom ko‘rsatmasa, u jamiyatda ham o‘z o‘rnini
topa olmaydi, deya ogohlantiradi Kaykovus. Asarda ta’kidlanishicha, ota-ona
farzandga nafaqat dunyoviy bilimlar, balki ma’naviy bilimlar, insoniy fazilatlar va
yaxshi xulq-atvorni ham o‘rgatishi shart. Zero, farzand bolaligidan qanday tarbiya
topsa, butun hayoti davomida ana shu asosga tayanadi.
Kaykovus farzandni tarbiyalashda sabr-toqatli bo‘lish, unga yaxshi o‘rnak
ko‘rsatish, har bir amalda adolatli va rahmdil bo‘lish zarurligini ham uqtiradi.
Farzandni tarbiyalashda faqatgina gap bilan emas, balki amaliy harakatlar,
kundalik hayotdagi munosabatlar orqali ham tarbiyaviy ta’sir ko‘rsatish kerakligi
qayd etiladi. Ota-ona o‘z farzandiga nisbatan mehribon va e’tiborli bo‘lsa, farzand
ham o‘z navbatida ota-onasiga mehr-muhabbat bilan javob beradi. Bunday tarbiya
usuli farzandni kelajakda o‘z oilasiga, jamiyatga sadoqatli, vatanparvar va halol
inson sifatida kamol topishiga xizmat qiladi. Kaykovus ota-onaning farzand
oldidagi mas’uliyatini faqat dunyoviy ta’minot bilan chegaralab qo‘ymaydi. Uning
fikricha, ota-ona farzandni halol mehnatga, ilm olishga, odob-axloqqa o‘rgatishi,
uni ezgulik sari yetaklashi shart. Farzandga berilgan har bir tarbiya va ko‘rsatma
uning hayotdagi qadriyatlari va dunyoqarashining shakllanishiga xizmat qiladi.
Shuning uchun ham ota-ona farzandini yoshligidan boshlab mehnatsevarlikka,
sabr-qanoatga, ilmga va yaxshi xulqqa o‘rgatishi kerak. Bu esa, o‘z navbatida,
mustahkam oilaviy qadriyatlarning shakllanishiga va jamiyatda barkamol
shaxslarning voyaga yetishiga zamin yaratadi.
Kaykovus shuningdek, ota-onaning farzand tarbiyasidagi sabr-bardosh va
adolat tamoyillariga alohida e’tibor qaratadi. Tarbiyada zo‘ravonlik va haddan
tashqari jazodan saqlanish, aksincha, farzandni hurmat qilish, uni tinglash va
muammolarini hal qilishda yordam berish lozimligini uqtiradi. Ota-ona farzand
bilan mehribon, do‘stona va samimiy munosabatda bo‘lishi kerak, shunda farzand
32

