Aziq as- siniriw sisitemasi,as sindiriw fermentleri ham bezi,as siniriw ham ozlestiriw - Qishloq va o'rmon xo'jaligi - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	365.1KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	08 Fevral 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Qishloq va o'rmon xo'jaligi

Sotuvchi

Sanat Jabbarov Mumin o'g'li

Ro'yxatga olish sanasi 08 Fevral 2024

107 Sotish

Aziq as- siniriw sisitemasi,as sindiriw fermentleri ham bezi,as siniriw ham ozlestiriw

Sotib olish

Tema: Aziq as- siniriw sisitemasi,as sindiriw
fermentleri ham bezi,as siniriw ham ozlestiriw.
1

Mazmun
Kirisiw
I. Bap. As qazan ishek traktınıń tolıw indeksi. Tolıw indeksin anıqlaw
usılları, tolıwın ólshem birligi.
I.1. Balıqlar organizminde azıqlardıń as sińiriwin bahalaw
I.2. Azıqlardıń lipidli hám uglevodlı toyımlıg ın bahalaw
II. Bap. Balıqlar awqat as sińiriw qılıw sistemasınıń bólimleri. Awız
apparatınıń dúzilisi. Alqım, as qazan, ishek traktı, bawır.
II.1. Haywanlar evolyutsiyasında balıqlar awqat as sińiriw qılıw sistemasınıń
qásiyetleri.
II.2. Balıqlar ushın aziq tayyarlawda ilger texnologiyalardan paydalaniw
Juwmaq
Paydalanıl
g(an ádebiyatlar
2

Kirisiw
Temanıń aktuallıg(ı. Respublikamizdıń ekonomikalıq tarmaqlarınan biri awıl
xojalı
g ıi tarawı esaplanadı. Bul tarawdıń aktual wazıypası balıqshılıqtı
rawajlandırıw, sapalı hám tabıslı balıq ónimlerin alıw. Baliqlardıń dúzilisi,
xarakterli belgileri, biologiyasi, tarqalıwı, olardıń faunalıq kompleksi jáne onıń
qáliplesiwi, filogeniyasi, balıq túrlerin órshitiw, jetistiriw, kóbeytiw hám
klimatlastırıw menen baylanıslı. Sol sebepli qánigelik páni esaplanadi. Azıqlanıw
balıq organizminiń tiykar
g ı funkciyalarınan biri esaplanadı. Azıqlanıwdıń tiykar g ı
deregi bul - azıq elementler bolıp tabıladı. Balıqtiń ósiwi hám rawajlanıwı, azıq
elementler (belok, may, uglevod) menen bekkem baylanıslı. Sebebi azıq elementler
balıq ómiri ushın energiya deregi esaplanadı. Azıq elementler plastikalıq hám
energetikalıq funciyalardı atqaradı. Balıq ónimdarli
g ı hám onıń ónimi tábiyiyiy
hám jasalma, ya
g nıy qoldan beriletu g ın aralaspa jemge baylanıslı. Balıq ómiriniń
baslanıwında uvildiriqta
g ı sarı element penen azıqlanadı, bul dáwir endogen
azıqlaniw dep júritiledi. Aradan 3-5 kún ótiwi menen balıqlar sırtqı azıqlanıw
g a,
ya
g nıy ekzogen azıqlanıw g a ótedi. Biziń ata-babalarımız negizinen dár’yalardıń,
kóllerdiń, teńizlerdiń ja
g alawların mákan qılıp balıq penen kún kórgen. Bul
ja
g daylar S.P.Tolstovtıń (1948 - 1949) áyyemgi Xorezm elatlı arxeologiyalıq úlken
miynetinde hám basqa da ilimiy maqalalarında Xorezm wálayatında
g ı
xojalıqlardıń tirishiligi dár’yanıń ja
g alawında bolıp, dár’yanıń ba g darı, Aral
teńizine qaysı tárepinen quysa, sol dár’yanıń ózgeriwi menen qonısların da
ózgertip tur
g an. Áyyemgi Xorezm xalıqları Kelteminar mádeniyatı atlı
miynetlerinde, ol xalıqlar Ámiwdár’ya bas-seyninde tirishilik etiwshi 14-15 túr
balıqlar menen awqatlan
g an. Sońın ala ulıwma xalıqlar balıq awlawdı úlken
óndiris tarawına aylan-dır
g an hám kópshilik mámleketlerdiń tirishiligi,
ekonomikası balıq óndirisi menen tikkeley baylanıslı boldı. (mıs: Yaponiya,
Norvegiya jagalawında
g ı xalıqlar t.b.). Házirgi waqıtta dúnya júzlik balıq óndiriw
73 mln. tonnadan astı (2011), ya
g nıy dúńya xalıqlarınıń hár birine jılına 16-17 kg
balıqtan tuwrı keledi. Házirgi waqıtta dunya júzlik suw organizmlerin awlaw
3

óndirisiniń 90% balıq zatına tuwra kelse, al qalg an 10% suw ósimlikleri,
omırtqasız, omırtqalı haywanlar
g a (shayan tárizliler, mollyuskalar, tyuleń, kit)
tuwra keledi. Okeanda organizmlerdi awlaw óndirisiniń 85% tin suw organizmleri
qurap, olardan balıq - 77%, sút emiziwshiler 13,0%, omırtqasız haywanlar 8% suw
ósimlikleri 2,0% hámmesi bolıp 100% quraydı.
Temanıń izertleniw ja
g(dayı. Tábiyiy suw háwizlerde balıqlardıń azıqlanıwı hám
azıq bazasına qaray balıq ónimdarlı
g ın anıqlaw. Túrli tiptegi suw háwizlerde
balıqshılıq xojalı
g ın shólkemlestiriwde ilimiy tiykarlan g an halda jumıs júrgiziw
hám balıqshılıq iskerligin tiykar
g ı negizgi azı g ı suwlıqtıń azıq bazasınıń mu g dar
kórsetkishiniń mu
g dar tárepten bahalaw hám onıń tiykarında balıq ónimdarlı g ın
belgilew tiykar
g ı wazıypa bolıp esaplanadı. Eń aldın bul baylanıslılıq azıq
organizmlerdiń ónimdarlılı
g ınıń joqarılı g ına hám balıq ratsioniniń óz ara
múnásibetine baylanıslı. Bunday iskerlikti ilimiy tiykarda analiz qılıw, alıp
barılatu
g ın izertlewdiń maqsetine baylanıslı bolıp tabıladı. Sol múnásibet penen
izertlew máqseti hár qıylı bolıwı múmkin. Túrler aralıq múnásibet dárejesinde
ixtiotrofologiyalıq baylanıslılıq múnásibeti, gidrobiontlar jámááti yamasa
ekosistemanı úyreniw, suwlıqta
g ı ámeldegi balıq túrlerin azıqqa bol g an talabın
anıqlawdan ibarat. Balıqlar tárepinen ámeldegi azıq bazasınan nátiyjeli
paydalanıw
g a qaratıl g an bolıp tabıladı. Suw háwizlerdegi baliqlardıń azıq penen
támiynlew dárejesin anıqlaw, ya
g niy qábiletin, azıq organizmlerdiń tek
biomassasına qaray bahalaw talay u
g ımsızliqlarga alıp keledi, Sol múnásibet penen
gidrobiontlardıń ónimdarlı
g ın anıqlaw bolsa balıqlar tárepinen qabıl etiletu g ın
dominant azıq obyektlerdiń ónimdarlı
g ın anıqlaw arqalı anıq ma g lıwmat alıw
múmkinshiligin beredi. Suwlıqtıń ámeldegi balıq túrlerin tábiyiy azıq menen
támiyinlewdi anıqlaw ushın azıq organizmlerdiń ónimdarlı
g ı, azıq spektori, balıq
ratsioni hám de balıqlar sanı haqqında ma
g lıwmatqa ıye bolıw zárúr.
Temanıń izertleniw ja
g(dayı. Túrler aralıq múnásibet dárejesinde
ixtiotrofologiyalıq baylanıslılıq múnásibeti, gidrobiontlar jámááti yamasa
ekosistemanı úyreniw, suwlıqta
g ı ámeldegi balıq túrlerin azıqqa bol g an talabın
4

anıqlawdan ibarat. Balıqlar tárepinen ámeldegi azıq bazasınan nátiyjeli
paydalanıwg a qaratıl g an bolıp tabıladı. Suw háwizlerdegi baliqlardıń azıq penen
támiynlew dárejesin anıqlaw, ya
g niy qábiletin, azıq organizmlerdiń tek
biomassasına qaray bahalaw talay u
g ımsızliqlarga alıp keledi, Sol múnásibet penen
gidrobiontlardıń ónimdarlı
g ın anıqlaw bolsa balıqlar tárepinen qabıl etiletu g ın
dominant azıq obyektlerdiń ónimdarlı
g ın anıqlaw arqalı anıq ma g lıwmat alıw
múmkinshiligin beredi. Suwlıqtıń ámeldegi balıq túrlerin tábiyiy azıq menen
támiyinlewdi anıqlaw ushın azıq organizmlerdiń ónimdarlı
g ı, azıq spektori, balıq
ratsioni hám de balıqlar sanı haqqında ma
g lıwmatqa ıye bolıw zárúr.
Tábiyiy suw háwizlerde balıqlardıń azıqlanıwı hám azıq bazasına qaray balıq
ónimdarlı
g ın anıqlaw. Túrli tiptegi suw háwizlerde balıqshılıq xojalı g ın
shólkemlestiriwde ilimiy tiykarlan
g an halda jumıs júrgiziw hám balıqshılıq
iskerligin tiykar
g ı negizgi azı g ı suwlıqtıń azıq bazasınıń mu g dar kórsetkishiniń
mu
g dar tárepten bahalaw hám onıń tiykarında balıq ónimdarlı g ın belgilew tiykar g ı
wazıypa bolıp esaplanadı. Eń aldın bul baylanıslılıq azıq organizmlerdiń
ónimdarlılı
g ınıń joqarılı g ına hám balıq ratsioniniń óz ara múnásibetine baylanıslı.
Bunday iskerlikti ilimiy tiykarda analiz qılıw, alıp barılatu
g ın izertlewdiń
maqsetine baylanıslı bolıp tabıladı. Sol múnásibet penen izertlew máqseti hár qıylı
bolıwı múmkin.
Kurs jumısınıń qurılısı. Kólemi 38 betten ibarat. Biz kurs jumısımızda aralas jem
kompanentlerinen,aralas jemniń ósimlik tábiyatlı kompanentleriniń
klassifikaciyası, biyday jáne onı qayta islew ónimleri, arpa, sulı, tarı haqqında
keńnen toqtap ótemiz.
I. Bap. As qazan ishek traktınıń tolıw indeksi. Tolıw indeksin anıqlaw
usılları, tolıwın ólshem birligi.
I.1. Balıqlar organizminde azıqlardıń as sińiriwin bahalaw
As qazan ishek traktınıń tolıw indeksi. Tolıw indeksin anıqlaw usılları, tolıwın
ólshem birligi. Balıqniń tóyińanligi yamasa as qazan - ishek traktınıń tolıw indeksi
- izertlew waqtında
g ı azıq massasınıń balıq dene massasına salıstır g anda,
5

prodetsimil menen ańlatpalanadı (% 00); Ishek hám as qazan tolıw ulıwma
indeksnıy azıqniń dálil yamasa anıq massasın balıq dene awırlıg ına bolıw jolı
menen ámelge asıriladı. Alın
g an nátiyje 10 000 ge kóbeytiw járdeminde ámelge
asıriladı (jırtqısh bolma
g an bapiqlar ushın). Ishekdagi bólek azıq komponentleri
massasına tiykarlan
g an halda isheklerdi jeke tolıw indeksi anıqlanadı. Suwlıqta
azıqlanatu
g ın balıq zatlarınıń mikdori tógrisida ámeldegi tolıw indeksi arqalı
Baliqlardıń azıqlanıw ritmi hám intensivligi bahalanadı. Tiklengen azıq massası
yamasa onıń bólek komponentleri tiykarında shı
g arıl g an indeksler ulıwma
muwapıqlasqan hám qabıl kilińan jeke indeksi dep ataladı. Ulıwma hám jeke qabıl
indeksi azıq quramında
g ı komponentlerdiń anıq qatnasın ańlatadı. Azıq
komponentiniń as sińiriw bolıw tezliginiń uzaro muwapıqlı
g ı hám azıqlanıw ritmi
haqqindagi ma
g lıwmatlardan paydalanıp, túrli jas da g ı balıqlarga tán bulgan
ratsionni esaplaw ushın paydalanıladı. Balıqlar tárepinen qabıl etiletu
g ın
kolovratkalar hám tómen teńiz shayanımonlar massasın anıqlaw ushın qabıl etilgen
haywanlardıń individual massasınan paydalanıladı hám kuyidagi formula arqalı
anıqlanadı :
W= qlb (1) bunda, I - balıq uzınlı
g ı (mm) W- balıq massası (mg) q hám
koefficiyentlaridiń maydalan
g an góshgi (G. G. vimberg, 1956 ).
Bentos penenorganizminiń individual massası (molyuskalar, joqarı teńiz
shayanımonlar, shıbın-shirkey lichinkalari hám boshk.) joqarıda kórsetilgen
formula járdeminde xisoblab shı
g ıladı. “Mikdor-ogirlik” usılı arqalı ol yamasa bul
súwendiń, azıq quramı tugrisida anıq ma
g lıwmat alınadı. Hár bir balıqniń jası,
úlken-kishiligine qaray azıq komponentleriniń qatnası Baliqlardıń tóyinish dárejesi
(°/ooo - promil), intensiv oziklanishi haqqinda (%; xam de baqlaw waqtı da
g ı
azıqga bol
g an talap, ya g niy ozika qabılı indeksi (°/ooo - promil) tógrisida tólik
ma
g lıwmat alınadı.
Suw saqla
g ıshlar yamasa suw háwizlerinde tábiyiy jol menen rawajlanatu g ın
túrlerge plankton, suw ósimlikleri, bakteriyalar, detritlar, bentos, joqarı suw
ósimlikleri, suw jonivorlari, sonday-aq, balıqlar kiredi. Qabıl etilgen azıqlar karp
6

