B.Маrg’unoniyning “Hidoya” asari tarixiy manba sifatida - История - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	9000UZS
Размер	60.0KB
Покупки	1
Дата загрузки	14 Февраль 2024
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	История

Продавец

Kenjayev Kenja

Дата регистрации 27 Январь 2024

635 Продаж

B.Маrg’unoniyning “Hidoya” asari tarixiy manba sifatida

Купить

B.Маrg’unoniyning “Hidoya” asari tarixiy manba sifatida.
Mundarija
Kirish ............................................................................................................................................................ 2
I.Bob.B.Маrg’unoniyning “Hidoya” asari tarixiy manba sifatida. ................................................................. 4
1.1.Burhoniddin Marg’inoniy hayoti va faoliyati .......................................................................................... 4
1.2. Burhoniddin Margʼinoniyning “Al-Hidoya” asari manba sifatida .......................................................... 7
II.Bob.Burhoniddin Marg’inoniy ................................................................................................................ 15
2.1. “Hidoya” asarining mazmun mohoyati ............................................................................................... 15
2.2. “Hidoya” asariga boshqa davlatlarning e’tibori .................................................................................. 21
Xulosa ........................................................................................................................................................ 31
Foydalanilgan adabiyotlar .......................................................................................................................... 32
1

Kirish
Mabzuning dolzarbligi: Arixiy manbalardan ma’lumki, “Kitob al-
Hidoya” asari muallifining to‘liq ismi Abulhasan Ali ibn Abubakr ibn
Abduljalil al-Farg‘oniy al-Rishtoniy al-Marg‘inoniy ning nasl-nasabi ulug‘
sahobiy Abu Bakr Siddiq (r.a.)Ga borib tutashadi. Butun islom dunyosiga
Shayxulislom bo‘lib tanilgan Burhonuddin al-Marg‘inoniy 511-hijriy 8-Rajab
(milodiy 1123-yil 23-sentabr) dushanba kuni dunyoga kelgan. Imom, faqih, hofiz,
muhaddis, mufassir, ko‘plab ilm-fanlarni puxta o‘zlashtirgan ishonchli, muhaqqiq,
nozik musahhih, taqvodor zohid, usulchi, adabiyotshunos Burhoniddin al-
Marg‘inoniy ko‘plab mashhur faqihlardan ta’lim olgan. Burhoniddin al-
Marg‘inoniy hijriy 593 (milodiy 1197) yilda Samarqandda vafot etgan.
Burhoniddin al-Marg‘inoniy o‘zidan xalq va butun olam musulmonlari uchun
manfaatli asarlar qoldirdi. Ular ichida “Kitob al-Hidoya” asari islom dini fiqhi
bo‘yicha yozilgan benazir manba sifatida hozirga qadar ardoqlanib kelinadi.
Ayniqsa, hanafiy mazhabi olimlari tomonidan bu asarga alohida hurmat va ehtirom
ko‘rsatiladi. Imom al-Marg‘inoniy dastlab “Bidayat ul-mubtadi” (“Boshlovchilar
uchun qo‘llanma”) nomli asar yozib, unda “Muxtasar ul-Quduriy” va Imom
Muhammad Shayboniyning “al-Jomi as-sag‘ir” asarlarini jamlab, zarurat
sezganda o‘zi ham ba’zi masalalarni kiritadi. So‘ng mazkur asarga sakson jildli
sharh tasnif etib, uni “Kifoyat ul-muntahiy” (“Yakunlovchilar uchun tugal
ta’limot”) deb nom beradi. Keyinchalik “Kitob al-Hidoya” nomi ostida mazkur
sharhga muxtasar yozadi.Musannif “Kitob al-Hidoya” asarini 573-hijriy Zulqa’da
oyi (milodiy 1178-yil aprel-may)ning chorshanba kuni peshin vaqtida yozishni
boshlagan va o‘n uch yil davomida yozib tugatgan. “Kitob al-Hidoya” asari
o‘zining qisqa lafzlari va teran ma’nolari hamda iboralarining go‘zal uslubda
tuzilganligi bilan boshqa fiqhiy asarlardan ajralib turadi.
Mavzuning o’rganilganlik darajasi Taniqli olim Abdulhakim
Shar’iy Juzjoniyning ta’kidlashicha, Afg‘oniston va Hind yarim
orolida “Kanz ud-daqoiq” va “Muxtasar ul-Quduriy” kitoblaridan
2

keyin, “Kitob al-Hidoya” asarini yetuk ustozdan o‘qib tamomlamagan tolib
haqiqiy fiqh olimi hisoblanmagan.
Demak, bu ham ulug‘ mutafakkir bobomiz Imom al-Marg‘inoniyning “Kitob al-
Hidoya” asari muqaddas islom dinini o‘rganishda nechog‘lik noyob asar ekanidan
dalolat beradi.
Kurs ishining maqsadi: O’quvchilarga B.Маrg’unoniyning “Hidoya” asari tarixiy
manba sifatida foydalanish haqida ma’lumot berish
Kurs ishining vazifasi :
1.Burhoniddin Marg’inoniy hayoti va faoliyati
2. Burhoniddin Marg inoniyning “Al-Hidoya” asari manba sifatidaʼ
3. “Hidoya” asarining mazmun mohoyati
4. “Hidoya” asariga boshqa davlatlarning e’tibori
Kurs ishining ob'ekti : «Hidoya»ning qadimiy qo’lyozma nusxalaridan
birida allomaning tug’ilgan kunlari 511 hijriy deb ko’rsatilgan. Shunga asosan
2000 yili tavalludlarining hijriy 910 yilligi nishonlandi. Bu hisobga ko’ra,
Burhoniddin Marginoniy tavalludlari 511 hijriy yilga to’g’ri keladi.
Kurs ishining predmeti : Burhoniddin Marg’inoniy asarlaridan parchalar
Kurs ishining tuzilishi: Kurs ishi kiris qismi, 2 ta bob, 4 ta reja, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlardan iborat.
3

I.Bob. B.Маrg’unoniyning “Hidoya” asari tarixiy manba sifatida.
1.1.Burhoniddin Marg’inoniy hayoti va faoliyati
Turkistondagi ilk Uyg’onish davri shunday qomusiy olimlarni dunyoga keltirdiki,
ularning jahon madaniyati va ilmu faniga qo’shgan hissasi hanuzgacha hayrat bilan
e’tirof etiladi. 2000 yilda tavalludiga hijriy sana bo’yicha 910 yil to’lishi
munosabati bilan keng nishonlangan Burhoniddin Marg’inoniy ham ana shunday
buyuk siymolardan biridir. To’liq ismi Abulhasan Ali ibn Abubakr ibn Abduljalil
al-Farg’o-niy al-Rishtoniy al-Marg’inoniy (1123 yil 23 sentyabr, Rishton tumani,
Dahbet qishlog’i — 1197 yil 29oktyabr, Samarqand)— buyuk faqih, imom.
Dastavval otasi Abubakr ibn Abduljalil, so’ng Simom Bahouddin Ali ibn
Muhammad Asbi-jobiy qo’lida tahsil ko’rdi. Rishton, Marg’ilon, Buxoro,
Samarqand va Movoraunnahrning boshqa shaharlarida islomiy ta’lim olib,
hanafiya mazhabining buyuk faqihi sifatida nom qozondi. Shayxulislom bo’lib
yetishdi. 1149 yili haj safariga bordi. Burhoniddin Marg’inoniy Samarqand
shahridagi Chokardiza qabristoniga dafn etilgan.
Allomaning tavallud sanalari xususida ixtiloflar bor. Ko’pgina manbalarda ul
Zotning tug’ilgan kunlari umuman qayd etilmaydi. Abu Tohirxo’ja
Samarqandiyning «Samariya» nomli kitobida mavlono Burhoniddin Marg’inoniy
hijriy 515 yilning 12-rajab oyida shanba kuni (milodiy 1123 yil 23 sentyabrda)
tavallud topgan deb ma’lumot beriladi. Vaholanki, «Hidoya»ning qadimiy
qo’lyozma nusxalaridan birida allomaning tug’ilgan kunlari 511 hijriy deb
ko’rsatilgan. Shunga asosan 2000 yili tavalludlarining hijriy 910 yilligi
nishonlandi. Bu hisobga ko’ra, Burhoniddin Marginoniy tavalludlari 511 hijriy
yilga to’g’ri keladi.
Burhoniddin Marg’inoniy fiqh bo’yicha asosiy asari «Bidoyat ul-mubtadi’»
(«Boshlovchilar uchun qo’llanma»)ni hanafiya nazariyotchisi, shariat
asoschilaridan Abul Hasan al-Quduriy va Muhammad ash-Shayboniy asarlariga
tayanib yozgan. Burhoniddin Marg’inoniyning ushbu kitobi nazariy asar edi,
4

undan amaliy jihatdan foydalanish qiyin bo’lgan. Shu sababli Burhoniddin
Marg’inoniy ning o’zi 8 jildli sharh — «Kifoyat ul-Muntahiy» («Yakunlovchilar
uchun tugal ta’limot»)ni yozishga qaror qilgan. Keyinchalik bu kitobi asosida
«Kitob al-Hidoya» (qisqacha nomi «Hidoya» — «To’g’ri yo’l»)ni yaratadi (1178).
Burhoniddin Marg’inoniy bu kitobda o’sha zamonlarda mo’min-musulmonlar
duch keladigan dolzarb hayotiy masalalar, jumladan oilaviy va ijtimoiy
munosabatlar, mulkchilik, savdo-sotiq, jinoyat va jazo, insonning burch va
mas’uliyatlariga taalluqli juda ko’p murakkab muammolarni islomiy huquq nuqtai
nazaridan hal etib berdi. Mazkur kitob nafaqat Movoraunnahrda, balki butun islom
sharqida bir necha tillarga tarjima etilib ma’lum va mashhur bo’lib ketdi. Bu kitob
fiqh ilmi bo’yicha eng aniq, izchil, mukammal asar bo’lgan. Undan asrlar
davomida islom huquqshunosligi bo’yicha nufuzli huquqiy manba — asosiy
qo’llanma sifatida foydalanilgan . Shu sababli alloma nafaqat ulamolar, balki oddiy
xalq orasida ham «hidoyat yo’lining sarboni» deya katta hurmat-e’tibor topdi.
Burhoniddin val-milla (islom dinining dalili, isboti) degan sharafli nomga sazovor
bo’ldi. 1
Alloma yana bir qancha asarlar yozgan: «Nashr al-mazhab» («Mazhabning
tarqalishi»), «Kitob at-tajnis val-maziyd» («Fuqarolik huquqini taqvim etish»),
«Kitob ul-faroiz» majburiyatlar haqida kitob»), “Ziyd fi furu ul-
hanafiy”( «Hanafiya mazhabiga qo’shimchalar») shular jumlasidandir. U o’z
asarlarida ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar, mulkchilikning turli shakllari (davlat va
siyosiy mulkchilik), jinoyat va jazoning huquqiy jihatlarini, fuqarolik huquqi
nazariyasi va amaliyoti, jinoiy ishni ko’rish masalalarini batafsil yoritib berdi. Bu
asarlarda adolat tuyg’usi, o’z davrining huquqiy mezonlari asosida yashash,
eganing mol-mulkiga ko’z olaytirmaslik, haromdan hazar qilish, insof va diyonat,
mehr-oqibat kabi tushunchalarning mohiyati ochib berilgan. Burhoniddin
Marg’inoniyning o’zi hayoti davomida ana shunday insoniy fazilatlarga amal qilib
1
Ahmedov Bo’riboy. Tarixdan saboqlar: Oliy va o’rta maxsus o’quv yurtlari tarix fakultetlari uchun qo’llanma.-Mas`ul muharrir H.Ziyoev. -T.:
O’qituvchi, 2023, -432 bet.
5

