Badiiy asar tilini oʻrgatish metodikasi - Melioratsiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	723.5KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	23 Aprel 2025
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Melioratsiya

Sotuvchi

Surayyo Qurbondurdiyeva

Ro'yxatga olish sanasi 04 Fevral 2025

1 Sotish

Badiiy asar tilini oʻrgatish metodikasi

Sotib olish

“Badiiy asar tili” modulini o‘qitishda interfaol
usuldan foydalanish
mavzusidagi
BITIRUV LOYIHA ISHI

1

MUNDARIJA
KIRISH.................................................................................................. 3-4
I-BOB. BADIIY ASAR TILINI O‘RGANISH VA TAHLIL
QILISHNING NAZARIY JIHATLARI
1.1. “Adabiyotshunoslik nazariyasi” o‘quv predmetiga ta’lim
texnologiyasining tatbiq etilishi ....................................................................5-8
1.2. Tahlil vositasida badiiy asar tiliga xos xususiyatlarni aniqlashda
interfaol usullarning o‘rni ....................................................... .....................9-21
II-BOB. BADIIY ASAR TILI MODULINING O‘QUV-USLUBIY
TA’MINOTI .
2.1. “ Badiiy asar tili” modulidan ma’ruza matni................................. 22-52
2.2. Modul yuzasidan keyslar to‘plami, amaliy topshiriqlar,
ishlanmalar................................................................................................. 53-72
2.3. Nazorat topshiriqlari va mustaqil ta’lim yuzasidan
ko‘rsatmalar................................................................................................ 73-80
XULOSA VA TAKLIFLAR................................................................ 81-82
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI.......................... 83-86
2

KIRISH
Bitiruv loyiha ishining dolzarbligi “Adabiyotshunoslikka kirish” o‘quv
predmetining “Badiiy asar tili” mavzusi yuzasidan ta’lim texnologiyasi ma’ruza,
seminar va amaliy mashg‘ulotlarni texnologizatsiyalash qoidalari asosida ishlab
chiqilgan.
Badiiy asar tilini o‘rganish va o‘rgatish dolzarbligi, yo‘llari bayon qilingach,
loyihalashtirilgan o‘qitish texnologiyalari taqdim etilgan:
– ma’ruza mashg‘ulotlarida: kirish, axborot, ekspert taklif qilgan holdagi,
muammoli, ma’ruza-vizualizatsiya, ma’ruza-konferensiya, ma’ruza-munozara,
muayyan vaziyatni hal qilgan holdagi ma’ruza, yakuniy ma’ruzalar.
– keys-stadi va o‘qitadigan o‘yin usullariga asoslangan amaliy
mashg‘ulotlarda, o‘quv topshiriqlarini bajarish jarayonida olingan bilimlarni
qo‘llash ko‘nikmalarini shakllantirish bo‘yicha (muammoli seminar), bilim va
ko‘nikmalarni chuqurlashtirish va kengaytirish bo‘yicha, shuningdek, shaxsiy
rivojlanish malakasini takomillashtirish bo‘yicha seminarlarda foydalanilishi
mumkin.
Bitiruv loyiha ishining maqsadi. Mazkur modulni o‘qitishning asosiy
maqsadi – badiiy asar tilini tahlil qilish uchun yo‘llanma berish, badiiy matnni turli
metodlar asosida har tomonlama ilmiy-estetik tahlil qilish, badiiy asar tili bilan
shug‘ullanish, unga xos xususiyatlarni o‘rganish, asar strukturasida tilning tutgan
o‘rnini aniqlash, nafaqat ilmiy, balki ma’naviy-axloqiy yumush ekanini belgilash.
Bitiruv loyiha ishi maqsadidan kelib chiqib quyidagi vazifalar belgilab
olindi:
- badiiy asarni tahlil qilish yo‘llarini belgilash;
- adabiy ta’limni amaliyot bilan bog‘lash;
- asar tili tahlilida adabiy turga xos xususiyatlarni hisobga olish;
- nasriy, nazmiy va dramatik tur xususiyatlarini farqlash;
- badiiy asarlarni turli metodlar asosida tahlil qilishni tushuntirish;
-jahon adabiyotshunosligidagi tahlil metodlari bilan tanishtirish;
-talabaga san’at asarlarini his qilishni o‘rgatish.
3

Bitiruv loyiha ishining ob’yektini Alisher Navoiy nomidagi o‘zbek tili va
adabiyoti institutida o‘qitilayotgan adabiyotshunoslikka kirish faniga doir nazariy
masalalar va tashkiliy xarakterga ega bo‘lgan xujjatlarni o‘rganish tashkil etadi.
Mavzuning predmeti oliy ta’lim muasasalarida talabalarga badiiy asar
tiliga xos jihatlarni o‘rgatish h amda uni nazariy va amaliy tadqiq etish hisoblanadi.
Bitiruv loyiha ishi nazariy va amaliy ahamiyati «Badiiy asar tili»
mavzusi filolog mutaxassislarni badiiy asar bilan professional darajada ishlashga
o‘rgatish omilidir. Badiiy tilga xos jihatlardan xabarsizlik yoki bu borada yetarli
malakaga ega bo‘lmaslik oliy filologik ta’limni samarasiz qiladi. O‘zbek
adabiyotshunoslik ilmining dunyo adabiyot tanuvi darajasidan orqadaligi,
germenevtik usullardan yiroqligi, psixoanalitik tahlil imkoniyatlaridan
foydalanolmasligi, badiiy til bilan shug‘ullanish va uning darajasini aniqlash
yo‘lining, asosan, sotsiologik talqin (interpretatsiya) yoki syujetni qayta hikoyalash
tusida ekanligi badiiy matnga yondashish yo‘lini bilmaslik oqibatidir. Mazkur
mavzu talabalarni badiiy matn jozibasini kashf etishning estetik tamoyillaridan
boxabar qiladi.
Bitiruv loyiha ishining tuzilishi va h ajmi. Bitiruv loyiha ishi kirish, ikki
bob (birinchi bob ikki fasl, ikkinchi bob uchta fasl), xulosa va foydalanilgan
adabiyotlardan tarkib topgan.
4

1-BOB. BADIIY ASAR TILINI O‘RGANISH VA TAHLIL QILISHNING
NAZARIY JIHATLARI
1.1. “Adabiyotshunoslik nazariyasi” o‘quv predmetiga ta’lim
texnologiyasining tatbiq etilishi
Badiiy asar tili juda qadim zamonlardan buyon ilm egalarining diqqatini
tortib kelgan. Dunyo olimlari unga turlicha ta’rif berishgan. Asar tili Kunchiqish
adabiyotshunosligi ilmida ham azaldan muhokama mavzusi bo‘lgan. Miloddan
to‘rt ming yillar oldin hind manbalarida bir adabiy matnni ming xil tushunish
mumkinligi to‘g‘risida gap boradi. Forobiy, Ibn Sino, Ahmad Taroziy, Navoiy,
Bobur singari turkiy mutafakkirlarning asarlarida esa badiiy tilga islomiy-turkiy
yondashuv aks etgan.
San’at inson hissiy-intellektual va k r ea ti v faoliyatining oliy ko‘rinishidir.
I nson ma’naviyatini shakllantirish imkoniyatining kattaligi v a o damga ta’sir
qudrati miqyosiga ko‘ra b adiiy adabiyot san’atning bosh q a turlari orasida alo h ida
mavqega egadir. G‘oyat ko‘p o‘lchovli murakkab butunlik bo‘lmish badiiy
adabiyot o‘quvchi tomonidan o‘qilib, his etilib, anglanib olingandagina ta’sirchan
estetik-ma’naviy energiyaga aylanadi. His etilmagan, anglanmagan go‘zallik
hayotdagi foydalanilmagan imkoniyat kabi shaxs ma’naviyat i ga ta’sir ko‘rsata
olmaydi. Shuning uchun ham oliy adabi y ta’lim da badiiy asar tili alo h ida mav q ega,
ahamiyatga egadir. Adabiy ta’lim oldidagi bosh maqsadga erishish uchun filolog
mutaxassis badiiy asarni til i bilan ishlash yo‘llarini puxta egallab olishi shartdir.
Shu boisdan yangi talab va usullar asosida o‘z ixtisosligi bo‘yicha
ishlash mahorati, ko‘nikmalari, har tomonlama va chuqur bilimlarga ega
bo‘lgan mutaxassis kadrlar tayyorlash oliy ta’lim tizimining bosh vazifasi
hisoblanadi.
Oxirgi yillarda ta’lim sohasida asosiy o‘zgarishlar uning mazmuni, usullari
va tashkiliy shaklida ro‘y bermoqda. Axborot almashinuvning globallashuvi,
dunyoning kichrayib, odam imkoniyatining ortishi adabiyot o‘qitishga tamomila
yangicha yondashish zaruriyatini keltirib chiqardi. Bugungi odam badiiy asarga
yaqin o‘tmishdagi kabi taqlid vositasi, ibrat yoxud o‘rnak manbai sifatidagina
5

qaramaydi. XXI asr kishisi uchun badiiy adabiyot butunlay o‘zgacha mohiyat kasb
etadi. Davr o‘zgarishi bilan badiiy adabiyotning mohiyati ham, adabiyotni o‘quv
fani sifatida o‘qitish jarayonini uyushtirish yo‘sinlari ham jiddiy o‘zgarishlarga
uchraydi. SHularga tayyor bo‘lmagan mutaxassis samarali pedagogik faoliyat
ko‘rsata olmaydi.
Yuqorida bayon qilinganlardan kelib chiqib, “Adabiyotshunoslikka kirish”
o‘quv fanining maqsad va vazifalarini, ta’lim texnologiyasini loyihalashga asosiy
konseptaul yondashuvlarni keltirib o‘tamiz.
Fanni o‘qitishning maqsadi adabiyot nazariyasi sohasining predmeti,
vazifalarini yoritish, fan doirasida o‘rganiladigan asosiy masalalarning mazmun
mundarijasini belgilash, adabiyot nazariyasining ijtimoiy tabiati, shakllanishi,
taraqqiyoti, obraz va obrazlilik, Sharq va G‘arb adabiy-nazariy tafakkuri, adabiy
metodlar va yo‘nalishlar, ijodiy uslub, adabiy turlar va janrlar, badiiy asar tili
haqida ma’lumot berishdir.
“Adabiyotshunoslikka kirish” fanining vujudga kelishi va rivojlanishi
yuzasidan talabalarda bilimlarni shakllantirish va mustahkamlash; adabiyot
nazariyasi bo‘yicha ilk tasavvurlarni shakllantirish; badiiy adabiyotning
ijtimoiy tabiati, adabiyotning nazariy masalalarining hal qilinishi va
yoritilishiga ilmiy yondashuvni tarbiyalash; adabiyot nazariyasi fanining
tarixi, ijodiy uslub va badiiy asar tili haqida bilim berishdan iborat.
“Adabiyotshunoslikka kirish” fanini o‘rganish asosiy ixtisoslik fani
hisoblanib, 1-semestrda o‘qitiladi. “Adabiyotshunoslikka kirish” dasturini
amalga oshirish o‘quv rejasida keltirilgan “Adabiyotshunoslikka kirish”
fanining maqsad va vazifalari, “Adabiyotshunoslikka kirish” fanining tarixiy
taraqqiyoti va manbalari, adabiy nazariy tafakkur tarixiga bir nazar, talant,
ilhom, badiiy mahorat sirlari haqida yetarli bilim va ko‘nikmalarga ega
bo‘lishni talab etadi.
“Adabiyot shunoslik nazariyasi (adabiyotshunoslikka kirish) ” o‘quv fani
bo‘yicha ta’lim texnologiyasining konseptual asoslari :
6

 Shaxsiy yo‘naltirilgan o‘qitish . Ta’lim jarayoni barcha
qatnashchilarining to‘laqonli rivojlanishini ko‘zda tutadi va ta’lim olayotgan
ma’lum bir shaxsga, birinchi navbatda, kelajakdagi professional faoliyat bilan
bog‘liq o‘qitish maqsadlarini hisobga olishga yo‘naltiriladi.
 Tizimli yondashuv . Ta’lim texnologiyasi barcha tizim belgilariga:
jarayon mantiqi, uning barcha qismlari o‘zaro aloqalariga, to‘laqonlilikka ega
bo‘lishi lozim.
 Faoliyatga oid yondashuv . Ta’limni shaxsning protsessual xislatlarini
shakllantirish, ta’lim oluvchining faolligini oshirish va faoliyatini qizg‘inlashtirish,
o‘quv jarayonida uning barcha qobiliyat va imkoniyatlarini, intilish va
tashabbuslarini avj oldirishga yo‘naltirishni asoslab beradi.
 Dialogik yondashuv . Ta’lim jarayoni qatnashchisi bo‘lgan sub’ektlar
psixologik birligi va o‘zaro aloqalarini yaratish zaruratini asoslab beradi, u tufayli
shaxsning kamol topish ijodiy jarayoni kuchayadi.
 Hamkorlikda o‘qitishni tashkil qilish . O‘qituvchi va talabaning sub’ekt
munosabatlarida hamkorlik, tenglik, demokratizm, maqsadlar va faoliyat
mazmunini birgalikda ishlab chiqish, erishilgan natijalarni baholashni amalga
oshirishga alohida e’tibor qaratish zarurligini nazarda tutadi.
 Muammoli o‘qitish . Bu ta’lim mazmunini muammoli taqdim etish asosiy
talabalar bilan faol o‘zaro aloqa qilish usullaridan biri bo‘lib, uning davomida
ilmiy bilimdagi ob’ektiv ziddiyatlar va ularni hal qilish usullarini aniqlash,
dialektik fikrlashni shakllantirish va rivojlantirish, ularni amaliy faoliyatda ijodiy
qo‘llash bo‘yicha mustaqil ijodiy-bilim olish faoliyati ta’minlanadi.
 Axborot taqdim etishning eng yangi vosita va usullaridan foydalanish –
ta’lim jarayoniga yangi kompyuter va axborot texnologiyalarini joriy qilish.
Konseptual qoidalarga asoslanib, “Adabiyotshunoslikka kirish” bo‘yicha
o‘quv axborotlari hajmi, mazmuni, strukturasi va maqsadlaridan kelib chiqib,
birgalikda o‘quv rejasida belgilangan vaqtda va belgilangan sharoitlarda fan
bo‘yicha davlat ta’lim standartida belgilab berilgan ta’lim maqsadlariga erishishni
7

kafolatlaydigan boshqaruv, axborot, kommunikatsiya, ta’lim vositalari va
usullarini tanlash amalga oshirildi:
 O‘qitish usullari va texnikasi : munozara, keys-stadi, muammoli usul,
o‘qitadigan o‘yin, “fikriy hujum”, Insert, “Birgalikda o‘qiymiz”, Pinbord, ma’ruza
(ekspert taklif qilgan holda ma’ruza, ma’ruza-konferensiya, kirish ma’ruzasi,
tematik ma’ruza, ma’ruza-vizualizatsiya, muayyan vaziyatni hal qilgan holdagi
ma’ruza, yakuniy ma’ruza);
 O‘qitishni tashkil qilish shakllari : dialog va polilog, muloqot, hamkorlik
va birgalikda o‘qishga asoslangan frontal, guruh va individual shaklida o‘qitish;
 O‘qitish vositalari : an’anaviy vositalar (darslik, ma’ruzalar matni, tayanch
konspekt, kodoskop, grafik organayzerlar) bilan bir qatorda – kompyuter va
axborot texnologiyalari;
 Kommunikatsiya usullari : tezkor qaytuvchan aloqa asosida talabalar bilan
bevosita o‘zaro aloqa qilish;
 Qaytuvchan aloqa usullari va vositalari (axborot) : kuzatuv, blits-so‘rov,
joriy, oraliq va yakuniy nazorat natijalarini tahlil qilish asosida ta’lim
diagnostikasi;
 Boshqaruv usullari va vositalari : o‘quv mashg‘uloti bosqichlarini,
o‘qituvchi va talabaning qo‘yilgan maqsadga erishish bo‘yicha birgalikdagi
harakatlarini belgilab beradigan texnologik karta ko‘rinishida o‘quv
mashg‘ulotlarini rejalashtirish, nafaqat auditoriya ishlarini, balki mustaqil,
auditoriyadan tashqari ishlarni ham nazorat (joriy, oraliq va yakuniy) qilish;
 monitoring va baholash : o‘quv mashg‘uloti jarayonida ham (har bir o‘quv
mashg‘ulotida talabaning o‘quv faoliyati reytingini baholash, o‘quv topshiriqlari
va testlarning bajarilishini baholash), butun kurs davomida ham (har bir talabaning
reyting baholari asosida joriy, oraliq va yakuniy natijalarini baholash) o‘qitish
natijalarini reja asosida kuzatib borish.
8