balıqlariniń azıq as sińiriw qılıw azolariga suwdiń temperaturası 2 °C bolg andan 8
—10 saat, 22 °C bol
g anda 6—9 saat, 26 °C bol g anda bolsa 4—7 saat orali g ida
bóleklenip as sińiriw bolıwı anıqlan
g an. Sonnan kelip shı g ıp suwdiń temperaturası
salıstır
g anda joqarı bol g an jazdıń ıssı aylarında, kunduz kúnleri Baliqlardıń kúnlik
azıqlarni bir neshe bólekke (3—6 bólekke) bolıp beriw maqsetke muwapıq.
Azıqlarni bir neshe bólekke bolıp beriw onıń qabıl etiletu
g ın mu g darın
asırıw
g a hám paydalanmay qal g an bóleginiń azayıwına sebep boladı. Bul bir ret
azıqlantirilgandagiga salıstır
g anda Baliqlardıń ósiw dárejesin sezilerli túrde
tezlestiredi. Bir ret azıqlandırıw qabıl etilgen xojalıqlarda bul jumıstı azanda
Baliqlardıń ıshteyi joqarı bol
g anda ámelge asırıw maqsetke muwapıq. Azıqlarniń
qabıl etiliwin aldınan úyreńen halda hár kúni suw saqla
g ıshlardıń birdey jayına
tarqatıw maqsetke muwapıq. Balıqlarni azıqlantiriwda hár qıylı da
g ı qayiq azıq
tarqat
g ısh úskenelerden (SKR-3 A, KRZ-1, AKU-1, AK-2, DRK) paydalanıladı.
Avtokormushkalarda beriwdiń natiyjeliligi jaqsı bolıp tabıladı. Sazan baliq da
ósimlikler, de haywanot dúnyasınan alınatu
g ın azıqlarni qabıl etiwshi balıqlar
toparına tiyisli bolıp, tábiyiy azıq retinde suwda ósuwchi hám jasawshı zoo hám
fitoplanktonlar menen azıqlanadı hám de jumsaq suw otini jaqsı qabıl etedi.
Baliqlardıń ortasha t/v, g (1000 donasiga kg)
Suwdiń temperaturası Sazan baliq ushın tayarlan
g an aralas azıqlarniń
quramınitashkil etiwshi bólek azıqlarniń xarakteristikası 2-kestedegi sıyaqlı bolıwı
úyrenilgen. Sol yilgi sazan baliq ushın mólsherleńen aralas aralaspa azıqlarniń
quramında shiyki proteinniń mu
g darı 30 % ten, May 4 %, kalsiy 1, 2 % ten, fosfor
1, 0 % ten kem. Kletchatka bolsa 9 % ten kóp bolmawi, úlken jasdagilarinikida
shiyki protein 25 % ten, May 2, 5 % ten, kalsiy 0, 7 % ten, fosfor 0, 8 % ten kem,
kletchatka bolsa 10 % ten kóp bolmawi kerek. Kestede xarakteristikası berilgen
azıqlardan sazan baliqlarga beriw ushın aralas aralaspa azıq tayarlan
g anda onıń
quramı qoyılatu
g ın talaplar kestede keltirilgen shegaralar bolıwı maqsetke
muwapıq. Sazan baliqqa beriletu
g ın aralaspa azıqlarniń granula hám briket
ja
g dayında bolıwı maqsetke muwapıq bolıp, olardıń suwda demde bóleklenip
7

ketpegenligi sebepli tarqatiletug ın dáslepki1—2 saat dawamında quramında g ı
tóyimli elementlardıń jo
g atılıwı 5—10 % ten aspaydı. Granula formasında
beriletu
g ın azıqlarniń diametri sol yilgi balıqlar ushın 1—3 mm, uzınlı g ı 3—5 mm.
Eki jaslilari ushın diametri 3—6 mm. Uzınlı
g ı 10—15 mm. Briket
formasındagilarniń úlkenligi 2*5*9, 5 sm bolıwı maqsetke muwapıq. Sazan
baliqlar 1 kg qosımsha salmaq ushın 2, 5—4 kg aralaspa azıqlar sarplan
g an halda
sol yilgilariniń azıqni orawı odan úlken jasdagilariga salıstır
g anda 30—40 %
natiyjelilili bolıp tabıladı. Azıqlar dep Baliqlardıń túrli tóyimli hám mineral
elementlar
g a bol g an talabın qandiratu g ın, olardıń so g lig i hám de ónimi sapasına
tasir etpeytu
g ın elementlar g a aytıladı. Azıq haywanlardıń, atap aytqanda,
Baliqlardıń ónimdarligini (gósh) asırıwında, urchitish ózgeshelikin saqlawda,
olardıń salamatlı
g ın taminlashda úlken orın tutadı. Balıqlarni azıqlandırıwniń
natiyjeliligi júdá kóp faktorlar
g a : ekologiyalıq sharayat, azıqlandırıw texnikası
hám azıqlarniń tóyimligiga baylanisli. Kúnlik ratsion menen balıqlarni bagıwda,
kelip shı
g ıwına, olardıń ósiw hám rawajlanıwına suwdiń temperaturası kúshli tasir
etedi. Íssı suwda ósetu
g ın karp balıqlariga suwdiń temperaturası 14—27 °C
orali
g ida hár kúni bir neshe (3—6 ) ret ılajı bol g anınsha yoru g da azıq beriw kerek.
Azıq norması dep, awıl xojalı
g ı haywanları hám qusınıń bir keshe-kunduzdagi
tóyimli elementlar
g a bol g an talabına aytıladı. Azıq norması haywandıń túri, jası,
jinsi, tiri salma
g ı, ónimdarligi hám fiziologikalıq ja g dayına qaray anıqlanadı. Onıń
tó
g ri anıqlanıwı haywanlardıń ónimdarligi hám salamatlı g ına unamlı tasir etedi.
Azıq ratsioni dep haywan yamasa qusqa bir keshe-kunduzda beriletu
g ın azıqlar
yi
g indisiga aytıladı. Ratsion norma tiykarında hár bir arnawlı bir sharayatta
haywandıń túri, jası, jinsi, tiri salma
g ı, ónimdarligi hám fiziologikalıq ja g dayına
qaray dúziledi. Hár bir haywan ratsioniga sonday azıqlar kiritiliwi kerek, ol
haywandıń tábiyiyaatına uyqas bolsın. Ózbekiston sharayatında sazan baliq, aq
amur, dóńpeshanali balıqlarni azıqlandırıwda tiykar
g ı azıqlar bolıp ay g aba g ar,
mákke doni, saya, biyday, arpa, sulı, biyday kepagi, azıq uyıtqısı, balıq onı, gósh
onı, gósh-suyek onı, qan onı hám kóp azıqlar esaplanadı.
8

Azıq koefficiyentin anıqlaw. Azıqlandırıwniń maqseti — barlıq balıqlarni azıqlar
menen taminlashdan ibarat bolıp : - organizmdiń turmıslıq iskerligin (qan aylanıwı,
dem alıw hám basqalar ) qollap turıw ; - ósiw hám qayta tiklew (mısalı, ikralarni
azıqlıq elementlar menen remontlaw ushın ).
Egerde azıqniń sapası yamasa mug darı shegaralan g an bolsa, ol ja g dayda balıqlar
ósiwden orqada qaladı, dene awırlı
g ıni jo g atadı. Azıq koefficiyenti — bul bir kg
dene awırlı
g ıga sarplan g an azıq mu g darın ańlatadı, ya g niy malum bir waqıt
dawamında sarplan
g an azıq mu g darı (Q, kg), Baliqlardıń neshe kg ósińkii (DW,
kg) bul jol menen anıqlanadı.
K= Q /DW; DW= W2-W1;
bul jerde: W1- balıqni malum múddet degi azıqlandırıwniń
bası da
g ı dáslepki kórsetkish; W2 - balıqni malum múddet degi azıqlantiriwniń
aqırında
g ı juwmaqlawshı kórsetkish.
Mısalı, balıqlar bir ayda 12 kg ósińki, onıń ushın 48 kg azıq sarplan
g an. Azıq
koefficiyenti 4 ke teń boladı. 48 kg : 12 kg = 4.
Azıq koefficiyenti azıq sapası, Baliqlardıń túri, suw háwizindegi tábiyiy azıq
rezervi, suwdiń sapası, hawa rayı, azıqlandırıw texnologiyası hám basqa
faktorlar
g a baylanisli boladı. Azıq koefficiyentin anıqlawda tábiyiy azıq rezervi de
esapqa alınadı. Mısalı, qanaatlan
g an tábiyiy azıq rezervi Baliqlardıń 25% ga
artıwın támiyinleydi. Joqarıda
g ı mısal boyınsha esaplab shıqqanımızda azıq
koefficiyenti 5, 3 ke teń boldı :
- Baliqlardıń tábiyiy azıq esabınan ósiwi: 12g x 0,25 = 3 kg;
qóshimcha azıqlar esabınan ósiwi: 12 kg - 3 kg = 9 kg.
Siz azıq koefficiyenti tiykarında azıq mu
g darın anıqlawıńız múmkin. Bul
kórsetkish Baliqlardıń 1 kg ósiwi ushın sarplan
g an azıq mu g darına teń bolıp
tabıladı. Ádebiyatlarda hár bir azıq turiniń koefficiyenti keltirilgen.
9

Mısalı, azıq koefficiyenti 6 g a teń bolsa, ol ja g dayda 200—300 kg balıq alıw ushın
1200—1800 kg azıq kerek boladı. Aralaspa jemdi suw saqla
g ıshqa un ja g dayında
salıw múmkin, lekin bul malum nobudgarchiliklarga alıp keledi, sebebi salın
g an
yemniń hámmesi balıqlar tárepinen tezlik penen jeyilmeydi, qal
g an bólegi bolsa
suw saqla
g ısh tubiga túsedi hám chiriydi. Bunnan tısqarı, bul ja g day suw sapasınıń
aynıwına alıp keledi. 1 kg karp balıqlarini ósiriw ushın quramında protein mu
g darı
23 % bol
g an aralaspa jem g árejeti 4, 7 kg. Protein mu g darı tomenlegende:
- 22 % bolsa 4, 9 kg;
- 21 % bolsa 5, 1 kg;
- 20 % bolsa 5, 4 kg.
Baliqlardıń kúnlik (sutkalıq ) azıqlanıw mu
g darı nelerge baylanisli? Balıqlarni
kúnlik azıqlandırıw mu
g darı bir qansha faktorlar g a baylanisli boladı. Atap
aytqanda:
- Baliqlardıń túri hám kólemine;
- Baliqlardıń túri hám suw temperaturasına ;
- Baliqlardıń túri hám tábiyiy azıq rezerviniń rawajlanıw ja
g dayına.
Balıqlarni kúnine neshe márte azıqlandırıw kerek? Siz kúnine beriletu
g ın azıq
mu
g darın ólshep anıqladińiz. Bunı suw háwizine qanday etip kirgiziw kerek?
- 19 % bolsa 5, 7 kg;
- 18 % bolsa 6, 0 kg.
18 % te kem bolsa porsiya boyınsha azıq koefficiyenti suw saqla
g ısh da g ı ótxór
balıqlar mu
g darına qaray asadı :
- 20 % bolsa 5 % ga;
- 30 % bolsa 6 % ga;
- 40 % bolsa 10 % ga;
10

- 50 % bolsa 15 % ga;
- 60 % bolsa 18 % ga;
- 70 % bolsa 25 % ga.
Suw háwiziniń balıq ónimdarligi úlkenligin esaplaw ushın, tiykarınan suw
háwiziniń azıq bazası haqqinda anıq mag lıwmatlarga ıyelew zárúr jáne onıń háwiz
boyınsha tarqalıwı anıqlanadı. Plankton hám zoobentos penenorganizmleri suw
háwizi boylap birdeyde tarqalma
g an. Biraq salıstır g anda hár bir bioton boylap teń
bólistirilgen bolıwı múmkin hám normal ekinshi funktsional ózgeriwshen shamaka
tiykarlan
g an boladı.Suw háwizinde azıq organizmi biomassasiniń modal úlkenligin
anıqlaw ushın eń keminde 100 úlgi hár qıylı biotonlardan yi
g ish zárúr (maydanı,
suw, kólemi, tereńligi). Oyda sawlelendiriw kerek, Kebirkól suw bazasınan 100
zooplankton úlgisi alın
g an. variotsional bólistiriliwge tiykarınan biomassa túrlishe
(kontsentratsiya ) bol
g an shamadan modal shamanı alamız.
1, 8 g. M-3 hám 6= 4, 32.
Planktofag bulgan Baliqlardıń muwapıq keliwshi standart úlkenliginiń tómeńi
posa
g a kórsetkishi ya g niy, turaqlı azıq menen taminlanishi 3, 5 g. m-3 esaplanadi.
İkkinchi normallastırılgan funktsiiga tiykarınan biomassannń uzgarish úlkenligi
máselesi tómendegi formula menen echiladi:
q= 0, 5 -0.5 (x) (27);
yanix= Bs-B : o (28) bul erda, q-balıq turaqlı jaylawın taminlovchi suw háwiziniń
maydanı (ga), (x) - normal ogishma ekinshi funktsiyasınıń belgileniwi, Bs penen-

standart biomassa, balıq turaqlı jaylawın taminlovchi azıq (g. m-3), x-normallasqan
shama yamasa standart, B- ortasha biomassa (modal shama ) suwlıqta (g. M-3),