yashadi. Ilmu urfon yo’lidagi fidoyiligi, kamtarinligi, o’z asarlarida biron marta
ham «men» degan so’zni ishlatmay, hokisorlik bilan izoh berishida ko’rinib turadi.
Burhoniddin Marg’inoniyning bizgacha yetib kelgan asosiy fiqhiy asarlari
jumlasiga quyidagilar kiradi:
1. «Nashrul mazhab» (Mazhabning tarqalishi);
2. «Kitob al-manosakul-haj» (Haj marosimlari haqida kitob);
3. “Kitobun-filfaroiz» (Meros huquqi bo’yicha kitob);
4. «Kitob-attajniysu val-maziyd» (Ilmni ziyoda qiluvchi kitob);
5. «Muxtorotun navozil» (Majmu’-unnavozil) (Nozil bo’lgan narsalar majmuasi);
6. «Kitob ul-mashoyix» (Shayxlar haqidagi kitob);
7. «Maziydun fi furu’il-hanafiya» (Xanafiy mazhabiga qo’shimchalar);
8. «Sharh al-Jomiy-al-Kabir Muhammad ash-Shayboniy» (ash-Shayboniyning
«Jomi’u-kabiyr» asariga sharh);
9. «Bidoyat ul-mubtadi’» (Boshlovchilar uchun dastlabki ta’lim);
10. «Kifoyatul-muntahiy» («Yakunlovchilar uchun tugal ta’lim»). «Bidoyatul-
mubtadi’» asari uchun yozilgan 8 jildlik sharh:
11. «Hidoya» («Kifoyatul — muntahiy» asari uchun yozilgan 4-jildlik sharh).
Afsuski, sanab o’tilgan asarlar haqida to’liq bir tasavvur yo’qdir. Chunki o’rta asr
faqihlarining ko’pgina asarlari kabi, Burhoniddin Marg’inoniyning ham
asarlarining hammasi bizgacha yetib kelmagan. O’zbekiston Respublikasi FA
Sharqshunoslik instituti Qo’lyozmalar xazinasida allomaning bir qator asarlari
qo’lyozma nusxalari bor.
Allomaning eng mashhur va eng yirik asari «Hidoya» to’rt jilddan iborat bo’lib,
uning har bir jildi turli muammolarni huquqiy yechimiga bag’ishlangan.
Birinchi jild 5 kitobdan iborat bo’lib, tahorat va amaliy ibodatlar (namoz, ro’za,
zakot va haj)ga bag’ishlangan. Bu jild 47 bob va 37 fasldan iborat.
Ikkinchi jildiga nikoh, emizish, taloq, qullarni ozod qilish, topib olingan bolaning
nasabini aniqlash, topib olingan narsa, qochib ketgan qullar, bedarak yo’qolganlar,
6

sherikchilik va vaqf huquqi kabi masalalar kiritilgan. Bu jild 60 bob, 36 fasldan
tashkil topgan.
Uchinchi jildida (14 kitob) oldi-sotdi, pul muammolari, kafolat, pulni birovga
o’tkazish, qozilarning vazifalari, guvohlik, berilgan guvohlikdan qaytish, vakolat,
da’vo, iqror bo’lish, sulh, bir ishda pul bilan sherik bo’lish, pulni saqlashga berish,
qarz berish, sovg’a, ijara, muayyan shart asosida cheklangan ozodlik berilgan
qullar, voliylik (patronat), majbur qilish, homiylik, qisman ozod bo’lgan qullar va
bosqinchilik xususidagi masalalar o’rin olgan. Bu jildda 36 bob, 37 fasl bor.
To’rtinchi jildida (76 kitob) esa shafoat, merosni taqsimlash, dehqonchilik hamda
bog’dorchilik xususida shartnoma, qurbonlikka so’yishadigan jonzod haqida,
umuman qurbonlik qilish haqida, shariatga zid yomon narsalar haqida, tashlandiq
yerlarni o’zlashtirish xususida, taqiqlangan ichimliklar haqida, ovchilik, garovga
berish, jinoyatlar xususida, xun haqi to’lash, vasiyat kabi masalalar yoritilgan. Bu
jild 23 bob, 38 fasldan iborat.
1.2. Burhoniddin Marg inoniyning “Al-Hidoya” asari manba sifatidaʼ
O‘rta Osiyoda fiqh sohasini rivojlanishida Burhoniddin Marg‘inoniyning
o‘rni beqiyos hisoblanadi. Buyuk faqih va imom 1123-yilda Rishtonda tavallud
topgan. Dastlab otasi Abubukr ibn Abduljalildan, so‘ng buyuk alloma Simom
Bahouddin Ali ibn Muhammad Asbijobiydan tahsil olgan. Manbalarda aytilicha:
“al-Marg’inoniy o’z oilasi tarbiyasida o’sib, eng mashhur va iqtidorli olimlardan
dars olib, yuksak iste’dodi va izchil faoliyati tufayli Hanafiy mazhabi bo’yicha
buyuk faqih va mujtahid darajasiga ko'tarilib, shayxul-islom laqabiga sazovor
bo'ldi”. 54
U al-Quduriy va Muhammad ash-Shayboniy asarlarini o‘rganib,
“Bidoyat ul-mubtadi ” (“Boshlovchilar uchun qo‘llanma”) asarini yozdi. Ammo
ʼ
bu asarni foydalaniuvchilar amaliy jihatdan qo‘llashi juda qiyin edi. Shu sababli, u
“Kifoyat ul-muntahiy” (“Yakunlovchilar uchun tugal ma lumot”) nomli asar
ʼ
7

yozdi. Keyinchalik bu kitob asosida “Kitob al-Hidoya” asarini yaratdi.
“Hidoya”da huquqiy masalalarning yechimi dastlab yirik fiqh olimlari fikrlarining
bayoni va unga boshqa mualliflar e tirozlari yoki qo‘shilishlarini izhor etish yo‘liʼ
bilan berilgan. Ana shu obro‘li mualliflar fikrlaridan kelib chiqib, muayyan
masalada eng ma qul yechimni tanlab olish yo‘liga amal qilingan. Shu tariqa unda
ʼ
qonunning aynan ifodasigina emas, balki uning mukammal sharhi ham asoslab
keltiriladi. 55
Uning fiqh ilmida mashhur bo’lishi, buyuk nazariyotchi va shariat
asoschilaridan biri al-Quduriyning asarlarini mutolaa qilishi asosida amalga oshdi.
56
Abdulhay Naknaviy: “Uning nasabi Abu Bakr Siddiq roziyallohu anhuga borib
taqaladi”, deb ta’kidlagan. U allomani madh qilib, quyidagi iboralari bilan
tanitadi: «Imom al-Marg’inoniy faqih, Qur’on hofizi, muhaddis, mufassir, barcha
ilmu fanni o’rganib o’zlashtirgan iqtidorli ustoz, o’tkir nazar bilan tekshiruvchi va
diqqat bilan ish yurituvchi zohid, muttaqiy, mahorat va fazilatlar egasi, usuliy ilmu
adabda misli ko’rilmagan adib va shoir, ilmul-xilof va mazhab sohalari bo’yicha
yuksak salohiyatga ega bir zot edi». 57
Abu Farros al-G’assoniy “Hidoya”
muallifining tarjimai holi haqida yozilgan “Favoidul bahiya”da shunday
yozganlar: “Hidoya” sohibini Kamol Bosho, o’zining yorqin fikri bilan ba’zi
rivoyatlardan ba’zisini afzal ekanini ajratishga qodir bo’lgan “Ashobi tarjih”da
ular tabaqasidan deb zikr qilganlar. Ushbu so’zlari davomida Burhoniddin
Marg’inoniyni qozixon darajalaridan past bo’lmaganini ta’kidlab: “Dalillarni
topish va masalalarni yechishda katta qobiliyat egasi bo’lmish bu kishi,
mazhabdagi mujtahidlikka haqliroqdir”, deya Burhoniddin Marg’inoniyni mazhab
mujtahidlaridan sanashlikni sog’lom aql egasining ishi deydilar. 58
“Hidoya” to‘rt
juzdan iborat bo‘lib: Birinchi juzga ibodat masalalari kiritilgan, bular: tahorat,
namoz, ro‘za, zakot va haj kitoblaridir. Ikkinchi juzga nikoh, emizish, taloq,
qullarni ozod qilish, topib olingan bolaning nasabini aniqlash, topib olingan narsa,
qochib ketgan qullar, bedarak yo‘qolganlar, sherikchilik va vaqf mulki kabi
masalalar kiritilgan.Uchinchi juzda esa oldi-sotdi, pul muammolari, kafolat, pulni
birovga o‘tkazish, qozilarning vazifalari, guvohlik, berilgan guvohlikdan qaytish,
8