1.2. Badiiy asar tiliga xos xususiyatlarni aniqlashda interfaol
usullarning o‘rni
Adabiyot o‘qitishdagi eng ilg‘or tajribalarni umumlashtirmay, deyarli barcha
darslarda qo‘llash mumkin bo‘ladigan universal qonuniyatlarni kashf etmay turib,
yoshlarga adabiy tarbiya berish samaradorligiga erishib bo‘lmaydi.
Adabiyotshunoslik nazariyasi fani adabiy ta’lim kechimidagi ana shu eng umumiy
jihatlarni o‘rganadi, adabiyotni anglatishda qo‘llaniladigan metod va usullarni
tahlil qiladi. Ammo “universal qoidalar” tushunchasini har qanday holatda ham
hech bir o‘zgarishsiz qo‘llayverish mumkin bo‘lgan doimiy usullar tarzida qabul
etmaslik kerak. Negaki, pedagogika ilmi va amaliyoti jabhasiga, yoppa
universalizmni tatbiq etish mumkin emas. Metodikadagi universalizm deyilganda,
adabiy ta’lim jarayonida bir martadan ko‘proq ishlatish mumkin bo‘lgan didaktik
usul va yechimlar nazarda tutiladi. Har bir o‘qituvchi u yoxud bu pedagogik
muammoni o‘z tajribasi va bilimi darajasidan kelib chiqib, o‘zicha hal etishini
ko‘zda tutgan holda muayyan umumiy qonuniyatlarni topish va ulardan
foydalanib, adabiy ta’limni yaxshiroq yo‘lga qo‘yish mumkin.
Adabiyotshunoslik nazariyasi, xususan, badiiy asar tilini o‘qitish
samaradorligini oshirish yuzasidan beriladigan tavsiyalar retsept yo‘nalishida, bir
marta o‘rganib olib umr bo‘yi qo‘llayveradigan axborot sifatida emas, balki
konseptual tabiatga ega bo‘lib, har qanday masala echimining turli variantlari
bo‘lishi mumkinligi ko‘zda tutiladi.
Umuman olganda, adabiy ta’lim jarayonini o‘rganish, umumlashtirish va
ilmiy xulosalar chiqarish hamda bu yo‘nalishda ilmiy tadqiqotlar olib borishning
o‘ziga xos metodlari mavjuda. Kuzatish, so‘rov, tabiiy sinov, laboratoriya
eksperimenti, ta’lim hujjatlarini o‘rganish, talabalarning yozma ishlarini tadqiq
etish, og‘zaki javoblarni tekshirish singari qator ilmiy-tadqiqot metodlari borki,
ular ko‘magida adabiyot ilmi bo‘yicha nazariy tadqiqotlar olib boriladi.
Adabiyotshunoslik nazariyasi predmetining badiiy asar tili bo‘limi
pedagogika ilmining xususiy bir sohasi sifatida, birinchi navbatda, pedagogika
bilan bog‘liq. Chunki bu bo‘lim jzasidan chiqariladigan xulosa va berilajak
9

tavsiyalar talabalarning fiziologik va ruhiy xususiyatlariga maksimal darajada mos
kelishi kerak. Shuning uchun ham u psixologiya fani yutuqlariga tayangandagina
samarali ish ko‘ra oladi.
Badiiy adabiyot o‘z holicha inson hayotiga bevosita kerak emasday bo‘lib
tuyulsada, amalda insonning odamlik martabasiga yuksalishi uchun xizmat
qiladigan ma’naviy sifatlarni shakllantirishda muhim o‘rin tutadi. CHunki badiiy
adabiyotda inson ruhiyati aks etadi. Binobarin, o‘z ahlida ezgu ruhiy sifatlarni
qaror topdirmoqchi bo‘lgan millat ta’lim muassasalarida adabiyot o‘qitishni imkon
qadar samarali yo‘sinda tashkil qilishga e’tibor qaratadi. Negaki, adabiyot
yordamida bilvosita shakllantirilgan ma’naviy sifatlar inson ruhiyatining ezgu
bo‘lishiga olib keladi. Ezgu ma’naviy fazilatlar esa, shaxs takomilining, binobarin,
jamiyat taraqqiyotining omilidir.
Ayniqsa, inson omilining salmog‘i ortib, bir odamning qo‘lidan ulkan
yaxshiliklar ham, tengsiz yovuzliklar ham kelishi mumkinligi talabalarga imkon
qadar ko‘proq ezgu sifatlarni singdirish kerakligini taqozo etadi. Binobarin,
adabiyotshunoslik nazariyasi fanining predmeti muhim ijtimoiy salmoq kasb etadi.
Badiiy asar o‘qishga doimiy ehtiyoj, adabiyotdan xabardorlik, o‘qiganlarni
tushunish va tahlil qila olish hamda bu xususda istasa og‘zaki, tilasa yozma
shaklda ravon fikr bayon qilabilish millat ahli intellektual rivojidan dalolat bo‘ladi.
SHuning uchun ham adabiyot o‘qitishni samarali yo‘lga qo‘yish talabalarning
o‘zlashtirishini yaxshilashga qaratilgan didaktik tadbirgina bo‘lmay, yoshlarda
ezgu ma’naviy sifatlar tarkib topdirishga yo‘naltirilgan umumilliy ahamiyatga ega
yumushdir.
Ta’limning gumanitarlashishi, o‘quv-tarbiya ishlarining
gumanizatsiyalashuvi, ta’limning differensiallashuvi, o‘quv fanlarining
integratsiyalashuvi, o‘qitish saviyasining ham adabiyotshunoslik va pedagogika
ilmining hozirgi darajasiga ko‘tariluvi adabiy ta’limga tamomila o‘zgacha
yondashish zaruriyatini tug‘diradi.
Aytish kerakki, XX asrning 60-yillaridan e’tiboran pedagogika ilmida paydo
bo‘lgan konstruktiv pedagogika nazariyasi bugunga kelib, adabiyotshunoslik
10

nazariyasining tabiatiga ham jiddiy ta’sir ko‘rsatib, uning mohiyatini o‘zgartirib
yubormoqda. SHuningdek, ta’lim nazariyasi va amaliyotiga “texnologik ta’lim”
tushunchasining kirib kelishi fanni o‘qitishda ham bir qator yangiliklar sodir
bo‘lishini taqozo etmoqda. Ko‘pincha, pedagogik texnologiyaga ta’lim jarayonini
osonlashtirishga, uni ma’lum darajada isloh qilishga qaratilgan amaliyot tarzida
qaraladi. Holbuki, bu tushunchani “pedagogik texnologiya” emas, balki
“texnologik ta’lim” tarzida qo‘llash hamda uning o‘qitish sohasida tub inqilobiy
o‘zgarishlar qilish yo‘li ekanligini tushunish kerak bo‘ladi.
Texnologik ta’limning o‘qitish jarayoniga industrial tovar ishlab
chiqarishdagi kabi konveyer usulini joriy etish, o‘qitishning texnologiyasini faqat
qobiliyatli va intizomli talabalar emas, ta’lim jarayoniga tortilgan barcha talabalar
ham mo‘ljal qilingan natijalarga erisha oladigan tarzda tashkil etish mumkinligi
adabiyot ilmi mutaxassislari oldiga ham jiddiy talablarni qo‘ymoqda. Binobarin,
bugungi kunda adabiyotshunoslik nazariyasini o‘rganayotgan bo‘lajak
mutaxassislar yaqin vaqtlarda, o‘zining pedagogik iste’dodidan qat’i nazar, barcha
talabalarning konveyer yo‘sinida yaxshi o‘qiy olishlarini yo‘lga qo‘yish sirlarini
egallab olishlari lozim bo‘ladi. Endilikda o‘qituvchining talanti va mahorati emas,
balki ta’lim mazmunininig strukturasi hamda pedagogik muhit va sharoitning
uyushtirilishi o‘qitishning samaradorligini ta’minlashiga erishish ko‘zda
tutilmoqda. Zotan, badiiy asar tanlanganlarga nasib qilganiday, uni birdaniga oson
va to‘g‘ri tushunish ham hammaga xos emas. Bu o‘qituvchining zimmasida
bo‘lgan mas’uliyatdir. Badiiy asar tiliga maftun bo‘lgan yoki aksincha aynan til
tufayli uni yoqtirmay qolgan talaba o‘z hissiyotlari boisi asar tilida ekanini
xayoliga ham keltirmasligi mumkin. O‘qituvchi shu jihatni nazardan
qochirmasligi, butun auditoriyani qamraga holda talabalar e’tiborini badiiy asar
tiliga qarata bilishi lozim. Bu jarayonda eng qulay usul “fikriy hujum” hisoblanadi.
“Fikriy hujum” butun auditoriya yoki talabalar guruhi oldiga qo‘yilgan
muammoni echishning eng samarali va demokratik yo‘lidir. SHuni alohida
ta’kilash o‘rinliki, hozir “Fikriy hujum” usulidan foydalanish amaliyotida
o‘qituvchilar o‘tgan mavzular yuzasidan talabalarga turli-tuman savollar bilan
11

“hujum” qilishlari keng tarqalgan. Holbuki, tamomila buning teskarisi bo‘lishi
kerak.
“Fikriy hujum”ning butun mohiyati talabalarning o‘zlari yangi mavzuni
o‘zlashtirish yoki qo‘yilgan biror didaktik muammoni hal etish uchun fikrlarini
zo‘riqtirib, tinimsiz “hujum” qilishlari va shu tariqa ko‘rsatilgan qiziqarli qizg‘in
faoliyat natijasida o‘quv topshirig‘ini bajarishlari kerak. Bu usulning diqqatga
loyiq jihati shundaki, unda talabalar o‘zaro birgalikda ishlashga, yaxshi yoki
yomon o‘qishidan qat’i nazar har bitta qatnashchining fikrini eshitishga
o‘rganishadi. Shuningdek, guruh a’zolarining bir xil baholanishi talabalarda
jamoatchilik ruhini shakllantirishga xizmat qiladi.
“Fikriy hujum”da o‘qituvchi boshqaruvchi emas, balki fisilator (yordam
beruvchi) sifatida ish ko‘radi. U talabalar faoliyatini tashkil qiladi, yo‘naltirib
turadi, ularning asosiy maqsaddan chalg‘ib ketmasliklarini ta’minlaydi. “Fikriy
hujum” metodini qo‘llash quyidagi taxminiy bosqichlardan iborat bo‘lishi
mumkin:
1. Tayyorgarlik. “Fikriy hujum” usulida o‘tiladigan dars
boshlanganga qadar u darsda hal qilinishi kerak bo‘lgan muammo yoki bajarilishi
lozim topshiriqdan talabalar xabardor qilinishlari lozim. Toki, ular bu muammo
yoxud vazifa to‘g‘risida muayyan vaqt davomida bosh qotirishlari, o‘ylab
ko‘rishlari mumkin bo‘lsin. Shuningdek, talabalar muayyan kichik guruhlarga
bo‘linishlari va ularning har biri aniq vazifa bilan ta’minlanishlari zarur.
Chunonchi, kim guruhga etakchi bo‘lishi, kimlar aytilgan turli-tuman fikrlarni
yozib olish uchun kotiblik qilishi belgilab qo‘yilishi zarur. Shuningdek, o‘qituvchi
bilimli va xolis talabalardan qaysi guruhning javobi eng to‘g‘ri ekanini belgilab
beradigan hakamlar hay’atini tashkil etishi kerak.
2. Dalillar topish. Darsda talabalar hal etishlari kerak bo‘lgan
muammo aniq va tushunarli bo‘lishi zarur. Berilayotgan topshiriqni darstaxtaga
yozib qo‘yish, bir necha kun oldin uni talabalar bilan muhokama qilish kerak.
Muammo yuzasidan talabalarning dastlabki yaxshi-yomon fikrlari eshitib ko‘rilsa,
ular muvozanatdan chiqib, bezovta bo‘lib qolishadi.
12

3. Dastlabki mashq. “Fikriy hujum” yordamida hal qilinishi zarur
bo‘lgan muammoni echishga talabalarni ruhan va aqlan tayyorlash uchun dastlabki
mashq o‘tkazish foydalidir. Bu mashq qo‘yilayotgan muammoga bevosita tegishli
bo‘lmasligi ham mumkin. Dastlabki mashq “Fikriy hujum” usuli qanday bo‘lishini
talabalar tasavvur etishlari uchun ham g‘oyat zarurdir.
4. Fikrlarni olish. Interfaol usuldagi eng asosiy va qiziqarli bo‘lgan bu
bosqich tavsiya etilgan muammo yuzasidan fikriy hujum bilan boshlanadi. Istagan
talaba, istagan vaqtida, istagan fikrini aytishi mumkin. Faqat fikrlarning kotiblar
tomonidan yozib olinishiga ulgurish zarur bo‘ladi. Talabalar har qanday to‘g‘ri-
noto‘g‘ri, yaxshi-yomon fikrlarni bildirishdan cho‘chimasliklari uchun quyidagi
qoidalar darstaxtaga yozib qo‘yilishi va unga hammaning amal qilishi
ta’minlanishi kerak:
- TANQID QILMASLIK VA BAHOLAMASLIK (aytilayotgan fikrlar
qandayligidan qat’i nazar hech kim hech kimni biror yo‘sinda tanqid qilmasligi,
dakki bermasligi, munosabat bildirmasligi kerak);
- NOTO‘G‘RI FIKR BO‘LMAYDI (esga kelgan har qanday fikr o‘ylab
o‘tirmay, aytilishi kerak. Bo‘lmag‘ur, “ahmoqona”, to‘g‘ri kelmaydiganday
ko‘rinadigan fikrlar ba’zan foydali g‘oyalarning yuzaga kelishiga sabab bo‘lishi
ham mumkin);
- FIKRLARNING MIQDORI MUHIM (fikrlar qancha ko‘p bo‘lsa,
shuncha yaxshi, chunki ortiqcha g‘oyalarni qisqartirish, etarlicha bo‘lmay qolgan
fikrlarni ko‘paytirishdan osonroq);
- FIKRLARNI ALMASHTIRISH, QO‘SHISH, YAXSHILASH LOZIM
(hammaning fikri olinib, ular maqsadga muvofiq tarzda o‘rinlashtirilishi,
saralanishi, tahrir qilinishi, tahlil etilishi kerak);
- BEMALOL BO‘LISH, O‘YNAB ZAVQ OLISH KERAK (“fikriy
hujum” jarayoni o‘yin va zavqlanish ruhida o‘tishi kerak. U qiziqarli bo‘lsa,
ko‘proq samara keltiradi. “Fikriy hujum” o‘yin ruhida, qiziqarli o‘tkazilsa, guruh
ichida do‘stona vaziyat yuzaga kelib, talabalar bir-birlariga o‘zaro yordam
ko‘rsatishadi);
13

- JIM TURISH HAM FOYDALI (ayrim talabalarning o‘ylanib jim
qolishlariga xayrixohlik bilan qarash kerak, jim o‘ylanib qolgan odam noyob bir
fikrni aytib yuborishi ham mumkin).
5. Yechimni topish. Talabalar “fikriy hujum”ga kirishganlaridan keyin
belgilangan vaqt tugab borayotganda yoki echimga olib boradigan fikrlar aytib
qo‘yilganda, o‘qituvchi fikriy hujumni to‘xtatib, oxirgi bosqichga o‘tish, ya’ni
muammoni yechish kerakligini esga soladi. Bu vaqtda guruhlardagi kotiblar barcha
fikrlarni yozib olishgan, har bir talaba bu fikrlarning qaysilari yaroqli ekani
to‘g‘risida o‘ylay boshlagan bo‘lishadi. Talabalar bir-birlari bilan maslahatlashib,
aytilgan fikrlarning har birini bir qadar muhokama etgan holda yaroqsiz fikrlarni
o‘chirib, fikrlar ro‘yxatini tobora qisqartirib boradi. Nihoyat, bir necha juda muhim
qarashlargina qoladi. Talabalarning kichik guruhi ana shularga tayanib, ta’limiy
masalaning y echilishi bo‘yicha o‘z xulosasini beradi.
6. Tatbiq. Agar “Fikriy hujum” natijasida kelingan xulosa amaliyotga
tatbiq etiladigan yo‘sinda bo‘lsa, uni qaysi sohaga qay tarzda qo‘llash mumkinligi
haqida o‘qituvchi to‘xtab o‘tgani ma’qul.
Umuman, mashg‘ulot so‘ngida “Fikriy hujum” jarayoni qanday o‘tgani va
qaysi guruhga nima sababdan qanday baho qo‘yilishi xususida o‘qituvchi bir necha
og‘iz so‘z aytgani ma’qul. Alohida ta’kidlash kerakki, baho alohida talabalarga
emas, balki kichik guruhlarga qo‘yiladi. Shunday qilinsa, guruh a’zolari bir-
birlarini o‘qitishadi, didaktik materialning hamma tomonidan o‘zlashtirilishiga
intilishadi.
Bu jarayonda o‘qituvchi “Fikriy hujum” muammoning echimi sifatida
taqdim etayotgan fikr o‘rganilishi lozim bo‘lgan badiiy asar matnidan keltirib
chiqarilgan bo‘lishiga alohida e’tibor berishi kerak.
Aslida, badiiy asar tili bilan ishlashdagi eng asosiy pedagogik tadbir badiiy
asar tahlilidir. Badiy asarni to‘g‘ri idrok qiladigan, uni tushunadigan,
ta’sirlanadigan va tahlil qila biladigan talabani tayyorlay olgan o‘qituvchigina
maqsadiga erishgan hisoblanadi. Chunki dasturda o‘rganish ko‘zda tutilgan adabiy
materiallarni shunchaki o‘qib ketaverish bilan adabiyot egallanibqolmaydi. Yoshi
14

kichik va orttirgan hayot tajribasi nisbatan kam, badiiy didi etarli shakllanmagan
talabalar badiiy asarni mutlaqo teskari tushunishlari ham mumkin. Shu bois badiiy
asar tahliliga katta e’tibor zarur. Busiz talabalarda turg‘un ezgu ma’naviy sifatlar
qaror topmaydi.
Badiiy tahlil a) ilmiy - filologik ; b) o‘quv - didaktik singari ikki katta turga
bo‘linadi.
O‘quv tahlilidan maqsad o‘rganiladigan badiiy asarni to‘g‘ri qabul etish
orqali talabalarda ezgu shaxslik sifatlarini shakllantirishdan iboratdir. Didaktik
tahlilning vazifalari badiiy asarning o‘ziga xosligi, jozibasi va ta’sir qilish
sabablarini aniqlash orqali talabalarda ta’sirchan qalb, hassos tuyg‘ular, sog‘lom
estetik did, ravon va ifodali nutq shakllantirishdan iboratdir. Shunga ko‘ra, o‘quv
tahlili badiiy asar matnining hayotiy va badiiy mantig‘i hamda estetik jozibasini
kashf etish orqali talabalarda barkamol shaxsga xos ma’naviy sifatlarni
shakllantirishga qaratilgan ilmiy-pedagogik faoliyat dir tarzida ta’rif berish
mumkin.
Har qanday asarning o‘quv tahlilida har bir talaba individual tarzda o‘tashi
kerak bo‘lgan uch bosqich, albatta, bosib o‘tiladi: 1) asar bilan tanishish; 2) asarni
tahlil qilish; 3) tahlilni umumlashtirish. Birinchi bosqichda asar o‘qituvchining
ijrosida idrok etiladi. Bunda talaba, shunchaki eshituvchi bo‘lmasligi, balki matnni
kuzatib borish bilan birgalikda uning e’tiborini tortgan o‘rinlarini belgilab borishi
lozim. Ikkinchi bosqichda asarning badiiy o‘ziga xos jihatlari savol-topshiriqlar
yordamida o‘rganiladi. Bu bosqichda talabalar asar qahramonlari xatti-
harakatlariga akseologik yondashishlari saboqning tarbiyaviy yo‘nalishiga olib
keladi. Uchinchi bosqichda har bir talaba qilgan kashfiyotini o‘z kuzatishlariga
tayanib umumlashtiriladi. Bunda har bir talaba o‘zicha asar, unda tasvirlangan
voqea-hodisalar, qahramonlar, asarning badiiy jihatlari borasidagi fikrlarini tizimga
soladi.
O‘quv tahlili bu kechimni amalga oshirishda qatnashadigan talabalar
miqdoriga ko‘ra: a) individual - yolg‘iz; b) guruhiy; v) umumiy (frontal) singari
uch turga bo‘linadi. Auditoriyadagi har bir talaba alohida matn ustida ishlasa yoki
15

bir matnning alohida jihatlarini topish bilan shug‘ullanib, u bu ishni yolg‘iz o‘zi
amalga oshirsa, individual (yolg‘iz) tahlil yuzaga keladi. Auditoriyadagi talabalar
qaysidir bir belgilariga ko‘ra ma’lum guruhlarga ajratilsa va asar tahlili ana shu
guruh ichida amalga oshirilsa, guruhiy tahlil bo‘ladi. Guruhdagi barcha talabalarga
bir xil baho qo‘yiladi. Biror badiiy asar o‘qituvchi rahbarligida butun auditoriya
bilan birgalikda amalga oshirilishi umumiy yoki frontal tahlilni yuzaga keltiradi.
O‘qituvchi har qanday adabiy turga mansub asarlar o‘rganilayotganda ham
talabalarni matnga doir savol-topshiriqlar bilan ishlashga o‘rgatishi lozim. Mahorat
bilan tuzilgan savol va topshiriqlar badiiy matnni ma’naviy energiyaga aylantirishi,
ularning zamiridagi ma’nolarni kashf etishga kalit bo‘lishi mumkin. Ko‘pincha
adabiyot o‘qituvchilari savol tuzib olishga jiddiy ahamiyat berishmaydi. Ular matn
mohiyatini ochishga qaratilgan savollarni tahlil jarayonida, talabalar bilan
muloqotga kirishish asnosida tuzaman, deb o‘ylashadi. Natijada, yo‘l-yo‘lakay
tuzilgan savollarning saviyasi keragiday chuqur va aniq bo‘lmaydi. Savol va
topshiriqlar aniq bo‘lmagani oqibatida tahlil ham konkret bo‘lmay, matndan ma’no
chiqarish, uning jozibasini his qilish borasida talabalar umumiylikka,
taxminiylikka o‘rganib qolishadi. Nimalar haqdadir gapirib, o‘zi va o‘zgalarni
chalg‘itishga urinishadi, badiiy asarning matnini o‘qimay turib, u to‘g‘rida fikr
aytish mumkin deb o‘ylashadi. Chunki savol konkret berilmagach, javob ham
shunga yarasha bo‘ladi.
O‘qituvchi savol tuzishga qanchalik jiddiy yondashsa, talabalarning asarni
o‘rganishlari ham shunchalik muvaffaqiyatli bo‘ladi. Har bir savol asarning qaysi
jihati o‘rganilishini ko‘zda tutishi, talaba berishi mumkin bo‘lgan javobni ham
hisobga olishi kerak. Talabaning javobi keyingi savolni keltirib chiqarsa, juda
yaxshi bo‘ladi. Savollar asarni o‘rganishdagi eng muhim jihatlarni o‘z ichiga olishi
zarur. O‘quv tahlilida savollar a) faktologik va b) konseptual kabi ikki turga
bo‘linadi.
Faktologik savollar asar mazmuni va qahramonlari holatiga xos dalillarni
esga tushirishga qaratilgan bo‘lib, asosan, asarning talabalar esida qanchalik
qolganini aniqlashga xizmat qiladi. Konseptual savollar tasvir va qahramonlarning
16