(sigma) - B standart suwda
g ı ortasha o g ishmasi. Mısal, balıqsiz kólniń yamasa suw
háwiziniń balıq ónimdarligini esaplaw. Onıń ushın suw háwizine qaysı súwen,
tavar balıq etiwtiriw ushın keltirilib balıqlashtiriladi jáne bul balıqlarni azıqga
bol
g an talabı hám de azıq organizmlerdiń ónimdarligi esaplab shı g ıladı. Balıq sanı
11

kem hám tiykarınan balıq aborigenlardan ibarat bolg an suw háwiziniń azıq
bazasına qaray balıq ónimdarligini anıqlaw quydagi teńleme arqalı anıqlanadı :
N=D (Pk-Cab) x q (29 )
Cn
Pk=0, 6 NxP (30 )
bunda, N - tavar balıq etiwtiriw ushın keltirip qoyılatu
g ın balıq sanı (dana, m2), D
- azıq organizmlerdiń bólimleri, balıq azıqsini taminlovchi yamasa talabın qandira
alatu
g ın hám de azıq bazasına unamsız tasir etpeytu g ın ; Pk-azıq organizmlerdiń
maxsuldorligi (g. m2), Cab - aborigen balıqlar ratsioni (g. m2); Pg - keltiriletu
g ın
Baliqlardıń potentsial balıq ónimdarligi (g. m2); 0, 6 (60%)-ba
g ılatu g ın tavar
Baliqlardıń tiri qalıw kórsetkishi; Cn - hár bir dana balıqniń azıqga bol
g an talabı ;
P- hár bir dana. balıq massasınıń ósiwi (sutka1, oy', jıl '). Shama etińki suw
háwiziniń maydanı 115 ke, ortasha tereńligi 3, 5 metr, 2010 jılda hámme balıqlar
ovlańan, suwlıq balıqsizlantirilgan suwlıqtıń ortasha aylıq biomassasi iyun ayında
tómen teńiz shayanımonlarniki 0, 69g. m3. Suwlıq balıqsizlantirilgandan keyin
oradan eki ay ótiwi menen azıq biomassasi 7, 46 g. m3 ke shekem asadı. Aldın
g ı
jılları tap balıqsizlantirilguncha, suwlıq ógitlanib turıl
g anda tómen teńiz
shayanımonlarniń biomassasi tap 7, 15 g. m 3 gacha asqan. Sonday etip, shama
qılıw múmkin, egerde suwlıq belgileńen normada tóginlantirilsa, tómen teńiz
shayanımonlarniń ortasha biomassasi 7, 3 g. m3 gacha bol
g an shamanı payda
etedi. Jırtqısh kopepodalarniń (P) ónimdarligi vegetatsiya dawamında - 36, 0 g. m2
ge teń bol
g an, filtirator kopepodalar-ónimdarligi - 29, 7 g m2 ge teń bol g an,
kladotsera-filtiratorlarniń ónimdarligi — 309, 4 gm2. Jırtqısh teńiz
shayanımonlarniń ratsioni (C) 117, 2 g m2. Barlıq suwlıq ushın kladotsera hám
kopepoda - filtiratorlarniń ónimdarligi 389, 9 tonnanı quradı. Jırtqısh teńiz
shayanımonlarniki bolsa - 44, 4 tonna. Jırtqısh teńiz shayanı - tárizlilarniń sutkalıq
ratsioni 194, 78 tonna. Tómen teńiz shayanımonlarniń real ónimdarligi -296, 58
tonna yamasa 257, 9 g m2. (339, 1+36, 0-117, 2) ga teń boladı. Suwlıqta
g ı tómen
12

teńiz shayanımonlarniń ortasha biomassasi 7, 3 g m3. Plankton Baliqlardıń turaqlı
taminlanishi bolsa 3, 5-5, 0 g m3. Azıq organizmlerdi qabıl qılıw dárejesi 70 % ni
uyımlastırıwı múmkin. Usı suwlıqtag ı zooplanktondan paydalanıw ushın
planktofag - balıq menen balıqlantirish usınıs etiledi. Egerde suwdiń turaqlı
temperaturası 22° S penenbol
g anda shubar dóńpeshona hám pelyad menen
balıqlantirish usınıs etiledi. Biraq suw temperaturası turaqlı 28°S penenbol
g an
suwlıqta pelyadniń jasawı talay qıyın esaplanadı. Sol sebepli de shubar
dóńpeshona menen balıqlantirish usınıs etiledi. Balıqshılıq ámeliyatında segoletka
jasında 0+ bol
g an shubar dóńpeshona ortasha massası 39 -50 g bol g anda,
suwlıqta
g ı zooplankton biomassasi 3, 5-5, 0 0 g m3. bol g anda, ba g ılatu g ın shubar
dóńpeshona vegetatsiya (210 kún) dawamında 600-800 g massa
g a iye boladı. Hár
bir dana shubar dóńpeshonaniń azıqga bol
g an talabı 9 - teńlemege qaray
esaplanadı. Bul kórsetkish 2, 8 kg bir jıldı quraydı. Sonday eken, shubar
dóńpeshonaniń azıq koefficiyenti 2, 8 ni quraydı. Bul erda aborigen balıq joq
ekenligi sebepli olardıń ratsioni joq. q=115 endi 23- teńlemege tiykarınan ámeldegi
suwlıq kg qansha shubar dóńpeshona qoyıp esaplab shı
g ıladı. Azıq organizmlerdi
qabıl qılıw kórsetkishi 70 % esabında.
N=0. 7 x (257. 9 -0) x 1150000 = 74146 yamasa 0, 0644 dona/ m2 2. 8
24-teńlemege muwapıq shubar dón 'peshonaniń jıllıq ósiwi 375 g. dana bol
g anda
14, 49 g. m 2 ni quraydı, (0, 6 x0, 0644 x375).
Kebirkól suw bazasınıń maydanı 2500 ge, ortasha tereńligi 5, 5 m, hár bir m2 dagi
azıq organizminiń biomassasi 9, 9 g ni quraydı, zooplankton biomassasi ushın
ortasha 1, 8 g/m3, 1 m2 dagi biomassa 3, 9 g ni quraydı. 1, 8 g. m3 x 5, 5 m= 9, 9 g
Kebirkól suw bazası zooplanktoniniń real ónimdarligi 74, 51 g m2.ga teń. (104
76+28, 8 -59, 05) bul erda, 104, 76 g m2.- filtratlar ónimdarligi, 28, 8 g. m2.jırtqısh
zooplankton ónimdarligi hám 59, 05 g. m2 jırtqısh zooplankton ratsioni.
Zooplankton real ónimdarligi ni m2 ge kópaytirsak onıń kórsetkishi 74, 5g teń
boladı. Kebirkól suw bazasında tiykar
g ı planktofag balıq bul shubar dóńpeshona
13

esaplanadı. Plankton organizmlerdiń kontsentratsiyası shubar dóńpeshonaniń azıq
menen taminlanish maydanı q ni 16 - teńleme hám 17-teńleme rddmida tabıladı :
q- 0, 5 - (x), ol jag dayda x = 3, 5-1, 8 = 0, 394, 32 Itimallıq integrallı g ına
tiykarınan (x) = 0, 152, ol ja
g dayda q- 0, 5- 0, 152=0, 348 yamasa 34, 8 %, ya g niy 
shubar dóńpeshonani azıq organizmi menen taminlovchi maydan 250 km218-
teńlemege tiykarınan bul maydan
g a qosımsha balıq ónimi alıw ushın qansha
qosımsha balıq qoyıw esaplab shı
g ıladı. Azıq organizmlerdiń ámeldegi
kontsentratsiyası 1, 8 g m'3 dep qabıl etilgen. Onıń 50 % ni shubar dóńpeshona
qabıl etedi. Awırlı
g ı 560 g keletu g ın shubar dóńpeshonaniń sutkalıq talabı 15, 6 g,
sutka -1 ge teń. Shama menen shubar dóńpeshona Kebirkól suw bazasında 7 ay
azıqlanadı (210 kún), ol ja
g dayda shubar dóńpeshonaniń jıllıq ratsion úlkenligi 2, 7
kg yil1, Cab - 13, 55 g m2, 19 -teńlemege tiykarınan balıq sanı tómendegishe
boladı :
N=0, 5 x (74. 5-13. 55 x730. 000051=312425 yamasa 0, 0113 dona/m2 2700
Hár bir dana shubar dóńpeshonaniń ortasha jıllıq ósiwi 175 g ga teń. 18-teńlemege
tiykarınan qosımsha balıq ónimdarligi, qosımsha balıqlantirish shubar dóńpeshona
esabına hár 1 m2 maydan esabında qanshanı uyımlastırıwı esaplab shı
g ıladı :g m3
(0, 6 x 0, 0113 x 175), shubar dóńpeshona azıqlanatu
g ın maydan maydanı (q= 553,
6 km2) den 653, 2 tonnanı quraydı. Sonday etip Kebirkól suw bazasınıń ortasha
azıq organizmleriniń biomassasi 1, 8 g/m3 ke teń bol
g anda, real ónimdarlik 74, 6
g/m2, ga teń bol
g anda hár bir m2 maydanınan Qosımsha túrde 1, 18 g/m2, shubar
dóńpeshona ónimi alıw múmkin. Tap sonday esap -kitaptı bentosxor balıqlar ushın
da atqarsa boladı.
Sonday etip, azıq bazasınıń rawajlanıwına qaray hám zooplankton, zoobentos,
fitoplankton hám joqarı suw ósimlikleriniń ónimdarligini anıqlap, hár qanday
suwlıqtıń balıq ónimdarligini anıqlaw múmkin. Onıń ushın azıq bazasınıń
ónimdarligidan tısqarı suwlıqta
g ı balıqlar quramı hám ulıwma massası boyınsha,
olardıń populyatsiyasi strukturası (aborigen ixtiofauna ushın hám óstirilatu
g ın
balıqlar ushın ) tolıq ma
g lıwmatga ıyelew zárúr. Gidrobiologik ma g lıwmatlarga
14

tiykarlang an halda plankton organizmler, zoobentos penensıyaqlı azıq bazasınıń
múmkinshiligi jáne onıń anıq ónimdarligi hám de olardıń tábiyiy nobud bolıwı
kórsetkishleri de zárúr. Balıqlar tamonidan azıq bazasınıń 50-60 % ni vegetatsiya
dawamında qabıl etiliwin esapqa alıw zárúr. Sol usıllar arqalı balıq ónimdarligini
esaplaw ushın azıq koefficiyenta tógrisida ma
g lıwmatga ıyelew kerek. voyaga
etken balıqlar (shubar dóńpeshona, pelyad) ushın zooplanktonniń azıq koeffitsnenti
10 ; jas balıqlar ushın -6, hár qıylı gruppa da
g ı zoobentos penenushın : nektobentos
penen (gammarid, krevetka, dárya teńiz shayanı lichinkalari) -5, xironomid
lichinkalari - 7, mollyuska -10. Sonı esten shı
g armaslik kerek, Ózbekistan tábiyiy
suw háwizleriniń suw tubi omırtqasızları asa kamba
g al. Sol sebepli de olardı
kóbeytiw ushın neries, mizid, gammarid sıyaqlılardı introduktsiya etiwden ibarat.
I.2. Azıqlardıń lipidli hám uglevodlı toyımlı
g(ın bahalaw.
Topıraq -ıqlım, gidrologik sharayat, texnikalıq hám shólkemlestirilgen
sharayatlardan hám de xojalıq aldına qoyıl
g an wazıypalardan kelip shı g ıp, jıllı
suwlı suw saqla
g ısh balıqshıligi xojalıqları : pıtken sistemalı, tamamlanmagan
sistemalı, baslan
g ısh jas da g ı balıqlarni jetiwtiriwshi - (balıqshılıq pitomniklari)
hám nagul etiwshi (yayratib óstiruvchi) xojalıqlar
g a bólinedi.
Pıtken sistemalı balıqshılıq xojalıqları ikra alıwdan baslap, olardı otalantirib
alın
g an lichinkalarni qabıl g a jaramlı (tavar ) vazńa yetguncha ósiriw menen
shu
g ullanadi.
Tamamlanmagan sistemalı balıqshılıq xojalıqlarınıń wazıypası baslan
g ısh jas da g ı
balıqlarni jetiwtirib, nagul xojalıqlarına satıwdan ibarat.
Nagul xojalıqları baslan
g ısh jas da g ı balıqlarni satıp alıp, olardı qabıl ushın
jaramlı vazńa jetkezgeńe shekem ba
g adılar. Ayırım ja g daylarda nagul menen
shu
g ullanuvchi xojalıqlar, pıtken sistemalı xojalıqlardan olardıń ózlerinen artıp
qal
g an baslan g ısh jas da g ı balıqlarni satıp alıp da ba g adılar.
Suw saqla
g ısh balıqshıligida násilshilik xojalıqları da ámeldegi bolıp, olarda
násilli balıqlar jetiwtiriledi. Násilli balıqlar jetistiriwden tısqarı ámeldegi balıq
15