vakolat, da vo, iqror bo‘lish, sulh, bir ishda pul bilan sherik bo‘lish, pulniʼ
saqlashga berish, qarz berish, sovg‘a, ijara, muayyan shart asosida cheklangan
ozodlik berilgan qullar, voliylik (patronat), majbur qilish, homiylik, qisman ozod
bo‘lgan qullar va bosqinchilik xususidagi masalalar o‘rin olgan.
To‘rtinchi juzda esa shafoat, meros taqsimlash, dehqonchilik hamda bog‘dorchilik
xususida shartnoma, qurbonlikka so‘yiladigan jonzod haqida, umuman qurbonlik
qilish haqida, shariatga zid yomon narsalar haqida, tashlandiq yerlarni
o‘zlashtirish xususida, taqiqlangan ichimliklar haqida, ovchilik, garovga berish,
jinoyatlar xususida, xun haqi to‘lash, vasiyat kabi masalalar yoritilgan.
“Hidoya”da shariat qoidalarining aynan o‘zigina emas, balki ularning mukammal
asos va dalillari ham asl ravishda berilgan. “Hidoya” so’zi arabchadan tarjima
qilinganda, yo llanma degan ma’noni bildiradi. Asarning to’liq nomi "Hidoya fi
ʻ
furu al-fiqh" — "Fiqh sohalari bo yicha yo’llanma") bo’lib, hanafiylikyda muhim
ʼ ʻ
fiqhiy manba hisoblanadi. Bu asar 13 yil davomida yozilgan. Qo llanmani
ʻ
yaratishda Qur’on oyatlariga, sahobalar va tobe inlarning rivoyatlariga, hadislar,
ʼ
mazhab asoschilarining asarlariga tayanilgan. “al-Hidoya” asari 4 jild, 57 kitob,
165 bob, 152 fasldan tashkil topgan. 59
Burhoniddin Marg inoniyning “al-Hidoya”
ʻ
asari yozilish uslubi bo’yicha boshqa fiqhiy asarlardan ajralib turadi. Unda
huquqiy masalalarning yechimi mashhur faqihlarning fikrlarini bayon qilish va
unga boshqa fiqh olimlarining e’tirozlarini bildirish bilan berilgan. Shundan kelib
chiqqan holda, huquqiy muammoning eng ma qul yechimini tanlab olish mumkin
ʼ
bo lgan. Asarda faqatgina shariat qoidalari emas, balki ularning asos va dalillari
ʻ
ham keltirilgan. Asar bir necha asr davomida ko’p musulmon mamlakatlarida
huquqshunoslik bo’yicha asosiy manba hisoblangan. 20-asrning 20-yillarigacha
qozilar sudi bekor qilinib, sho’rolar sud tizimi joriy qilinguncha amalda bo ldi. U
ʻ
bir qancha musulmon mamlakatlari oliy o’quv yurtlarida darslik sifatida o’qitiladi.
Bu asar bir necha tillarga tarjima qilingan. Yurtimiz qadimdan ilm-fan taraqqiy
etgan mintaqalardan biri bo’lgan. Bu o’lkada buyuk allomalar yetishib chiqib,
jahon sivilizatsiyasiga munosib hissa qo‘shganligini butun dunyo e tirof etadi.
ʼ
9

Islom dini kirib kelganidan so‘ng, diniy ta limotlar qatorida fiqh ilmi ham rivojʼ
topdi. Fiqh (arabcha — bilish, tushunish) - musulmon huquqshunosligi, shariat
qonun qoidalarini ishlab chiqish bilan shug’ullanuvchi islom ta limotining bir
ʼ
sohasi hisoblanadi. Fiqh so‘zi dastlab Qur oni Karim va hadislarda atama sifatida
ʼ
qo‘llanilgan. Zayd ibn al-Hasanning “Majmu al-fiqh”, Molik ibn Anasning “al-
ʼ
Muvatto ”, Ibn Hanbalning “al-Musnad” kitoblari fiqhga oid dastlabki asarlar
ʼ
hisoblanadi.
X asrga kelib fiqh ilmi fan sifatida shaklllandi. Aynan shu davrda,
Movarounnahrda Burhoniddin Marg‘inoniy, Abu Lays Samarqandiy, Abu Zayd
Ubaydullo Dabusiy va boshqa buyuk fiqhshunos olimlar yetishib chiqqan. Fiqh
ilmi islom huquqshunosligi sifatida ikki sohaga ― shariat manbalarini ishlab
chiqish (usul al-fiqh) va shariatni tayin sohalariga tatbiq etish (furu al-fiqh)dan
ʼ
iborat bo‘lgan. O‘rta asrlarda va yangi davrda fiqhga oid asarlar orasida fatvo
to’plamlari ko’paydi. al-Quduriyning “Muxtasar”, Qozixonning (1196 y. vafot
etgan) “Fatovo”, Burhoniddin Marg‘inoniyning “Hidoya”, Ibn Bazzozning
“Fatovo” asarlari bunga misol bo‘ladi. Ular ichida “Hidoya” asari hanafiylik
mazhabida katta shuhrat qozongan amaliy qo‘llanmadir. 60
Alloma fiqhiy
masalalarni yoritishda qiyosiy uslubdan foydalanadi, turli mazhablardagi
nazariyalarni bir-biri bilan solishtiradi. Avval, Qur’on, so’ngra Sunnaga
asoslanadi, undan keyin ijmo’ va qiyosga o'tadi. Qiyos muammoni hal etishda
yordam bermasa, istehsonga (qiyosi hafiyga) o’tadi. Yechimi topilmagan ahvolda
urfu odatga tayanib, xulosa chiqaradi. Marg’inoniy istehson va huquqiy istidloldan
keng ko’lamda foydalanadi va o’z xulosalarini mantiqiy istidlol bilan
mustahkamlaydi. Uning fikricha, aql va idrok ma’rifatning asosi bo’lsa ham, faqat
aqlning o’zi bilan doimo ishonarli bilim hosil bo’lmaydi. Aql chegaralangan
imkoniyatga ega bo’lganligi sababli uni shariat mezoni bilan o’lchash zarur
bo'ladi. Aql har doim ham haqiqatga olib borishi mumkin emas. Shuning uchun u
aqliy manba sifatida qiyosga katta e’tibor qaratadi. Ayniqsa, ko’p o’rinlarda
istehsondan foydalanadi. Istehson va urfga tayanish huquqiy muammolarni hal
10

etishda keng imkoniyat ochib beradi. U ibodatlardan tashqari insonlarning amaliy
hayotiga tegishli bo’lgan huquqiy masalalarni, boshqa dalillar bilan birga, ushbu
mezon bilan ham baholaydi. Mantiqiy tahlildan o’tkazadi. U istiqro(deduktsiya) va
ilmiy tahlildan (analiz) keng foydalanadi. Har bir masalani turli mazhablar orasida
qiyosiy uslubda o’rganib, xulosa chiqaradi va eng ma’qul deb topgan fikrini tahlil
oxirida zikr etib, uni ustun qo'yadi. Shu sababli «Al-Hidoya» islom huquqining
falsafiy tahlili deb atalsa o'rinli bo’ladi. 2
Nigora Yusupova “Burhoniddin Marg inoniyning “Hidoya” asari muhim fiqhiyʻ
manba sifatida” nomli maqolasida quyidagi ma’lumotlarni keltiradi: Bugungi
O zbekiston davlati va huquqining poydevori – milliy davlatchilik asoslari juda
ʻ
qadim va mustahkam bo’lib, ko’p asrlik tarixga ega. Mintaqamizning boy
madaniyati asrlar davomida ajdodlarimizning ijodi bilan takomillashdi, boyidi va
taraqqiyotning yuksak pog’onalariga ko’tarilib, butun bashariyat uchun bebaho
meros bo’lib qoldi. O’zbekiston Respublikasining Birinchi Prezidenti Islom
Karimov bu haqda quyidagi fikrni bildirgan edi: “O tmishdagi allomalarning
ʻ
bebaho merosi qanchadan qancha avlodlarning ma naviy-ruhiy ongini va turmush
ʼ
tarzini shakllantirgan edi va u hamon ta sir ko rsatmoqda”.
ʼ ʻ 62
Asrlar davomida
turli mamlakatlarda yuzlab olimu ulamolar islom huquqshunosligi bilan mashg’ul
bo’lib kelgan. Jumladan,
Movoraunnahrlik faqihlar o’z asarlari va huquqiy nazariyalari bilan islom huquqi
sohasida ulkan ishlarni amalga oshirgan va fiqh ilmining har tomonlama rivoj
topishiga ulkan hissa qo’shgan. Faqihlar mujtahidlardan so'ng nafaqat taxrij va
tarjih zamoni, balki taqlid davrida ham islom huquqshunosligini takomillashtirish
yo’lida faxrlanishga arzigulik ilmiy muvaffaqiyatlarga erishgan. Ular kalom va
huquq sohasida yangi fan va maktablarga asos solish bilan birga, yangi huquqiy
nazariyalarni ham yaratgan. XII asrda Movarounnahrda fiqh ilmi rivoji uchun
ta sirchan omillar yuzaga kela boshladi. Ulardan biri, A.Mo minov fikricha,
ʼ ʻ
2
Amir Temur Ko’ragon. Zafar yo’li. Nashrga tayyorlovchi B.Ahmedov. –T.: Nur, 2022, -40 bet.
11