badiiy hamda hayotiy yo‘riqlarini, o‘zaro munosabatlar sababi va holatini
aniqlashga, personajlar xatti-harakatlariga akseologik baho berishga, o‘zini ular
o‘rniga qo‘yib ko‘rishga, yozuvchining mahorati namoyon bo‘lgan o‘rinlarni tayin
etishga qaratilgan bo‘ladi.
O‘rganilayotgan badiiy asarni didaktik tahlil qilishda talabalarning yosh
xususiyatlarini ham, adabiy asarning janrini ham hisobga olish kerak. 1-bosqich
talabalari she’riy asarni ko‘proq axborot tarzida qabul etadilar. Ularga she’riy
shakllar, shoir mahorati, uning lirik obraz yaratishdagi o‘ziga xosligi haqida
gapirib o‘tirish ortiqcha. Ularga she’r juda ta’sirli qilib ifodali o‘qib berilib,
asarning tarbiyaviy yo‘nalishi ko‘rsatilsa, she’riy asardagi badiiy unsurlar
sezdirilsa kifoya.
4-bosqich talabalari esa har qanday tur va janrdagi asarlarga o‘zgacha
munosabatda bo‘ladilar. Ular asar zamiridagi haqiqatga, undan kelib chiqadigan
hayotiy va estetik ma’noga ancha jiddiy yondashadilar. Bitiruvchilar badiiy asar
bilan uning ijodkori o‘rtasidagi bog‘liqlikni, asarda adib shaxsiyati belgilari
bo‘lishi shartligi kabi holatlardan xabardor bo‘ladilar. Bu holat o‘quv tahlilini
chuqurlashtirish imkonini beradi.
Ilmda tamoyil degan tushuncha bo‘lib, u biror faoliyatning yuzaga
kelishida amal qilinishi shart bo‘lgan talablar ni anglatadi. SHu shartlarga amal
qilinmasa, faoliyat to‘laqonli holda yuzaga kelmaydi. O‘quv tahlilida ham amal
qilinishi shart bo‘lgan bir qator tamoyillar borki, ularga rioya etilmay turib,
kutilgan natijaga erishib bo‘lmaydi. Bu tamoyillarning asosiylari quyidagilardir:
1) har qanday tahlilning shaxsiy mulohaza ekanligi;
2) to‘liq tahlilning bo‘lishi mumkin emasligi;
3) asar bo‘yicha bildiriladigan har qanday fikr faqat asar matnidan keltirib
chiqarilishi lozimligi;
4) badiiy asarga yaxlit hodisa tarzida yondashish zarurligi;
5) tahlilda asarning tur xususiyatlari hisobga olinishi kerakligi;
6) tahlil yuzasidan aniqlangan ilmiy haqiqatning o‘zidan ko‘ra unga yetib
kelish kechimi muhim ekani;
17

7) biror asar bo‘yicha butun auditoriya yoki talabalar guruhining o‘qituvchi
bilan bir xil fikrga kelishi shart emasligi.
Amaldagi metodika badiiy asarlarni o‘quv tahliliga tortishning quyidagi
yo‘llari borligini ta’kidlaydi: 1) Muallifga ergashib yoki yaxlit o‘rganish: 2)
Obrazlar bo‘yicha tahlil. 3) Muammoli tahlil.
Badiiy asarni yaxlit yoki muallifga ergashib tahlil qilish syujetga katta
e’tibor berishni ko‘zda tutadi va 1-bosqichda ko‘proq ishlatiladi. Asarni tahlil
etishning mazkur usuliga ko‘ra, badiiy asar o‘rta ta’limdan endigina oliy ta’limga
kirib kelgan talabalarning xarakter xususiyatlarini, psixologik taraqqiyot
darajalarini, pedagogik tayyorgarligini hisobga olgan holda ishlatilib, matndagi
voqealarga katta e’tibor beriladi. CHunki bu talabalar hali badiiy asarga sof san’at
hodisasi tarzida qarashga, ma’naviy muammolar haqida mulohaza qilishga, falsafiy
xulosalar chiqarishga unchalar ham tayyor emas. Demak, o‘qituvchi voqea, syujet
tasviri yoki ifoda etilgan fikrlar salmog‘iga e’tibor qaratish orqali asarni tahlil
qilishi zarur.
Badiiy asarlarni o‘rganishning keng tarqalgan usullaridan biri uni timsollar
bo‘yicha o‘rganish dir. Badiiy adabiyotdagi asosiy unsur obraz ekani bejiz emas.
Adabiy asarni o‘rganishning bu yo‘li uni istalgan bosqich talabalariga tatbiq etish
mumkinligi bilan ajralib turadi. O‘quv tahlilining bu yo‘liga ko‘ra, o‘rganilayotgan
asardagi timsollarning qanday tasvirlangani, ularning ifodasida muallif qo‘lga
kiritgan natija, foydalangan usul va ularning samaradorlik darajasini aniqlash
muhim o‘rin tutadi.
Adabiy ta’limni adabiyotga doir bilimlarni o‘zlashtirish yoki mafkuraviy
yo‘nalishdagi matnlarni o‘rganish vositasi deb tushunish xato, adabiy asar
o‘zganing holatini tuyish orqali o‘zini taftish qilishga odatlantirish omilidir.
O‘quv tahlilini amalga oshira bilish, o‘rganilayotgan asarning mohiyatini
aniqlay olish talabalarga muayyan asar haqida bilim beribgina qolmaydi. Hatto,
aytish mumkinki, bu kechim talabalarda muayyan bilim hosil qilishdan ko‘ra,
ularda muayyan ma’naviy sifatlar shakllantirishga ko‘proq xizmat qiladi. Ya’ni
talaba qaysi bir yozuvchining qaysi bir asarida nima bo‘lganligini bilib qo‘ymaydi,
18

balki didaktik tahlil yordamida talabalar yo muallifni, yo asardagi timsollarni, ko‘p
hollarda esa, har ikkisini ham tuyadilar. Har bir personajning nima uchun aynan
shunday xatti-harakat qilganligi sabablarini aniqlash va bunga ishonch hosil qilish
talabalarning ma’naviy o‘sishlarida ulkan ahamiyat kasb etadi.
Taniqli adabiyotshunos S.Dolimov: “ Ishonch bilimdan farq qiladi. Ishonch
uzoq vaqt kuzatishlar, shaxsiy tajribalar, shaxsiy kechinmalar orqali yaratiladi ” 1
,
– deb yozganida, adabiyotning tengsiz ma’naviy o‘rnini nazarda tutgan edi.
Olimning bu qarashi tahlilsiz bilim ishonchga aylanmasligini anglatishi jihatidan
g‘oyat ahamiyatlidir.
Subutoy Dolimov adabiyotga ijtimoiy yondashuv keng yoyilgan, har qanday
asarga unda aks etgan mavzuga qarab baho berish avj olgan, adabiy hodisalarga
boshdan oyoq auditoriyaiy-partiyaviy nazar bilan qarash hukmronlik qilgan
davrlarda ham badiiy asar talabaga zavq berishi, uning tuyg‘ularini tarbiyalashi
kerakligini aytadi. Shuning uchun ham olim badiiy matndan faqat ijtimoiy ma’no
qidirib, uning estetik zavq manbai ekanini hisobga olmaydigan o‘qituvchilarning
tutumidan qoniqmay, shunday degan edi: “ Ba’zi ...o‘qituvchilar asarni vulgar
sotsiologizm asosida analiz qiladilar va natijada adabiyotning o‘ziga xos
xususiyatiga e’tibor etmaydilar, adabiyotning estetik zavqni tarbiyalashdagi
muhim xizmatini yo‘qqa chiqaradilar ” 2
. Domla adabiyot o‘qituvchisi asardan,
birinchi navbatda, badiiy go‘zallik va estetik ma’no qidirishini astoydil istar edi.
Badiiy asarni o‘rganishning uchinchi yo‘li muammoli tahlildir. Bu
metoddagi asosiy narsa talabalar oldiga kerakli va qiziqarli muammo qo‘yish
orqali badiiy asarni tekshirishdir. Talabalar oldilariga qo‘yilgan muammoni
yechish jarayonida asar matniga tayanadi va shu asnoda uning ichiga kirib,
jozibasini anglaydi, mohiyatiga yetadi va asarga estetik baho beradi. Adabiy asarni
muammoli o‘rganishda talabalar oldiga hayotiy va estetik jihatdan muhim masala
qo‘yiladi va unga har bir talaba o‘zicha javob beradi. Bu javoblar qancha xilma-xil
1
http//www.ziyouz.uz
2
htpp // www . ziyouz . uz
19

bo‘lsa, o‘shancha quvonmoq kerak. CHunki qolipda fikrlash, bir xil xulosaga
kelish fikrsizlik va adabiy ta’limni samarasizlikka olib boradigan yo‘ldir.
Muammoli ta’lim hozirda keng yoyilib borayotgan interfaol usullarning
asosiy shartlaridan biridir. Bunda talabalar oldiga echilishi zarur o‘quv muammosi
qo‘yilishi va bu muammoni hal etishda zarur bo‘ladigan badiiy, didaktik ashyolar
etkazib berilishi, talabalar esa mustaqil yo‘sinda izlanish olib borib, masalani
o‘zlaricha hal etishlari ko‘zda tutiladi. Bunda o‘quv muammosining, albatta, bir
necha echimli bo‘lishi yodda tutilishi lozim. Bir necha echimga ega bo‘lmagan,
turfa fikrlash imkonini bermaydigan masalalar o‘quv muammosi sifatida
qo‘yilmasligi kerak.
Interfaol ta’lim, binobarin, muammoli tahlil uchun ham adabiy
muammoning to‘g‘ri echilishidan ham ko‘ra to‘g‘ri echimni topish yo‘lida olib
borilgan ishlar muhimroq ekani yodda tutilishi joiz. Bunday usulda o‘qituvchi
echimni topish yuzasidan bildirilgan fikrlarning sifatidan ko‘ra soniga ko‘proq
e’tibor qaratishi, baholashda ham ayni shu jihatni alohida hisobga olishi zarur.
Ya’ni talabalar ko‘proq fikr aytish, g‘oya tashlashga yo‘naltirilishlari kerak.
Masalan, “Lison ut-tayr” asari o‘rganilmoqda. Bu asarni muammoli yo‘sinda
tahlil etish imkoni bor. Asar matni bilan tanishilgandan keyin talabalarning oldiga:
“Asarda nima sababdan qushlar timsolidan foydalanilgan?” tarzida masala qo‘yish
lozim. Yoki “YUlduzli tunlar” romani o‘rganilmoqda. Talabalar asar bilan
tanishganlaridan keyin ulardan: “Asarda shoh Bobur bilan shoir Boburga xos
jihatlar qanday tasvirlangan?” degan muammoni hal etish talab qilinishi mumkin.
Talabalar oldida muammoli vaziyat yaratilgach, ular asosan asar matn hamda
o‘zlari izlab topgan qo‘shimcha materiallar asosida bu vaziyatni hal qilishga
urinadilar. O‘qituvchi bu jarayonda talabalarning asosiy manba bo‘lmish asar
matnidan chalg‘ib ketmay, uni turlicha talqin etib, to‘xtamga kelishlarini
ta’minlashi zarur.
Talabalar qiziquvchan, o‘z fikrlariga ega va bu fikrlar bilan boshqalarning
ham hisoblashishlarini juda-juda istaydigan bo‘lishadi. Ular psixologiyasidagi ayni
shu holat adabiy asarni muammoli o‘rganishda qo‘l keladi.
20

Badiiy asar va uning tilini o‘rganishning bu uchala usuli ham sof holatda
kamdan kam qo‘llanilib, ko‘pincha aralash ishlatiladi.
21

II-BOB. BADIIY ASAR TILI MAVZUSINING ELEKTRON O‘QUV
MODULI ISHLANMASI
2.1. “Badiiy asar tili” modulidan ma’ruza matni
Reja:
1. Badiiy asar ma’naviy qadriyat sifatida
2. Asar tili va badiiylik
3. Badiiy asar tili va adabiy turlar
Tayanch iboralar: muallif tili, personajlar tili, dialog, monolog, arxaik
so‘zlar, shevaga, kasb-hunarga oid so‘zlar, jargonlar, neologizmlar, antonim,
sinonim, omonim, badiiy tasvir vositalari
Asarga badiiylik unvonini faqat uning tiligina taqdim etadi. Badiiylik
hodisalarni hayotiy, jonli manzaralarda, kishini ta’sirlantiradigan, unda tasavvur
uyg‘otadigan qilib tasvirlashdir. Badiiylik barcha san’at turlariga xos hodisadir.
Badiiyliksiz san’at yo‘qdir. San’atning mavjudligi, mohiyati uning badiiyligidadir.
SHuning uchun badiiylikni san’atning tashqi ko‘rinishi, shakli sifatida qarash
asossizdir. Badiiylik shakl va mazmun mutanosibligi tufayli ta’sirchanlik kasb
etadi. Adabiyotning badiiyligini ta’minlaydigvn eng birinchi omil uning tilidir.
Chunki adabiyot so‘z san’atidir. Tasviriy san’at asarlariga ranglarning yorqinligi,
ularning o‘z o‘rnida qo‘llanishi joziba baxsh etsa, adabiy asarni so‘z nafosatli
qiladi. Adabiy asarda hayotning kundalik oddiy hodisalari so‘z tufayli yorqin,
hayajonlantiradigan bo‘lib ko‘rinadi.
Adabiyotshunoslikning asosiy ob’ekti sanalgan badiiy adabiyotning ikki
shakli: xalq og‘zaki ijodi (folklor) va yozma adabiyotni biridan birini past yoki
baland qo‘yib bo‘lmaydi. Chunki har ikkisi ham so‘z san’atidir. Xalq og‘zaki ijodi
namunalarida ham, yozma adabiyot asarlarida ham hodisalar ta’sirchan, badiiy
gavdalantiriladi. Ijtimoiy-ma’naviy tarixiy taraqqiyot tufayli yozma adabiyot
qanchalik ravnaqqa erishgan bo‘lmasin, u folklor asarlari o‘rnini egallay olmaydi.
Folklor yozma adabiyotning paydo bo‘lishi, shakllanishi va rivojlanishini
ta’minlagan poydevor sanaladi. XX asr adabiyotida yangi yo‘nalishlar yuzaga
kelishiga ham qadimiy folklor mif(asotir)lari asos bo‘lgan. Umuman, yozma
22

adabiyotni yangi timsol, yangi obrazlar bilan boyitib borishga folklor asarlari
samarali ta’sir ko‘rsatadi. Shuning uchun Lotin amerikalik adib Xorxe Luis Borxes
“Adabiyotning boshi ham, oxiri ham mifdan iboratdir”, deydiki, mif, bu —
folklordir 3
.
Tabiiy fanlarda katta kashfiyotlar paydo bo‘lishiga ham adabiyot asarlari
bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Chunki ular ixtirochi, kashfiyotchilarda nimalargadir
havas, intilish uyg‘otadi.
Badiiylik asosida obraz va obrazlilik turadi. O brazlilik hayot hodisalarini
obrazlar orqali gavdalantirishdir. Kishilar bir-birlariga “sizga baxtdan taxt
tilayman”, “hamisha gulday ochilib yuring”, “hayotingiz doimo shirin bo‘lsin”
deya tilaklar bildirishadi. Ayni ezgu tilaklar ham obrazli fikrdir. Kishilar
nimadandir ta’sirlanib ketishganida beixtiyor obrazli fikr aytishadi. Bu ularning
hissiyotlari to‘lqinlanganidan kelib chiqadi.
Obrazli fikr kishilarning diqqatini darhol jalb etadi. U odamning ongiga
to‘g‘ridan-to‘g‘ri emas, hissiyotlari orqali ta’sir qiladi. SHuning uchun ham obraz
oddiy fikr, xabardan ko‘ra ko‘proq e’tiborni tortadi. Boshqalar e’tiborini o‘ziga
qaratish esa odamni olamdagi jamiki narsadan ko‘ra ko‘proq lazzatlantiradi.
Kishilar turli o‘xshatishlar topib, ovozini har xil ohangga solib gapirishi va uni
tinglashayotganida, ma’qullashganida mamnun bo‘lib, yayrashi, e’tiroz bildirib,
gapini to‘xtatishganida esa ranjib qolishi shundan dalolat beradi.
Shoir, yozuvchi so‘z vositasida voqelikning yorqin manzarasini yaratishga
harakat qiladi. Kishilarni turli vaziyatlarda so‘zlatadi. Ularning holat,
ko‘rinishlaridagi eng e’tiborli jihatlarni gavdalantiradi, ko‘nglida kechayotgan o‘y,
xayolidagi manzaralarni ma’lum qiladi. So‘z shoir, yozuvchining badiiylik
yaratishdagi asosiy quroli sanaladi.
Imorat, binolar tosh, g‘isht, tuproq kabi xom ashyo, jismlardan quriladi.
Mashinalar turli-tuman temir, mis, alyumin va boshqa metallardan yasaladi.
Kiyim-liboslar paxta, jun kabilardan tayyorlanadi. Rassom qalam va bo‘yoqlar
yordamida biror bir manzarani chizadi. Haykaltarosh tosh, ganch, loy kabilardan
3
Борхес Х.Л. Сочинения в трех томах: том 1 - М.; 1994. — С. 29.
23