zatların jetilistiriw hám jańa zatlardı jaratıw menen shug ullanuvchi seleksiya-
násilshilik dep atalıwshı xojalıqlar da bar. Suw saqla
g ısh balıqshıligi xojalıqlarınıń
háreketi. Baliqlardıń lichinka ja
g dayınan tavar vazńa yetgunlaricha ketken waqıt,
balıqshılıq xojalıqlarınıń háreketi dep ataladı. Bul jerde tavar salmaq degende
Baliqlardıń qabıl ushın tutıl
g an da g ı úlkenligin hám salma g ınigina tushunilmaydi.
Baslan
g ısh jas da g ı balıqlarni jetiwtiriwshi xojalıqlar (pitomniklar) ushın, olardıń
nagul xojalıqlarına sotayotgan balıqlariniń tiri salma
g ı tavar salmaq esaplanadı.
Baslan
g ısh jas da g ı Baliqlardıń salma g ı hámme waqıt qabıl ushın tutıl g an balıqlar
salma
g ınan kishi bolıp tabıladı. Baslan g ısh jas da g ı balıqlarni jetiwtirib beretu g ın
(pitomnik) xojalıqlar bir jıllıq xojalıq háreketinde isleydi. Bıyıl
g ı jılı báhár-jaz
aylarında alın
g an lichinkalar sol xojalıqta qishlab, kelesi jıl báhárde yamasa jazdıń
dáslepki aylarında nagul xojalıqlarına satıladı (dawam etiw waqti 12-13 ay). Nagul
xojalıqları olardı kuzgacha ba
g ıp, qabıl ushın jaramlı vazńa jetkezip (5-6 ay
dawamında ), sawda shaxobshalariga yamasa balıqlarni qayta islew kárxanalarına
sotadilar. Eki jıllıq háreketde isleytu
g ın balıqshılıq xojalıqları eki jıllıq háreketde
islewge tiykarlan
g an.
Egerde eki jıllıq háreketde isleytu
g ın xojalıqlarda Baliqlardıń salma g ı kishi bolıp,
qabıl ushın mólsherleńen balıqlar salma
g ına yetmasa, olar ta g ı bir jıl xojalıqta
qaldırilib, kelesi jıl kuzda tutıladı. Balıq jetistiriwdiń bul múddeti úsh jıllıq háreket
de isleytu
g ın xojalıqlar ushın xos bolıp tabıladı.
Joqarıdagilardan kelip shı
g ıp, esaplan g anda eki jıllıq háreketde isleytu g ın
xojalıqlarda, xojalıq háreketiniń múddeti 18-19 ay
g a, 3 jıllıq háreketde isleytu g ın
xojalıqlarda, xojalıq háreketi 30 -31 ay
g a teń. Karp balıqlarini urchitatu g ın suw
saqla
g ıshlardıń xarakteristikası. Jıllı suwlı balıqshılıq xojalıqlarında
paydalaniletu
g ın suw saqla g ıshlar, onda urchitilatu g ın iliqsevar Baliqlardıń
biologiyalıq qásiyetlerine sáykes keletu
g ın etip qurılmo g i kerek. Jaz ayları karpniń
ıshteyi joqarı bolıp, jedel artıwın inabatqa al
g an halda, olar jasaytu g ınlıq suw
saqla
g ıshlar suwı aste oqatu g ın yamasa tınısh turatu g ın, onsha tereń bolma g an,
suwı jaqsı isiytu
g ın etip qurılmo g i kerek. Tubi jumsaq ónimli topıraqlı, jeńil
16

minerallasha alatug ın organikalıq elementlar menen oral g an bolıwı maqsetke
muwapıq. Egerde orta dárejede jumsaq suw ósimligi menen (
g ijjak, bóymadoron,
tamırdori, urut hám basqalar ) oral
g an bolsa, jáne de maqsetke muwapıq. Bul
ósimliklerdiń poya hám japıraqlarında lichinkalar ushın azıq derekyi esaplanıwshı
kópdan kóp shıbın-shirkeyler, bakteriyalar qónim tabadı, kunduz kúnleri suwdı
kislorod menen boyitadi. Jumsaq suw ósimliginiń chirigan bólegi suw saqla
g ısh
tubini jeńil minerallasatu
g ın organikalıq elementlar menen boyitadi, bunnan tısqarı
ortasha qalıńlıqta
g ı suw ósimligi, suw o g ada ısıp ketkende Baliqlardıń sayalashlari
ushın zárúrli jay esaplanadı. Biraq bul otniń o
g ada qalıń bolıp ketiwi zıyanlı bolıp
tabıladı. Qattı suw ósimliginiń (qamıs,
g umay hám basqalar ) suw ústinde de qalıń
ósiwi maqsetke muwapıq emes. Egerde bunday suw ósimligi suw saqla
g ıshlar
júzesiniń 30 procentinen kópro
g ini iyelesalar, olardı órib taslaw kerek. Eger
qishda qattı suwıq bolıp, karp balıqlari derlik yamasa ulıwma háreketsiz ja
g day g a
kelip qalsalar, olardıń dem alıwları ushın zárúr mu
g darda kislorod menen
taminlash kerek. Sol sebepli qısqı suw háwizleriniń tubi jeńil minerallasatu
g ın
organikalıq elementlardan erkin bolıwı kerek. Sebebi olar minerallashganda kóp
mu
g darda kislorodtı utadılar. Qısqı suw háwizleri tubi tı g ız paydasız topıraqlı,
suwı mudami alısıp turatu
g ın etip, suwınıń 1 metrden qalıńlaw qatlamı
muzlamaytu
g ın orınlarda qurılısı kerek. Jıllı suwlı suw saqla g ıshlardıń
kategoriyalariJıllı. Jıllı suwlı balıqshılıq xojalıqları da
g ı barlıq suw saqla g ıshlardı 3
qıylı:-jaz
g ı, qısqı hám arnawlı suw saqla g ıshlar kategoriyasiga bolıw múmkin.
Jaz
g ı suw saqla g ıshlar kategoriyasiga balıqlarni urchitatu g ın suw saqla g ıshlar,
malklarni saqlaytu
g ın hám balıqlarni óstiratu g ın (qısqı suw saqla g ıshqa ótkergeńe
shekem jas da
g ı balıqlarni) suw saqla g ıshlar kiredi.
Balıqlarni urchitatu
g ın suw saqla g ıshlarda jınıslıq voyaga jetken balıqlardan
ikra alıp, olardı uru
g lantiratu g ın hám alın g an lichinkalarni ómiriniń dáslepki (6 -7
kún) kúnlerinde saqlanadı. Jas balıqlar olardıń 20 -30 kúnlik, bazan 45 kúnlik
jasları
g a shekem arnawlı suw saqla g ıshlarda saqlanadı. Bunday suw saqla g ıshlardı
malklarni saqlaytu
g ın suw saqla g ıshlar dep ataladı. Bul suw saqla g ısh barlıq
17

xojalıqlarda da qurılavermaydi. Sebebi eki jıllıq háreketde isleytug ın xojalıqlarda
malklar birinshi jıl qıslaw
g a ótkerilguncha, 3 jıllıq háreketde isleytu g ın
xojalıqlarda 2 jıl qıslaw
g a ótkerilguncha bir suw saqla g ıshda saqlanıwı múmkin
jáne bul suw saqla
g ıshlardı balıqlarni óstiruvchi suw saqla g ıshlar dep ataladı.Eki
jıllıq háreketde isleytu
g ın xojalıqlar da g ı balıqlarni birinshi qıslawge shekem
bol
g an dáwirde saqlaytu g ın suw saqla g ıshlardı birinshi tártipli, ekinshi qıslawge
shekem saqlaytu
g ın suw saqla g ıshlardı ekinshi tártipli balıqlarni óstiratu g ın suw
saqla
g ıshlar dep ataladı. Jaz g ı suw saqla g ıshlar kategoriyasiga balıqlarni nagul
etetu
g ın (suw saqla g ıshlar da g ı balıqlarga tábiyiy azıqlardan tısqarı qosımsha
azıqlar da berip boqiladi) suw saqla
g ıshlar da kiredi. Qısqı suw saqla g ıshlar g a bir
gruppa
g a kiretu g ın suw saqla g ıshlar tiyisli bolıp, olarda balıqlar tek qıs
máwsiminde saqlanadı, tek. Arnawlı suw saqla
g ıshlar toparına jaz hám qıs
aylarında áke hám ana balıqlarni, karantin ja
g dayı da g ı balıqlarni, kesel yamasa
keselikka gúman etilip, ajıratıl
g an balıqlarni saqlaytu g ın (bólek ójire) suw
saqla
g ıshlar hám de islep shı g arıw processinde paydalaniletu g ın barlıq suw
saqla
g ıshlar g a oqib kiyatır g an suwda g ı hár túrlı shatlardı, xaschóplarni, ılaylılardı
ózinde chóktirib, saqlap qalatu
g ın tındırıwshı suw saqla g ıshlar menen birgelikte
basqa suw saqla
g ıshlar g a ótkeretu g ın yamasa basqa xojalıqlar g a sotatu g ın
balıqlarni waqtınsha saqlaytu
g ın suw saqla g ıshlar (sadka) da kiredi. Tómende túrli
maqsette paydalaniletu
g ın suw saqla g ıshlar g a bol g an talaplar aytıladı.
Urchitilatu
g ın suw saqla g ıshlar maydanı onsha úlken bolma g an (200-1000 m2),
suwı tınısh turatu
g ın, tubi jumsaq suw ósimligi menen oral g an bolıp, bul otniń
poyasiga, japıraqlarına ur
g ochi balıqlar ikralarini qóyadılar. Bul suw
saqla
g ıshlardıń tubi qıya etip qurıladı. Suw qatlamınıń sayız bóleginde onıń
qalıńlı
g ı 15-20 sm, tereń bóleginde bolsa 1, 2-1, 5 metr bolıwı kerek. Suw
saqla
g ısh da g ı suw dıń sayız bólegi, ulıwma suw saqla g ısh maydanınıń yarımına
tó
g ri keliwi kerek. Máyek hám uru g larini ajıratıp bólgach, ur g ochi hám er adam
násilli balıqlar suw qatlamınıń qalıńlaw jaylarına ketediler. Hawa rayı qápelimdede
o
g ada suwıq bolıp qal g anda endigina ikralardan ashılıp shıqqan lichinkalar da suw
saqla
g ıshdıń tereń jaylarına ótip toptóp bolıp aladı. Suwdiń tereń qatlamında sayız
18

qatlamına salıstırg anda temperaturanıń ózgeriwi kemrek júz boladı. Tur g un
bolma
g an hawa rayı sharayatında órshiw suwdiń tereńrek jaylarında ámelge asadı.
Kislotalı topıraqlı batpaqlı jerlerde balıqlarni urchitish ushın mólsherleńen suw
saqla
g ıshlar qurimaydi, sebebi bunday suw saqla g ıshlarda sharayat neytral yamasa
kúshsiz sıltılı bolıwı kerek. Balıqlarni urchitatu
g ın suw saqla g ıshlardıń suwı tolıq
bosatilatu
g ın bolıp, kúshli samal jolınan, shawqımnan (poezd jolı, aerodrom,
padalar topartóda bolıp haydab ótiletu
g ın jollardan ) uza g ıraq jaylar g a qurılısı
kerek. Malklarni (20 -30 bazan 45 kúnlik balıqlarni da ) saqlaytu
g ın suw saqla g ısh.
Bul maqsette paydalaniletu
g ın suw saqla g ıshlardıń maydanı 0, 2-0, 3 ke den 1, 5-2,
0 ge ge shekem bolıp, suwı onsha tereń bolmaydıden ortasha 0, 5-0, 6 m ni
quraydı. Suw saqla
g ıshlardıń tubi ónimli topıraqlı bolıwı kerek. Bunday suw
saqla
g ıshlar suw menen tolıqtilgandan baslapoq, karp ushın olardıń ómiriniń
dáslepki waqtında azıq deregi esaplanıwshı teńiz shayanımonlar tez kópayadi.
Olardıń suwı álbette tolıq bosatilatu
g ın bolıwı kerek. Kóbinese karp balıqlari
urchitilatu
g ın xojalıqlarda bul kategoriyali suw saqla g ıshlar apparatydı. Óstiratu g ın
suw saqla
g ıshlarda sol yilgi alın g an jas balıqlar kesh kuzda qısqı suw
saqla
g ıshlar g a ótkerilguncha bol g an dáwirde saqlanadı. Bul suw saqla g ıshlardıń
tereńligi ortasha 0, 7-0, 8 m (eń tereń bólegi 1, 2-1, 5 m, eń sayız jayı 20 -30 sm)
ga teń bolıp, suw maydanınıń júzesi 0, 25 ke den 50 ge hám odan da úlken bolıwı
múmkin. Biraq júzesi 10
g a. den úlken bol g an bul xildagi suw saqla g ıshlar,
balıqlarni azıqlandırıw hám ulıwma ja
g dayın baqlaw g a qolaysızlıq tu g diradi.
Egerde, balıqlar arasında kesellikler kelip shıqsa, onıń aldın alıw hám emlew
jumısları quramalılasadı. Nagul etiwge mólsherleńen suw saqla
g ıshlarda
baslan
g ısh jas da g ı balıqlarni satıp alıp ekinshi (eki jıllıq háreketde isleytu g ın
xojalıqlarda ) hám úshinshi (úsh jıllıq háreketde isleytu
g ın xojalıqlarda ) jılı
qabıl
g a jaramlı (uzınlı g ı hám salma g ı boyınsha ) balıqlarga qoyıl g an talap g a juwap
beretu
g ın bolaman degeńe shekem saqlanadı. Bul suw saqla g ıshlardıń ortasha
tereńligi 0, 8-1, 5 m, eń tereń jayları 2-2, 5 m bolıwı múmkin. Óta tereń suwlı suw
saqla
g ıshlarda suwdiń jılıwı qıyın, sol sebepli bunday suw saqla g ıshlardıń tubida
azıqbop organizmler derlik kóbeymeydi, bul bolsa óz gezeginde, Baliqlardıń tez
19