ham o‘zini hurmat qilinganini his qiladi va o‘z navbatida ota-onasini hurmat qiladi.
«Qobusnoma» asarida ota-onaning farzand tarbiyasidagi o‘rni nihoyatda yuksak
baholanadi. Kaykovus ota-onani farzand tarbiyasining poydevorini quruvchi asosiy
shaxslar sifatida ko‘rsatadi. Ularning bergan saboqlari, namuna bo‘la olishi va
doimiy mehr-muhabbati farzandni nafaqat oilada, balki jamiyatda ham munosib
inson sifatida shakllanishida asosiy omil bo‘lib xizmat qiladi. Shu bois, har bir ota-
ona farzand tarbiyasiga katta e’tibor bilan, fidoyilik va sabr bilan yondashishi,
ularni ezgu fazilatlar ruhida tarbiyalashi zarur, deya o‘zining qadimiy, ammo
doimiy dolzarbligini saqlab qolgan nasihatlarini beradi.
«Qobusnoma» asarida oilaviy munosabatlarda axloqiy qadriyatlarning o‘rni
nihoyatda muhim deb baholanadi. Kaykovusning ta'kidlashicha, oiladagi muhit
inson tarbiyasining asosi bo‘lib xizmat qiladi. Agar oilada samimiylik, halollik,
adolat va o‘zaro hurmat tamoyillari ustun bo‘lsa, farzandlar bu qadriyatlarni
bolaligidan o‘zlashtirib, hayot davomida shu tamoyillar asosida yashaydi.
Kaykovus oilani jamiyatning kichik namunasi sifatida ko‘radi va undagi axloqiy
muhitning kelajak avlod shakllanishiga bevosita ta’sir ko‘rsatishini uqtiradi.
Asarda, birinchi navbatda, samimiylikning o‘rni alohida ta’kidlanadi.
Kaykovusning fikricha, oila a’zolari o‘zaro ochiq va samimiy bo‘lishi kerak,
chunki samimiylik ishonch va mehr-muhabbatni mustahkamlaydi. Agar ota-ona va
farzandlar orasida samimiy munosabat bo‘lsa, oilada mehr, tinchlik va o‘zaro
tushunish hukm suradi. Farzandlar o‘zlarini oilada erkin va qadrlangan his
qiladilar, bu esa ularning sog‘lom psixologik rivojlanishiga xizmat qiladi. Halollik
ham «Qobusnoma»da eng muhim axloqiy qadriyatlardan biri sifatida ko‘rsatib
o‘tiladi. Kaykovus oilada har bir a’zo o‘z so‘zida, ishida halol bo‘lishi kerakligini
uqtiradi. Halol muhitda ulg‘aygan farzandlar jamiyatda ham pok niyatli, vijdonli
va ishonchli shaxslar sifatida voyaga yetadi. Oila ichidagi halollik nafaqat
iqtisodiy, balki ma’naviy jihatdan ham mustahkam asos bo‘lib xizmat qiladi.
Adolat tamoyili esa, Kaykovusning qarashlarida, oilaviy muhitda tenglik va
xolislikni ta'minlash vositasi sifatida tasvirlanadi. Ota-ona farzandlarga nisbatan
adolatli bo‘lishi, hech birini kamsitmasligi, ularning har biriga e’tibor va mehr
33

ko‘rsatishi zarur. Adolatni bolaligidan his qilgan farzand, kelajakda o‘zi ham
adolatparvar bo‘lib yetishadi va jamiyatda haqiqatni himoya qiluvchi shaxs sifatida
shakllanadi. O‘zaro hurmat ham «Qobusnoma»da asosiy axloqiy qadriyat sifatida
ko‘rsatiladi. Kaykovus oilada har bir a’zo, kattalar va kichiklar bir-birini hurmat
qilishi kerakligini alohida urg‘ulaydi. Ota-ona o‘z farzandlariga o‘zaro hurmatning
qanday bo‘lishini nafaqat so‘z bilan, balki o‘z amaliy harakatlari bilan ham
namoyon qilishi kerak. Hurmat va ehtirom bilan qurilgan oila farzandlarning shaxs
sifatida o‘z qadrini his qilishiga va ijtimoiy munosabatlarda muvaffaqiyat
qozonishiga yordam beradi. Kaykovusning qarashicha, oilada axloqiy
qadriyatlarning shakllanishi jamiyatning umumiy axloqiy madaniyatiga ham ta’sir
ko‘rsatadi. Oilada samimiylik, halollik, adolat va o‘zaro hurmat singari qadriyatlar
ustun bo‘lsa, bunday oiladan chiqqan farzandlar jamiyatda ijobiy o‘zgarishlarga
sababchi bo‘ladilar. Shuning uchun Kaykovus ota-onalarni, oilaning har bir
a’zosini ushbu qadriyatlarni shakllantirish va mustahkamlashda faol ishtirok
etishga chaqiradi. «Qobusnoma» asarida oilaviy munosabatlarda axloqiy
qadriyatlarning ustuvor o‘rni chuqur asoslangan. Kaykovusning nasihatlari
bugungi kun uchun ham o‘z ahamiyatini yo‘qotmagan bo‘lib, zamonaviy oilalarda
farzand tarbiyasi va ijtimoiy muhitni sog‘lomlashtirishda muhim manba bo‘lib
xizmat qilmoqda. Oila ichidagi samimiylik, halollik, adolat va o‘zaro hurmat
tamoyillariga amal qilish jamiyatda barkamol, iymonli va ma’naviy yetuk avlodni
voyaga yetkazishga xizmat qiladi.
«Qobusnoma» asarida Kaykovus oilani jamiyatning asosiy poydevori
sifatida ta'riflaydi va oilaning ahamiyatini nihoyatda yuksak darajada ko‘rsatadi.
Uning fikricha, jamiyatda hukm suradigan tartib, barqarorlik va taraqqiyot, avvalo,
oilada beriladigan tarbiya va shakllangan axloqiy qadriyatlarga bevosita bog‘liqdir.
Oila ichida tarbiyalangan insonlarning fe'l-atvori va ma'naviyati jamiyatning
umumiy qiyofasini belgilaydi. Kaykovus ta'kidlaganidek, agar har bir oila
farzandini samimiyat, halollik, adolat va o‘zaro hurmat ruhida tarbiyalasa, bunday
oilalarda ulg‘aygan shaxslar jamiyatga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Aksincha, oilaviy
qadriyatlar e’tibordan chetda qolsa, jamiyatda axloqiy tanazzul, adolatsizlik va
34