turli shakllar yaratadi. Umuman, har qanday narsa-buyumni yaratish uchun
qandaydir materialdan foydalaniladi. Adabiy-badiiy asar yaratish uchun nimadan
foydalaniladi? Buning uchun nima zarur bo‘ladi?
Adabiy-badiiy asar yaratish uchun faqatgina so‘zdan foydalaniladi. Buning
uchun birgina so‘z zarur, xolos. Adabiy-badiiy asar yaratish uchun undan bo‘lak
boshqa biror bir xom ashyoga ehtiyoj, zarurat bo‘lmaydi. So‘z adabiy-badiiy
asarning birinchi va yagona unsuri hisoblanadi. Yozuvchi, shoir asar yozish —
hayotning muayyan parchasini badiiy gavdalantirish uchun birgina vosita —
so‘zdan foydalanadi. So‘z uning uchun asar mazmunini ro‘yobga chiqaruvchi
birdan bir tayanch sanaladi. Chunki uning yordamida asarning barcha unsurlari:
qahramonlar obrazi, ular yashagan manzil-makon ko‘rinishlari va hokazolar
gavdalantiriladi. Asarning syujet, kompozitsiyasi, undan bo‘lak boshqa unsurlari
ham aynan so‘zning vositasida yaratiladi. Shuning uchun qadim Sharq shoirlari
asarlari asosiy mavzusi bayonini boshlashdan avval so‘z sharafiga maxsus qism
bag‘ishlaganlar. Alisher Navoiy ham barcha dostonlarida so‘z sharafiga alohida
bob ajratgan. Jumladan, shoir “Saddi Iskandariy” dostoni oltinchi bobida “So‘z
ta’rifida bir necha so‘zkim...” deb, so‘zga shunday ta’riflar beradi:
Gar ul bo‘lmasa kimsaga yo‘q sharaf,
Aningdekki, gavharsiz o‘lg‘ay sadaf.
...Bashar zotida javhari jon ham ul,
O‘luk jismida obi hayvon ham ul.
...Chu jism ichra jon yo‘qdur, ul yo‘qdurur,
Yana jonga onsiz bu hol o‘qdurur.
Kishining sharafi uning so‘zi bilan bo‘lganidek, badiiy asarning qimmati,
salmog‘i, ta’sirchanligi ham so‘z tufayli yaratiladi. Insonni koinot gultoji
darajasiga yuksaltirgan so‘z adabiy-badiiy asar maydonga kelishining asosi
sanaladi. Chunki har qanday adabiy-badiiy asar faqat so‘z tufayligina dunyoga
keladi. Bu abadiy o‘zgarmas haqiqatdir.
Ijodkor ana shunday sir-sinoatli hodisadan foydalanib, adabiy-badiiy asar
yaratadi. U so‘z vositasida hayot hodisalarini suratlantiradi. Adabiy-badiiy asarda
24

so‘z haqida mulohaza yuritilganda “badiiy asar tili” iborasi qo‘llanadi. Jumladan,
tadqiqotlarda “badiiy asar tili badiiy asar mazmunini ro‘yobga chiqaruvchi birdan-
bir vositadir”, deyiladi 4
.
Badiiy asar tili adabiy til me’yorlariga tayanadigan, umumxalq tiliga
asoslangan, hamma uchun tushunarli ifodalarni qamrab olgan, ijodkorlar
tomonidan jilolangan tildir. U mana shu xususiyatlariga ko‘ra, g‘oyaviy va hissiy
(emotsional) ta’sir ko‘rsatishning eng samarali vositasidir. Ayni choqda, badiiy til
kishilar o‘rtasida barcha uchun tushunarli bo‘lgan eng ommabop aloqa qurolidir.
Yozuvchi, shoir badiiy asar yaratish — obraz va manzaralar chizish uchun so‘z va
iboralar tanlaydi, ularning asl va ko‘chma ma’nolarini aniqlaydi, sinonim va
antonimlarni topadi, umumxalq tilining gap qurilishi usullaridan, arxaizm va
jargonlardan foydalanadi. Shuning uchun adabiyot hayotni so‘z orqali tasvirlash
san’ati deyiladi.
Badiiy asar tili ilmiy asarlar tilidan tasviriylik, emotsionallik, obrazlilik,
aforizm kabi xususiyatlari bilan farq qiladi. Fizika, kimyo, matematika, texnika,
iqtisodiyot kabi ilmiy sohalardagi asarlar tili umumlashgan, ixtisoslik
yo‘nalishidagi tushunchalarni ifoda etsa, badiiy asarlar tili tabiat manzaralari va
inson qalbidagi kechinma, holatlarni mavjud qarama-qarshiliklari bilan aks ettiradi.
Bu badiiy asar tilining tasviriylik xususiyatidir.
Ilmiy asarlar tilidagi dalil, raqamlar ko‘proq kishilarning aql-tafakkuriga
ta’sir ko‘rsatadi. She’r, roman, qissa tili esa ko‘proq ularning hissiyotiga,
tuyg‘ulariga — qalbiga ta’sir qiladi. Badiiy asar tilining qahramonlar qalb holatini
ifodalash orqali kitobxonlar tuyg‘ulariga ta’sir ko‘rsatish uning hissiyligi
(emotsionalligi)ni belgilaydi.
Badiiy asar, avvalo, inson qiyofasini gavdalantirishi bilan ta’sirchan ekanligi
ma’lum. Ijodkor inson obrazini yaratish uchun tilning turli shakl, ko‘rinishlaridan
foydalanadi. U shevaga xos so‘zlarni, kasb-korga oid atamalarni, kishi nutqining
o‘ziga xos jihatlarini ko‘rsatuvchi iboralarni (masalan, “Mehrobdan chayon”
4
Ҳотамов Н., Саримсоқов Б. Адабиётшунослик терминларининг русча-ўзбекча изоҳли луғати. –Тошкент:
Ўқитувчи, 1992. – Б. 374.
25

romanida Solih mahdumning “habba” deyishi singari) qo‘llaydi. Biroq har bir
ijodkor tilning cheksiz imkoniyatlaridan o‘z qurbi darajasida, iste’dodi yo‘nalishi
ko‘lamida foydalanadi. Hayotda birovning nutqi boshqa bir kishining gapirishidan
farqlangani singari, yozuvchi, shoirlar asarlari tili ham bir-biridan farqlanib turadi.
Masalan, Oybek hayot hodisalarini lirik hissiyotlar bilan keng doirada tasvirlashga
moyil bo‘lsa, Abdulla Qahhor manzaralar va qahramonlar holatini qisqa
jumlalarda, kinoya, kesatiq, qochiriqlar qo‘llab ifoda qiladi. SHu tarzda har bir
ijodkor o‘z asarlarida xalq tili boyliklarini ko‘rsatishga intiladi.
Badiiy asar tili bilan adabiy til o‘rtasida muayyan tafovut mavjud. Ular
aynan bir hodisa emas. Avvalo, badiiy asar tili adabiy tilga nisbatan keng
hodisadir. Chunki unda adabiy tilning o‘zi ham, sheva, kasb-hunar, jargonga oid
so‘zlar ham, tasviriy ifodalar, turli iboralar ham mujassamlashgan bo‘ladi. Adabiy
til esa me’yoriy grammatika qoidalariga asoslangan, umumiy talaffuz qoidalariga
ega bo‘lgan va shu asosda xalq jonli tilidagi har xilliklarni bir xillashtirib olgan til
sanaladi. Shu boisdan o‘quv-ta’lim ishlari, rasmiy ish qog‘ozlari, ilm-fan,
publitsistika, matbuot adabiy tilda olib boriladi. Adabiy til ham millat
madaniyatining o‘ziga xos bir ko‘rinishidir.
Biroq badiiy asar tili ham, adabiy til ham umumxalq tiliga asoslanadi.
Umumxalq tili har ikkalasining asosi sanaladi.
Badiiy asar tili muallif tili, personajlar tili, dialog, monolog, arxaik
so‘zlar, shevaga, kasb-hunarga oid so‘zlar, jargonlar, neologizmlar, antonim,
sinonim, omonim, badiiy tasvir vositalari ( metafora, istiora, metonimiya,
sinekdoxa, allegoriya, jonlantirish, sifatlash, o‘xshatish, mubolag‘a, poetik
sintaksis (intonatsiya, parallelizm, anafora, takrorlar, inversiya, antiteza, ritorik
munosabat, ritorik so‘roq ) kabilardan tarkib topgan bo‘ladi. Bu unsurlar badiiy
asar tilining jozibali, ta’sirchan bo‘lishini ta’minlaydi. Bunday xususiyatga ega
badiiy asar tili kishilar nutqiga, ularning fikr, dunyoqarash, madaniyat darajasiga
ham samarali ta’sir ko‘rsatadi. Badiiy asar tili so‘zning nozik tovlanishlarini his
qilishga va buni kishilar ongi, ruhiga singdirishga imkon beradi.
26

Odatda, badiiy asar matnining asosiy qismi muallif tili dan tarkib topgan
bo‘ladi. Chunki ekspozitsiya, tugun, voqealar rivoji, echimi kabi syujet qismlari,
peyzaj, qahramonlarning ruhiy holatlari muallif so‘zi orqali gavdalantiriladi.
Umuman, muallif o‘z asarining hikoyachisi, naqlchisi bo‘ladi. Ko‘pgina
asarlarning muallif so‘zi bilan boshlanishi ham shundan dalolat beradi. Aslida ham
asarning barcha qahramonlari muallif yordami, Aniqrog‘i, uning so‘zlari bilan
harakat qiladi. Muallif doimo ular bilan birga bo‘ladi. Kitobxonga qahramonlarni
ko‘rsatib turadi. Personajlarning o‘y-kechinmalari, yashirin-oshkora fikrlaridan
xabardor qiladi. Ular turgan muhit manzarasini gavdalantiradi.
Ayrim asarlarda voqealar qahramon tilidan hikoya qilinadi. Masalan,
G ‘. G ‘ulomning “Yodgor” qissasi, “Mening o‘g‘rigina bolam” hikoyasi shunday
asarlar sirasiga kiradi. Biroq ularda ham qahramonlarni muallif so‘zlatadi.
Muallif personajlarning tashqi qiyofasi, ichki kechinmalarini tasvirlash bilan
ularni so‘zlatadi. So‘zlatganda ulardan har birining nutqiga alohida e’tibor beradi.
Chunki personajlarning har biri o‘ziga xos tarzda gavdalanishi, ularning gap-
so‘zlari ana shu xususiyatini yorqin namoyon etishi lozim. Qahramonning
diqqatni jalb etadigan birinchi belgisi uning nutqidir. Misol uchun Abdulla
Qodiriyning “O‘t k an kunlar” romanida Otabek shunday deydi:
“Meni zo‘rlagan va majbur qilgan edilar, dada! Sizning o‘g‘lingiz bo‘lgan
bir yigitning sha’niga, albatta, odam o‘ldirish uyat va nomusdir... Siz o‘zingizning
orzu-havasingiz yo‘lida meni majbur qildingiz va dushmanlarimga yo‘lni katta
qilib ochib berdingiz, men bu jonvorlikni xoh, noxoh ishlashga majbur qoldim!..
Sizni gunohkor qilishga va gunohingizni kechishga mening haqqim yo‘q, dada!
Lekin gunohsiz bo‘la turib ham yana muvohiza ostiga tushganim uchun o‘zimni
mudofaa qilishga majburman” (Abdulla Qodiriy. O‘tgan kunlar. – Toshkent:
Adabiyot va san’at nashriyoti, 1974 . – B.302.).
Asar qahramonlari nutqi dialog va monolog shaklida ifoda etiladi. Dialog va
monologlarda qahramonlarning ichki dunyosi, fe’l-atvori aks etadi. Ijodkorlar
qahramonlar nutqida ular yashagan tarixiy davrga xos so‘zlash tarzini hamda
ularning kasb-kori, ma’naviy sajiyasi(intellektuallik darajasi)ni gavdalantirishga
27

harakat qilishadi. Chunki mantiq shuni taqozo etadi. Misol uchun Odil Yoqubov
“Ulug‘bek xazinasi” romanida tarixiy haqiqatni ta’sirchan gavdalantirish, davr
kishilarining ma’naviy-ma’rifiy olamini aniq ko‘rsatish uchun qahramonlarini
mana bu tarzda so‘zlatadi:
“Eshik ochilib Ali Qushchining xayoli bo‘lindi. Ichkaridan shayxulislom
Burhoniddinning tanish ingichka ovozi chiyillab eshitildi:
– As salotin zillalohu fil-arz! Onhazratlari shar’iy sultonimiz erur! Bas!
Sultonimizning farmoni oliylari barchamiz uchun amri vojibdur!
Uning ovozini bosib, o‘ala-o‘ovur ko‘tarilgan edi, ustodning xiyol bo‘o‘iq,
o‘ktam ovozi yangradi:
– Bas! Farmoni Humoyun amri vojibdur! Amir Sultonshoh barlos! Siz otliq
hirovul bilan darhol yo‘lga chiqqaysiz!.. Amir Sulton Jondor tarxon! Siz barong‘or
suvoriylari bilan hirovul qo‘shinlarining ortidan yurgaysiz. Nasib bo‘lsa, dovonda
uchrashurmiz. Maslahatlar uchun tashakkur. Mashvarat tamom!” (O.Yoqubov.
Uluo‘bek xazinasi. — Toshkent: Adabiyot va san’at nashriyoti, 1994.—B.9.).
Asardagi tabiat manzaralari, personajlardan hammasining ham nomi esda
qolmasligi mumkin. Biroq ularning yuqoridagi singari o‘zaro muloqotlari,
tortishuvlari albatta e’tiborni jalb qiladi va xotiraga mustahkam o‘rnashib qoladi.
Masalan, Abdulla Qahhorning “Anor” hikoyasida shunday lavha bor:
“— Axir, boshqorong‘i bo‘l, evida bo‘l-da! — dedi do‘ppisini qoqmasdan
boshiga kiyib, — anor, anor... Bir qadoq anor falon pul bo‘lsa! Saharimardondan
suv tashib, o‘tin yorib, o‘t yoqib bir oyda oladiganim o‘n sakkiz tanga pul. Akam
bo‘lmasa, ukam bo‘lmasa...
Er-xotin tek qolishdi. Xotin jo‘xorini tuyib bo‘ldi, uni kelidan tog‘orachaga
solayotib to‘no‘illadi:
— Havasga anor eydi deysiz shekilli...
— Bilaman... Axir nima qilay? Xo‘jayinimni o‘ldirib, pulini olaymi?
O‘zimni hindiga garovga qo‘yaymi? G‘alatimisan o‘zing?” (A.Qahhor. Tanlangan
asarlar. — Toshkent: Yosh gvardiya, 1965.—B.12.).
28

Dialog, monolog asarni ta’sirchan qiladigan vositalar sirasiga kiradi. Dialog
yunoncha dialogos so‘z bo‘lib, “ikki kishi o‘rtasidagi so‘zlashuv” degan ma’noni
anglatadi. Monolog ham yunoncha (monos — bir va logos — so‘z, nutq) so‘z
bo‘lib, u badiiy asarda ishtirok etuvchi personajlarning o‘z-o‘ziga yoki boshqalarga
qaratilgan nutqi sanaladi.
Dialog va monologning asarni ta’sirchan etuvchi, uni yodda qoldiruvchi
unsurlardan ekanligi she’riy, nasriy asarlardan ham ko‘ra, drama janriga mansub
asarlarda yaqqol namoyon bo‘ladi. Drama, komediya, tragediya matni to‘laligicha
dialog va monologlardan tarkib topadi. Sahna asarlarini ularsiz tasavvur etib
bo‘lmaydi.
Dialog (muloqot, so‘zlashuv) va monolog adabiyot tarixida chuqur iz
qoldirgan hodisa sanaladi. Ular barcha millat adabiyotlarida o‘ziga xos o‘rin tutib
kelgan. Chunki dialog va monologlar asar konfliktini kuchaytirish barobarida,
uning syujetini kengaytiradi, muallifning mahoratini, so‘z boyligini namoyish
etadi. Masalan, Shekspirning yoki Hamza, Maqsud Shayxzodaning pesalaridagi
dialog, monologlar xuddi shunday deyishga asos beradi. Monolog (shuningdek,
dialog ham) personajlar ruhiy holatini ko‘rsatishda barcha badiiy vositalar orasida
ajralib turadi. Drama janridagi asarlarda ham, she’riy, nasriy asarlarda ham
qahramonlar ruhiyatini monolog yorqin namoyon etadi.
Monologlar namoyon bo‘lish tarziga ko‘ra ikki xil bo‘ladi: tashqi monolog
va ichki monolog. Tashqi monolog qahramonning o‘z nutqini ovoz chiqarib bayon
etishi bo‘lsa, ichki monolog uning ichki o‘y-kechinmalaridir. Tashqi monolog
shakli ko‘proq drama, komediya, tragediyada qo‘llansa, ichki monolog barcha
janrlardagi asarlarda keng ishlatiladi. Masalan, hayotda har bir odam boshqa bir
kishi haqida ko‘nglida qandaydir xayollarga boradi. Ana shu hodisa badiiy
asarlarga ham ko‘chiriladi. Demak, monolog personajlarning o‘zi haqidagi
o‘ylaridangina iborat bo‘lmaydi. U boshqalar to‘g‘risidagi, tevarak-atrofdagi hayot
haqidagi orzu-o‘y, mushohadalarni ham mujassam etadi.
29

Personajlarning dialog, monologlarida arxaik, shevaga oid, kasb-korga
taalluqli so‘zlar uchraydi. Ular zamonni, personajning mashg‘uloti, tug‘ilib o‘sgan
joyini o‘ziga xos tarzda ayon etib turadi.
Epik asarlar tili bilan ishlash yo‘llari
Hayotiy ko‘lamning kengligi, murakkab insoniy taqdirlar, qahramonlar
ruhiyatidagi sanoqsiz tovlanishlar voqealar asnosida idrok etilishi lozim bo‘lgan
epik asarlarda tahlil ham o‘ziga xos tarzda amalga oshiriladi. Epik asarlarda
personajlar kechinmasini tasvirlash, obrazlar yoki hikoyachi kayfiyati ifodasini
berishdan ko‘ra, shu tuyg‘ularning paydo bo‘lish jarayoni, ularning ildizlari
ko‘rsatilishiga ko‘proq e’tibor qaratiladi. Epik asarlarni badiiy tahlil etish ham
ko‘lamdor va ko‘p bosqichli kechimdir. Epiklikning eng asosiy belgisi:
voqeabandlik va tasvirda tafsilot mavjudligidir. Qaysi janrda bo‘lishiga qaramay,
epik turga mansub asarlarda personajlar ozdir-ko‘pdir voqealar qo‘ynida
tasvirlanadi va ularning tabiatlari hodisalar tasviri asnosida namoyon bo‘la boradi.
Tahlillanadigan asar qanchalik yirik, voqealar tasviri qanchalar serqatlam,
personajlar soni nechog‘lik ko‘p bo‘lmasin, tahlil mobaynida asarlarning
mazmunini qayta so‘zlab berish mumkin emas. Buning ikki sababi bor.
Birinchidan, tahlilchi qanchalik mahoratli bo‘lmasin, badiiy asarni adibning
o‘ziday aytib berolmaydi va buning zaruriyati ham yo‘q. Chunki matn bilan
tanishganlar uni bilishadi. Asarni o‘qimaganlarga matnning tarovatini bir qadar
yo‘qotib hikoya qilib berishning esa foydasi yo‘q. Negaki, bunda asarning o‘zi
emas, uning skeleti etib boradi, xolos. Tahlilchi nechog‘lik urinmasin, u ayni
asarni bitgan yozuvchi bo‘lolmaydi. Ayni asarni yorug‘ olamda ayni shu
yozuvchigina yoza oladi. Tahlilchi asar mazmunini hikoya qilishi orqali asardagi
qiziqarli voqealarni berishi mumkindir, ammo insoniy xarakterlarni,
kechinmalarni, hissiyotlarni, ularni tug‘dirgan ochiq-yashirin sabablarni
etkazolmaydi. Tekshirilayotgan asar mazmunini so‘zlab berish
mumkinemasligining yana bir sababi bu holda matn tahlil qilinmay, asarning
barchaunsurlari badiiy elakdan o‘tkazilmaydi, binobarin, uning zamiridagi estetik
ma’no noma’lumligicha qolaveradi.
30