Qoraxoniylar davlati qaror topishi natijasida “Movarounnahrning Xuroson bilan
aloqalari zaiflashib, oyoqqa turgan mahalliy maktablarning mustaqil rivojlanishiga
asos yaratilganidir. Markaziy shaharlarda avtonom boshqaruv kuchayishi ulamolar
ta sir doirasining kengayishiga olib keldi. Bu bilan fiqh normalarini hayotga tatbiqʼ
etishga real sharoit yaratildi. Buxoro va Samarqand haqiqiy ilm markazlariga
aylandi. Bu shaharlarda nasaflik, marvlik va farg onalik faqihlar ham faoliyat
ʻ
ko rsatardi”.
ʻ 63
Turk tadqiqotchilarining xulosasiga ko ra, bu davrda 300ga yaqin ʻ
faqih yashagan va 150dan ko proq fiqhiy (huquqiy) asar, 20ta fatovo (fatvolar
ʻ
majmuasi) yozilgan, ularning asosiy qismi hanafiy mazhabiga tegishli bo’lgan. Bu
davrda yaratilgan bebaho asarlardagi ma lumotlarni hanafiy fiqhining an anaviy
ʼ ʼ
qobig’iga kiritish 3 yo l bilan amalga oshirilgan:
ʻ
1) Muhammad ibn Hasan Shayboniyning “Zohirur rivoya” turkumidagi
asarlariga sharhlar yozilgan;
2) fiqh ilmiga oid yangi kitoblar tuzilgan;
3) avvalgi davr va zamondosh faqihlarning fatvolari to plamlarga yig’ilgan.
ʻ
Bu ishlarni umumlashtiruvchi darslik sifatida Marg’inoniyning “Kitobul Hidoya fi
sharhil Bidoya” asari paydo bo ldi.
ʻ 64
U ixchamligi, mukammalligi, hanafiy
mazhabini boshqa sunniy mazhablar bilan qiyosiy o’rganib, har tomonlama
yoritgani uchun o’ziga xos nazariy va amaliy ahamiyat kasb etadi. Burhoniddin
Marg’inoniy hanafiy mazhabining son-sanoqsiz huquqiy masalalarini hal qilish
yo lini topishga muvaffaq bo’ldi. U mustaqil ijtihod qilish vakolatiga ega
ʻ
bo’lmasa ham o z ilmiy-huquqiy asarlarini yaratishda qiyosdan (qiyosi jaliydan),
ʻ
ayniqsa qiyosning ikkinchi turi bo lmish “qiyosi xafiy” yoki “istihson”dan keng
ʻ
foydalandi. 65
Shuning uchun ayrim olimlar Marg inoniyni “Mujtahid fil mazhab”,
ʻ
mazhabdagi mujtahid deb bilgan. 66
Marg’inoniyning fikricha, bilim uch
manbadan hosil bo ladi. Birinchisi – nass. U shar iy hukm manbai bo’lmish
ʻ ʼ
Qur on oyatlari va Payg ambar (s.a.v.)ning hadisi shariflaridir. Ikkinchisi – aql va
ʼ ʻ
tafakkur, uchinchisi – his-tuyg’u (sezgi) organlarida hosil bo’ladigan ma lumotlar.
ʼ
Alloma “Hidoya”da fiqhiy masalalarni yoritishda qiyosiy uslubdan foydalanib,
12

turli mazhabdagi nazariyalarni solishtirgan. Avval, Qur on, so ng sunnatgaʼ ʻ
asoslangan, keyin ijmo va qiyosga o’tgan. Qiyos muammoni hal etishda yordam
bermasa, istihson (qiyosi xafiy)ga o tgan. Yechimi topilmagan holatda urf-odatga
ʻ
tayanib, xulosa chiqargan. Qiyos, istihson va urfga tayanish huquqiy masalalarni
hal etishda Marg’inoniyga katta imkoniyatlar ochib bergan. Alloma ibodatlardan
tashqari insonning kundalik hayotiga tegishli huquqiy masalalarni boshqa dalillar
bilan birga, o’ziga xos mezonlar orqali ham baholagan. Mantiqiy tahlildan
o’tkazgan. Istiqro (deduksiya) va ilmiy tahlil (analiz)dan keng foydalangan. Har
bir masalani turli mazhablar orasida qiyosiy uslubda o rganib, xulosa chiqargan va
ʻ
eng ma qul deb topgan fikrini tahlil oxirida zikr etib, shuni ustun qo’ygan.
ʼ
Shundan xulosa qilib “Hidoya” islom huquqining falsafiy tahlilidir, desak, to g ri
ʻ ʻ
bo ladi.
ʻ 67
“Hidoya” Marg inoniyning shoh asaridir. Buni uning zamondoshlari ham
ʻ
e tirof etgan. Xususan, Xaddod: “Hidoya ham Qur on singari shariat bo’yicha
ʼ ʼ
o’zidan avval yozilgan kitoblarni e tibordan qoldirdi”,
ʼ 68
degan. Asar 13 yil
davomida yozilgan. Buning sababi: birinchidan, “Bidoyatul mubtadiy”ga Imom
Muhammad Shayboniyning “Jomius sag’ir” va Quduriyning “Muxtasar” asarlari
asos qilib olingan. “Bidoyatul mubtadiy”da minglab far iy masalalar mavjud
ʼ
bo’lib, ular orasida insonning kundalik hayotiga bog’liq, o’z yechimini topmagan
ko’plab muammolar ko’p edi. O’sha davrning o zgaruvchan sharoitini sinchiklab
ʻ
o’rganish, birinchi darajali muammolarni ikkinchi darajalisidan ajratib olib, ularni
yechish yo’llarini belgilab berish muallifdan katta diqqat-e tibor, har tomonlama
ʼ
sinchkovlik va chuqur kuzatishlarni talab qilardi. Ikkinchidan, Burhoniddin
Marg’inoniy fiqh ilmi bosib o’tgan olti davrning (Payg ambar alayhissalom,
ʻ
sahobalar, tobeinlar, mujtahidlar, muxarrijlar va muqallidlar) beshinchi bosqichi
bo’lmish muxarrijlar (avval o tgan mujtahid va buyuk huquqshunos olimlar
ʻ
asarlariga murojaat qilish orqali mazhab doirasidagi yangi murakkab huquqiy
muammolarni yechish yo’llarini topuvchilar) zamonida yashagani uchun ijtihod
qilish vakolatiga ega emas edi. Chunki IV hijriy asrning boshida (milodiy X asrda)
13

hech kimda islom huquqi bo yicha ijtihod qilish vakolati yo’q, degan fikr bor edi.ʻ
Huquqshunoslik bo’yicha barcha faoliyat buyuk olimlar belgilab bergan asosiy
qonun-qoidalarni izohlash, tafsir etishdan iborat bo’lishi kerak, degan qarash
mavjud edi. 69
Lekin Abdulhay Laknaviy “Favoidul bahiya” asarida hanafiy mazhabi olimlarini
olti guruhga bo lib, Burhoniddin Marg’inoniy va Quduriyni “as hobut tarjih”,
ʻ ʼ
ya ni ba zi rivoyatlarni ba zilaridan tarjih berish (ustun qo yish) salohiyatiga ega
ʼ ʼ ʼ ʻ
olimlar qatorida zikr etgan. Burhoniddin Marg’inoniyda turli mualliflar yozgan
ko plab fatovolar (huquqiy majmualar) bor edi. Ularda minglab masala, ayrim
ʻ
muammolar bo’yicha o’nlab mulohaza, hatto bir-biriga qarama-qarshi nazariyalar
ham mavjud edi. Muallif biror huquqiy masalani yoritish uchun, birinchidan,
shariatning asosiy manbalari, undan keyin Abu Hanifa, Imom Molik, Imom
Shofi iy, Imom Ahmad ibn Hanbalning asarlari, Shayboniyning “Zohirur rivoya”
ʼ
kitobi, Abu Yusufning “Kitobul xiroj”, “Adabul qoziy”, “Abu Hanifa va Ibn Abu
Laylo o rtasidagi ixtiloflar”, “Avzoiy va Anas ibn Molikning ayrim huquqiy
ʻ
masalalar bo yicha bildirgan fikrlariga yozilgan raddiya” kitoblari, Imom Zufar
ʻ
asarlari, shuningdek, islom huquqiga oid son-sanoqsiz kitob va to’plamlarni o’qib
chiqib, ularda bildirilgan fikr-mulohazalarni bir-biri bilan solishtirib, asosli
xulosalar chiqarishi kerak edi. 3
Albatta, eng hayotiy va zarur rivoyatlarni tanlab olib, ularning to’g’riligini naqliy
dalillar bilan isbotlab, aqliy dalillar bilan mustahkamlash, mumtoz asarlarning
mazmuniga chuqur kirib borib, ularning huquqiy asoslarini belgilab olish katta
mehnat va izchil izlanishni talab qilar edi. XII asrda islomiy ilmlarni har
tomonlama rivojlantirib, mo’tabar asarlar qoldirgan allomalarimizning merosini
o’rganish tadqiqotchilar oldida turgan muhim vazifadir. Chunki, Burhoniddin
Marg inoniy kabi ko’plab allomalarning merosi islom huquqshunosligi tarixida
ʻ
muhim manba hisoblanadi. Bu meros nafaqat Markaziy Osiyo, balki butun
musulmon olami huquqshunosligida katta o rin tutadi.
ʻ
3
Axmedov B. O’zbekiston tarixi manbalari (Qadimgi zamon va o’rta asrlar): Tarix mualimlari, talabalar va yuqori sinf o’quvchilari uchun
qo’llanma. – T.: ―O’qituvchi , 2021, - 352 bet.
‖
14

Xulosa qilib aytganda, O’rta Osiyo zaminida yetishib chiqqan buyuk faqih
ulamolari islom huquqshunosligi ilmini nafaqat yuksak darajada taraqqiy etishida
o’z hissalarini qo’shganlar, balki ushbu fanni yangi bosqichga olib chiqqanlar.
Burhoniddin Marg’inoniyning asarlarini o’rganishda quyidagi jihatlarga e’tibor
berishimiz lozim: olimning asarlarida, xususan, “Hidoya”da bitilgan shariat
ahkomlari avvalgi buyuk faqihlarning fikrlari va boshqalarning e’tiroz va
qo‘shilishlari bilan adolat mezoni ustida yoritilgan. Unda kishining
dunyoqarashini, fikr mulohazasini o‘tkirlaydigan, masalaga adolat ko‘zi bilan
qarashga undaydigan yorqin dalil va hujjatlar oyat va hadislar misolida keltirilgan.
Marg‘inoniyning fiqhiy qarashi sunniylik aqidasi bilan bog’liq bo’lib, bugungi
kunda turli xil ixtiloflarning oldini olishda muhim ahamiyatga egadir. Ahli ilmlar
o’rtasidagi o‘zaro hurmat (ularga itoat qilish), musulmonlar jamoasi bilan birga
bo’lish kabi tamoyillarning ahamiyatini tasavvur qilish qiyin emas. Shuningdek,
olim islom dinidagi sunniylarning to‘rt asosiy mazhabi asoschilarining asarlarini
o‘rganish bilan birga o‘zi ham fiqhga oid bir qator asarlar yaratgan. “Hidoya”da
huquqiy masalalarning yechimi dastlab yirik fiqh olimlari fikrlarining bayoni va
unga boshqa mualliflar e’tirozlari yoki qo‘shilishlarini izhor etish yo‘li bilan
berilgan. Shu tariqa unda qonunning aynan ifodasigina emas, balki uning
mukammal sharhi ham asoslab keltiriladi.
II.Bob.Burhoniddin Marg’inoniy
2.1. “Hidoya” asarining mazmun mohoyati
Quyosh nurlarini berkitib bo’lmaganidek, haqiqatning chirog’ini ham so’ndirib
bo’lmas.
* * *
Sahbon o’g’li Ajlonning og’zidan chiqqan fasohatli so’zlarining o’zi bir xulqu
tabiatdirki, u bularni otasi (Sahbon)dan olgan.
* * *
15