ósiwine unamsız tasir etedi. Karp balıqlariniń ósiw hám rawajlanıwı ushın eń qolay
sharayat suw tereńliginiń 0, 5 m den 1, 5 m ge shekem bolg an orali g i bolıp
tabıladı. Sol sebepli bul xildagi suw saqla
g ıshdıń tiykar g ı bólegin 0, 5-1, 5 m
tereńliktegi suw saqla
g ısh tashkil qilmo g i kerek. Tereńligi 1, 5 m den da tereńrek
bol
g an suw júzesi suw saqla g ıshlardıń 10 -15 procentinen aspawı kerek. Tap
sonsha maydan tereńligi 0, 5 m li tereńliktegi bol
g an suw saqla g ıshqa tó g ri keliwi
múmkin. Qısqı suw suw saqla
g ıshları xojalıqta ámeldegi bol g an barlıq jas dagi
balıqlarni qıs máwsiminde saqlaw ushın mólsherleńen bolıp tabıladı. Karp balıqlari
qishda azıqlanmaydi (anıqro
g i, derlik azıql anmaydi) hám ósmaydi, ayırım
ja
g daylarda hátte ana g urlım (10 -15 p r ocent) oriqlab da ketedi. Sol sebepli qısqı
suw saqla
g ıshlarda balıql ar ushın azıq dáregi esaplanıwshı organizmler kóbeyiwi
shárt emes. Tubiniń joqarı qatlamı qattı bolıp, tez bóleklenetu
g ın organikalıq
elementlardan hám de hár qanday ósimliklerden erkin bolıwı kerek. Qısqı suw
háwizlerinde erigen kislorod mu
g darı 3-5 mg/l bolıwı eń qolay esaplanadı. Erigen
kislorod miq dári bunnan da azayıp ketkende Baliqlardıń jasap qalıwı qıyınlasadı.
3-5 mg/l den asıp ketkende Baliqlardıń háreketi tezlashib qaladı. Nátiyjede olar
organizminde energiya dáregi bol
g an May hám beloklar normadan kóbirek
bóleklenip, balıql arniń oriqlab ketiwine, hátte ólib qalıwına da sebep boladı. Sol
sebepli qısqı suw suw saqla
g ıshlarında suw a g ımınıń tezligi tómen bolıp, biraq
turaqlı jańa suw menen taminlanib turılıwı kerek. Suwdiń almastırıp turılıwı o
g an
keletu
g ın suw mu g darına, suwdiń temperaturasına, suw saqla g ıshda qıslawshı
Baliqlardıń qalıń -siyrekligine hám suw saqla
g ıshdıń ulıwma ja g dayına baylanisli.
Ádetde, suwdiń a
g ımı suw saqla g ısh da g ı suwdiń 8-12 kún dawamında tolıq
almaslawın támiyinleytu
g ın bolıwı maqul. Biraq karp hám ayırım basqa balıqlar
jańa, taza suw menen tolıqtilgan, suwı oqmaytu
g ın suw saqla g ıshlarda 50 kuńe
shekem jaqsı yashay aladılar. Juwmaq etip búydew múmkin, qısqı suw
saqla
g ıshlarda suwdiń almaslaw tezligi suwdiń sapasına hám oda g ı balıql arniń
ja
g dayına qaray basqarib turıladı. Qısqı suw suw saqla g ıshlarınıń maydanı ádetde
0, 2-1, 0 ge orali
g ida bolıp, onıń úlken-kishiligi xojalıqtıń xili hám islep shı g arıw
quwatına baylanisli. Ílajı bol
g anınsha balıqlarni bólek óstiratu g ın suw
20

saqlag ıshlardan bólek qısqı suw suw saqla g ıshlarına jaylastırıw maqsetkemuvofiq.
Qısqı suw suw saqla
g ıshların qurıw g a bol g an tiykar g ı talaplardan biri onıń suwı
tolıq bosatilatu
g ın, o g an keletu g ın jol ańsat háreketlana alatu g ın bolıwı kerek.
Suwdiń tereńligi oda
g ı suw qatlamınıń 1 m qalıńlıqta g ı bólegi, qubla aymaqlarda
1, 5-2 m bólegi muzlamaytu
g ın bolıwı kerek. Násilli (ata-ana ) balıqlarni
saqlaytu
g ın suw saqla g ıshlar. Bul suw saqla g ıshlar, er adam hám ur g ochi jınıslıq
voyaga jetken balıqlarnigina emes, bálki qariligi sebepli ónimdarligi tomenlegen
ata-ana Baliqlardıń ornına kirgizetu
g ın jas násil ushın mólsherleńen balıqlarni da
jaz
g ı, da qısqı máwsimde saqlaw g a mólsherleńen. Ata-ana balıqlarni jaz
máwsiminde saqlaytu
g ın suw saqla g ıshlar, balıqlarni nagul etetu g ın suw
saqla
g ıshlar g a qoyılatu g ın talaplar g a, olardı qishda saqlaytu g ın suw saqla g ıshlar
basqa gruppalar da
g ı balıqlarni qıs máwsiminde saqlaw g a mólsherleńen suw
saqla
g ıshlar g a qoyılatu g ın talap g a juwap beretu g ın bolıwı kerek. Ata-ana
balıqlarni saqlaytu
g ın suw saqla g ıshlardı qurıwdan maqset, tek ol ja g dayda
saqlanatu
g ın balıqlarni saqlap qalıw g ana bolmaydıden, xojalıqta ulıwma ja g daydı
mudami so
g lomlashtirib barıwdan da ibarat esaplanadi. Sebebi bul wazıypa
xojalıqtıń kelesi iskerliginde júdá zárúrli rol oynaydı. Óytkeni úlken jas da
g ı
balıqlar ózleri kesel bolmasada jas balıqlar arasında qáwipli keselliklerdi
tarqalıwina baslawshı boladılar. Sol sebepli ata-ana balıqlarni urchitatu
g ın suw
saqla
g ıshlar g a qoyıwdan aldın palaw tuziniń 5 protsentli eritpesinde jaqsılap
chayqab alınıwı usınıs etiledi. Pıtken sistemalı balıqshılıq xojalıqlarında hám
baslan
g ısh jas da g ı balıqlarni jetiwtirib beretu g ın xojalıqlarda, ata-ana balıqlarni
saqlaw ushın keminde 4 suw saqla
g ısh qurulmo g i kerek. Usılardan ushewi jaz g ı,
birewi qısqı máwsim ushın mólsherleńen bolıp, ush jaz
g ı suw saqla g ıshlardıń
birewinde er adam násilli, birewinde ur
g ochi násilli hám ta g ı birewinde jas násil
ushın mólsherleńen balıqlar saqlansa, qısqı suw saqla
g ıshda hár úshew gruppa da g ı
balıqlar birge saqlanıwı múmkin. Ata-ana balıqlarni saqlaytu
g ın suw
saqla
g ıshlardıń júzesi, xojalıqtıń islep shı g arıw quwatına, sonnan kelip shı g ıp,
qansha násilli balıqlar kerekligini esapqa alıp, qurıladı. Ata-ana balıqlarni jazda
saqlaytu
g ın suw saqla g ıshlardıń júzesi, hár bir gektar suw saqla g ıshqa neshe
21

donadan, qısqı suw saqlag ıshlardıń júzesi bolsa, hár bir gektar g a neshe kgdan
jaylastırilishini inabatqa alıp, esaplanadı. Násilli balıqlarni jaz
g ı suw saqla g ıshlar g a
jaylastırıwda hár bir dana voyaga jetken násilli balıqlarni máwsim dawamında 1, 5
kg den, jasların 1 kg den óz salmaqların asıradı dep esapqa alıw kerek. Karantin
suw saqla
g ıshlar. Basqa xojalıqlardan túrli maqsette (urchitish, ıqlımlastırıw, úlken
jasqa jetip, ónimdarligi tomenlegenlerin almastırıw hám ta
g ı basqa ) alıp kelińen
balıqlarni waqtınsha, olardıń so
g lomligiga isenim payda etgeńe shekem múddette
ustap turıw ushın qurıladı. Bul múddet 2 hápte, bazan 1 ay
g asha dawam etiwi
múmkin. Karantin suw saqla
g ıshdıń júzesi ádetde, kishi bolıp, 0, 2-0, 3 gektar g a
teń Suw saqla
g ıshlardıń júzesi olarda saqlanatu g ın Baliqlardıń sanına baylanisli.
Karantin suw saqla
g ıshlar xojalıqta g ı barlıq suw saqla g ıshlardıń eń aqırında, suw
shı
g ıp ketetu g ın bóleginde, basqa suw saqla g ıshlardan eń keminde 20 -30 m
uzaqlıqta jaylasqan bolıwı kerek. Bunday suw saqla
g ıshlardıń hár biri bólek suw
oqib keletu
g ın hám oqib shı g ıp ketetu g ın salmalar menen taminlańan bolıwı kerek.
Hár bir karantin suw saqla
g ıshdıń suwı tolıq bosatilatu g ın etip qurılmo g i zárúr.
Olardıń tolıq bosatilishi, nagulga mólsherleńen suw saqla
g ıshlarniki sıyaqlı 5-10
saat ishinde ámelge asırilmo
g i dárkar. Karantin suw saqla g ıshlardan basqa
maqsette paydalanıw múmkin emes.
Egerde karantin waqtında qanday da kesellikler bar ekenligi kuzatilsa onı joytıw
ilajları kóriledi. Keselligi anıq bol
g an balıqlarni emlew múmkinshiligi bolmasa,
olardı tutıp, handaqlarga salıp, ústinen xlor ohagi sepib, keyin topıraq menen jawıp
taslanadı. Baliqlardıń góshi qabıl ushın jaramlı, insan so
g ligi ushın qawipsiz dep
tapılsa, olardan sol maqsette paydalanıladı. Kesel balıqlar tutıp bolıńenen keyin,
balıqlarni tutıw quralları hám suw saqla
g ısh da g ı suw jaqsılap dezinfeksiyalanadi
hám sonnan keyin
g ana oqizib, suw saqla g ısh bosatiladi. Bólek ójire suw
saqla
g ıshlar - kesel yamasa kesellikte gúman etilgen balıqlar bul xojalıqlardıń
ózindegi basqa suw saqla
g ıshlardan alıp kelip, saqlaw maqsetinde qurıladı. Ol
ja
g dayda saqlanıp atır g an balıqlar pútkil qıs máwsiminde bul suw saqla g ıshlarda
qalıp ketiwi múmkin. Sol sebepli olardıń ulıwma maydanınıń yarımısı 1, 2-2 metr
22

tereń etip qurılmog i kerek. Bólek ójire suw saqla g ıshlar g a álbette suw oqib kelip,
oqib shı
g ıp ketetu g ın bolıwı kerek. Eger suw saqla g ıshda rasında kesel balıq
saqlanıp atır
g an bolsa, onıń suwı xlorli hák menen dezinfeksiya etip turıladı. Bólek
ójire suw saqla
g ıshlardıń jaylasıwı, úlken-kishiligi tap karantin suw
saqla
g ıshlarda g ı sıyaqlı bolıwı kerek. Balıqlarni jaylastırıw jazda tap nagul suw
saqla
g ıshlarda g ı sıyaqlı, qishda bolsa qısqı suw saqla g ıshlarda g ı sıyaqlı bolıp,
olarda balıqlarni jaylastırıw eń siyrek jaylastırıw normalarına sáykes keliwi zárúr.
Kóbinese balıqshılıq xojalıqlarında bólek bólek ójire suw saqla
g ıshları apparatydı,
bul maqsette olar
g a mútajlik bolma g an karantin suw saqla g ıshlardan paydalanıladı.
Bunday waqıtta bul suw saqla
g ıshlardı karantin - bólek ójire suw saqla g ıshlar dep
da aytıladı. Satka-bunday suw saqla
g ıshlar suwı tolıq oqib shı g ıp turadı, tolıq
bosatilatu
g ın, maydanı onsha úlken bolma g an suw saqla g ıshlar bolıp (may doni
50-100 m2), olar qabıl ushın mólsherleńen balıqlarni satıwdan aldın basqa
xojalıqlar
g a satıw ushın mólsherleńen bir jaslı balıqlarni, satıwdan aldın jas násilli
balıqlarni, ata-ana balıqlarni saqlaytu
g ın suw saqla g ıshlar g a ótkeriwden aldın
waqtınsha ustap turıw ushın qaratb, qurıladı. Bunday suw saqla
g ıshlar ádetde,
balıqlarni satıw
g a mólsherleńen suw saqla g ıshlardan suw oqib shı g ıp ketetu g ın
trubalardıń suw shı
g ıw tesiginen keyin qurıladı. Tındırıwshı suw saqla g ıshlar -
bazan baslan
g ısh jas da g ı balıqlarni urchitatu g ın suw saqla g ıshlar jaqinına qurılıp,
órshiw suw saqla
g ıshına oqib kiyatır g an suwda g ı ılaylılardı chóktirib, ustap qalıp,
ikralarniń ústin qoplab, ólib qalıwdan saqlaydı.
II. Bap. Balıqlar awqat as sińiriw qılıw sistemasınıń bólimleri. Awız
apparatınıń dúzilisi. Alqım, as qazan, ishek traktı, bawır.
II.1. Haywanlar evolyutsiyasında balıqlar awqat as sińiriw qılıw sistemasınıń
qásiyetleri.
Awqat as sińiriw qılıw sisteması. Za
g ara balıqning awız boslig'idan keyin barlıq
balıqlardagidek alqım baslanadı. Awız hám alqım boslıqları arasında anıq shegara
joq. Basqa balıqlarga uqsas za
g ara balıqda da haqıyqıy til joq. Til sıyaqlı uchi awız
boslig'iga shı
g ıp turatu g ın til astı yoyining kopulasi tek shilimshiq perde menen
oral
g an bolıp, ol g árezsiz bolma g anı sebepli háreket ete almaydı. Nag tárepinde
23