Epik asarlarni tahlil qilishda uning hajmi, tasvirning murakkablik darajasi
hisobga olingan holda ish ko‘riladi. Hajmtaqozo etsa, asarni badiiy tahlilning avval
aytilgan uch usulidan birini yoki barini qo‘llagan holda tekshirish zarur. Mabodo,
tahlillanadigan asar juda yirik bo‘lsa, tahlilchi, albatta, asarning eng qiziqarli,
badiiy jihatdan eng muhim, bir qator intellektual-estetik operatsiyalar
yordamidagina anglashmumkinbo‘lgan jihatini tekshirishi lozim. Buning uchun
asar umumiy estetik butunlikka zarar etkazilmaydigan tarzda badiiy ma’noli
qismlarga ajratib olinishi lozim. Bunda o‘quvchi diqqatini o‘ziga beixtiyor
tortadigan, personajlar tabiati yorqin namoyon bo‘ladigan, muallif mahorati ko‘zga
balqib tashlanadigan, qahramonlar ruhiy dunyosi bo‘rtiq aks etgan o‘rinlar
nazardan qochirilmasligi kerak.
Badiiy tahlilda matndagi muhim jihatni nomuhimdan ajratish, asar
personajlariga jonli odam tarzida munosabatda bo‘lish kerak. SHunday qi linganda
timsolning o‘ziga xosligi va adibning san’atkorligi namoyon bo‘ladi. Ko‘pincha,
tadqiqotchilar epik asarlardagi qahramonlardan, avval boshdanoq g‘ oya qidirishga
tutinishadi va shu bois turli asarlardagi mutlaqo boshqa-boshqa personajlar ikki
tomchi suvday bir xil talqin etil ib, birday bahola n adi. Chunki g‘oyalar o‘xshash
bo‘ladi, bir xil g‘oyalar ham ko‘p, lekin cheksiz olamda bir-biriga to‘liq o‘xshash
bo‘lgan ikki kishi yo‘q. Badiiy asar va undagi qahramonlar tasviri esa, ayni shu
o‘xshamaslikning, o‘ziga xoslikning badiiy ifodasi sifatida paydo bo‘lgan
hodisalardir. Shuning uchun ham adabiyotshunoslik amaliyotida Yo‘lchi va G‘ ofir,
Jamila va Gulnor, Saida va Zaynab, Otabek va Anvar, Kumush va Ra’no
timsollariga uzoq vaqt mobaynida bir xil baho berib kelingan. Bunga sabab
adabiyotshunosl ikd a bu qahramonlarga individual qiyofaga ega jonli odam sifatida
yondash il magan va ulardan faqat g‘oya qidirilib, ijtimoiy xulosa chiqarishga
urinilgan.
Epik asar o‘rganilayotganda personajlar xatti-harakatlari uning
xarakter mantig‘iga muvofiq kelishi yoki kelmasligi muammosi
tahlilning markazida turishi kerak. Ya’ni epik asar tahlil
qilinayotganda, obrazlarning gap-so‘zlari, qiliqlari, fikrlari
31

ularning sa’jiyalariga muvofiqligi, ruhiy ji h atdanasoslanganligiga e’tibor qilinishi
va asarning asl qiymati ana shulardan keltirib chiqarilishi lozim. Epik asar tahlili
faqat mantiqiy operatsiyaga aylanib qolmasligi, balki hamisha asardan go‘zallik
topishga intilish diqqat markazida turishi joiz. Nasriy til jozibasini, turli-tuman
badiiy vositalar tufayli tug‘ilgan estetik m o‘ ‘jizalarni pa y qa y olish,b undan
lazzatlan ish hamda shu lazzatning manba s ini tushuni sh va zarur bo‘lsa tushuntirib
ber a ol ish kishi ning ma’naviy yuksalishida beqiyos katta ahamiyat kasb etadi.
Abdulla Qahhorning XX asrning 30-yillaridan buyon tahlil etilib
kelinayotgan "O‘g‘ri" hikoyasi misolida yuqoridagi nazariy qarashlarni amalda
qo‘llab ko‘rish maqsadga muvofiq bo‘ladi. Bu asarni tekstual tahlil qilish ko‘proq
samara beradi. Negaki, hajman mo‘jaz bu hikoyada badiiy maqsadga xizmat
qilmaydigan, personajlar tabiatinn ochishga qaratilmagan bironta so‘z ham
uchramaydi. Binobarin, asarda nomuhim, ikkinchi darajali badiiy unsurning o‘zi
yo‘q. Shu bois, xuddi lirik asarlarni tahlil qilgandek, mazkur hikoyani ham tekstual
usulda o‘rganish samarali bo‘ladi.
Tahlilni kampirning tong qorong‘usida turishi va ho‘kizidan xabar olishi
sabablarini aniqlashdan boshlagan ma’qul. Kampirning barcha o‘zbek ayollari,
ayniqsa, qishloqda yashaydigan hamma kayvonilar singari saharlab turishi o‘z
holicha hech kimning e’tiborini tortmasligi mumkin. Lekin yozuvchi asarda
kampirning saharxezligini shunchaki odat tarzida emas, balki zaruriyat taqozosi
sifatida ham ko‘rsatadi: u hamir qorishi kerak. Hikoya matnidan kampirning
dastyori yo‘qligi ma’lum bo‘ladi. Demak, kampir kundalik yumushlar ko‘paymay,
kun yoyilmay turib, non yopishga ulgurishi kerak. Buning ustiga, choli issiq non
bilan ertalik qil sa yana da yaxshi bo‘ladi. Ehtimol, ertalikka ularda nondan bo‘lak
eydigan narsaning o‘zi yo‘qdir. Endi e’tibor "...hamir qilgani" turgan kampirning
ne bois ho‘kizdan xabar olganligiga qaratilishi joiz. Ma’lumki, har kim o‘zi uchun
qimmatbaho hisoblangan narsadan bot-bot xabardor bo‘lib turadi. Farzandli ona
hamisha bolalaridan xabar o lishga, badavlat odam davlatidan ogo h turishga
intiladi. Cholu kampir uchun o‘zlaridan keyingi qimmatba h o narsa — ho‘kiz. Shu
32

bois kampirning o‘rnidan turiboq undan xabar olishi tasviri ham tushunarli, ham
ishonarli.
O‘quvchilar diqqati hikoyada birgina tovushdan iborat "O!.." gapi
tashiydigan serqirra ma’noga, ifodalaydigan holatlar ekstratsiyasiga qaratilishi
lozim. Bu tovush-gap zamirida kampirning qanday kechinmalari borikin?
Kitobxonlar kampirning ayni paytdagi holatini to‘liq his qilishsa, uning
kechinmayu sezimlarini ilg‘ab olishsa, estetik maqsadga muvofiq bo‘ladi. So‘ng
h ikmatga o‘xshab ketadigan: " Deh q onning uyi kuysa kuysin, ho‘kizi yo‘qolmasin "
jumlasiga kitobxon lar e’tibori tortilgani ma’qul.
Kambag‘al odamda yuksak orzular bo‘lmaydi. Chunki qashshoqlik atalmish
bedavo dard insonni, avvalo, baland orzulardan mahrum etadi. Havas -
imkoniyatdan tug‘iladigan hosila. SHu bois dexqonning uyi betakror me’moriy
obida yoki kuyib ketsa kishining joni achiydigan koshona emas, shunchaki " ...bir
qop somon, o‘n-o‘n beshta xoda, bir arava qamish " bilan tiklanadigan kulba.
Binobarin, uning kuyib ketishi uy egasi uchun juda katta yo‘qotish emas. Yangisini
unchalar qiynalmay tiklab olish mumkin. Kambag‘alda uyi kuyganda yonib
ketadigan boylik ham yo‘qki, unga achinsa.
Tahlilchi syujet rivojidagi har bir nuqtada kampirning reaksiyasi qanday
bo‘lganiga diqkat qilishi kerak: ho‘kizning yo‘qolganini bilgan kampir eng avval
nima qildi? Hamma ayollarning qurolini ishga soldi, ya’ni dodladi. Boshqacha
bo‘lishi mumkinmidi? Uning o‘rnida Qobil bobo nima qilgan bo‘lardi? Bu haqda
jiddiy o‘ylab ko‘rish kerak.
Hikoyaning keyingi jumlasi yanada g‘alati va bir qarashda asosiy tasvirga
daxli yo‘qqa o‘xshab tuyuladi: " Odamlar dod ovoziga o‘rganib qolgan: birovni eri
uradi, birovning uyi xatga tushadi... " " Odamlar dod ovoziga o‘rganib qolgan... "
bo‘lsa, demak, bu holat tez-tez takrorlanib turgan. Axir o‘zbeklar andishali,
ovozini balandlatishdan iymanadigan xalq-ku?! Buning ustiga, asar voqealari
inqilob deb atalmish to‘ntarishdan oldin sodir bo‘lgan. Binobarin, keyinchalik
ayollarni dod solishga majbur etgan asosiy sabab – ichkilik u zamonlar hali yo‘q
edi. Shuni bilish kerakki, mustamlaka xalq hech qachon boy yashamaydi. Demak,
33

xalqimiz Rossiya qo‘li ostida g‘oyat faqir yashagan. Kambag‘allikning azobini esa,
eng avval, ayollar tortadi. Chunki ro‘zg‘orni ular yuritadi, uyda nima boru nima
yo‘qligini ayollar yaxshi bilishadi. Ustiga ustak, ular onalardir. Farzandlarining
extiyojlarini qondirish tashvishi avval onalarga tushadi. Ayniqsa, o‘zbek oilalarida
bolalar o‘z dardlarini, asosan, onalariga aytishadi. Shu bois xotin kishi erkagini har
kuni "u yo‘q, bu yo‘q deb "egovlaydi". Erkak ham ro‘zg‘orning to‘kis emasligini
yaxshi biladi, ammo to‘kis qilishning yo‘lini topolmaydi. Xotin esa, tabiatiga ko‘ra
uyda nimaningdir yo‘qligini eslataverishdan charchamaydi. Aytgani
bo‘lavermagach, kemtiklik butlanavermagach, eridan norozi bo‘ladi, unga tik
gapiradi. O‘zbekning erkagi qandayligidan qat’i nazar xotinidan gap eshitishga
o‘rganmagani bois kambag‘allikni tug‘dirgan sababni bartaraf etishning emas,
balki norozi bo‘laverib, erining hamiyatiga tekkan ayolining isyonini bostirish
yo‘lini izlaydi. Va topadi: uni ura di.
O‘zbekning ayoli erining hamma kaltagiga ham dod sola bermaydi. Agar
o‘zining aybi uchun kaltak esa, hech kimga bildirmaydi. Dod solish u yoqda tursin,
keyinchalik ham birovga "tish yormaydi". Ammo janjal kambag‘alchilik tufayli
kelib chiqsa-yu, musht bilan xotimalanadigan bo‘lsa, endi bizning ayollarni ma’zur
tutib ko‘yasiz. U erining kambag‘alligini, noshudligini etti mahallaga yoyadi. Endi
dod ovozi paydo bo‘lish sabablarining ikkinchi qismini ko‘rib chiqaylik:
" ...birovning uyi xatga tushadi " . Bugungi o‘quvchi dastlab bu jumla zamiridagi
haqiqatni payqamasligi mumkin . Shuning uchun unga oydinlik kiritil g a n i ma’qul :
Kambag‘al odam bir balo qilib tirikchilik o‘tkazish, oilasi ning ochlikdan patorat
topib ketmasligi uchun barcha yo‘qsul lar ning sinalgan usulini ishga soladi. Ya’ni
b irovdan qarz oladi.
Aniqki, qarz qachondir to‘lanishi kerak. Vaqtida to‘lanmagan qarz evaziga
qarzdorning pichoqqa ilingudek mulki "xat"ga olinadi, garovga qo‘yiladi.
Kambag‘alda qanday mulk bo‘lishi mumkin? Bola-baqrasi bilan yashab turgan va
" bir qop somonu bir arava qamishdan " bino bo‘lgan uyda! Yomon bo‘lsada,
boshpanasidan ajralgan odamning ahli ayoli dod solishi tabiiy. Bu xil dodlashlar
tez-tez ro‘y berib turgani uchun ham, odamlarning qulog‘i o‘rganib qolgan.
34

Hikoyada: " Ammo kampirning dodiga odam tez to‘plandi ",- deb ta’kidlanadi.
O‘ylab ko‘rish kerak: Nega? Chunki bu uydan shu paytgacha dod ovozi
chiqmagan, uzoq yillar davomida cholu kampir bir-birlarini tushunib qolishgan, uy
o‘zlariniki, xo‘qizlari ham bor edi. Hech kutilmaganda, kampirning dod solishi,
odatdagi dodlovchi ovozlarga "begona" tovushning qo‘shilishi atrofdagilarni
befarq qoldirmasligi aniq. Hikoyaning shu jihatlari ilg‘ab olinsa, undan kutiladigan
estetik samaradorlik ortib boraveradi.
Hikoyadagi Qobil bobo holatini ham ichdan his etishga urinish lozim. Bunda
ham eng yaqin asos – badiiy matn. Tasvirga e’tibor qaratilishi kerak: " Qobil bobo
yalang bosh, yalang oyoq, yaktakchan og‘il eshigi yonida turib dag‘-dag‘ titraydi,
tizzalari bukilib-bukilib ketadi, ko‘zlari jovdiraydi, hammaga qaraydi, ammo hech
kimni ko‘rmaydi ". Agar Qobil bobo holatini ichdan his etilmay, shunchaki o‘qib
yoki eshitib ketilaversa, matn qudrati anglanmay qolaveradi. Qandaydir bir
odamning qiynalganligini axborot sifatida bilib qo‘yish boshqa-yu, o‘sha
odamning holatiga tushib, u kechirgan tuyg‘ularni his etish – boshqa. SHuning
uchun ham Qobil bobo holatidagi hech bir chizgi nazardan chetda qolmasligi
kerak. Nega Qobil bobo yalang bosh, yalang oyoq, buning ustiga yaktakchan?
Qariyalarimiz hozir ham bosh yalang yurishni odobsizlik deb bilishadi. U
paytlarda-ku yalang bosh yurish borib turgan shakkoklik hisoblangandir.
Hikoyadagi bobo esa yalang bosh, yalang oyoq ekani kamlik qilganday, el ko‘ziga
yaktaksiz ko‘ringanini qanday izohlash mumkin? Bu savollarga javob topish uchun
e’tibor qahramonlarning tashqi holatini taftish qilishdan ichki dunyosini
tekshirishga yo‘naltirilishi kerak. Shu o‘rinda "yaktakchan" so‘zi
mamlakatimizning turli mintaqalarida turlicha tushunilishiga e’tibor qaratilishi
lozim. Toshkent va Farg‘ona aholisining aksari qismi uchun "yaktakchan" degani
yaktaksiz demakdir. Qolgan mintaqalardagi kishilar uchun esa faqat yaktakda
mazmunini anglatadi. Badiiy vaziyatni anglab etgan tahlilchigina adib qaysi
holatni ko‘zda tutganligini aniqlay oladi.
Cholning tizzalari "bu k ilib-bu k ilib" ketishiga sabab nima? Bu so‘zning ikki
marta yozilganligiga diqqat qilish kerak. Chol nega "da g‘- da g‘ " titraydi?
35

Ya ktaksizligi sabab sovq at ganidanmi yoki boshqa ichki sabab bormi? Obraz ning:
" ...hammaga qaraydi, ammo hech kimni ko‘rmaydi " tarzidagi holat ini qanday
tushunmoq kerak? Boboning ko‘zlari xirami yokikutilmagan baxtsizlik uning ko‘z
oldini qorong‘ulashtirdimi? O‘zi aslida, cholning ko‘zi xiralashdimi yoki aqli?
Tahlil qamroviga ellikboshini ham olish lozim. Burunsizligi, ovozining
pangligi tufayli boshdanoq yoqimsiz bo‘lgan ellikboshining dabdurustdan boboni
sensirab: " Ho‘kizing hech qayoqqa ketmaydi, topiladi! " – deya karomat qilishi
kishidagi noxush taassurotni yanada kuchaytiradi. Agar estetik nishon to‘g‘ri
olinsa, asarda juda nozik ishoralar borligini ko‘rish, ularning tagiga ham etish
mumkin.
Ellikboshi og‘ilning o‘g‘ri teshgan erini nima sababdan ikki bor taftish
qilgani, qayta-qayta sinchiklab tekshirgani, hatto ustunni ham kimirlatib ko‘rganini
izohlash zarur. Sal e’tibor qilgan kishiga bu harakatlar tagidagi g‘araz ko‘rinib
qoladi. Ellikboshi o‘zini o‘g‘rini topishga astoydil urinayotgan kishi qilib
ko‘rsatmoqchi, cholning ishonchini qozonib, undan biror narsa undirmoqchi.
Buning uchun u jabrdiydaning ishonchini qozonishi kerak. Albatta, Qobil bobo bu
g‘arazni sezmaydi. Chunki kutilmagan baxtsizlik uning keksa aqlini yanada
xiralashtirib qo‘ygandi.
Shu vaqtga qadar karaxt bo‘lib turgan Qobil boboning ellikboshi ho‘kiz
topiladi, deb ishonch bilan aytgandan keyin yig‘lab yuborganligi sababini anglatish
kerak. Bu haqda bosh qotirish kishida boshqa insonni tuyish, o‘zgani tushunish
sifatlarini shakllantiradi.
Ellikboshining keyingi harakatlari uning qanday shaxs ekanligini yanada
yaqqol ko‘rsatadi: " Yig‘lama, yig‘lama deyman! Ho‘kizing oqposhsho qo‘l ostidan
chiqib ketmagan bo‘lsa topiladi ". Ellikboshining keksa odamga, buning ustiga,
kulfatga yo‘liqqan yon qo‘shnisiga nega bunchalik dag‘dag‘a qilayotgani haqda
o‘ylab ko‘rish kerak. Ellikboshi boshiga ish tushgan kishiga yordam berishni emas,
balki undan biror narsa undirib qolishni o‘ylaydi. To‘g‘ri gapni to‘g‘rilikcha aytsa,
avvalo, nimadir qilish kerak bo‘ladi, ikkinchidan, pora olish mumkin bo‘lmay
36

qoladi. Ta’maning yo‘lini yaqinroq qilish va cholni ho‘kizi topilishiga ko‘proq
ishontirish uchun esa uni sensirayadi.
Manfaatga qul bo‘lgan odam imondan ayriladi. Kishi o‘z manfaatining
yugurdagiga aylanib qoladi. Bosgan, hatto bosmagan qadamidan ham foyda
chiqarishga urinaveradi. Bu yo‘lda insof, shafqat singari tuyg‘ulardan ayriladi.
SHu bois: " Ho‘kizing oq poshsho qo‘l ostidan chiqib ketmagan bo‘lsa topiladi »,-
deb cholni mas x aralagan ellikboshi hech narsa qilmay turib, pora olishdan
tortinmaydi. Tahlil qiluvchi ellikboshining so‘zlari zamiridagi mas x araomuz
ma’noga e’tibor qaratishi shart. Aks holda, ellikboshining qiyofasi to‘liq
anglashilmay qolishi mumkin. " .. . Oq poshshoning qo‘l ostidan chiqib ketmasa "
topiladigan ho‘kizni izlash ellikboshining xayoliga ham kelmaganligi tahlil
maromidan sezi li b tur ishi kerak. O‘g‘ri ho‘kizni go‘yo chet elga olib ketishi
mumkinday, Afg‘on erlaridan to Xitoy mulkigacha bo‘lgan bepoyon hududda n
chiqib ketmagan bo‘lsa, topaman deyish, qariyani mas x aralashdan boshqa narsa
emasligi anglashilishi zarur. Bu hol ellikboshi ma’naviyatining qanchalar qurum
bosganligini ko‘rsatuvchi dalildir.
Endi kitobxonlar diqqati olingan pora evaziga ellikboshi ko‘radigan
tadbirning nechog‘lik bema’ni va no k erak ekanligiga qarati li sh i zarur. Choldan
oladiganini olgan ellikboshi ho‘kizning yo‘qolgani haqida: " beto‘xtov aminga
xabar qilaman ",- deb va’da beradi. Anchagina pul hisobiga ko‘r moqchi bo‘lgan
tadbiri keraksizligi oldindan ayon bo‘lsada, u hatto shuni ham bajarmaydi. Xo‘sh ,
u holda ellikboshi aminni tilga olganligining sababi nimada? Buning sababi
shundaki, amin ham o‘ g‘ri lik zanjirining muhim h alqalaridan bo‘lib, boshiga ish
tushgan himoyasiz bechoralar uni ham boqishlari darkor edi.
H o‘kizi yo‘qolganidan xabardor qilish va undan: " beto‘xtov pristavga xabar
qilaman ",- degan g‘oyat "m uhi m" tadbir va’da si ni olish uchun Qobil bobo aminga
ham pora beradi. Daxshatlisi shundaki, oxir oqibatda pristavga ham boboning o‘zi
xabar etkazadi va jabrlanganligini aytib yordam so‘rashning o‘zi uchungina ham
o‘rislar ning katta amaldor i ga, ham u n ing "o‘zimiz dan chiqqan " tilmochiga pora
37