Senga ezgulik ko’rsatgan kimsaga ezgulik qilgin, chunonchi Javzo yulduzi
botgandan keyin Shixara yulduzining porlashi go’zaldir.
* * *
Payg’ambar alayhissalomdan: «La’na ollohu ar-roshiy va-l-murtashiy», ya’ni
«rishvat (pora) oluvchiga ham, beruvchiga ham, Alloh taoloning la’nati bo’lsin»,
degan hadisi sharif sodir bo’lgandur».
* * *
Qimorbozlar oy nurini g’animat bilib qimor o’ynasalar, tunlari qissayu hikoyatlar
tinglovchilar esa bedorlikka parvo qilmaydilar.
* * *
Yozilgan kitob nusxasining to’g’riligi ko’z qorachig’ining boqqaniga bog’liqdir,
rivoyatning inobatlisi (ishonchlisi) esa serob suvdan ham ortiqroq qondirar.
* * *
Baland tog’larga ko’tarilib va pastliklarga tushib safar qilish uyda, devorlar ichida,
mashaqqatlar orasida och o’tirishdan avlodir (xayrlidir).
* * *
O’z vaqtidan kechikib berilgan in»m-ehson mahkam tortilgan zanjir misoli qattiq
bug’uvchidir.
* * *
Hunarmandu kosiblar qo’pdir, biroq mohiru qobiliyatlari ozdir (ya’ni, usta ko’pu
ustasi ozdir).
* * *
Ikki narsa bir daraxtning butog’idir, ya’ni, ikkalasi ham bir xildir: biror narsa
so’raganga (tilanganga) bersa-yu ammo keyin uni minnat qilsa, ikkinchisi, o’zining
in’om — ehsonini ayab, xassislik qilsa, chunonchi Alloh taolo nazdida minnat
bilan bir narsa berish va xassislik qilib bermaslik qabohatda barobar hisoblanadi.
* * *
16

Zimmangda farz bo’lgan narsani qarz va burch o’rniga qo’y. Bu hol qalbingu
dilingga rohat baxsh etib, sharafing va obro’yingii saqlash uchun eng to’g’ri
yo’ldir.
* * *
Olam uzra shunday yurginki, to butun olamning yelkasiga oyoq qo’ygandek bo’l,
shunda jami maxluqotdan (borliqdan) ustun bo’lursan.
* * *
Alloh taolo ato qilgan turli ne’matlarning lazzati qudrat holvasidan totliroqdir.
Ammo minnat bo’lgan holatda esa zaqum (jahannam daraxti) mevasining
achchig’iga qaraganda ham achchiqdir.
* * *
O’zi sazovor bo’lmagan hamdu sanoyu maqtovlarni talab qilish uyatsiz, telba
odamlarning odatlaridandir.
* * *
Tavba qilgan kishi umrining nihoyasi (xotimasi) umrining boshi , degandek (ya’ni,
onadan tug’ilgan kuni kabi gunohsizdir), uning ishlari Alloh
taolo nazdida aybli bo’lmaydi.
* * *
Misvoklar (tish tozalagichlar) bilan og’zingni tozalading, koshki endi bundan
keyin sen og’zingni (tilingni) bo’hton, yolg’on, g’iybat so’zlarni aytish bilan
bulg’amasang.
* * *
Senga malomat bilan ko’p hollarda mudom vaz’ qildilar (senga ko’p malomat
qildilar ma’nosida), bularning o’rniga seni g’aflatning davomli uyqusidan
uyg’otganlarida ma’qul bo’lardi.
* * *
Ilmli bo’lish bir baland toqqa chiqish kabi ko’p mashaqqatlidir, lekin undan tushish
osondir, johilligu nodonlik bulog’i chuqur chashma misoli bo’lsa-da, biroq u ko’p
qiyinchiligu azoblarga giriftor qiladi».
17

* * *
Yomon narsayu e’tiqod bilan qilingan ezgu ish sarob va kul kabi hech qanaqa
foyda bermaydi.
* * *
Ilmli bo’lish o’qish, o’qitish, yozish bilan hosilu mukammal bo’ladigan bir
saboqdir. Agar olim kishi chiroyli, xushxat yozuvga ega bo’lsa, bu uning
kamolotga yetganidan dalolatdir.
* * *
Seni kasodu inkisorga uchrashdan ogoh qiluvchi kishiga lutf bilan muomalada
bo’l, qo’rqma, zarari yo’q, ziyoni yo’q, deb yuklatuvchilardan uzoqroqda bo’l.
* * *
Ezgulik, xayrli ishlarga astoydil kirish, ularni paysalga solib, keyin qilarman degan
o’ylardan voz kech, shayton yo’ldan uradigan shoshma-shosharlik bilan emas,
tafakkur va idrok bilan ish tut.
* * *
Riyo bor har qanday ishda ravoligu ziyo yo’qdir.
* * *
Yolg’onchining qasami bor (haqiqiy) ilmining ham soxtaligini oshiradi. Din
xususida bo’ladigan musobaqa (munozara)larda komil e’timod bilan e’tiqod qil,
shunda har qaysi maydonlarda oldinda bo’lasan.
* * *
Mening ko’zim faqat sizning yaqin bo’lishingizdan qaror va tinchlik topadir,
chunki oshiq va muhib o’z ma’shuqasiga yaqin bo’lmasa rohat olib
shod bo’lmaydi.
* * *
Sotib olgan narsangda aldanib, moliyaviy ziyon-zarar ko’ruving sen bundan
kelgusida ko’radigan ziyonlaringdan, ancha yengilroq va osonroqdir».
* * *
18

Sening qilayotgan ishlaringda dushmaning ogoh bo’lib, ulardan ko’z yumishi
senga ilon chaqqandan ko’ra ham zararli va mashaqqatli bo’ladi.
* * *
Urug’likni ham, po’choqni ham, niyatu orzularni ham, muhabbatu firoqni ham
yaratuvchi Alloh taolodir.
* * *
Ot uchun har doim qamchi lozimdir. U garchand yelib-yugaradigan tulpor bo’lsa
ham.
* * *
Dehqonchilik qilib ziroat ekish foydayu xayr baraka birla mushtarakdir, o’z xalqini
behad ko’p xayr-barakaga burkaydir.
* * *
Zaminda o’zini inson (odam) hisoblab yurgan odamlaru (nos) odam sifatli
olchoqlar (nuvays) bordir. Shu odamlar jumlasidan hazrat Tovus — (Muhammad
payg’ambar alayhissalomning mashhur
izdoshlaridan Abu Abdurahmon ibn Kisoning laqabi shunday bo’lib, u o’z fazli-
kamoloti va muruvvati bilan mashhur zot edi) va Tuvays (Madinai munavvarida
yashagan, yaramas odatlari va shumligi bilan mashhur bo’lgan bir kimsa) ham
bordir.
* * *
Yaramas va xasis kishining eshigini taqqillatishda saxiy va mo»tabar kishining
oziq tishini sug’urish bilan barobar ranju izza bordir. Ya’ni, saxiy kishi ishi tushib
zaruratdan xasis odamning eshigini qoqsa, u buni o’zining oziq tishini
sug’urtirgandek ozoru aziyat chekkan holda qiladi»
* * *
Bu dunyo mol-mulkini o’z zimmangga va bo’yninga olishlikda og’ir va
ma’suliyatli burchlar bor (ya’ni, o’zgalarning shon-sharaflari bilan bog’liq ishlarni
gardaningga olishda o’ylab ish tut ma’nosida).
19

* * *
Alloh taolodan astoydil istisno bilan o’tinib so’ragan kimsaning nidosi sira noumid
qolmaydi.
* * *
Aql-idrok va shariatga amal qilib ish tutgan banda asl va ikkinchi darajali maqsadu
matlablarini jam qilishi muqarrardir.
* * *
Goh vaqtda johil kishi akd-idrokli kishining suhbatida (yo’ldosh) bo’lur, undan
boshqalarga zarar kelmas, Faroqid yulduzi bilan Suhayl yulduzi ham yonma-yon
bo’lgani kabi (ya’ni, Suhayl yulduzining kuchi oz bo’lsa-da, shimol tarafidan
Faproqid yulduzlarining yaqinlashuvchi bilan ularning nurlari zaiflashmaydi ham,
kamaymaydi ham).
* * *
Ko’pincha yoki ba’zan Hasan al-Basriyga o’xshash buyuklarni Hajjoj Zolimga
o’xshashlar tug’adilar, go’yo sho’r dengiz suvidan dur-marjonlar chiqqani kabi.
* * *
Ba’zida ikki yaramasdan Hasan misoli go’zal bir o’g’lon dunyoga keladi,
chunonchi qon bilan etning orasidan sut chiqadi.
* * *
Ilmiy-urfon va aql-farosati bilan mashhur bo’lgan Abdumalik ibn Qariyb Horun
ur-Rashidga o’z zakovatli qalbi va keng fikr mulohazasi bilan yaqinlashadi. Bu
yaqinlashuv uning Asmam qabilasidanligi va sharif nasabli ekanligidan bo’lmay,
ilmi tufaylidir, aks holda Horun ur-Rashid unga barmog’i bilan-da ishora qilmasdi.
* * *
Shod-xurramlik va yaramaslik ezgulik va yovuzlikka muqorana qilindi, ya’ni shod-
xurramlik ezgulikka, yaramaslik yovuzligu qayg’u hasratga muqorin bo’ldi.
* * *
Rivoyatlarga ko’ra, Ziyod o’g’illarini komil insonlar deydilar. Uning yetti
farzandining har biri shoirlarning eng peshvosi bo’lib, balog’at va fasohatda yetuk
20