tartibsizlik kabi illatlar vujudga keladi. Shu sababli, Kaykovus oilaviy tarbiyani
jamiyatni mustahkamlashning birlamchi sharti sifatida ko‘radi.
Asarda oilaviy tarbiyaning jamiyatga ta’siri bir necha yo‘nalishlarda
ko‘rsatib beriladi. Birinchidan, oilada shakllangan axloqiy qadriyatlar bolalarning
shaxsiy xulq-atvori va odob-axloq qoidalarini belgilaydi. Bu esa, farzandlarning
kattalarga hurmat ko‘rsatishida, tengdoshlariga nisbatan do‘stona va adolatli
munosabatda bo‘lishida, jamiyatdagi ijtimoiy normalarga rioya qilishida namoyon
bo‘ladi.
Ikkinchidan, oilaviy tarbiya iqtisodiy va ijtimoiy barqarorlikni ta’minlashda
ham muhim rol o‘ynaydi. Kaykovusning fikricha, har bir inson o‘z oilasida
mehnatni qadrlash, mulkni ehtiyot qilish, adolat va vijdon bilan ishlash kabi
tamoyillarni o‘rgansa, jamiyatda iqtisodiy halollik va ijtimoiy birdamlik qaror
topadi.
Uchinchidan, oilada berilgan to‘g‘ri tarbiya orqali vatanparvarlik va
jamoatchilik tuyg‘usi shakllanadi. Kaykovus asarida farzandlarga nafaqat o‘z
oilasiga, balki kengroq ma’noda o‘z yurti va jamiyatiga sadoqat bilan xizmat qilish
ruhida tarbiya berish zarurligini uqtiradi. Chunki vatanparvar fuqarolar jamiyatning
barqarorligi va rivojlanishining asosiy omilidir.
«Qobusnoma»da shuningdek, ota-onalarga va kattalarga katta mas'uliyat
yuklanadi. Ular faqat farzandlariga axloqiy nasihat qilish bilan cheklanmasdan, o‘z
amaliy harakatlari bilan ham ularga namuna bo‘lishlari kerak. Chunki bolalar
ko‘pincha ko‘rgan va his qilgan tarbiyadan ko‘proq ta’sirlanadilar. Agar ota-ona
o‘zaro hurmatli, adolatli va halol bo‘lsa, farzand ham shunday fazilatlarni o‘zida
shakllantiradi. Kaykovusning «Qobusnoma» asarida oila va jamiyat o‘rtasidagi
bog‘liqlik aniq va chuqur asoslangan. Oila, jamiyatning dastlabki maktabi sifatida,
axloqiy qadriyatlarning shakllanishi va jamiyat barqarorligining ta'minotchisidir.
Oilada berilgan sog‘lom tarbiya jamiyatda axloqiy va ijtimoiy muhitni
yaxshilashga, tartib va barqarorlikni saqlashga xizmat qiladi. Shuning uchun,
Kaykovus har bir oilani farzand tarbiyasiga mas'uliyat bilan yondashishga, jamiyat
taraqqiyoti uchun o‘z hissasini qo‘shishga chaqiradi.
35