berishga majbur bo‘ladi. Pristavning ko‘rgan chorasi esa, ellikboshi va
aminnikidan ham g‘ aroyibro q , ya’ni " A minga bor ",-deyishdangina iborat.
Insonning qadri toptalgan, sha’ni, huquqi oyoq osti qilingan holatning
shafqatsiz manzarasi kishi qalbini iztirobga to‘ldiradi. Nega bu odamlar bu qadar
yuzsiz? Porasiz-ku qimir etmas ekan, jilla qursa, pora olishgach ham harakatga.
qilishni ep ko‘rishmaydi. Hech qanday ish qilmay turib, birovdan ta’ma qilishdan
xijolat bo‘lmasligi sababi nimada? Badiiy tahlil natijasida kishini shu xildagi o‘ylar
bezovta qilsa, komil shaxsni shakllantirish jarayoni boshlangan bo‘ladi.
O‘quvchilarda qarshilik ko‘rsata olmaydigan, haqini ajrata bilmaydigan ojiz
odamlarni toptaydigan noinsof kimsalarga nisbatan nafrat uyg‘onishi, bechoralarga
achinishi badiiy tahlil uchun yuksak natijadir.
Amin bilan Qobil bobo orasidagi munosabat atroflicha tahlil qilinishi kerak.
Arzga kelgan cholni ko‘riboq " og‘zini ochmay kekirgan, so‘ng baqbaqasini
selkillatib kulgan ", ho‘kizni atay sigir deb cholni masxaralagan, " yo‘qolmasdan
oldin bormidi ", " Birov olib ketsa qaytib kela ber, deb qo‘yilmagan ekanda! "- deya
qariya ustidan ochiqchasiga kulgan, Qobil bobo oldida " chinchalog‘ini ikkinchi
bo‘g‘inigacha burniga " tiqib, so‘ng " etigining tagiga art "gan, hech tortinmay
bobodan pora ta’ma qilgan amin qiyofasidagi belgilarni butun daxshati, bor
xunukligi, butun murakkabligi bilan his etgan kishigina Qobil bobo fojiasini
chuqur anglaydi. Uylab ko‘rish zarur: amin hamisha ham o‘zini shunday
tutarmikin? Aminning o‘z chirkin qiyofasini bu qadar yashirmayotganligiga sabab
nimada? Ehtimol, jazosizlikdadir?
Amin Qobil boboni odam o‘rnida ko‘rmaganligi uchun unga bir hayvon
yanglig‘ munosabatda bo‘ladi. Qariyadan uyalishni ham lozim topmaydi. Uni
uyalishga arzimaydi deb hisoblaydi. Shu bois chinchalog‘ini burniga tiqadi,
qolog‘ini etigining tagiga artadi. Qanchalik befarosat va tarbiyasiz bo‘lmasin, amin
boshqa kishining oldida shu jirkanch qiliqlarini qilmagan bo‘lardi. Qobil bobodan
esa tortinmaydi. Chunki uningcha, bobo inson emas. Inson bo‘lmagan maxluqdan
esa uyalib o‘tirilmaydi. Qadimgi Yunonistonda azamat va devqomat gladiatorlar
bekalarini hammomga olib kirib yuvintirib qo‘yishgan. Sohibjamol bekalar
38

qullardan uyalishni xayollariga ham keltirmaganlar. Chunki uyalish insonga xos
bo‘lganidek, faqat insondan uyalinadi! Qul esa odam emas! Aminning Qobil
boboga munosabatida ana shu holat belgi beradi.
Amin necho g‘ lik yuzsiz bo‘lmasin , unda baribir qandaydir o‘zbeklik
unsurlari saqlanib qolgan. Qobil bobo ilojsizlikdan, xo‘rligi kelganidan, masxara
bo‘layotganidan alam qilib yig‘lasa, "yig‘lama" deya olmaydi, lekin "yig‘lamang"
degisi ham kelmaydi. SH u bois " yig‘lanmasin " de b vaziyatdan chiqadi.
H ikoyanavis timsollar tabiatidagi eng mayda holatlarni ham bexato ilg‘a gan va
mahorat bilan aks ettir gan . Ellikboshi Qobil boboga ta’sirinio‘tkazish, yolg‘oniga
ishontirish uchun oldin unga sensirab gapiradi. Oladiganini olib bo‘lgach esa, hech
narsa bo‘lmaganday, doimgiday sizlab muomala qilaveradi.
Lirik asarlarda til
Lirik asarlar asosan ruhiyat manzaralarini aks ettirgani va junbushga kelgan
hissiyot ifodasi sifatida yuzaga kelgani uchun ham tahlil jarayonida sezimlar,
tuyg‘ular tizimi tasviriga ustuvor ahamiyat berilishi lozim. Lirikada voqealar
bayoni, xatti-harakatlar ko‘lami emas, balki kechinmalar zamzamasi qaytarzda
berilishini tadqiq etish va bu borada kuzatishlar qilish muhimdir. Lirikada so‘z
ham kayfiyat ifodasini berish, ham holat tasvirini chizish, ham taassurot
manzarasini ko‘rsatish vositasi bo‘lganligi uchun lirik asarni tahlil qilishda badiiy
so‘zdagi etakchi ohangni ilg‘ab olish, asar musiqasini tayin etgan omillarni
topishga alohida ahamiyat berish lozimdir. Lirik asarda kayfiyat qay darajada
tasvir etilganligi uning estetik qiymatini tayin etuvchi asosiy omildir. Bu turdagi
asarlarda nima tasvirlanganidan qanday tasvirlanganini tekshirish muhimroqdir.
Lirik asarni tahlil qilishda matndan mantiqiy xulosa chiqarishga
shoshilmaslik, bunday xulosani topishga, umuman, intilmaslik kerak.
Lirik asar tahlili uchun muhimi she’rdagi tasvirga she’rxon
hissiyot olamidagi reaksiya, munosabatdir. She’r chuqur tahlil
tufayli o‘quvchilar tomonidan to‘liq qabul etilsa, matndagi o‘quvchi yuragiga etib
borgan, uni bezovta qilgan omillar anglab etilsa,
shuning o‘zi umumlashma xulosadir. Lirik qahramon yoki shoir
39

holatini bevosita his etishga odatlantirish yo‘li bilan she’rxonni
o‘zgalarning ruhiyatni ilg‘aydigan, birovning qayg‘usiga dardkash,
quvonchiga sherik bo‘la oladigan ma’naviyati yuksak, barkamol shaxs
sifatida shakllantirish mumkin. SHe’rxonni lirik asarlardagi
she’riy san’atlarni, nozik ishoralarni, ko‘zdan yashirin badiiy
tasvir vositalarini payqashga o‘rgatish uni badiiy so‘z jozibasini
tuyishga odatlantiradi. So‘z sehridan zavqlana bilish kishining
hissiy sezimlari, nutq boyligi, fikrlash malakasini orttiradi.
Lirik asar tahliliga she’rxonlarning qalb ko‘zini ochish, ularda
atrofdagi go‘zalliklarga faol munosabat uyg‘otish vositasi tarzida
qarash tahlilning chuqurlashishiga olib keladi, uning ijtimoiy
ahamiyat i ni oshiradi.
Milliy lirikamizning yirik vaqillaridan ayrimlari misolida lirik asarlar tahlili
qanday amalga oshirilishini ko‘rish mumkin. Cho‘lpon she’riyatida ruhiyat
manzaralari, inson hissiyotining zumlik to‘lg‘onishlari aks ettiriladi. Jumladan,
"Go‘zal" she’rida shoir tabiatning juda dilbar manzarasini yaratgan. Lekin u
tabiatdan nusxa ko‘chirmagan, uning o‘ziga chiroyli tuyulgan lavhasini shu holicha
tasvir etmagan. Cho‘lpon tabiatning tasviriga hamisha inson ruhini singdiradi,
insoniy hissiyot tabiatga jon bag‘ishlaydi. Uni dard bilan, odamiy ishq bilan
munavvar qiladi. Shoir izlayotgani go‘zalni, dastavval, " Qorong‘u kechada ko‘kka
ko‘z tikib, Eng yorug‘ yulduzdan... " so‘raydi. Tahlilning ibtidosidanoq, she’rxon
shoir hissiyoti olamiga yaqinlashtirnlishi darkor. Nega lirik qahramon go‘zalni
qorong‘u kechada" izlay boshladi? Nima sabab ma’shuqasini " eng yorug‘
yulduzdan " so‘radi? Tahlilchi she’r matnidan shu kabi savollarga javob topishga
uringani sayin asarning joziba kuchini yaqqolroq tuyadi.
Ma’lumki, ishqka mubtalo qalb egasiga uyqu begona. Hazrati Navoiy
aytganlaridek, " Beishq ulusqa kom uyqu, Ishq ahligadir harom uyqu ". SHu bois
"Go‘zal"ning lirik qahramoni – bedorlik bandasi. Bedor odam, qalbiga ishq
oshiyon qurgan dardmand o‘ziga dardkash izlashi tabiiy. Lekin ishqday maxram
tuyg‘uni bo‘lak odam bilan o‘rtoqlashib bo‘lmaydi. SHuning uchun lirik qahramon
40

o‘zining uyqusiz tundagi hamrohi bo‘lmish eng yorug‘, eng yaqin yulduzga
murojaat qilishi ishonarli.
Cho‘lponning lirik qahramoni, avvalo, yulduzga murojaat qilib notabiiy yo‘l
tutmaydi. Endi yulduzning go‘zalni o‘ngida emas, "tushda ko‘r"ganligi sababi
haqida o‘ylab ko‘rish kerak. O‘zbek go‘zali G‘arbning tunkezar sohibjamollaridan
emaski, kechasi paydo bo‘ladigan mavjudotlarning unga ko‘zi tushsa. SHu bois
yulduz malakning ta’rifini eshitishi, eshitganlari tufayli tushlaridagina ko‘rishi
mumkin. Shu vajdan "eng yorug‘ yulduz" malakni faqat tushida ko‘rgani tabiiy
hol! Yulduzning e’tirofi bejiz emas: " Tushimda ko‘ramen: shunchalar go‘zal,
Bizdanda go‘zaldir, oydanda go‘zal! " SHe’rdagi har bir so‘zga e’tibor berish joiz:
lirik qahramon ma’shuqasini bitta “eng yorug‘ yulduz”dan so‘ragan edi. Lekin u
yulduzdan: " Bizdanda go‘zaldir... " degan javobni e shitadi. Nima uchun? Negaki,
bitta yulduz qanchalar porloq bo‘lmasin , osmon ning ko‘rki bo‘la olmaydi.
Ko‘kning bezagi - osmon to‘la sanoqsiz yulduzlardir. Ularning go‘zalligi: ko‘pligi
va tartibsiz tartibida! Buni “ eng yorug‘ yulduz ” yaxshi biladi. SHoir she’rdagi juda
mayda detallargacha g‘oyat katta e’tibor bilan ishlagan.
Yulduzdan qoniqarli javob ololmagan lirik qahramon nigohini oy chiqqan
yoqka olishga va ma’shuqasini so‘roqlashga majbur. Oy unga: " ...bir qizil
yanoq q a, Uchradim tushimda ko‘milgan oqqa ",- deb javob aylaydi. Oyning
tushidagi malak ne bois oqqa ko‘milganini oson izohlash mumkin: go‘zalni
ko‘rmoq uchun nazar tashlagan Oydan mayin, sutday nimtatir nur taraladi.
Taraladi-yu, erdagi malakka ham tushib uni o q og‘ushiga oladi. Bundan tashqari,
SHark estetikasida oq - ezgulikni ifodalovchi rang. Go‘zal, garchi uni oy o‘ngida
ko‘rmagan bo‘lsada, albatta, oq qiyingan bo‘lishi kerak. Oq yuzli malakning oppo q
libosi Oyning oydin nuri bilan qo‘shilib tengsiz malikani tamomila o qq a
chulg‘aydi. Bu juda tabiiy. SHe’rda "qizil yanoq" sifatlashi ham ishlatilgan. SHarq
odami uchun qizil yanoq - sog‘lomlik ham go‘zallik belgisi. SHuning uchun ham
oyning tushida namoyon bo‘lgan malak qizil yanoqli. Buning ustiga, go‘zalning
qizil yanog‘i tasviri she’rning keyingi bandida quyoshning yondiruvchi q iz i lligini
asoslovchi mantiqiy-hissiy vosita.
41

Sirli go‘zalni so‘roqlab tong ottirgan oshiq yorini "erta tong shamolidan"
surishtirmay iloji yo‘q. Tong nasimi tengsiz malakni tushida emas, o‘ngida
ko‘rgan. Lekin bu baxtiyor visol unga "bir" martagina nasib etgan. Uning sarosar
kezmo g‘ i, telbavor oshiq bo‘lmog‘i uchun o‘sha birgina yo‘liqish kifoya: " ...bir
ko‘rib, yo‘limdan ozib, Tog‘u toshlar ichra istab yuramen! " Sirli go‘zalning tong
shamoliga o‘ngida yo‘liqish sababini endi ancha oson izohlasa bo‘ladi: o‘zbekning
dilbar qizlari saharxez bo‘lishadi. Nechog‘lik eh tiyot bo‘lmasin, sirli malak biror
marta tong nasimining nigohidan qutulolmay qolgan bo‘lishi mumkin.
Ni h oyat ishq otashida kuyib qorong‘u kechadan kunduzga qadar bedor
yurgan oshiq olamni munavvar etgan Kun - quyoshga murojaat aylaydi: " Ulda o‘z
o‘tidan bekinib, kochib, Aytadir: bir ko‘rdim tushdamas, o‘ngda. Men o‘ngda
ko‘rganda shunchalar go‘zal, Oydanda go‘zaldir, kundanda go‘zal! " Astoydil
izlagan topadi deganlaridek, Kun ham ul malakni birgina bor ko‘rishga muyassar
bo‘lgan. Lekin o‘sha birgina uchrashuv uning o‘zini unutar daraja d a oshi q bo‘lishi
uchun etarli. Mazkur bandda: " Ulda o‘z o‘tidan bekinib, qochib... " misrasiga
yashiringan badiiy va hayotiy ma’no e’tibordan aslo chetda qolmasligi kerak.
SHe’riy organizmdagi eng kichik o‘zgachaliklarni payqay olish uni tushunish sari
olib boradigan eng to‘g‘ri yo‘ldir. Quyoshga tik qarab, uni ko‘rib bo‘lmasligi
hammaga ma’lum. Buni shoirona iste’dodgina: " ...o‘z o‘tidan bekinib, qochib "
tarzida ifoda qila olishi mumkin. Kun falakda suzib yuribdi. Unga tik qarashingiz
bilan ko‘rinmay qoladi. Chunki ko‘zingizni oladi. Shu bois quyosh o‘z o‘tidan
bekinib, qochibgina muloqotga kirishadi.
Yulduz, oy, shamol, kun timsollari yordamida lirik qahramon qalbidagi ishq
o‘ti alangasi nechog‘lik balandligi, xijron azobining qanchalar og‘irligi ochiladi.
Charx urib, faryod chekib olamdagi en g muqaddas narsasini – ishqini izla yo tgan
oshiq nolasi o‘quvchi qalbida ham aks-sado beradi. She’rning so‘nggi bandi
to‘li g‘ icha lirik qahramon ruhiy holatining, kechinma-yu kayfiyatining ifodasidan
iborat. Hajr yo‘lida o‘rtanayotgan oshiq go‘zaldan yozg‘irmaydi. Chunki asl tuyg‘u
minnatdan yiroq bo‘ladi. U visol ta’masini ham xayol etmaydi. Oshiq ishqning
o‘zidan masrur, dard chekish baxtidan mag‘rur. Shu bois, "boshini zo‘r ishga
42

berib" qo‘yganidan pushaymon emas. Mislsiz muhabbati va o‘rtanishlari evaziga
hech narsa kutmaydigan chin oshiq ruhiy dunyosining nurli to‘l g‘ anishlari aks
etgan "Go‘zal" she’rini shu tariqa tahlil qilish uning jozibasini to‘laroq, ta’sirliroq
anglash imkonini beradi.
Dramatik asarlarda so‘z qo‘llash o‘rni
Dramatik asarlar tahlili ham xuddi epik va lirik turdagi asarlarni tahlil
qilishga juda ham o‘xshab ketadi. Ammo dramatik turdagi asarlar faqat o‘qish
uchun emas, balki asosan ko‘rsatish, namoyish etish uchun ham yozilganligi sabab
teatrga xos xususiyatlar hisobga olinishi, ya’ni yaratilayotgan vaqtidayoq asarning
spektaklga aylanishi ko‘zda tutilganligi hisobga olinishi joiz.
Dramatik asarni tahlilga jalb etishda tadqiqotchi bir qator qiyinchiliklarga
duch keladi. Avvalo, dramatik asarni o‘qish boshqa turdagi asarlardan tubdan farq
qiladi va muayyan nazariy tayyorgarlikni talab etadi. SHu xildagi tayyorgarlik
hammada ham bo‘lmaganligi uchun dramatik asarlar ko‘p o‘qilmaydi. Bordi-yu,
sahna asari o‘qilgan taqdirda ham uni idrok etish, uning zamiridagi badiiy ma’noni
topish oson kechmaydi. Ma’lumki, drama asarida muallif mutlaqo ishtirok
etmaydi, uning pozitsiyasi ko‘zga yaqqol tashlanib turmaydi, asar syujeti rivoji
davomida ro‘y berayotgan to‘qnashuvlar va personajlar xatti-harakatlarini
okseologik jihatdan baholash hamda asardan estetik xulosa chiqarish kitobxonning
hayot tajribasi, intellektual darajasi, ma’naviy o‘lchamlariga bog‘liq bo‘lib qoladi.
Drama asarlari tahlilidagi murakkablik yana shundaki, bu tur asarlarda
voqea ham, tuyg‘u ham emas, balki xarakter asosiy o‘rin tutadi. Dramatik asarni
xarakterlar to‘qnashuvi tutib turadi. Chunki dramatik turdagi asarlar qanday janrda
bo‘lishidan qat’i nazar dramatizmga — ruhiy xavotir shiddati tasviriga qurilgan
bo‘ladi. Dramatik asar har doim qahramon uchun hayot-mamot ahamiyatiga ega
bo‘lgan qandaydir bir narsaning qo‘ldan berilishi yoki amalga oshmay qolishi
xavfi asosiga qurilgan bo‘lishi kerak. Ana shundagina dramatik asar yuzaga
chiqadi. Tahlilda ushbu talabga alohida ahamiyat berish lozim bo‘ladi.
Dramatik turdagi asarda qahramon nutqi ham hal qiluvchi ahamiyat
kasb atadi. Negaki, muallif bayon qilishga ham, munosabat
43