edilar. Biroq ulardan ko’ra ham ilmu sharifni yuqori martabaga ko’taruvchi
shunday olimlar borki, ular ilmlariga amal qilib, shariat ahkomlarini — qonun
qoidalarini yuqori ko’taruvchilardir.
2.2. “ Hidoya ” asariga boshqa davlatlarning e’tibori
Movaraunnahr fiqh maktabi tarixida Burhoniddin al-Marg‘iloniy va uning
avlodlarining o‘rni juda kata hisoblanadi. Ular fiqhiy sulola bo‘lib shakllanib,
ancha yillar davomida Movaraunnahr huquqiy fonida katta e’tiborga loyiq ishlar
bilan mashhur bo‘lib kelganlar. Sulolaning asosiy tilga olinadigan vakili
Burhoniddin al-Marg‘iloniy hisoblanib, olimning asl ismi Ali ibn Abu Bakr ibn
Abdujalil al-Farg‘oniy al-Marg‘iloniy sanaladi. Alloma haqida boshqa ulamolar
faqih, hofiz, mufassir, hamma ilmlarni puxta o‘zlashtirgan olim, zohid, shoir odob
va ilmda unga o‘xshashini ko‘zlar ko‘rmagan hamda nozik masalalarda ham uning
qo‘li uzin va ko‘plab mashhur imomlar qo‘lida ilm olgan, deya ta’riflaydilar 8
.
Tadqiqotlarga ko‘ra, olimning tug‘ilgan yili haqida aniq ma’lumotlar
keltirilmagan. Bu boradagi ilmiy izlanishlar tadqiqotchilarni uch toifaga
bo‘linishiga olib kelgan. Ba’zi ulamolar Burhoniddim al-Marg‘iloniyning
tug‘ilishini hijriy 511-yilda bo‘lgan desalar, boshqa bir ulamolar hijriy 530-yil,
milodiy 1135-yilga to‘g‘ri kelishini ta’kidlaganlar. Boshqa bir tur ulamolar, ya’ni
Umar Rizo Kahola kabilar esa bu narsada hech bir so‘z aytmaganlar 9
. Bundan
kelib chiqadiki, olimning tug‘ilgan yili borasida aniq faktlarni toppish qiyin. Lekin
manbalarning aksari allomaning 511-yili tug‘ilganini ta’kidlaydi. Bu haqida
Abdulhay Laknaviy shunday yozadi: “Hijriy 511-yil rajab oyida dushanba kuni asr
namozidan so‘ng tug‘ilgan” 10
.
Burhoniddin al-Marg‘iloniyga berilgan nisbat borasida ham tadqiqotchilar so‘z
yuritib, u kishini ba’zilari al-Farg‘oniy deb keltirsa, boshqa tadqiqotchilar al-
Rishtoniy deya tilga olganlar. Yana boshqa manbalarda al-Marg‘iloniy shaklida
21

ma’lumotlar beriladi. Bu nisbatlarning har birining olim uchun o‘z ahamyati
mavjud sanaladi. Rishtoniy nisbasining Marg‘iloniy nisbasidan oldin bo‘lishining
sababi allomaning Rishtonda tug‘ilgani bo‘lsa, ikkinchi tomondan esa o‘rta
asrlarda Rishton Marg‘ilondan katta shahar bo‘lgan. Shuning uchun ham Rishton
Marg‘ilondan oldin qayd etilgan. Nasablari ko‘pincha ana shunday zikr qilinadi 11
.
Lekin ayrim manbalarda olim Rishtonda emas, balki Marg‘ilonda tug‘ilgani ham
zikr qilingan. “Olim Marg‘ilonda tug‘ilganlar. Marg‘ilon Movaraunnahr
hududidagi viloyat bo‘lmish Farg‘onadagi shaharlardan biri hisoblanadi. Farg‘ona
voidysida bir daryo oqib o‘tgan bo‘lib, uning nomi Sayhun deb nomlanar va ushbu
shahar daryoning sharq tarafida joylashgan edi” 12
. Lekin boshqa bir tadqiqotlarga
suyanilsa, yuqorida zikr qilingan shaharlarning hammasi olimga bir jihatdan
aloqasi borligini ko‘rsatadi. Alloma Rishtonda tug‘ilgan hamda 13 yoshiga
yetganda esa Marg‘ilonga ko‘chib o‘tadi va o‘sha yerda hidoya asarining birinchi
juzini yozadi lekin asosiy qismini Samarqandda yozib tugatadi 13
. Olimning
nasabi Abu Bakr (r.a)ga borib yetadi.
Otalari Abu Bakr ibn Abduljalil o‘z davrining taniqli faqihlaridan biri edi.
Alloma dastlab o‘z otalari qo‘lida ta’lim oladilar, keyin Roshidon, Marg‘ilon,
Buxoro, Samarqand va boshqa shaharlardagi bir qator madrasalarda, xususan
Marg‘ilondagi Pur Siddiq madrasasida o‘n uch yil istiqomat qilib ta’lim oladilar
va “Hidoya” asarining birinchi qismini aynan shu muborak manzilda turgan
kezlari yozganlar. Bundan Marg‘ilon o‘sha davrda Movarounnahrda ilm va
madaniyat markazlaridan biri ekani ma’lum bo‘ladi 14
.
Alloma juda ko‘plab ilmlarda peshqadam kishilardan sanalgan. U haqida
Alloma Jamoliddin ibn Abdulmalikning ta’kidlashicha, hidoya sohibi 8 ta ilimni
juda yaxshi bilgan 15
. Ammo taboqot kitoblarining aksarida olim haqida
berilayotgan ma’lumotlarda deyarli barcha shar’iy ilmlarda uning mukammal
o‘zlashtirgan kishilardan bo‘lgani ta’kidlangan. Olimning bir ilmga cheklanib,
nomi o‘sha ilmning o‘zi bilangina bog‘lanishiga “Hidoya” asarining juda ham
katta shuhratga erishgani sababidan deb hisoblanadi. Bu asar ulamolar va oddiy
22

xalq orasida shunchalar tanilib ketdiki, Burhoniddin al-Marg‘iloniyning nomi
aksar o‘rinlarda fiqh ilmi bilangina bog‘lanadigan bo‘ldi. Bunga yana bir misol
tariqasida yana bir holatni ko‘rish mumkin: toboqot janirida yozilgan asarlarning
ko‘pida olimning o‘g‘llari yoki nabiralaridan birini zikr qilishda “hidoya
sohibining o‘g‘li” yoki “hidoya sohibining nabirasi” deb zikr etib o‘tiladi.
Olim fiqh fanidan boshqa fanlarda ham saviyasi yuqori bo‘lganligiga yana
bir dalil shuki, muhaddis imom at-Termiziyning “Al-jome’”sini Shayxul Islom
Ziyouddin Abu Muhammad Soid ibn As’addan silsilaviy olgan 16
.
Burhoniddin Marg‘inoniy Samarqandda buyuk allomalar Najmiddin Abu
Hafs Umar ibn Muhammad an-Nasafiy, shuningdek, Abul Lays Samarqandiy
huzurida ta’lim oladilar va o‘sha yerda hijriy 573 yil zul-qa’da oyining 4-kuni
(milodiy 1178 yilning aprel oyida) Hidoya asarini yozishni tugatganlar.
544/1149-yilda muborak haj safariga boradilar. Allomaning haj safariga
borishlari bir tomondan ibodat maqsadida bo‘lsa, ikkinchi asosiy maqsad o‘z ilm
va bilimlarini oshirish niyati edi. Hajdan qaytib kelayotib Marg‘inoniy Marv
shahrida to‘xtaydilar va u yerlik allomalardan ham tahsil oladilar. Ular orasida
Muhammad ibn al-Husayn ibn Nasr ibn Abdulaziz Ziyouddin al-Bandinijiy ham
bo‘lib alloma u zot huzurida hadis tinglaydilar. So‘ngra Balxga kelib bu yerda
buyuk olim Abu Shujo‘ Umar ibn Muhammad al-Bistomiy huzurida u zotga
tegishli barcha asarlardan dars oladilar.
Uzoq davom etgan riyozat va izlanishlar natijasida Burhoniddin Marg‘inoniy
hazratlariga “Burhoniddin” (“Islom dinining yorqin hujjati”) degan yuksak unvon
beriladi va o‘z davrining hanafiy mazhabi bo‘yicha buyuk faqihi darajasiga
ko‘tariladilar. Tahsil yillari tugab Burhoniddin Marg‘inoniy yetuk faqih sifatida
Samarqandga qaytib keladilar va bu yerda shayx ul-islom mansabiga
tayinlanadilar.
Burhoniddin al-Marg‘iloniy o‘z davrining yetuk ulamolaridan dars oladi.
Ular orasida eng birinchi navbatda aqida ilmi borasida mashhur “Aqoid an-
Nasafiya” asari muallifi Najmiddin Abu Hafs Muhammad ibn Ahmad an-Nasafiy
23

manbalarda ta’kidlanadi.
Shuningdek, “Qozixon fatvosi” kitobining muallifi Faxriddin Abul Mafoxir
Hasan ibn Mansur O‘zgandiy, Sodrush shahid Hisomiddin Umar ibn Abdulaziz
ibn Umar ibn Ali al-Poykandi, Abdurazzoq ibn Nasr ibn Ja’far ibn Sulaymon al-
Marg‘iloniy, Qavomiddin Ahmad ibn Abdurashid Umar ibn Muhammad Ahmad
ibn Abdulloh ibn Ziyoislom Abu Shujjo‘ al-Bayomi, Ahmad ibn Abdulaziz
Ziyouddin Muhammad ibn Husayn al-Bandiyji kabilarni ko‘rishimiz mumkin 17
.
Olim fiqhga oid o‘nlab asarlar ta’lif etgan bo‘lib, ulardan bizga oltitasi yetib
kelgan. Allomaning bizga ma’lum bo‘lgan asarlarini ko‘p tadqiqotlarda sanab
o‘tiladi. “Hidoya”, “Bidoya”, “Kifoyatul muntahiy”, “Tajnis”, “Mazid”, Mansik
ul-haj”, “Majmaun navozil”, “Faroiz” 18
kabilar shular jumlasidandir. Ba’zi
tadqiqotlarda bu kitoblarning nomlari boshqacha nom bilan ham tilga olinadi.
“Majmaun navozil” kitobini Qutlu Bug‘a va boshqa ba’zi tadqiqotchilar
“Muxtarotun navozil” deb keltiradilar. Ba’zi tadqiqotchilar esa ikkovini ham
qo‘shib, “Muxtarot majmaun navozil”, deya yozadilar.
Faroiz kitobini olimning o‘zi “Faroz ul-Usmoniy deya nomlagan. Bu kitob aslida
meros masalasida bo‘lib, shayx Usmoniy degan olim yozganlar. U kishi fiqh
ilmida juda mohir sanalganlar. Lekin bu kitobni olimning o‘zi yakunlay olmay
qolgan. Davomini esa Burhoniddin al-Marg‘iloniy yakunlab, o‘sha olimning
fazilati va jalolati sababidan “Faroiz al-Usmaniyya” deya atagan 19
.
Olimning hayoti yo‘li va ijodidan xulosa qilib aytadigan bo‘lsak, uning Islom
ilmlari, xususan, fiqh fanining rivojiga qo‘shgan hissasi juda ham ulkan
hisoblanadi. Bu borada hamma tadqiqotchilar yakdil fikrdalar. Allomaning bu
mehnatlarining asosi kitob ta’lif qilishga borib taqaladi. Shuning bilan birgalikda
uning avlodlari ham shar’iy ilmlarda, aniqroq qilib aytganda fiqh ilmida uzoq
yillar davomida ko‘plab foydali ishlar qilganlar. Bu mehnat ko‘plab qirralarda
amalga oshirilgan. Tadqiqotlarga batafsil yondashadigan bo‘linsa, bu sulola
vakillarining biri o‘z yurtining qozisi bo‘lgani, yana boshqasi, kitob ta’lif qilgani,
yana biri mudarrislik qilib o‘zlarini ko‘rsatgani ayon bo‘ladi.
24