«Qobusnoma» asari pedagogik qo‘llanma sifatida o‘qituvchilar uchun
nihoyatda boy manba hisoblanadi. Asarda keltirilgan hikmatlar, nasihatlar va
hayotiy tajribalar oilaviy tarbiya jarayonini to‘g‘ri tashkil etishda katta yordam
beradi. O‘qituvchilar «Qobusnoma»dagi fikrlardan oila a’zolari o‘rtasidagi
muloqotni mustahkamlash, farzandlarning axloqiy va ijtimoiy rivojlanishini
ta’minlash uchun foydalanishlari mumkin. Asar, avvalo, ota-ona va farzand
o‘rtasidagi o‘zaro munosabatning qanday bo‘lishi kerakligini batafsil ifodalaydi.
Ota-onaning farzandga mehr bilan, sabr-toqat bilan yondashishi, farzandning esa
ota-onaga hurmat va ehtirom ko‘rsatishi kerakligi ta’kidlanadi. Bu g‘oyalar asosida
o‘qituvchilar oila va maktab o‘rtasidagi hamkorlikni kuchaytirishga, o‘quvchilarga
axloqiy qadriyatlarni singdirishga qaratilgan metodik yondashuvlarni ishlab
chiqishlari mumkin. «Qobusnoma»dagi hikmatli maslahatlar yordamida
o‘quvchilarga hayotiy ko‘nikmalarni o‘rgatish, ularni o‘z xatti-harakatlari va
qarorlarining oqibatini o‘ylab ko‘rishga o‘rgatish mumkin. Asar farzandlarni
hayotiy muammolarni hal qilishda sabrli, mulohazali va adolatli bo‘lishga undaydi.
Shuningdek, oilaviy munosabatlarda rostgo‘ylik, samimiylik va halollik kabi
fazilatlarning ahamiyati keng yoritilgan bo‘lib, bu jihatlar bolalarning ijtimoiy va
ma’naviy kamoloti uchun poydevor bo‘lib xizmat qiladi.
O‘qituvchilar «Qobusnoma»dagi nasihatlardan darslarda, tarbiyaviy
soatlarda va sinfdan tashqari tadbirlarda foydalanib, o‘quvchilarni oila
qadriyatlariga hurmat bilan qarashga o‘rgatishlari mumkin. Masalan, o‘quvchilar
bilan oiladagi axloqiy qadriyatlar haqida ochiq suhbatlar o‘tkazish, asardan olingan
parchalarni muhokama qilish, rolli o‘yinlar tashkil etish orqali tarbiyaviy jarayonni
yanada jonlantirish va samarali qilish mumkin. «Qobusnoma» asosida ota-onalar
uchun ham maxsus tavsiyalar tayyorlash mumkin. O‘qituvchilar ota-onalar
yig‘ilishlarida ushbu asardan olingan g‘oyalarni targ‘ib etish orqali, ularni
farzandlar tarbiyasida ma’naviy qadriyatlarni shakllantirishga ko‘proq e’tibor
qaratishga undashlari mumkin. «Qobusnoma» nafaqat o‘quvchilar uchun, balki
ota-onalar va o‘qituvchilar uchun ham bebaho tarbiyaviy manbadir. Asardan
metodik qo‘llanma sifatida foydalanish oilaviy munosabatlarning
36

mustahkamlanishiga, farzandlarning axloqiy jihatdan kamol topishiga va jamiyatda
sog‘lom ma’naviy muhitning shakllanishiga xizmat qiladi. Kaykovusning
donishmandona maslahatlari zamonaviy tarbiya jarayonida ham o‘z dolzarbligini
yo‘qotmagan.
XULOSA.
Axloqiy tarbiya har bir jamiyat hayotida muhim o‘rin tutadi. Uni samarali
tashkil qilish uchun boy tarixiy va madaniy merosimizdan, xususan, o‘rta asr Sharq
mutafakkirlarining asarlaridan keng foydalanish dolzarb ahamiyat kasb etadi. Ana
shunday bebaho manbalardan biri – Kaykovus tomonidan yozilgan «Qobusnoma»
asaridir. «Qobusnoma» inson kamolotini, ma'naviy yetuklikni, ilm va odobni
yuksak qadrlagan holda, hayotning turli jabhalariga oid muhim axloqiy, ijtimoiy va
tarbiyaviy tamoyillarni o‘zida mujassam etgan. Asarda har bir inson, ayniqsa
37