bildirishga ham, tasvirlashga ham xaqli bo‘lmagan, faqat ko‘rsatishigina mumkin
bo‘lgan ushbu adabiy turda nutq deyarli barcha badiiy-estetik vazifalarni o‘z
zimmasiga oladi. Monolog shakli bilan tomoshabinlarga, dialog va polilog tarzida
sahnadosh sheriklarga murojaat qilish voqealar rivojining, dramatik xarakterlar
ochilishining vositasi bo‘ladi. SHuning uchun ham dramada nutq alohida bir badiiy
quvvatga ega bo‘ladi. Tahlil mobaynida shu holat hisobga olinishi lozim.
Dramatik nutqqa doir yana bir jihat shundaki, dramatik asar tili, albatta, bir
qadar ko‘tarinki, aytilishi jarangli, eshitilishi aniq bo‘lishi lozim. Chunki u sahnada
qo‘yilishi zarurligi, tomoshaxonaning turli burchaklarida o‘tirganlarga birday
eshitilishi uchun shunday xususiyatlarga ega bo‘lishi joiz. Dunyodagi barcha
dramatik qahramonlarning bir qadar sun’iyroq tilda so‘zlashi va bu xil asarlarning
buyuk L.Tolstoy tomonidan tanqid qilinganligi sababi shunda. Drama
qahramonlari quyuq tuyg‘ular, kuchli hissiyotlar bo‘roni og‘ushida yashab, ayovsiz
to‘qnashuvlarni boshdan kechiradilar, keskin va ta’sirchan tilda so‘zlashadilar, har
qanday voqea-hodisaga kutilmagan keskinlik bilan munosabat bilidirishga moyil
bo‘ladilar. Xuddi shunday jihatlarni bilgan va hisobga olgan tahlilchigina dramatik
turdagi asarlarning mag‘zini chaqa oladilar.
Yana bir muhim jihat shundaki, dramatik asarni tahlil qilish boshqa-yu, shu
asosda o‘ynalgan spektaklni tahlil qilish tamomila boshqa narsadir. Chunki so‘z
san’ati namunasi bo‘lmish drama spektaklga aylangach, teatr san’ati namunasiga
evriladi va endi shu san’atning qoidalariga muvofiq yashay boshlaydi. Rejissura,
dekoratsiya, aktyorlar mahorati drama muallifining badiiy maqsadini tamomila
o‘zgartirib yuborishi mumkin. Chunonchi, B. Y o‘ldoshev rejisyorligida qo‘yilgan
«Otello» spektaklida Afzal Rafiqov o‘ynagan Yago roli bosh qahramonga va
spektaklning o‘zi yovuz ruhning iztiroblari va qiynalishlari namoyishiga aylanib
ketgan. Ijro mobaynida drama matnidagi barcha nozikliklar yo‘qolib ketishi
mumkin bo‘lganidek, kuchli ijro tufayli o‘rtamiyona bir asar tomoshabinda yuksak
taassurot qoldirishi ham mumkin.
Agar dramatik turdagi asarlarning shu jihatlarini hisobga olgan holda ish
yuritilsa, badiiy tahlil juda ta’sirchan chi qish i ga erishi sh mumkin . Faqat drama
44

matni bilan tanishish va uning tahliliga kirishish dan oldin dramatik asarga xos
sahna, parda, ko‘rinish, monolog, dialog, luqma, remarka, prolog, epilog singari
sa h naviy tushunchalar to‘g‘risida to‘liq nazariy ma’lumotga ega bo‘lish kerak.
Negaki, shu xildagi nazariy ma’lumotsiz sahna asarini tushunib ham, tahlil qilib
ham bo‘lmaydi.
Sahna asar lari ning yana bir o‘ziga xos jihati shundaki, drama bad i iy hodisa ni
hayot hodisasiga aylan tir gan, kishining sezgi a’zolariga bevosita ta’sir etish
qudratiga ega bo‘lgan yagona adabiy turdir. Dramada qahramonlar xarakteri
voqelik tarzida, tomoshachining ko‘z oldida namoyon bo‘ladi va kuchli ta’sir
o‘tkazadi. SHuning uchun ham drama asarlarini tahlil qilish anchagina murakkab
yumushdir. Kuchli insoniy xarakterlar, to‘qnashuvlaridan o‘t chaqnaydigan
hayotiy ziddiyatlarning asosini topish, pesa qahramonlari ruhiy to‘l g‘ oqlari
saba bin i t uy ish orqali kishida insoniy pozitsiya va ma’naviy qadriyatlar tizimi
shakllanadi.
Ayrim mutaxassislar g‘oyat murakkab tuyg‘ular, chigal insoniy taqdirlar
tasvirlangan «Shoh Edip», «Qirol Lir», «Mirzo Ulug‘bek», «Abulfayzxon» singari
asarlarni idrok etish mushkul, ulardagi badiiy ma’noni, odamzotning ulkan
dardlarini, iztiroblarini tushunish qiyin ekanligidan kelib chiqib, yoshlarni jiddiy
sahna asarlari bilan tanishtirishga shoishlmaslik kerak deb hisoblashadi. Bu xildagi
«mehribonlik» odamni nafaqat aqlan, balki ma’nan ham yalqov qilib qo‘yadi. Agar
odam o‘z vaqtida hissiy tarbiya ko‘rmasa, tuyg‘ulari kamol toptirilmasa, o‘n to‘rt
yoshida ham, qirq to‘rt yoshida ham yuksak insoniy tuyg‘ulardan, murakkab ruhiy
kechinmalardan bexabar yashab o‘taverishi mumkin. Fikr qilish, his etish, tuyish
ham boshqa har qanday insoniy ko‘nikma va malakalar singari yoshlikdan
shakllantirilishi lozim.
Fikrimizni «Shoh Edip» fojiasi tahlili misolida ravshanlashtirishga urinib
ko‘ramiz. "Shoh Edip" asari voqealar tragediyasi emas, insoniy xarakterlar
fojiasidir. Muallif asarda nima bo‘ldi degandan ko‘ra, qanday bo‘ldi degan savolga
javob berishga ko‘proq e’tibor bergan. Tragediya boshdan-oyoq qismatning
qudratini, taqdirning inson ustidan cheksiz hukmronligini namoyish etuvchi
45

voqealar asosiga qurilgan bo‘lsada, Sofoklning bemisl mahorati tufayli asarda
qatnashgan har bir qahramon pesa davomida o‘zining chinakam qiyofasini to‘liq
ko‘rsata oladi.
Jahon adabiyotida Edip singari iztiroblar qiynog‘ini tortgan, o‘ziga bog‘liq
bo‘lmagan holda gunohlar botqog‘iga botgan va shu bois kechirgan azoblarining
darajasi adadsiz darajada baland bo‘lgan boshqa bir qahramonni uchratish qiyin.
Fojiadagi iztiroblar silsilasining daxshatli tomoni shundaki, asardagi qahramonlar
bilib qilgan gunohlari uchun emas, balki qismatlari shundoqligi uchun azoblarga
giriftor etiladi. Sofokl uchun gunohning kim tomonidan, nima uchun va qanday
amalga oshirilgani emas, balki qilingan gunoh va unga yarasha ajr masalasi
muhimdir. Dramaturg inson va qismat munosabatlarini ko‘rsatish jarayonida har
bir alohida insonning o‘z taqdiri bilan o‘ziga xos tarzda, ma’naviy dunyosiga loyiq
darajada uchrashganini haqqoniy aks ettira bilgan. Bilib-bilmay gunohga botildimi,
undan tozalanish uchun harakat qilish jarayonida har bir qahramon o‘ziga xos yo‘l
tutadi va shu tarzda o‘zining insoniy sifatlarini namoyon etadi.
Tragediya markazida turgan Edip — azaldan bezovta va g‘amgusor qalb
sohibi. U hech qachon sha’niga dog‘ tushiradigan ish qilmagan va shu bois:
" Mening dilimdagi mudom tilimda ",- deyishga x.aqli. O‘zga yurtdan kelib,
taqdirning xohishi va o‘zining tadbirkorligi tufayli bu yurtga hukmdor bo‘lgan
Edip q onuniy hukmdor Lay o‘limida o‘zining qo‘li bo‘lishi mumkinligini xayoliga
ham keltirmaydi. SHuning uchun ham marhum Lay uchun : " Mayli o‘zim bo‘lay
xuntalab o‘g‘li ",- deydi. SHunday odamga avliyo Tiresiyning: " Yurtga bu ofatni
keltirgan - sensan ", - degan da’vosi daxshatli adolatsizlik bo‘lib tuyulishi tabiiy,
albatta.
Sofokl badiiy tasvir tarixida birinchi marta peripetiya deb ataluvchi usuldan
foydalani b, yuksak badiiy natijaga erishadi. Badiiy asar qahramonlari hatti-
harakatlarining ular istagiga mutlaqo zid natija berishi tasviri usuli peripetiyadir.
Edip Layning halo k atiga aloqasi yo‘qligini isbotlash, o‘ziga nisbatan ayrimlarda
paydo bo‘lgan shubhani yo‘qotish uchun qilgan har bir hara k ati, aksincha, nafaqat
46

o‘zgalar, balki o‘zining ham gumonini kattalashtirib, q otilli kka aloqadorli gini
ayonlashtirib boraveradi.
Iokasta tilidan Layning chorrahada o‘ldirilganini eshitganda, Edip ko‘ngliga
shubha urug‘i tushadi. Voqealarning bundan keyingi rivoji mazkur shubha
urug‘ining tez ko‘karib, achchiq mevalar berishiga imkon yaratadi. Kutilmaganda,
o‘zining Lay qotili ekanini bilib, ayovsiz iztiroblar iskanjasida qolgan Edipning
boshiga taqdir tog‘dan ham og‘ir falokat yog‘diradi: u o‘z otasini o‘ldirgan
padarkush, o‘z onasiga uylangan zinokor va undan farzandlar ko‘rgan badbaxt
kimsa ekan!
Ayni Edipning, bir zamonlar Fivani balolardan xalos etgan shohning
gunohlari tufayli yurtga ofat yog‘ilishi va bu balolar sababchisini izlayotgan
kishining o‘zi ofatning sababchisi bo‘lib chiqishi tasviri asnosida Edip shaxsiyatiga
xos yorqin va go‘zal jihatlar inkishof etiladi.
Cho‘pon bilan suhbat jarayonida vaziyatning og‘irlashayotganini,
haqiqatning oydinlashuvi o‘zining zarariga xizmat qilishini bilsada, Edip
cho‘ponga: " Evoh, sen aytishing, men tinglashim shart ",- deydi. Bu o‘rinda Edip
taqdir qarshisida ojiz, lekin insof va adolatga sodiq kuchli shaxs sifatida
gavdalanadi. Uning har bir gapi qanchalik ruhiy azob tortayotganligini yorkin
ko‘rsatadi. SHohning uzun hayot yo‘liga kiritilgan har bir aniqlik uning yuragiga
qadalgan xanjar kabi ta’sir etishi va uning dahshatli og‘rig‘i asarda g‘oyat ishonarli
tasvirlangan.
Edip - o‘zini ayaydigan kishi emas. U - o‘zlikni enggan, manfaatidan ustun
tura biladigan buyuk inson. Ayni vaqtda, Edip – tir i k bir odam. Oddiy banda. SHu
bois qo‘rqadi, ikqilanadi. Shohning Iokastaga qarata: " Shubham borki, avliyo ko‘r
emas ", " Qo‘r q aman, ortiqcha gapirvordim ",- deya qilgan iqrorlarida uning
tabiatidagi ana shu x islatlar namoyon bo‘ladi.
Edip shaxsiyatiga xos etakchi fazilatlar: halollik va vijdonlilik. Tabiatidagi
boshqa sifatlar uning shu fazilatlariga tobe. Shuning uchun Edip o‘zini fosh
etuvchi haqiqatning tagiga etishga shiddat bilan kirishadi. Bu haqiqat – o‘limdanda
og‘ir, sharmandalikdanda kir. Ammo Edipday inson shu holat bilan kelishishga
47

majbur. Buyuk sanaluvchi insonning naqadar ojiz ekani mazkur holat tasvirida
butun ayanchli jihatlari bilan namoyon bo‘ladi:
Tamom, bari ayon! O, yorug‘ jahon,
So‘nggi bor ko‘rmoqda ko‘zlarim seni.
Hayot – harom, nafas – harom, nikoh – harom menga,
Qonga bo‘langanman, jirkanchman, jirkanch!
Haqikat onlarinining butun dahshati o‘zining nihoyasiz zalvori va cheksiz
ko‘lami bilan kishini bosadi. Edip — yirik shaxs. Shu bois ham o‘zini gunohiga
yarasha jazolay oladi. Qismatning irodasi tufayli qilingan gunoh uchun o‘z ixtiyori
bilan ajr beradi: ko‘zlarini ko‘r qiladi! Jazoning salmog‘i gunohning ko‘lamiga
yarasha. Chunki Edip tushgan sharoitda o‘lish – qutulish, yashash – jazo demak.
Azob insonni g‘ussaga olib keladi, g‘ussa chekish poklanish yo‘lining
boshlanishidir. Edip adoqsiz poklanish sari yo‘l oladi. Edipning o‘ziga bergan
jazosi lahzalik qaror natijasi emas. H alol va vijdonli odam aqli va tuyg‘ularining
hukmidir:
U dunyoda otam-onam yuziga
Qanday boqdim - ko‘zlarimni o‘ymasam?
Badbaxt onam mendan tu q qan bollarga
Qanday boqdim - ko‘zlarimni o‘ymasam?
...Yurtga q onli dog‘ tushirgan qotilni
Y o‘ q qilishga o‘zim farmon berganman.
Endi esa fuqaroning ko‘ziga
Q anday boqdim - ko‘zlarimni o‘ymasam?
Y o‘q! Bu ham kam. Qo‘lim bo‘lsa baquvvat...
Qulog‘imning pardalarin yirtardim...
Edip qiynoqlardan zorlanmaydi, engillik bo‘lishini xayol ham qilmaydi. U -
so‘nggi damgacha yurt qayg‘usi bilan yashay oladigan inson. Shu sabab oxirgi
damda ham:
Men badbaxt boshimni olib ketaman,
Toki xudolarning qa h ru g‘ azabi
48

Yurtimga yog‘ilmasin,-
deya fivaliklarni ofatlardan halos etishga urinadi.
Asardagi boshqa qahramonlar ham fojianavis tomonidan juda puxta
ishlangan. Xususan, Iokasta, Kreont, Tiresiy obrazlari badiiy barkamolligi tufayli
hanuzgacha ham estetik qimmatini yo‘qotmay kelmoqda. Iokasta — avvalo ayol.
cha qarashlar bilan tanish bo‘lishi, ulardagi etakchi fikrlarni o‘zlashtirishi va har
bir muayyan asar yuzasidan o‘ziga xos qarashga, xulosaga kelgan bo‘lishi zarur.
Bunday mustaqil qarash egasi bo‘lish uchun badiiy tahlilga qo‘l urgan mutaxassis
atroflicha bilim olgan bo‘lishi lozim. Buning uchun filolog ham Kunbotishga
mansub falsafiy-estetik maktablardagi asosiy oqimlardan, ham Kunchiqishda qaror
topgan qarashlar tizimidan yaxshi xabardor bo‘lishi va ularga tayangan yoki ularni
inkor etgan holda o‘z ilmiy tushunchalar tizimiga ega bo‘lishi joiz.
Ko‘rinadiki, badiiy tahlilda uslub, tahlilchining shaxsiyatiga chambarchas
bog‘liqdir. Har bir tahlilchi o‘z shaxsiyatidan baland bo‘lolmaydi. O‘z shaxsiyati,
e’tiqodi, estetik imkoniyatlari, o‘qimishlilik darajasi, shaxsiy jasorati doirasida
badiiy tahlilni amalga oshiradiki, shunga qarab turib, tahlilchining shaxsi badiiy
tahlilning sifati va halolligini belgilaydigan yagona omil deb bemalol aytish
mumkin. Atroflicha bilimdonlik ham badiiy adabiyotga daxldor qarashlarning
xolisligini ta’minlashda muhim ahamiyat kasb etadi.
Nazorat uchun savollar
1. Badiiy adabiyotda umuminsoniylik, milliylik va individuallik
masalasi.
2. Badiiy asar tili: avtor va personaj tili.
3. Badiiy asar tili, xalq tili va adabiy til o‘rtasidagi mushtarakliklar.
4. Badiiy nutq shakllari
5. Badiiy til va adabiy turlar: vujudga kelishi, tarixiy omillari.
6. Lirika va uning janrlari.
7. Eposning o‘ziga xosligi.
8. Dramatik tur: tarixiy evolyusiya jarayoni.
49

Insert usulidan foydalanib ishlash qoidasi
1. Ma’ruza matnini o‘qib, matnning chetiga quyidagi belgilarni qo‘yib
chiqing:
V – bilaman
+ - men uchun yangi ma’lumot
- - men bilgan ma’lumotni inkor qiladi
? – noaniq (aniqlashtirish talab qiladigan) qo‘shimSha ma’lumot.
2. Olingan natijalarni jadval shaklida rasmiylashtiring.
Mavzu ga oid topshiriqlar V - + ?
1.
2 .
3.
4.
Ko‘rgazmali ma’ruzada ta’lim texnologiyasi modeli
Mavzu: Badiiy asar tili
Vaqt 2 soat Talabalar soni: 25-50
O‘quv mashg‘uloti shakli va turi: Muammoli ma’ruza
Ma’ruza rejasi 1. Til - adabiyotning birinchi elementi.
2. Badiiy tilning o‘ziga xos
xususiyatlari.
3. Tilning obraz yaratish resurslari.
4.Ushbu muammolarning nazariy
ishlanishi muammosi.
O‘quv mashg‘ulot maqsadi: O‘quv faoliyat natijalar:
50Badiiy asar tili
muallif tili,
personajlar
tili jargonlar ,
neologizmlar ,
antonim ,
sinonim ,
omonim dialog ,
monolog ,
arxaik
so‘zlar shevaga ,
kasb -
hunarga oid
so‘zlar badiiy tasvir
vositalari