Burhoniddin Marg‘inoniyning o‘zlari kabi fiqh ilmida faoliyat olib borgan
uch o‘g‘illari borligi aytilib, ularning ismlari quyidagicha zikr qilinadi:
1. Imoduddin ibn Ali ibn Abu Bakr ibn Abduljalil al-Marg‘inoniy.
2. Nizomiddin Umar ibn Ali ibn Abu Bakr ibn Abduljalil al-Marg‘inoniy.
3. Jaloliddin Muhammad ibn Ali ibn Abu Bakr ibn Abduljalil al-Marg‘inoniy.
Burhoniddin Marg‘inoniyning o‘g‘illari ham fiqh ilmini otalaridan
o‘rganganlar
va bu borada fatvo chiqaradigan darajaga etganlar 20
.
Imoduddin ibn Ali ibn Abu Bakr ibn Abdujalil al-Farg‘oniy bo‘lib, otalari Ali
ibn Abu Bakr ibn Abduljalil hidoya asari muallifi hisoblanadilar. “Fusul al-
Imodiyya” asari muallifining otasi sanaladi. Olim otasi va qozi Ali Zahiriddin al-
Buxoriyning qo‘lida faqih darajasiga yetadi hamda ikki inilari kabi fatvoda gapi
olinadigan kishilardan bo‘lib yetishadi. Allomaning “Qozining odobi” nomlangan
kitobi bor 21
.
Olim shayxul Islom Umar Nizomiddin al-Farg‘oniy bo‘lib, “Hidoya”
asarining muallifi bo‘lmish Ali ibn Abu Bakr ibn Abduljalil o‘gillari
hisoblanadilar. U kishi ham akalari Jaloliddin Muhammad singari otalarining
qo‘llarida faqih bo‘lib yetishadilar hamda fatvo borasida ishonchli kishilardan
biridek maqomga yetadilar. Alloma “Javohir ul-fiqh”, “Favoid” va shu kabi
asarlar muallifi sanaladilar 22
.
Kunyalari Abu Hafs bo‘lgan. 600-yildan so‘ng vafot etgan 23
. U kishining bitta
inilari bo‘lgani qayd etilgan lekin ikkita ekanligi mo‘tabar toboqot kitoblarida zikr
qilinmagan 24
. Bu ma’lumot tarixiy, qadim kitoblarga tayanib keltirilgan. Lekin
zamonaviy tadqiqotlarda va boshqa manbalarda olimning yana bitta, jami uchta
o‘g‘li bo‘lganligi va ular hammalari faqih bo‘lganligi qayd etilgan. Allomaning
ana shu o‘g‘illarining ismi Muhammad ibn Burhoniddin sanalgan.
Muhammad ibn Burhoniddin Ali ibn Abu Bakr ibn Abduljalil Abul Fath
Jaloliddin al-Farg‘oniy. Olim otasining bag‘rida o‘sib, ilm va odobdan namuna
bo‘la oladigan darajaga yetdi. Otasining qo‘lida fiqh ilmini mukammal o‘rganib,
25

asrining mo‘tabar faqihlaridan bo‘lib yetishdi 25
. Laqablari Imoduddin bo‘lgan 26
.
Bundan tashqari allomaning nabiralari va ulardan keying avlodlari ham fiqh
fani va butun shar’iy ilmlar borasida peshqadamlardan hisoblanganlar. Istiqomat
qilib turgan yurtlarida biror bir yangi masala chiqadigan bo‘lsa, marg‘iloniylar
sulolasining o‘sha zamonda ilmda peshqadam bo‘lib turgan vakiliga murojaat
qilingan. Ana shunday kishilardan biri Abdurahim Abulfath Zayniddin ibn Abu
Bakr hisoblanganlan. Abdurahim Abulfath haqida “Favoid al-bahiyya” kitobida
Abdulhay Laknaviy shunday zikr qilib tilga oladilar:
“Abdurahim Abulfath Zayniddin ibn Abu Bakr Imodiddin. Olim “Hidoya”
sohibi bo‘lmish Burhoniddin al-Marg‘iloniyning o‘g‘illari Imoduddinning o‘g‘li
hisoblanadi. Alloma “Fusulul Imodiya” asarini ta’lif qilgan. Otasi va mashhur
olim, “Fusul al-Usturishoniy” asarining muallifi Mujiddin Muhammad al-
Usturushoniyning shogirdi Ali Hisomiddin al-Alyabodiylarning qo‘lida mohir
faqih bo‘lib yetishadi.
Olim “Fusulul imodiyya” asarini hijriy 651-yilning Sha’bon oyida
Samarqandda ta’lif qilib tugatadi. Alloma o‘zi bu haqida shunday ma’lumot
keltirib o‘tgan: “Fusulul imodiyyani o‘qib chiqib, uning turli hukmlarni o‘zida
jamlagan va ko‘plab foydalarni o‘z ichiga olgan kitob bo‘lganini angladim”. Kitob
davomida muallif bobosini “bobom Burhoniddin al-Marg‘iloniy” deb, Umar al-
Marg‘iloniyni esa “amakim Nizomiddin” deya keltirishga odatlangan 27
.
Marg‘iloniylar sulolasining yana bir ko‘zga ko‘ringan ulamolaridan biri
Abdulavval ibn Burhoniddin Ali ibn Imodiddin ibn Jaloliddin Muhammad ibn
Zayniddin Abdurrahim ibn Imodiddin ibn Ali ibn Abu Bakr sanaladi. Bu kishi
haqida mo‘tabar tarix asarlarining aksarida batafsil ma’lumotlar keltirib o‘tilgan.
Shuning o‘zidan ham ko‘rinib turibdiki, olimning hanafiy fiqhi va Movaraunnahr
fiqh maktabida tutgan o‘rni anchagina salmoqli hisoblandi. Olim haqida alloma
Abdulhay Laknaviy o‘zining “Favoid ul-bahiyya” asarida shunday bayon qilgan:
“Abdulavval ibn Burhoniddin Ali ibn Imodiddin ibn Jaloliddin Muhammad ibn
Zayniddin Abdurrahim ibn Imodiddin ibn Ali ibn Abu Bakr. Olim juda puhta faqih
26

hamda muhaddis, mufassir va turli ilmlarni o‘zlashtirgan alloma bo‘lgan.
Jaloliddin Karloniyning qo‘lida faqih bo‘lib yetishgan. Undan “Hidoya” asarini
eng kata bobosigacha sanadi bilan rivoyatini olgan. Allomaning o‘zidan esa
Shamsiddin al-Qoriyniy shogird tushib olgan. Unga 814-yili ijoza yozib beradi” 28
.
Burhoniddin Marg‘inoniyning avlodlari haqida gapirganda Fazlulloh ibn
Abdulvohid ibn Abu Lays Ibn Alouddin ibn Abul Qosim ibn Muhammad ibn
Muhammad ibn Muhammad ibn Mahmud ibn Muhamad ibn Muhammad ibn
Mahmud ibn Abu Lays Nasr as-Samarqandiy al-Laysiy al-hanafiy nomini ham
keltirish o‘rinli.786 hijriy yilda tug‘ilib 874 yilda vafot etgan mazkur alloma o‘z
vaqtida Samarqandning yetuk faqihi bo‘lib, onasi Burhoniddin Marg‘inoniyning
avlodlaridan bo‘lgan 29
.
Sulolaning asli ilmiy salohiyati Burhoniddin al-Marg‘iloniyning bobolariga
borib taqaladi. U kishi ham o‘zining avlodlari kabi shar’iy ilmlar, xususan hadis,
fiqh kabi ilmlarda zamonasining peshqadamlaridan bo‘lgan. Bunga yorqin
dalillardan biri shuki, o‘sha paytlarning ko‘zga ko‘ringan ulamolaridan biri
Shamsul aimma Saraxsiydan ilm olganlar. Burhoniddin al-Marg‘iloniy bobolarini
yod etib shunday xotirlaganlari tarix asarlarida keltiriladi:
“Mulla Ali al-Qori Hidoya sohibining bobosini ham zikr qiladi. Uning
ta’kidlashicha, bobosining ismi Umar ibn Habib bo‘lgan hamda shamsul aimma
Saraxsiyning qo‘lida faqih bo‘lib yetishgan. Hidoya sohibi bobosi haqida shunday
zikr qilgan: “Men undan xilofot masalalarini oldim”. Yana bir xabarda: “U menga
hadis aytar edi, men yosh edim va u aytgan hadislarni yodlar edim” 30
, deya
ta’kidlagan.
U kishining vafotlari esa 593.h/1196.m-yilda, zulhijjaning 12-kuni, seshanba
kunida vafot etgan. Aksar ulamolar u kishining vafotlari shu kunda bo‘lganiga
ittifoq qilganlar. Lekin bu masalada ham ba’zi ulamolar ixtilof qilganlar va
592.h/1195.m-yilda bo‘lgan deya bayon qilganlar 31
. Imom Marg‘iloniy
Samarqand yaqinidagi bir qabristonga dafn qilinganlar. U yerda uch yuzga yaqin
Muhammad ismli ulamolar dafn qilingan.
27