yoshlar uchun, halollik, adolat, vafodorlik, bilimga intilish, kattalarga hurmat va
kichiklarga mehr-muhabbat kabi fazilatlarning ahamiyati keng va hayotiy misollar
orqali yoritilgan. Kaykovus farzandiga bergan pand-nasihatlarida uni odobli, aql-
idrokli, sabr-bardoshli va mehnatsevar bo‘lishga chaqiradi.
Axloqiy tarbiya har bir jamiyat va xalqning ma’naviy rivojlanishida muhim
o‘rin tutadi. Inson shaxsining barkamolligi, uning odob-axloqi, mehnatsevarligi,
adolatparvarligi va iymon-e’tiqodga sodiqligi kabi fazilatlar bolalikdan boshlab
tarbiya jarayonida shakllanadi. Shu ma’noda, qadimiy adabiy merosimiz, ayniqsa,
Kaykovus qalamiga mansub «Qobusnoma» asari axloqiy tarbiyada beqiyos
ahamiyatga ega bo‘lib, bugungi tarbiya tizimi uchun ham muhim manba bo‘lib
xizmat qiladi. «Qobusnoma» – yoshlarni to‘g‘ri hayot yo‘liga boshlovchi, ularni
ilmga, odob-axloqqa, mehnatga, hurmat va sadoqatga o‘rgatuvchi bebaho pand-
nasihatlar majmuasidir. Asarda Kaykovus o‘z farzandi Gilanshoxga hayotning turli
sohalarida qanday munosabatda bo‘lish, qanday axloqiy mezonlarga rioya qilish,
qanday qilib halol va oriyatli inson bo‘lib yetishish haqida hikmatli maslahatlar
bergan. Har bir nasihat hayotiy tajribalarga tayangan holda berilgan bo‘lib,
o‘zining dolzarbligi va umumbashariy qadriyatlari bilan bugungi kun uchun ham
ahamiyatini yo‘qotmagan.
Xususan, «Qobusnoma» da ota-onaga hurmat, ustozga sadoqat, do‘stlarga va
xalqga mehr-muhabbat, halollik, sabr-toqat, ilmga rag‘bat kabi axloqiy qadriyatlar
tarbiyalashga alohida e’tibor qaratilgan. Kaykovus axloqiy yetuklikka erishish
uchun inson har doim o‘z ustida ishlashi, ilm va hunarni egallashi, odamlar bilan
odob doirasida muomala qilishi kerakligini uqtiradi. Bugungi kunda yoshlar
tarbiyasida ushbu pand-nasihatlarni asos qilib olish ularning shaxsiy va ijtimoiy
barkamolligiga erishish uchun katta yordam beradi.
Ayniqsa, hozirgi globallashuv va axborot oqimlari shiddat bilan
rivojlanayotgan davrda yoshlar qalbida milliy qadriyatlar va umuminsoniy axloqiy
mezonlarni shakllantirish zaruriyati oshgan. «Qobusnoma» asaridagi nasihatlar esa
bu ehtiyojni to‘laqonli qondirishga xizmat qiladi. Tarbiya jarayonida
«Qobusnoma»dan foydalanish orqali o‘quvchilarda o‘ziga xos hayotiy nuqtayi
38

nazar, mustahkam axloqiy tamoyillar va ijobiy shaxsiy fazilatlar rivojlanishiga
erishish mumkin.
Xulosa qilib aytganda, «Qobusnoma» asaridan axloqiy tarbiyaviy faoliyatda
foydalanish nafaqat yoshlarning ma’naviy-axloqiy jihatdan barkamol shaxs sifatida
shakllanishiga, balki jamiyatda sog‘lom ijtimoiy munosabatlarning qaror topishiga
ham xizmat qiladi. Shu boisdan, ushbu durdona asardan ta’lim-tarbiya jarayonida
keng va samarali foydalanish, uni zamonaviy pedagogik yondashuvlar bilan
uyg‘unlashtirish dolzarb va hayotiy ahamiyat kasb etadi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR.
1. Kaykovus; Qobusnoma; Yangi Asr Avlodi; 2019; 240 bet.
2. Kaykovus; Qobusnoma; Istiqlol; 1994; 320 bet.
3. Raximova, Gulbaxor, Bahriddinova, Yulduz, Amonov, Xasan;
Kaykovusning «Qobusnoma» asarida juvonmardlik tarbiyasi; FAN, TA'LIM VA
AMALIYOT INTEGRATSIYASI; 2024; 12 bet.
4. Elibaeva, Lola; Javonmardlik tariqatida axloqiy-ma’naviy sifatlar talqini;
Buxoro davlat universiteti; 2021; 10 bet.
39