besewden sag aq yorig'i bol g an alqım qısqa óńeshga, óńesh bolsa as qazan g a
ashıladı. As qazannan kem diffyerensiallashgan haqıyqıy ishek baslanadı, bul
ishektiń aldın
g ı bólimin on eki barmaqlı ishek, keyininen jińishke ishek hám anal
tesigi menen tawsılatu
g ın tuwrı ishek quraydı (birpara balıqlar as qazanınıń
átirapında hár túrlı sanda
g ı soqır pilorik o'simtalar bar, za g ara balıqda bolmaydı ).
Bawırı júrektiń arqası, as qazandıń astında hám qaptal táreplerinde jaylasqan bolıp,
onıń máwsimleri arasında ot suyıqlı
g ı menen tolıq ot pufagi boladı. Ot pufagidan
on eki barmaqlı ishekke ashılatu
g ın ot jolı shı g adı. As qazan astı bezi ishek tutqıshı
boylap tarqal
g an. Ishek tań g ıına bolsa uzınchoq qıp-qızıl reńli talaq o'rnashgan.
Dene boslig'ining joqarı bóleginde, ya
g nıy ishektiń ústinde gidrostatik organ
qalash kóbik jaylasqan Jaqında tutıl
g an tiri balıqni yamasa fiksirlangan balıqning
qornini tepaga etken halda shep qol
g a alıp, qayshı menen qarın diywalinı anal
tesigine jaqın orından daslep keseine kishi kesik payda etiń. Qayshınıń topır
uchini kesilgen tesikke kirgizib, qarın tárepiniń ortasından awız
g a shekem kesing.
Anal tesigi aldında
g ı kesikdan joqarı g a tárep tap omırtqa tekshesige shekem
keseine kesing. Kesikdan payda bol
g an dene kóterip, omırtqa tekshesi boylap bas
ushga qaray kesikni sa
g aq qopqog'igacha dawam ettiring hám payda bol g an bólekti
deneden ajıratıp alın. Balıqning sa
g aq qaqpaqlarınan birin kesip alıp, onıń
suyekleri hám de terisining dúzilisin úyreniń. Qaqpaq astında
g ı sa g aqlardan birin
kesip alıp, suwda jaqsılap yuving hám Petri shıyshe ıdısında
g ı suw g a soling. Ídıs
astına aq qa
g az qoyıp, sa g aq áywanları dúzilisin úyreniń. Balıqning awızına paqal
tiqib, paqaldı sa
g aq jarıqlarınan shı g ıwına isenim ónim etiń.
Astına mum salın
g an ıdısqa jarıl g an balıqni salıp, labi hám quyrı g ınan iyne menen
sanchib balıqni ıdıs tubiga jabıwtiring. Keyininen ıdısqa jarıl
g an balıqni
ko'madigan mu
g darda suw quying (ishki organlar suw maydanına qalqıb shı g ıp,
olardı názerden keshirimdi ańsatlashtiradi). Jarıl
g an balıq júregin ajıratıp alıp, Petri
shıyshe ıdıs da
g ı suw g a salıp kórip shı g ıń. Júrektiń ash qızg'ish juwan qarını hám
toq qızg'ish júrek old bo'lmachasini tabıń. Barma
g ıńızdı tekkizib, júrek juwan
qarını diywalidıń júrek old bo'lmachasi diywaline salıstır
g anda tı g ızraq hám
qalıńlaw ekenligine isenim payda etiń. Ishi jarıl
g an balıqning awqat as sińiriw
24

qılıw sistemasın úyreniw ushın onı awız boslig'i, alqımı, óńeshi, as qazan hám
ishek bólimleri, bawırı, ot pufagi hám as qazan astı bózini tawıp, dıqqat penen
kórip shıg ıń. Qalash pu-fagini shı g arıp alıp, onıń forması hám dúzilisin úyreniń.
Balıqning ishki a
g zaların shı g arıp alıp, arqa miyasidan shı g ıs nervlami tabıń.
Balıq bas miyasini ashıp kóriw ushın bastı shep qol
g a alıp, bas súyekiniń tepasini
ensadan kózge qaray, tap bas skeleti boslig'i ashıl
g an g a shekem ótkir skalpel
menen tarawlang. Bas skeleti boslig'i ash kúlreń kóbik (may tamshıları ) menen
tol
g an boladı. Onı pipetkadan suw tóbeizib yuving. Keyininen pinset menen kóz
aldında
g ı hám olar ortasında g ı suyeklerdi alıp taslang. Payda bol g an preparatni
suw
g a salıp, bas miydiń ayırım bólimlerin kórip shı g ıń. Tayın preparatdan
da paydalanıp, balıqning bas mıy bólimleri menen tanısıp shıqsańız
boladı.
1-súwret . Za
g ara balıq ishki shólkemleriniń ulıwma jaylasıw sxeması :
l-venoz qo'ltig'i, 2-júrek bólmesi, 3-júrek juwan qarını, 4-qarın aortası,
5-aorta so'g'oni, 6 -alıp keliwshi sa
g aq arteriyaları, 7-kyuvyerov
quyilishi, 8-sa
g aq, 9 -oshqo-zon, 10 -on eki barmaqlı ishek, 11-jińishke
ishek, 12-tuwrı ishek, 13-anal teshi-gi, 14-bawır, 15-ot pufagi, 16 -ot
25

jolı, 17-as qazan astı bezi, 18-talaq, 19 -qalash pufagi, 20 -búyrek, 21-
sidik jolı, 22-sidik-tanosil
o'sig'i, 23-jınıslıq bóz, 24-jınıslıq tesik.
2-súwret . Karp tuwıslas balıqlardıń tańlay tisleri. A-bir qatarlı, B-eki qatarlı, V-
úsh qatarlı. 1. Torta 2. Aq shabaq. 3. Kók moyın torta 4. Gustera. 5. Sazan.
Hár bir suw saqlag ıshdıń qashı, suw kiretu g ın hám suw shı g ıs kanalı boladı. Suw
shı
g ıs kanal suw saqla g ıshınıń tubidan baslanadı hám kanaldıń shı g ıs jayiga balıq
tutqısh qurıladı. Suw saqla
g ısh qıya bolıwı shárt. Suw kiriw jayınan suw shı g ıs
jayigacha qıyalıq 15-20 % ni quraydı. Sonday eken, suw saqla
g ıshqa suw kiretu g ın
orınnıń tereńligi 50 sm. Bul bólim suw saqla
g ısh maydanınıń 16 -15 % ni, suw
saqla
g ıshdıń orta bólegi tereńligi 1, 5 metr, suw saqla g ıshdıń maydanınıń 60 %,
suw shı
g ıs jay tereńligi 1, 8-2, 0 metr, bul da suw saqla g ıshdıń 15-20 % quraydı.
Eger suw saqla
g ıshlar 5-10 g a bolsa, ol ja g dayda suw saqla g ıshdıń ortasından
tereńligi 30 -50 sm, tap kósher ariqqa uqsa
g an dren alınadı. Óq salma suw
kiretu
g ın orından suw shı g ıs jay g a shekem chóziladi. Biraq sonı esten shı g armań,
26

sarjóna ashılg annan keyin suw saqla g ıshda suw qalmawı kerek. Suw balıq tutgich
arqalı shı
g ıp tómeńi salma yamasa ariqqa túsiwi kerek. Suw shı g ıp ketetu g ın kanal
suw saqla
g ısh tubiga salıstır g anda 0, 5-1, 0 metrge shekem tereńrek bolıwı
maqsetke muwapıq. Suw saqla
g ısh qurılayogtanda onıń tuprogi átirapına shı g arılıp
qashı etiledi. Qashılardıń qalıńlı
g ı suw saqla g ıshdıń úlken- kishiligine baylanisli.
Úlken suw saqla
g ıshlarda tolqın úlken boladı (10 - 20 g a ); so g an múnásip qashı
tubi 5-6 m hám joqarı bólegi 1, 5-2 m keńlikte bolıwı kerek. Sebebi bunday suw
saqla
g ıshlarda tolqın úlken boladı. Suw kiretu g ın jay g a diametri 0, 5 metrli truba,
kiriw jayına tor qóyıladı. Tor lar 2-3 saatta tekseriledi hám tazalanadı. Suw shı
g ıs
orında sarjóna betonnan tayarlanadı. Suw shı
g ıwı arnawlı úskene arqalı
basqarıladı. Suw saqla
g ıshdıń tiykar g ı ózgesheligi -suwdiń tólik shı g ıw
múmkinshiligin jaratıw kerek. Suw saqla
g ıshda suwdiń hár qayda qalıwı eń jaman
hádiyse, sebebi balıqlar qalıp ketedi. Sa
g aq suyıq aralas menen tolıqtı. Sol sebepli
hom balıq tutqıshdıń axamiyati úlken. Balıq tutqısh úlkenligi suw saqla
g ıshdıń
úlken-kishiligine qaray tayarlanadı. Eger suw saqla
g ısh 30 -50 ge bolsa, balıq
tutqısh uzınlı
g ı 20 -30 metr, eni bolsa 2-3 metr. Egerde balıq jaqsı ja g dayda bolıwı
ushın taza suw balıq tutqıshqa túsip turıwı kerek. Suw saqla
g ısh 1, 0—1, 5 ke
bolsa, balıq tutqısh uzınlı
g ı 2 metr, eni bolsa 1, 5 metr, shamada boladı (S. K.
Husenov, D. S. Niyozov, 2010 y).
Dıqqat : Eger suw saqla
g ıshdıń 10 -20 % qıya bolmasa, suw shı g ıw tárepine
balıqlarni ololmay azap kóresiz, balıqlar balıqcha kelip ketedi. Suw saqla
g ıshlardı
tayarlawdan aldın mutahassis menen gáplesiw kerek, bilar-bilmas jumıs baslamań.
Suw saqla
g ıshlar tómendegilerge bólinedi:
1) óstiruvchi suw saqla
g ıshlar ;
2) qishlash suw saqla
g ıshları ;
3) tavar balıq etiwtiriw yamasa jaylaw suw saqla
g ıshları.
Balıq shabaqların bagıw ushın suw saqla
g ısh maydanı - 0, 25 ten tap 1-2 ge ge
shekem boladı, tereńligi 0, 5-0, 8 metr. Shabaqlar ushın mólsherleńen suw
27

saqlag ıshlar balıq qóyguńa shekem 5-8 kún aldın suw menen toldırıladı. Shabaq
ósiriw suw saqla
g ıshına 4-5 kúnlik shabaqlar qóyıladı. Bul suw saqla g ıshda
shabaqlar 30 -45 kún boqiladi, awırlı
g ı 3-5 g boladı. Ústiriw suw saqla g ıshına - 30
-45 kúnlik balıqshalar ótkeriledi hám 4 ay boqiladi (6 -10 ayına shekem). Bul suw
saqla
g ıshda mayda balıqshalar tap segoletka 35-50 g o g irlikkacha boqiladi.
Óstirish suw saqla
g ıshı da xojalıqtıń suw hovzasi maydanına bo g diq: 1, 0-1, 5 g
den 2, 0 ge ge shekem bolıwı múmkin. Hátte, 5-10
g a ge shekem boladı, ósiriw
suw saqla
g ıshınıń ortasha tereńligi 1, 5 m. Suw kiretu g ın orında tereńligi 0, 5 m,
suw shı
g ıs orında tereńligi 1, 8 metr boladı. Óstirish suw saqla g ıshları 5-10 sutkada
toltırıw kerek hám hár 4-5 sutkada suwı tolıq almastırılıwı kerek. Balıqshılıq
fermer xojalı
g ında álbette qishlash suw saqla g ıshları da bolıwı shárt Qishlash suw
saqla
g ıshı topro g i qattı hám tupro g ida organikalıq element bolmawi kerek.
Qishlash suw saqla
g ıshında balıq noyabr ayınan tap mart -aprelgacha saqlaw
múmkin. Qishlash suw saqla
g ıshı da qıya bolıwı kerek. Suwdiń 1, 5 metri
muzlamasligi kerek. Qishlash suw saqla
g ıshınıń tereńligi 2, 5 metrge shekem
bolıwı múmkin. Maydanı bolsa 0, 2-0, 3 ke, hátte 1, 0 gektar
g a shekem de bolıwı
múmkin. Qishlash suw saqla
g ıshı balıq qóyguńa shekem 10—15 kún aldın suw
menen toldırıladı. Suwda
g ı kislorod 5-6 mg/l. Utkazilatu g ın segoletkalar sanı 400-
800 miń/ga. Egerde qishlash suw saqla
g ıshı talap dárejesinde bolsa, suw waqıtında
almasınıp turılsa, suw saqla
g ısh ústi yaxlab qolmasa segoletkalari qishdan shı g ıw
kórsetkishi 95-97 % ni quraydı. Jaylaw - tavar balıq ba
g ılatu g ın suw saqla g ısh :
suw saqla
g ısh maydanı 1-2 gektardan 5-10 gektar g a shekem bolıwı múmkin.
Úlken maydanlardı basqarıw talay qıyın. Sol sebepli de 0, 5-1, 0 ge maydan talay
qolay. Jaylaw suw saqla
g ıshlarınıń ortasha tereńligi 1, 5 m, qiyaligi 15- 20 % ni
uyımlastırıwı kerek. Suw shı
g ıwı jayında álbette balıq tutqısh bolıwı shárt,
vegetatsiya dawamında suw almasınıp turılıwı shárt.
Balıqlashtirish qa
g ıydası tómendegishe: 1 ts/ga den balıq ónimi alıw ushın - karp
— 200-250, egerde 20 ts/ ga ónim olmoqchi bolsańız 15 mıń dana karp segoletkasi
qóyıladı. Suw ısıraplanıwına jol qoymaw kerek. Suw suw saqla
g ıshda hádden tıs
28