Marg‘iloniylar oilasiga tegishli eng katta ilmiy yodgorlik bu Burhoniddin al-
Marg‘iloniy ta’lif etgan “Hidoya” asari sanaladi. Muallifning o‘zi yoki bu
sulolaning nomi qayerda bo‘lsada, zikr qilinar ekan, eng birinchi navbatda ilm
ahlining ko‘z o‘ngiga shu kitob keladi. Chunki bu asarning shariat ilmlari,
xususan, furu al-fiqh masalalarini usul al-fiqh, balog‘at, mantiq va aqliy dalillar
bilan mukammal yoritib berilishi ham bu asarning mavqeyini juda ham oshirib
yuboradi. Bu manbaning fiqh manbalari orasida muhim deya ta’kidlanishining
yana bir sababi uning mazhablar orasidagi va hanafiy mazhabining ichidagi
ixtilofli masalalarga aqliy jihatdan beqiyos yechimlar berib ketilganidadir.
G‘arblik sharqshunos tadqiqotchilar Paula Youngman and Rebecca Skresletlar
“Hidoya” haqida Hidoya o‘z davrining eng avtaritet ishi bo‘lgan deb
hisoblanadi” 32
, deya e’tirof qilganlar. Aslida ham shunday bo‘lib, ko‘pgina sharq
olimlari ham bu narsani e’tirof qilganlar. Imom Marg‘iloniy yashagan davrdagi
ilmiy muhit juda ham rivojlangan bo‘lib, ana shu davrdayoq asarning bu darajada
yuqori baho berilishi asarning qiymati beqiyos ekanligidan dalolat qiladi.
E’tiborga sazovor bo‘lgan yana bir jihat shuki, Hidoya asari fors, ingliz, rus kabi
turli tillarga tarjima qilingan. 33
Olim “Hidoya” asarini ta’lif qilar ekan, asosiy manba sifatida Qur’oni karim
va hadisi shariflarga tayanadi. Shu qatorda sahoblar, tobeinlarning ham qavllariga
katta ehtimom bildiradi. O‘z o‘rnida to‘rt mazhab ulamolarining ham qarashlarini
yoritib, ular o‘rtasidagi ixtiloflarga yechim ham berib o‘tadi. Olim ko‘proq Abu
Hanifaning shogirdlari Abu Yusuf, Muhammad ash-Shayboniy va Zufarlarning
asarlaridan ko‘p havola keltiradi 34
.
“Hidoya” asariga turli davrlarda juda ko‘plab sharhlar yozilgan. Hoja Xalifa,
ibn Qutlubg‘o va Abdulhay Laknaviy kabi tadqiqotchilarning ta’kidlashlaricha,
asarga yozilgan sharhlar soni o‘ttiz beshtani tashkil qiladi. Lekin “Hidoya”dan
qisqartma qilib olingan “Al-Viqoya” hamda uning ham qisqartmasi “Muxtasar ul-
Viqoya”larga ham yozlgan sharhlarni qo‘shiladigan bo‘lsa, “Hidoya”ga taalluqli
sharhlar soni elliktadan oshib ketadi. Mana ma’lumotlardan ham ko‘rinib
28

turibdiki, imom Marg‘iloniyning bu asari fiqh fanida juda katta ahamyatga ega
sanaladi. Marg‘iloniylar sulolasi vakillari nafaqat kitob ta’lif qilish bilan balki,
o‘zlari yashab turgan zamonda qozilik va muftiylik ishlarida ham yetakchi bo‘lib,
doimo bu masalalar ularga ishonib topshirilgan. Komilxon Kattayev o‘zining
Samarqand shahrining 2750-yilligiga bag‘ishlab yozgan “Samarqandning buyuk
allomalari” kitobida shunday to‘xtalib o‘tadi: “Hazrati Imom Burhoniddin
Marg‘inoniyningh sharofatlik avlodlari ham o‘zlari kabi huquqshunoslik sohasida
Benazir bo‘lishgan edilar. Movaraunnahr tarixida qancha podsho-yu hukmdorlar
kelib-ketishmasin, hammavaqt mamlakat shayxulislomlik mansabiga Burhoniddin
Marg‘iloniyning avlodlaridan ilmlirog‘i tayinlanar edi. Ular mamlakatning
ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy, ma’naviy va ma’rifiy hayotida katta ro‘l o‘ynashib,
yirik ta’sirlar ko‘rsatishgan edilar. Jumladan Amir Temur davrida – shayxulislom
Abdulmalik; Ulug‘bek Mirzo davrida – Shayxulislom Isomuddin; Abu Said Mirzo
davrida – shayxulislomlar Mavlono Burhoniddin va Nizomiddin Mas’ud; Bobur
Mirzo davrida – shayxulislom Abulmakorim kabilar faoliyat ko‘rsatishgan. Shul
tariqa manbalarga qaraganda “Hidoya sohibi bo‘lmish Hazrati Burhoniddin
Marg‘inoniyning avlodlari, sulola asoschisining sharofati ila 400 yilga yaqin vaqt
mobaynida Movaraunnahrda shayxulislomlik mansabida sarafroz bo‘lishgan edi”.
Marg‘iloniylar oilasi tomonidan fiqh ilmiga ulkan hissa bo‘lib qo‘shilgan ish
bu Burhoniddin al-Marg‘iloniyning o‘g‘illari Nizomiddin Umar al-Marg‘iloniy
qalamiga mansub “Javohir ul-fiqh” asari hisoblanadi. Bu asar haqida Xoja Xalifa
shunday ta’rif keltiradilar: “Bu kitob Nizomiddin ibn Burhoniddin Marg‘iloniyga
tegishlidir. U kishi hidoya sohibining o‘g‘lidirlar. Kitob 1-jilddan iboratdir. Kitob:
“To‘g‘ri dinni zohir qilgan Zotga hamdlar bo‘lsin”, deya boshlanadi 36
.
Ma’lumotlarga ko‘ra bu asar Armeniya poytaxti Yerevanda saqlanadi 37
. Bu asar
ijtimoiy, ma’naviy, madaniy va huquqiy hamda iqtisodiy masalalarni o‘zida qisqa
holda yoritib berishi bilan ham ahamyatli sanalib, ulamolart tomonidan e’tirof
etilgan. Ushbu kitob bugungi kunimiz uchun ham juda ham dolzarb jihatlarni
ochib bera oladi.
29

Xulosa
Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak, Burhoniddin Marg‘iloniy va Mar’giloniylar
oilasi musulmonlarga juda katta xizmatlar qilib o‘tganlar. Ularning xizmatlari
nafaqat Islom shariatining o‘zida bo‘ldi, balki ular Movaraunnahrdek katta
hududning ijtimoiy, siyosiy, iqtisodiy, ma’naviy, madaniy, xususan, huquqiy
hayotida juda katta ahamayatga ega sulola bo‘lganlar. Ularning eng katta
hizmatlari kitob ta’lif qilish orqali qo‘shilgan bo‘lsa-da, lekin bu sulolaning to‘rt
yuz yil davomida mintaqa hududida shayxulislomlik vazifasida faoliyat olib
borganliklari ham mana shu hududda fiqh fanining rivojiga qo‘shgan hissalaridan
darak beradi. Bunga yorqin misol qilib “Hidoya” asarini olishimiz mumkin. Bu
asar o‘sha vaqtning o‘zidayoq shunchalik mashhur bo‘lib ketdiki, uni nafaqat
hanafiy mazhabi olimlari balki, boshqa mazhab vakillari ham mo‘tabar sanadilar
va undan o‘zlarining mazhablarida foydalanishga kirishdilar. Yozilganiga qancha
asrlar o‘tib ketgan bo‘lsada, bu asar madrasalarda fiqh fanidan asosiy qo‘llanma
sifatida foydalanib kelindi. Shu vaqt davomida o‘ttizdan ziyod sharhlar yozildi va
qisqartmalar ham qilindi. Shu jumladan bu kitob bugungi kunda ham o‘zining
dolzarbligini yo‘qotmagan. Hozirgi kunda ham bu asarga sharhlar yozish
to‘xtamagan. Balki bu kitobning zamonaviy kundagi ilmiy ahamyatini ochib
beradigan turli kitoblar yozilishda davom etmoqda. Zamonaviy hayotimizning har
jabhasiga doir jihatlarni yoritishda ahamyatli manba vazifasini amalga oshirib
kelmoqda. Shu kunlarda yurtimizda “Hidoya”ning yangi nashrini o‘zbek tilida
chop qilingani ham buning yorqin isboti sanaladi.

31

Foydalanilgan adabiyotlar
1. Mirziyoyev Sh.M. “Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik
har bir rahhar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak”. O‘zbekiston
Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2016-yil yakunlari va 2017 yil istiqbollariga
bag‘isiilangan majlisidagi O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti nutqi. Xalq so‘zi
gazetasi, 2017-yil 16-yanvar, №11.
2. Mirziyoyev Sh.M. “Buyuk kelajaginiizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga
quramiz”. O‘zbekiston, 2017-yil.
3. O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha harakatlar
strategiyasi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining farmoni. O‘zbekiston
Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami, 6-son, 70-modda. 2017-yil.
4. Mirziyoyev Sh.M. “Qonun ustuvorligi - inson manfaatlarini ta’minlash
taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. “O‘zbekiston”, 2017-yil.
5. R.A.Mavlonova, D.Abdurahimova. “Pedagogik mahorat”. O‘quv qo‘llanma.
Toshkent. Fan va texnologiya. 2012-yil.
Asosiy adabiyotlar
1. Ahmedov Bo’riboy. Tarixdan saboqlar: Oliy va o’rta maxsus o’quv yurtlari
tarix fakultetlari uchun qo’llanma.-Mas`ul muharrir H.Ziyoev. -T.: O’qituvchi,
2023, -432 bet.
2. Amir Temur Ko’ragon. Zafar yo’li. Nashrga tayyorlovchi B.Ahmedov. –T.: Nur,
2022, -40 bet.
3. Axmedov B. O’zbekiston tarixi manbalari (Qadimgi zamon va o’rta asrlar):
Tarix mualimlari, talabalar va yuqori sinf o’quvchilari uchun qo’llanma. – T.:
―O’qituvchi , 2021, - 352 bet.‖
32

4. Azamat Ziyo. O’zbek davlatchiligi tarixi: (Eng qadimgi davrdan Rossiya
bosqiniga qadar) //Mas`ul muharrir: B.Ahmedov. –T.: ―Sharq , 2000, -368‖
bet. Mustaqil O’zbekiston tarixining dastlabki sahifalari: (Davriy to’plam) № 3
// Mas`ul muharrir: D.Alimova; - T.: ―Sharq , 2020, - 224 bet.
‖
5. Бичурин Н.Я. Собрание сведений о народах обитавших в Средней Азии в
древние времена. В 3-х томах. М – Л.; 2015-1953.
Internet saytlari.
1. http://Zivonet.uz
2. http://edu.uz
3. www.nadlib.uz
4. http://teoriya.ru
33

B.Маrg’unoniyning “Hidoya” asari tarixiy manba sifatida

Купить