5. Abdualimova, Shabnam Hasan qizi; Maktabgacha yoshdagi bolalarni
ma’naviy-axloqiy tarbiyalashda integratsion yondashuv samaradorligi; Innovative
Development in Educational Activities; 2023; 4 bet.
6. Tuxtayev, Olimjon Xalmuradovich; Oilada bolalarni ma’naviy-axloqiy
tarbiyalash; FAN, TA'LIM VA AMALIYOT INTEGRATSIYASI; 2023; 8 bet.
7. Raxmatova, X.A.; Maktabgacha yoshdagi bolalarni ma’naviy-axloqiy
tarbiyalash masalasiga yondashishning o‘ziga xos tomonlari; Zenodo; 2024; 6 bet.
 Badalbaeva, Malohat; «Qobusnoma» asarida yoshlar tarbiyasi; Hurriyat gazetasi;
2017; 2 bet.
8. Karimov, Islom; Yuksak ma’naviyat — yengilmas kuch; Ma’naviyat;
2008; 176 bet.
9. Nazarov, Shavkat; O‘zbek adabiyoti tarixi; O‘zbekiston Milliy
ensiklopediyasi; 2000; 512 bet.
10. Qodirov, Erkin; O‘zbek adabiyoti tarixi; Fan; 2004; 400 bet.
11. Tursunov, Anvar; O‘zbek adabiyoti tarixi; O‘zbekiston Milliy
ensiklopediyasi; 2000; 512 bet.
12. Abdullaev, Abduqahhor; O‘zbek adabiyoti tarixi; Fan; 2004; 400 bet.
13. Islomov, Anvar; O‘zbek adabiyoti tarixi; O‘zbekiston Milliy
ensiklopediyasi; 2000; 512 bet.
14. Saidov, Shavkat; O‘zbek adabiyoti tarixi; Fan; 2004; 400 bet.
15. Rasulov, Akmal; O‘zbek adabiyoti tarixi; O‘zbekiston Milliy
ensiklopediyasi; 2000; 512 bet.
16. Yusupov, Bahodir; O‘zbek adabiyoti tarixi; Fan; 2004; 400 bet.
17. Xudoyberdiyev, Ulug‘bek; O‘zbek adabiyoti tarixi; O‘zbekiston Milliy
ensiklopediyasi; 2000; 512 bet.
18. To‘xtayev, Olimjon; O‘zbek adabiyoti tarixi; Fan; 2004; 400 bet.
19. Xudoyberdiyev, Ulug‘bek; O‘zbek adabiyoti tarixi; O‘zbekiston Milliy
ensiklopediyasi; 2000; 512 bet.
Internet saytlar:
40

20. Vikipediya maqolasi – Qobusnoma asarining yaratilish tarixi, mazmuni
va tarjimalari haqida umumiy ma'lumotlar: https://uz.wikipedia.org/wiki/
Qobusnoma Arxiv.uz
21. Zenodo ilmiy maqolasi – Asarda tarbiya masalalari, xulq-odob qoidalari
va jismoniy tarbiya haqida tahlil: https://zenodo.org/records/6578140
Arxiv.uz+2Zenodo+2oefen.uz+2
22. Hurriyat gazetasi maqolasi – Qobusnoma da yoshlar tarbiyasi, ota-onani
hurmatlash va axloqiy qadriyatlar haqida fikrlar: https://uzhurriyat.uz/
2017/09/07/qobusnoma-asarida-yoshlar-tarbiyasi/ HURRIYAT
23. Arxiv.uz diplom ishi – Kaykovusning pedagogik qarashlari va ularning
ta'lim-tarbiyadagi o‘rni haqida batafsil tahlil:
https://arxiv.uz/uz/documents/diplom-ishlar/psixologiya-1/kaykovusning-
pedagogika-sohasida-qarashlarini-o-rganish
24. Oefen.uz maqolasi – Qobusnoma da barkamol inson timsoli va axloqiy
tarbiya haqida fikrlar: https://oefen.uz/uz/documents/slaydlar/umumiy/
kaykovskiyning-qobusnoma-asaridagi-barkamol-inson-timsolida-qo-llaniladi
oefen.uz
41

Axloqiy tarbiyada Kaykovusning «Qobusnoma»asaridan foydalanish

Купить