kóbeyip ketmasin. Qashılar bekkem bolıwı, onıń joqarı keńligi 2 m hám suw
júzesinen 0, 5-1, 0 m bálent bolıwı kerek. Ásirese suw shıg ıs sarjóna bekkem
bolıwı, suw shı
g ıp ketiwine múmkinshilik bolmawi shárt. Suw kiretu g ın, suw
shı
g ıs jaylar g a qor g aw úskeneleri ornatıw shárt. Suw quyılıwdan aldın suw
kiretu
g ın hám suw shı g ıs jaylar jaqsılap názerden keshiriledi. Eger sarjóna bolsa,
onıń diywalları beton etiliwi hám suw koplab urib ketpewi ushın tupro
g i jaqsılap
shibbalanishi kerek. Suw saqla
g ısh diywali 5-8° qıya bolıwı, suw trubadan tusse,
suw saqla
g ısh tubi hám diywalinı kovlamasligi ushın qayroq tas penentaslaw
kerek. Sonday bolıwı kerek, basım menen túsip atır
g an suw suw saqla g ısh
diywalinı buzmasligi, kavlamasligi kerek. İshonch payda etgennen keyin suw
quyıladı. Suw menen taminlash sisteması. Suw saqla
g ısh balıqshıligi xojalıqların
proektlestiriwde túrli maqsette paydalaniletu
g ın suw saqla g ıshlardı tó g ri
jaylastırıwdıń áhmiyeti necho
g lik úlken bolsa, bólek suw saqla g ıshlardı suw
menen taminlash sistemasın tó
g ri jol g a qoyıwdıń áhmiyeti odanda joqarı bolıp
tabıladı. Suw saqla
g ıshlardı suw menen taminlashniń eki qıylı sisteması ámeldegi:
-
g árezsiz -hár bir suw saqla g ıshnı suwdiń kiriwi hám shı g ıp ketiwin bólek-bólek
etip taminlash;
-
g árezsiz bolma g an - bir suw saqla g ıshdıń suwı ózinden aldın g ı tur g an suw
saqla
g ıshdan shıqqan suw menen, odan keyińisi bolsa bul ho-vuzdan shıqqan suw
menen taminlanadi.
Birinshi, ya
g niy hár bir suw saqla g ıshnı o g an bólek suw keletu g ın ka-nal
(lotok, salma ) hám bólek suw shı
g ıp ketetu g ın kanal menen dane-minl ashniń
abzallı
g ı sonda, bunda hár bir suw saqla g ıshda atqarıla-tu g ın jumıs penenchi
processlerdi
g árezsiz orınlaw múmkinshiligi ámeldegi bóle-di. Eń áhmiyetlisi, bir
suw saqla
g ıshda hár qıylı kesellikler kelip shıqsa, onıń basqa suw saqla g ısh da g ı
balıqlarga ju
g ıwınıń derlik aldı olina-di. A mmo hámme waqıt da suw
saqla
g ıshlardı suw menen taminlashniń g árezsiz sistemasın qollap bolmaydı. Qısqı
máwsimde paydalaniletu
g ın suw saqla g ıshlardıń suw menen g árezsiz taminlanishi
barlıq suw saqla
g ıshlardan paydalanıw sistemasınıń hasa -siy shártlerinen biri
29

esaplanadı. Suwdiń sapası jaqsı, suw saqlag ıshdıń ja g dayı da kóńildagidek bol g an
ayırım ja
g daylarda g ana bul suw saqla g ıshlardı bir-biri menen birlestir-gan halda
yamasa quyiroqda jaylasqan qısqı suw saqla
g ısh, joqarıroqda jaylasqan qısqı suw
saqla
g ıshdan oqib shıqqan suw menen taminlanadi. Suw saqla g ıshlardı g árezsiz
bolma
g an suw menen taminlash sistemasında bas penensuw saqla g ıshdan yamasa
basqa dereklerden oqib kelgen suw o
g an ya-qın bol g an suw saqla g ıshnı suw menen
toldıradı, náwbettegi suw saqla
g ısh ózinden aldın g ı suw saqla g ıshdan oqib shıqqan
suw menen taminlanadi. Sonday eken, suw saqla
g ıshlar shınjır halqalardıń
ja
g dayına uqsas izbe-izlilikde qu-riladi. Suw saqla g ıshlardı suw menen
taminlashniń bul sisteması kóbirek nagul suw saqla
g ıshlardı jaylastırıwda
qollanıladı. Suw saqla
g ıshlardı suw menen tamilashniń bul sisteması ayriqsha
malum qolaylıqlar
g a iye. Mısalı, suw saqla g ıshlar kóbinese dáryalardıń yamasa
olardıń irmoqlariniń aldın suw shı
g ıp ketetu g ın shlyuzlari bol g an tógonlar menen
yopilib, qurıladı, kem suwdı uzaq múddet toplap, úlken maydanlı suw saqla
g ısh
qurıw múmkin; bunday usıl -de suw saqla
g ısh qurıw jumısları ekonomikalıq
tárepten talay arzan túsedi. Suw saqla
g ıshlardı bunday usılda suw menen
taminlashniń ayriqsha kemshilikleri de ámeldegi: suw saqla
g ıshlar tubiniń bir tegis
bolmawi, ayırım jaylarınıń, ásirese, tó
g on aldınıń o g ada tereń bolıwı, ayırım
payıtlarda suw a
g ımınıń tezligi, bazan o g ada tezligi, suw saqla g ısh -larga arnawlı
apparatlar ornatıl
g anlı g ına qaramastan jırtqısh hám pataslaytu g ın Baliqlardıń
ańsat
g ana kirip keliwi, báhárgi Mayin-egerlikler waqtında oqib keletu g ın suwniń
kóbeyiwi sebepli gi-drotexnik apparatlardan paydalanıwdıń quramalılasıwı, hátte
qáwipli, bazan qolaysız hádiyselerdiń júz bolıwı, suw saqla
g ıshlar tubi-dıń bir
tegisde bolma
g anlı g ı ushın kuzda balıqlarni tutıwdıń quramalılashuvi hám de túrli
epizootik kesellikler tarqalıwınıń aldın alıwdıń ılajı joq ekenligi usılar gápinen
bolıp tabıladı. Suw a
g ımınıń ayırım orınlarda o g ada tezligi, tur g un suwlı suw
saqla
g ıshlar g a maslasqan jıllı sevar Baliqlardıń tiykar g ı bólegin quraytu g ın karp
balıqlari ushın malum quramalılıqlar tu
g diradi. Joqarıda belgileńen-lar suw
saqla
g ısh balıqshıligi xojalıqların proektlestiriwde, álbette ino-batga alınıwı kerek.
Baslan
g ısh jas da g ı balıqlarni saqlaytu g ın suw saqla g ıshlardı qurıwda suw menen
30

taminlashniń bul usılınan ılajı bolg anınsha paydalanmas -lik kerek. Suw
saqla
g ıshlardı suw menen taminlash suwdiń óz a g ımı menen ámelge asırıl g anda,
bul jumıstı mexanik usıldan paydalanıp ámelge asır -maslik kerek. Bazan mexanik
usıldan paydalanıp (nasoslar yorda-mida) suw saqla
g ıshlardı suw menen taminlash,
o
g ada qımbatqa túsetu g ın bas penentó g onlar qurıwdan arzan g a túsiwi múmkin.
Suw saqla
g ısh balıqshıligi xojalıqlarında paydalaniletu g ın tiykar g ı gidrotexnikalıq
imaratlar Suw saqla
g ısh balıqshıligi menen shu g ullanuvchi xojalıqlar da g ı gidro-
texnikalıq imaratlar tómendegi wazıypalardı atqaradı :
- xojalıqtı jetkilikli mu
g darda sapalı suw menen taminlash;
- xojalıqta
g ı ámeldegi suw saqla g ıshlardı suw oqib keliwshi, oqib shı g ıp ketetu g ın
kanallar, lotoklar, shlyuzlar hám basqa imaratlar menen taminlash;
- xojalıqtıń ishindegi, bazan sırtında
g ı atqarılatu g ın jumıs-larni jáne bul islerdi
orınlawshılardı transport quralları (avtomobil, at ulovlari) menen taminlash;
- xojalıqtan paydalanıw ushın qolay sharayat menen tamin-lash.
Gidrotexnikalıq imaratlar
g a : bas penentó g on, suw menen taminlovchi hám suwdı
shı
g arıp jiberiwshi kanallar, suwdı bóliwleytu g ın qashı -lar, suw alıp keliwshi,
suwdı shı
g arıwshı, kuzda balıqlarni tutıw ushın mólsherleńen tereńlik hám
basqalar kiredi. Bas penentó
g on - suw dárekleri (dárya, irmoqlar) jolına, onıń suwı
suw saqla
g ısh balıqshıligi xojalı g ı qurılatu g ın barlıq maydandı, óz basımı menen
támiyinley alatu
g ın baladlikda etip qurıladı. Bul xója-likdagi eń iri hám eń qımbat
turatu
g ın qurılıs esaplanadı. Bas penentó g ondandan joqarıda suw bazası payda
etinadi jáne onı bas penensuw saqla
g ısh dep ataladı. Tó g onni, turaqlı suw oqib
kelip tur
g anda, bul-tún xojalıqtı suw menen taminlashni kepilliklay alatu g ın bas
penenho-vuz payda bolatu
g ın biyiklikte etip qurılıs kerek. Bas penentó g onni
dáryalardıń eń tar jaylarına, tagidan bulaqlar hám bulaqshalar sizib shıqpaytu
g ın,
jeri qattı maydanlar
g a qu-riladi. Bas penentó g onniń qaptal diywallarınıń tómeńi
qatlamınan, ba-horgi suw kóbeygen waqıtta kóp mu
g darda oqib keletu g ın suw-
larni shı
g arıp jiberiwge mólsherleńen shlyuzlar qurıladı. Egerde bas penentó g on
31

nagul suw saqlag ıshı wazıypasın da atqar g anda, bul shlyuzlardan suw saqla g ıshnı
tolıq bosatish maqsetinde de paydalanı -ladi. Bunday waqıtta suw saqla
g ıshdıń old
tárepindegi tó
g on diywali ústinen hár túrlı qor g awlaytu g ın úskeneler ornatıladı, bul
úskeneler suw saqla
g ıshqa qoyıp jiberilgen Baliqlardıń odan shı g ıp ketpewin
taminlasa, suw saqla
g ıshqa oqib kiretu g ın tárepinen ornatıl g an masla -máler, suw
menen túrli pataslaytu
g ın hám jırtqısh Baliqlardıń kiriwi-den saqlaydı. Egerde suw
deregindegi basım xojalıqta
g ı barlıq suw saqla g ıshlar -ni tábiyiy halda suw menen
támiyinley alatu
g ın bolsa, arnawlı bas penentó g on apparatydı. Bunday suw deregi,
xojalıqtıń barlıq nuq-talaridan biyiklikte jaylasqan, suw mu
g darı ámeldegi barlıq
ho-vuzlarni, jıl boyınsha taminlashga jetkilikli bol
g an kól bolıwı da múmkin. Biraq
ámeliyatda bunday ja
g daylar kamdan kem úsh-raydi. Suw saqla g ıshlardıń tó g oni
suw bóliwlagichi hám qor
g awlaytu g ın qashıları - bul apparatlar xojalıqtıń bas
penentó
g oni sıyaqlı o g ada mus-tahkam emes. Bólek suw saqla g ıshlardıń tó g on
yamasa qashılarınıń úlken-kishiligi (eni, boyı ) suw saqla
g ıshdıń tereńligine,
maydanına, qurıl
g an jer maydanıń relefiga baylanisli. Maydanı keń, suwı tereń suw
saqla
g ıshlar tó g oniniń bálentligi suw júzesinen 1 m den kem bolmawi kerek.
Sonday etińmasa, samalda payda bol
g an suw tolqınları tó g onniń ústinen
tamaqtasıb shı
g ıp, onı yemirib, keyin bolsa ulıwma, juwıp ketiwi múmkin. Egerde
suw saqla
g ıshlar kishi bolsa, tó g onlarniń bálentligi suw sat hidan 0, 3-0, 5 m bálent
bolıwı jetkilikli. Tó
g onniń ústki keńligi suw saqla g ıshdıń úlken-kishiligine hám
tó
g onni qurıwda paydalanıl g an topıraq sapasına baylanisli. Kishilew suw
saqla
g ıshlarda tó g onniń ústki keńligi 1 m, úlkenlew suw saqla g ıshlardıń tó g oniniń
ústki keńligi 2 m etip qurıladı. Egerde tó
g onniń ústki keńligi túrli transport
qurallarınıń, at ulovlarniń ótiw jolı retinde paydalaniletu
g ın bolsa, onıń keńligi 3-3,
5 m hám odan da enliroq etip qurılısı múmkin. Tó
g onniń kese kesimi trapetsiyaga
uqsas bolıp, onıń xól bólegi (suw
g a botib turatu g ın bólegi) dıń qiyaligi qur g aqlay
bóleginiń (suwdan tısqarı ) qiyaligidan tikroq etip qurıladı. Tó
g onniń ózin
qurıwdan aldın kelesinde onıń hasası bolıp qalatu
g ın yuzani haydab, yumshatib,
tó
g onniń enine 1 m keń-likda, tereńligin 40 -50 sm etip handaq qazilib, onıń ishin
pishitilgan ılay menen tól
g aziladi. Egerde topıraqtıń ústki qatlamı g ovak bolıp, suw
32

sizib ótetug ın bolsa, tó g onniń óqi boylap 1 m den kem bolma g an enlilikte tereńligi
1-2 m etip han-daq qaziladi hám ishi ılay menen tól
g aziladi hám jaqsılap
zichlanadi. Ílay ornına beton yamasa temir-beton kópshiksheler yotqizilsa, jáne de
maqsetke muwapıq boladı. Tó
g onlarniń diywalinı qurıwda sol maqsette
paydalanila-jatqan sha
g al hám topraqlar aldın namlanadi, keyin júdá bekkem etip
zichlanadi. So
g an qaramastan, kelesinde onıń shógiwi múmkinligin inabatqa alıp,
talap etiletu
g ınına salıstır g anda 10 -20 procent etip kóteriw kerek. Tó g onniń suw
ishinde turatu
g ın bólegi qalıń shırmawıb ketetu g ın túbirli ajırıqmenen, tas, beton
qatlam menen bekkemlenedi. Tó
g onniń qaptal táreplerine tallar egilse, olardıń
túbirleri tó
g onniń bekkemligin asıradı. Bul terektiń shaqlarınan sebet tóqilib,
xojalıq mútajlikleri ushın foy-dalanish múmkin. Tó
g onniń diywali boylap iri hám
qalıń shaqlı terekler egiw kerek emes, sebebi olar suw saqla
g ıshqa saya salıp
suwdiń jılıwın qıyınlastıradı, túbirleri bolsa tó
g on diywalların g ovak etip
bekkemligine ziyan jetkeredi. Kúshli yom
g ir, burshaq hám nóser payıtları suw
saqla
g ıshda suw normadan asıp ketkende bekkem qurıl g an tó g onlar da suw basımı
-ga shıdam bere almasligi múmkin. Sol sebepli tó
g onniń suw jıyekine tó g ri
keletu
g ın júzesinen normadan artıqsha suwdiń shı g ıp ketiwi ushın ashıp -
jabılatu
g ın tesikler (shlyuz) qóyi-ladi. Bul tesiklerdiń úlken-kishiligi eń kúshli suw
a
g ımında yi g il-gan suwdı da shı g ara alıwın inabatqa alıp etiledi. Olardan ho-
vuzdagi balıqlar oqib shı
g ıp ketpewi ushın aldına bekkem torlar ornatıladı. Suw
saqla
g ısh da g ı suwdı tolıq bosatish yamasa suw júzesin tómenletiw ushın arnawlı
tesikler qurıladı.
Bas suw saqla
g ısh, bazan iri nagul suw saqla g ıshlarına da ashıq suw
shı
g ar g ısh shlyuzlar ornatıladı. Bul shlyuzlar bazan kúshli suw a g ısları kelgen
waqıtta olardı bosatish wazıypasın da atqaradı. Bul shlyuzlarniń maqsetinden kelip
shı
g ıp, olardı suw saqla g ıshlar tubi-den, onıń eń tómeńi noqatınan etiledi. Onıń
kese ke-sımı 27-suwretdegi sıyaqlı kóriniste boladı. Onıń tiykar
g ı bólegi ho-vuzniń
eń tómeńi noqatınan yamasa odan da tómeńe gorizontal jaylastırıl
g an trubadan
jáne onıń suw kirip keletu
g ın tárepinen vertikal ornatıl g an trubadan ibarat. vertikal
33

trubaniń old bólegi bolmaydı onıń ornına vertikal trubalarniń old tárepiniń eki
janından jasalg an tırnaqlardan paydalanıp, eki qatar Mayoch shit-lar ornatıladı.
Shitlardan paydalanıp, suw saqla
g ısh da g ı suwdı qálegen biyiklikte basqarıw
múmkin. Bunday usılda etilgen shitlardan paydalanıp, suw saqla
g ısh da g ı suw-ni
onıń tómeńi qatlamınan yamasa yuqorgi qatlamınan (qálegen) bosatish múmkin.
Suw saqla
g ısh da g ı suwdı tómeńi qatlamınan baslap bosatish kerek bolsa, aldın g ı
shitniń tómeńi qatarı ashıladı, ho-vuzdagi balıqlar shı
g ıp ketpewi ushın shit ornına
sım torlar ornatıladı. Keyińi qatarda
g ı shit suw qatlamı qaysı biyiklikke-cha
bosatilishi kerek bolsa sol biyiklikte ornatıladı. Shitlar-ni jaylasqan jayınnan alıp
kerekli waqıtta ta
g ı jayına qoyıw ushın olardıń arqa tárepine usla g ısh (halqa) lar
ornatıladı. Bazan suw saqla
g ıshlardı bosatish ushın ápiwayılaw bosatgichlar da
ornatıladı. Suw saqla
g ıshdıń eń tómeńi qatlamına pútkil qashı -dıń keseine truba
jatqızıladı. Trubaniń suw saqla
g ıshdan tashqa-risiga qaqpaq ornatıladı. Qaqpaqtı
ashıp -jabıw jolı menen ho-vuzdagi suwdı túrli biyiklikge shekem bosatish
múmkin. Bunday suw bosatgichlar ápiwayı, qurılısı ańsat, biraq paydalanıwda tez-
tez quramalılıqlar júz bolıp turadı. Sol sebepli ámeliyatda foy-dalanishda keń
qollanilmaydi. Onsha úlken bolma
g an xojalıqtıń basqa maqsetlerinde (ogo-
rodlarni, bo
g larni, sharwa haywanlardı su g orish) da paydalanıw múmkin bol g an
balıqlar urchitilayotgan suw saqla
g ıshlardı bosatish yamasa -ki suw júzesin
basqarıw ushın sifonli suw shı
g argichlar qurıla-di. Sifon - bul túrli diametrli
trubalardan ibarat bolıp, bul tru-ba platina ústinen sonday yotqizilishi kerek, onıń
tirsaginiń bir tárepi (suw kirisiw) bosatilatu
g ın suw saqla g ıshqa, ekinshi keri tárepi
suw saqla
g ıshqa kirip turatu g ın tárepinen tómen bolıwı ke-rak. Trubaniń hár eki
tárepin arnawlı qaqpaq menen yopi-ladi hám tó
g onniń ústindegi trubaga ornatıl g an
tesikshe arqa -li suw quyıp tól
g aziladi, nátiyjede truba ishindegi hawa onıń janı -
den jasal
g an tesikshe arqalı siqib shi g arıladı. Sifonniń ishi suw-ga tólgach, hawa
shı
g ıs hám suw quyılatu g ın hár eki teshi-gi jabıladı. Odan keyin trubaniń (sifonniń)
suw kiretu
g ın ho-vuz ishindegi hám suw shı g ıs tárepindegi hár eki qaqpaqsha -lar
bır jola bir waqıtta ashıladı hám suw saqla
g ısh ishindegi suw oqib chiqa baslaydı.
Sifonniń trubalari diametri 200-300 mm lar orali
g ida bolıwı maqsetke muwapıq.
34

Sifonniń suw oqib shıg ıs tárepi suw kiretu g ın tárepinen 0, 15-0, 30 m tómenlew
bol
g anda onıń islewi jaqsı yamasa ańsat boladı. Sifonniń suw ótkeriw quwatı
trubaniń diametrine, uzu-nligiga hám suw basımına baylanisli. Truba qansha uzın
bolsa, diame-tri hám suw basımı birdey bol
g an keltelew trubaga salıstır g anda suw
ótka-zish múmkinshiligi sonsha joqarı boladı. Joqarı
g ı suw saqla g ısh - dárya
yamasa irmoqlarniń aldın tósib, suw saqla
g ısh -larga joqarıdan o g an oqib
kiyatır
g an suw menen jırtqısh hám patas -lovchi balıqlar túsiwiniń aldın alıw
maqsetinde qurıladı. Yuqo-rigi suw saqla
g ıshnı qurıwdıń eń ápiwayı usılı, dárya
yamasa irmoqlarniń pútkil keseine temir tor yamasa tor tartıp qoyıw bolıp tabıladı.
Bi-roq kóbinese olar demde buz'ladı hám de bul tor arqalı balıqlar suw a
g ımına
qarsı júzip, suw saqla
g ıshdan shı g ıp ketedi, suw saqla g ıshqa jırtqısh hám
pataslaytu
g ın eń kishi Baliqlardıń yamasa olardıń ikra-lariniń kirip keliwi dawam
etaveradi. Sol sebepli bul yu-qorigi suw saqla
g ıshnı suw qatlamınıń ishki
bóleginen suwı burama forma -de oqatu
g ın etip yasaladi. Onıń ushın dárya yamasa
irmoqlar al-diga gorizontal formada iri hám yó
g on Mayoch ornatıladı jáne bul
Mayochga orali
g ida sańlaqlar qaldırilib, vertikal trovgichlar órna-tiledi. Bul
sańlaqlar
g a tor yamasa qalıń mayda uyachali torlar tartıladı, onıń ústine kópir
jabıladı.
35

3- súwret av- balıqtıń barlıq uzınlıg ı, as-quyrıq ashasınıń negizine deyin, ad-
quyrıq tárepindegi eń soń
g ı qabırshaq aralı g ı, an-tumsı g ınıń uzınlı g ı kózdiń aldına
deyin, au- bastıń uzınlı
g ı, qır g ıshtıń aqırına deyin, gh-balıq denesiniń eń biyik jer
aralı
g ı, az- antedorzal uzınlı g ı - tumsıqtıń ushınan arqa qalashtıń aldına deyin
(negizine), az- anteventral aralı
g ı-tumsıqtıń ushınan kókirek qalashtıń birinshi
negizine deyin. Au-anteanal aralı
g ı, tumsıqtıń ushınan anal qalashtıń birinshi
negizine deyin, ed- postdorzal aralı
g ı, arqa qalashtıń keyingi negizinen soń g ı
quyrıqtıń qabırsha
g ı aralı g ı, po-kózdiń keyingi bólimi, kózdiń keyininen qır g ıshtıń
tawsıl
g an aralı g ı.
4-súwret . Bas miy qutısınıń tipleri: 1 platibazal, 2 tropibazal.
36

Juwmaq
Dúnya júzlik okean balıqların awlawda balıqlar tuwıslasınıń quramı tómendegishe:
sel’dler-10,6 mln.t. (15%), anchauslar-3,3 mln.t. (4%), treskalar-10,4 mln.t. (14%),
stavridler-8,2 mln.t. (11%), tunetsler-2,5 mln.t. (3%), kambalalar-1,0 mln.t. (1%),
skumbriyalar 4-10 mln.t. (6%), lososlar-0,6 mln.t. (1%), qalg an balıqlar -32,7
mln.t. (45) barlı
g ı 100% quraydı (1978). Dúnya júzlik okeanlardıń ortasha
ónimdarlı
g ı 166 kg/km2 teń bolıp olar-dıń ishinde Atlantika okeanı eń joqarı
ónimdarlıqtı iyeleydi, ya
g nıy 260 kg/km2 qurasa, onnan tómen ónimdarlıq Tınısh
okeanına tuwra keledi, ya
g nıy 170 kg/km2 quraydı. Hind okeanı bunnan da tómen
ónimdarlıqqa iye bolıp, ol 40 kg/km2 quraydı. Eń joqarı ónimdarlıqqa iye bol
g an
rayonlar (Arqa shı
g ıs hám Arqa batıs Atlantika) házirgi waqıtta 690-830 kg/km2
bolsa, al eń negizgi óndi-rislik rayonlardıń balıq ónimdarlı
g ı (Barencov teńizi hám
Arqa teńizler, Yaponiyanıń suw jiyekleri, Túslik hám Batıs Afrika, Tınısh okean
ja
g alawları Peru, Chili hám basqa da rayonlar) 1500-2500 kg/km2 hám onnan da
joqarı ónim-darlıqtı quraydı. Dúnya júzlik suwlardıń balıq ónimdarlı
g ın, ulıwma
suw organizmleriniń ónimdarlı
g ın kóteriw, olardan únemli paydalanıw, bul
balıqlardı qor
g aw boyınsha hár qıylı kóp tarawlı ilimdi qamtıytu g ın dúnya júzlik
ilim-izertlew jumısları, mekemeleri islemekte. Sebebi, dúńya júzlik teńiz dúńya
xalıqlarına hár túrli ju
g ımlı azıq-awqat bazasına iye hám bay dúńya júzlik awqatlıq
resursları esaplanadı
37

Paydalanılg(an ádebiyatlar
1.Huseinov S.Q, Niyozov D.S, Sayfullayev G’.M – “Baliqchilik asoslari” O’quv
qo’llanma, Buxoro, 2010
2.Huseinov S.Q, Niyozov D.S – “Baliqchilik” O’quv qo’llanma, Toshkent, 2013
3.Yarbekov M – “Hovuz baliqchiligi” O’quv qo’llanma, Toshkent, 2013
4.Komilov B.G, Xalilov I.I – “O’zbekistonda daryo forelini yetishtirish” O’quv
qo’llanma, Toshkent, 2014
5. Брудастова М.А., Вишнякова Р.И., Выращивание рыбопасадочного
материала и товарной рыбы., М. Россельхозиздат. 1985.
6.Вишнякова Р.И., Брудастова М.А., Кормление рыбы и удобрение прудов.,
М.Россельхозиздат. 1985.
38

Qoraqalpoq tilida kurs ishlari

Sotib olish