- Badiiy adabiyot so‘z san’atidir. So‘z
adabiyotning obraz yaratish qurolidir.
M.Gorg‘kiy shu haqida gapirib,
“Adabiyotning birinchi elementi til. Til
adabiyotning asosiy qurolidir. Hayot
hodisalari, faktlari bilan birga uning
materialidir” - degan edi. Bu
tushunchalarni keng bayon etish.
Umumxalq tili quyidagi
ko‘rinishlarga ega bo‘ladi:
- jonli til; - adabiy til; - badiiy til. Bu
to‘g‘risida ma’lumot berish;
- Badiiy til umumxalq tilining barcha
ko‘rinishlariga suyanadi. Badiiy til
silliqlangan va jilolangan, sanoatkorning
o‘ziga xos uslubidan iborat bo‘ladi.
Badiiy adabiyotda umumxalq tili qayta
ishlanib sayqallanganligini tushuntirish;
- Yirik sanoatkorlar asarlarida xalq
tilining eng yaxshi fazilatlari yorqin
ifodasini topadi, ular til taraqqiyotining
asosiy xususiyatlarini belgilab beradilar.
Badiiy til milliy til taraqqiyotiga katta
ta’sir ko‘rsatadi. Badiiy til adabiy til
taraqqiyotining barcha bosqichlarida
ham o‘zining ahamiyatini saqlab qoladi.
Bunga ko‘pincha badiiy adabiyotning
ommaviy xarakteri sabab bo‘lishini
izohlash;
- Badiiy til o‘z imkoniyatlarining
kengligi bilan ajralib turadi. Muhit va
predmetlarni yorqin ifodasini topadi,
ular til tarqqiyotining asosiy
xususiyatlarini belgilab beradilar.
Badiiy til milliy til taraqqiyotiga ham
katta ta’sir ko‘rsatishini keng bayon
etish.
- Badiiy adabiyot so‘z san’atidir. So‘z
adabiyotning obraz yaratish qurolidir.
M.Gorg‘kiy shu haqida gapirib,
“Adabiyotning birinchi elementi til. Til
adabiyotning asosiy qurolidir. Hayot
hodisalari, faktlari bilan birga uning
materialidir” - degan edi. Bu
tushunchalarni keng bayon etadilar.
Umumxalq tili quyidagi
ko‘rinishlarga ega bo‘ladi:
- jonli til; - adabiy til; - badiiy til. Bu
to‘g‘risida ma’lumot beradilar.
- Badiiy til umumxalq tilining barcha
ko‘rinishlariga suyanadi. Badiiy til
silliqlangan va jilolangan, sanoatkorning
o‘ziga xos uslubidan iborat bo‘ladi.
Badiiy adabiyotda umumxalq tili qayta
ishlanib sayqallanganligini
tushuntiradilar.
- Yirik sanoatkorlar asarlarida xalq
tilining eng yaxshi fazilatlari yorqin
ifodasini topadi, ular til taraqqiyotining
asosiy xususiyatlarini belgilab beradilar.
Badiiy til milliy til taraqqiyotiga katta
ta’sir ko‘rsatadi. Badiiy til adabiy til
taraqqiyotining barcha bosqichlarida
ham o‘zining ahamiyatini saqlab qoladi.
Bunga ko‘pincha badiiy adabiyotning
ommaviy xarakteri sabab bo‘lishini
izohlaydilar.
- Badiiy til o‘z imkoniyatlarining
kengligi bilan ajralib turadi. Muhit va
predmetlarni yorqin ifodasini topadi,
ular til tarqqiyotining asosiy
xususiyatlarini belgilab beradilar.
Badiiy til milliy til taraqqiyotiga ham
katta ta’sir ko‘rsatishini keng bayon
etadilar.
Ta’lim usullari: Muammoli ma’ruza, tezkor savol-
javoblar, taqdimot tahlil.
Ta’limni tashkillash shakli: Ommaviy, jamoaviy, guruhli.
Ta’lim berish sharoiti: Guruhlarda ishlashga mo‘ljallangan
maxsus texnik vositalar bilan
jihozlangan xona.
51

Manitoring va baholash: Og‘zaki nazarot, savol-javob, kutilgan
muammolar echimi bo‘yicha o‘quv
topshiriqlarni bajarish.
Muammoli ma’ruzada ta’lim texnologik xaritasi
Mavzu: Badiiy asar tili
Ish
bosqichlari
vaqti Faoliyat mazmuni
1-bosqich
Kirish
(10 daqiqa) Ta’lim beruvchi Ta’lim oluvchi
1.1. Mavzuning nomi, maqsad
va kutilayotgan natijalarni
etkazish, mashg‘ulot ma’lumotli
ma’ruza shaklida borishini
ma’lum qiladi. Tanishadilar, yozib
oladilar.
2-bosqich
asosiy
(60 daqiqa) 2.1. Tezkor savol- javoblar
asosida talabalarni faollashtirish.
Mavjud bilimlarni sinovdan
o‘tkazish va mustahkamlash,
muammoli savollar vositasida
mavzuga kirish (1-ilova).
2.2. Badiiy til umumxalq tilining
barcha ko‘rinishlariga suyanadi.
Badiiy til silliqlangan va
jilolangan, sanoatkorning o‘ziga
xos uslubidan iborat bo‘ladi.
Badiiy adabiyotda umumxalq tili
qayta ishlanib sayqallanganligini
tushuntirish;
2.3.Badiiy til milliy til
taraqqiyotiga katta ta’sir
ko‘rsatishini izohlash;
2.4. Badiiy til milliy til
taraqqiyotiga ham katta ta’sir
ko‘rsatishini keng bayon etish. -Savollarga javob beradilar,
mavjud bilimlarni mustahkam-
laydilar, muammoli masalalarga
munosabat bildiradilar.
- Badiiy til umumxalq tilining
barcha ko‘rinishlariga suyanadi.
Badiiy til silliqlangan va
jilolangan, sanoatkorning o‘ziga
xos uslubidan iborat bo‘ladi.
Badiiy adabiyotda umumxalq tili
qayta ishlanib sayqallanganligini
tushuntira olish.
- Badiiy til milliy til
taraqqiyotiga katta ta’sir
ko‘rsatishini izohlay olish.
- Badiiy til milliy til
taraqqiyotiga ham katta ta’sir
ko‘rsatishini keng bayon eta
olish.
2-bosqich
YAkuniy
(10 daqiqa) Mavzuni yakunlash, yakuniy
xulosalarga kelish, mavzuga oid
muhim faoliyat va zarur bo‘lgan
o‘rinlarni uqtirish. Tinglaydilar, topshiriqni yozib
oladilar.
Izoh: Ko‘rgazmali ma’ruzaning olib borilishi ko‘rilayotgan materiallarni ochiq
holda va qisqa sharhlashga mo‘ljallanadi, interfaol metodlardan qo‘llaniladi.
Tanqidiy fikrlashning rivojlantirish metodida qo‘llanadigan usullar.
52

Pedagogik vazifalar: ma’lumot mazmunini ko‘rgazmali vositalar yoki audio
texnik vositalar yordamida yoritib berish.
2.2. Modul yuzasidan keyslar to‘plami, amaliy topshiriqlar,
ishlanmalar.
Zamonaviy sharoitda ta’lim samaradorligini oshirishning eng maqbul yo‘li –
bu mashg‘ulotlarning interfaol metodlar yordamida tashkil etish deb
hisoblanmoqda. Xo‘sh, interfaol metodlarning o‘zi nima? Ular qanday didaktik
imkoniyatlarga ega? Ta’lim jarayonida interfaol metodlarning o‘rinli, maqsadga
muvofiq qo‘llanilishi qanday samaralarni kafolatlaydi? Quyidagi ana shu kabi
savollarga qisqacha javob topiladi.
Yuqoridagi savollarga javob topishda eng to‘g‘ri qadam tayanch tushuncha –
“interfaol” atamasining lug‘aviy ma’nosi bilan tanishishdir.
Mantiqiy nuqtai nazardan interfaollik, eng avvalo, ijtimoiy sub’ektlarning
suhbat (dialog), o‘zaro hamkorlikka asoslangan harakat, faoliyatning olib
borishlarini ifodalaydi.
Ta’lim sohasida faoliyat yuritayotgan har bir mutaxassis yaxshi biladiki,
an’anaviy ta’lim ham suhbat (dialog)ga asoslangan va bu suhbat quyidagi o‘zaro
munosabat shakllarida tashkil etiladi:
53An’anaviy ta’limdagi suhbat
ishtirokchilari O‘qituvchi – o‘quvchilar
guruhi (jamoasi)O‘qituvchi – o‘quvchi“ Interfaol ” tushunchasi ingliz tilida “interact”( rus tilida “интерактив”) ifodalanib ,
lug‘aviy nuqtai nazardan “inter” – o‘zaro , ikki taraflama , “act” – harakat qilmoq , ish
ko‘rmoq kabi ma’nolarni anglatadi
Interfaol ta’lim – ta’lim jarayoni ishtirokchilarining bilim , ko‘nikma , malaka hamda
muayyan axloqiy sifatlarni o‘zlashtirish yo‘lida birgalikda , o‘zaro hamkorlikka
asoslangan harakatni tashkil etishga asoslanuvchi ta’lim
Interfaollik – ta’lim jarayoni ishtirokchilarining bilim , ko‘nikma , malaka hamda
muayyan axloqiy sifatlarni o‘zlashtirish yo‘lida birgalikda , o‘zaro hamkorlikka asoslangan
harakatni tashkil etish layoqatiga egaliklaridir

An’anaviy ta’limda ham tabiiy ravishda suhbat asosini axborot tashkil etadi.
Ammo axborot uzatishning asosiy manbai o‘qituvchining tajribasi bo‘lib, bu
jarayonda u etakchilik, dominantlik qiladi, ya’ni u darsning asosiy vaqtida
bilimlarni og‘zaki tarzida o‘quvchi (talaba)larga etkazib berishga intiladi. Faollik
ko‘rsatish o‘qituvchigagina xos bo‘lib, o‘quvchi (talaba)lar bu vaziyatda sust
tinglovchi bo‘lib qoladi. Ularning asosiy vazifasi o‘qituvchini tinglash, zarur
o‘rinlarda yozish, savollar bilan murojaat qilinganida javob qaytarish, kam
holatlarda ruxsat etilganidagina so‘zlashdan iboratdir.
An’anaviy ta’limdagi bir tomonlamalik oliy ta’lim tizimidagi faqat ma’ruza
mashg‘ulotlarida emas, seminar darslarida ham ustuvorlik qiladi. Unga ko‘ra,
“уetkazib beruvchi” rolida endi o‘qituvchi emas, balki o‘quvchi (talaba) namoyon
bo‘ladi. O‘quvchi (talaba), asosan, o‘zi o‘zlashtirgan bilimlarni namoyish etadi,
o‘qituvchi esa uning fikrlarini tinglaydi, zarur o‘rinlarda savollar bilan murojaat
qiladi. O‘quvchi (talaba)lar guruhi (jamoasi) bu vaziyatda butunlay sust
ishtirokchi, tinglovchi bo‘lib qoladi. Bir qarashda o‘quvchi (talaba) yoki o‘qituvchi
tomonidan uzatilayotgan axborotlarning qabul qilinishi talabalar guruhi (jamoasi)
uchun bilimlarni o‘zlashtirish imkoniyatini yaratayotgandek taassurot uyg‘otadi.
Biroq, psixologik tadqiqot natijalarining ko‘rsatishicha, shu tarzda qabul qilingan
bilim (ma’lumot)lar juda tez unutiladi. Xususan, amerikalik psixolog olimlar
R.Karnikau va F.Makelrouning o‘rganishlariga ko‘ra shaxsning tabiiy fiziologik-
psixologik imkoniyatlari muayyan shakllarda o‘zlashtirilgan bilimlarni turli
darajada saqlab qolish imkonini beradi. Ya’ni shaxs: manbani o‘zi o‘qiganida 10
%; ma’lumotni eshitganida 20 %; sodir bo‘lgan voqea, hodisa yoki jarayonni
ko‘rganida 30 %; sodir bo‘lgan voqea, hodisa yoki jarayonni ko‘rib, ular
to‘g‘risidagi ma’lumotlarni eshitganida 50 %; ma’lumot (axborot)larni o‘zi
uzatganida (so‘zlaganida, bilimlarini namoyish etganida) 80 %; o‘zlashtirilgan
bilim (ma’lumot, axborot)larni o‘z faoliyatiga tatbiq etganida 90 % hajmdagi
ma’lumotlarni yodda saqlash imkoniyatiga ega.
Shunga ko‘ra interfaol o‘qitish “ta’lim jarayonining asosiy ishtirokchilari –
o‘qituvchi, o‘quvchi va o‘quvchilar guruhi o‘rtasida yuzaga keladigan hamkorlik,
54

qizg‘in bahs-munozalar, o‘zaro fikr almashish imkoniyatiga egalik asosida tashkil
etiladi, ularda erkin fikrlash, shaxsiy qarashlarini ikkilanmay bayon etish,
muammoli vaziyatlarda echimlarni birgalikda izlash, o‘quv materiallarini
o‘zlashtirishda o‘quvchilarning o‘zaro yaqinliklarini yuzaga keltirish, “o‘qituvchi –
o‘quvchi – o‘quvchilar guruhi”ning o‘zaro bir-birlarini hurmat qilishlari,
tushunishlari va qo‘llab- quvvatlashlari, samimiy munosabatda bo‘lishlari, ruhiy
birlikka erishishlari kabilar bilan tavsiflanadi” 5
.
Zamonaviy ta’lim, shu jumladan, uning tobora ommalashib borayotgan shakli
– interfaol o‘qitishda esa shaxslar o‘rtasidagi suhbat (dialog) quyidagi shaxslar
o‘rtasida tashkil etiladi:
Interfaol ta’lim mohiyatiga ko‘ra suhbatning “o‘quvchi – axborot-
kommunikatsion texnologiyalar” shaklida tashkil etilishi o‘quvchi (talaba)lar
tomonidan mustaqil ravishda yoki o‘qituvchi rahbarligida axborot texnologiyalari
yordamida bilim, ko‘nikma, malakalarning o‘zlashtirilishini anglatadi.
O‘qitishning interfaol ta’limga asoslanishi bir qarashda nihoyatda oddiy, sodda
va hatto “bolalar o‘yini” kabi taassurot uyg‘otadi. Biroq, bunda o‘qituvchining ma’lum
darajada quyidagi omillarga ega bo‘lishi talab qilinadi:
5
Педагогика: 1000 та саволга 1000 та жавоб / Методик қўлланма. У.И.Иноятов, Н.А.Муслимов,
М.Усмонбоева, Д.Иноғомова. – Тошкент: Низомий номидаги Тошкент давлат педагогика университети,
2012. – 122-бет.
55Interfaol
ta’lomda
gi suhbat
ishtirokc
hilariO‘quvchi va o‘quvchi ( juftlikda ishlash )
O‘quvchi va o‘quvchilar guruhi ( guruh yoki kichik guruhda ishlash )
O‘quvchi va o‘quvchilar jamoasi ( sinf, guruh jamoasida ishlash )
O ‘ quvchi – axborot kommunikatsion texnologiyalar
Asosiy omillar
Ish tajribasi Metodik malaka
Tayanch pedagogik-psixologik bilimlar Tashkilotchilik qobiliyati
Didaktik vositalar (axborot, tarqatma
materiallar, dars jihozlari)ga ega bo‘lish O‘quvchi va o‘quvchilar guruhi o‘rtasidagi
o‘zaro munosabatlarning ishonch va
hurmatga asoslanishi
O‘quvchi va o‘quvchilar guruhining o‘zaro
hamkorlikka erisha olishi Ta'lim jarayonida demokratik g‘oyalarning
ustuvor o‘rin tutishi
Axborotlarni taqdim etishda xilma-xil metod, vositalarning samarali, o‘rinli, maqsadga
muvofiq va o‘zaro moslikda qo‘llashga erishish

Shu bilan birga ta’limda interfaol ta’limning samaradorligi quyidagi
ikkilamchi omillarga ham bog‘liq:
O‘qituvchi ta’lim jarayonida interfaol ta’lim yordamida o‘quvchilarning
qobiliyatlarini rivojlantirish, mustaqillik, o‘z-o‘zini nazorat, o‘z-o‘zini boshqarish,
samarali suhbat olib borish, tengdoshlari bilan ishlash, ularning fikrlarini tinglash
va tushunish, mustaqil hamda tanqidiy fikrlash, muqobil takliflarni ilgari surish,
fikr-mulohazalarini erkin bayon qilish, o‘z nuqtai nazarlarini himoya qilish,
muammoning echimini topishga intilish, murakkab vaziyatlardan chiqa olish kabi
sifatlarni shakllantirishga muvaffaq bo‘ladi. Eng muhimi, interfaol metodlarni
qo‘llash orqali o‘qituvchi o‘quvchilarning aniq ta’limiy maqsadga erishish yo‘lida
o‘zaro hamkorlikka asoslangan harakatlarini tashkil etish, yo‘naltirish, boshqarish,
nazorat va tahlil qilish
orqali xolis baholash imkoniyatini qo‘lga kiritadi.
56Odatda interfaol metodlarga asoslangan ta'limiy
harakatlar quyidagi shakllarda tashkil etiladi :
individual; juftlik; guruh; jamoa bilan ishlashInterfaol ta'lim jarayonida o‘quvchi (talaba)lar:
- guruh yoki jamoa bilan hamkorlikda ishlash;
- tengdoshlari orasida o‘z g‘oyalarini erkin bayon qilish,
bilimlarini hyech qanday ruhiy to‘siqlarsiz namoyish etish;
- muammoni hal qilishga ijodiy yondashish;
- guruh yoki jamoadoshlari bilan ruhiy yaqinlikka erishish;
- o‘z ichki imkoniyat va qobiliyatlarini to‘liq namoyon qila olish;
- fikrlash, fikrlarni umumlashtirish va ular orasidan eng muhimlarini saralash;
- o‘z faoliyatini nazorat qilish va mustaqil baholash;
- o‘z imkoniyatlari va kuchiga ishonch hosil qilish;
- turli vaziyatlarda harakatlanish va murakkab vaziyatlardan chiqa olish ko‘nikmalarini o‘zlashtirish
kabi imkoniyatlarga ega bo‘ladiO‘quvchilarning o‘qituvchi tomonidan
qo‘yiladigan talablarga bo‘ysunish
xohishiga egaliklari O‘quvchilarning darsga nisbatan mas'uliyatli
yondashishlari,
burchni anglay olishlariIkkilamchi omillar
O‘quvchilarning darsga psixologik
tayyorliklari O‘quvchilarning o‘zlashtirish
darajasi
O‘quvchilarning muayyan darajada hayotiy
tajribalarga egaliklari O‘quvchilarning tengdoshlari va o‘qituvchi bilan
hamkorlik qilishga moyilliklari

Interfaol ta’limning asosiy belgilari quyidagilardir:
Izoh: Refleksiya (lotincha “ reflexio ” – ortga qaytish, aks etish): kishining o‘z xatti-
harakatlari, ularning asoslarini tushunib etishi, fahmlashiga qaratilgan nazariy faoliyati;
bilishning alohida faoliyati; shaxsiy kechinmalari, his-tuyg‘ulari va o‘y-xayollari mohiyatini
fikrlash orqali anglash) 6
.
6
Педагогик маҳорат: схема ва расмларда / Методик қўлланма. Н.Эркабоева, М.Усмонбоева, М.Иргашова,
Н.Хўжаназарова. – Тошкент: Низомий номидаги ТДПУ, 2012. – 14-бет.
57Interfaol ta'lim:
- ta'lim oluvchi (o‘quvchi, talaba)larda bilimlarni o‘zlashtirishga bo‘lgan qiziqishni uyg‘otadi;
- ta'lim jarayonining har bir ishtirokchisini rag‘batlantiradi;
- har bir o‘quvchi (talaba)ning ruhiyatiga ijobiy ta'sir ko‘rsatadi;
- o‘quv materialining samarali o‘zlashtirilishi uchun qulay sharoit yaratadi;
- o‘quvchi (talaba)larga ko‘p tomonlama ta'sir ko‘rsatadi;
o‘quvchi (talaba)larda o‘rganilayotgan mavzular bo‘yicha fikr hamda munosabatni uyg‘otadi;
- o‘quvchi (talaba)larda hayotiy zarur ko‘nikma, malakalarni shakllantiradi;
- o‘quvchi (talaba)larning xulq-atvorini ijobiy tomonga o‘zgartirilishini ta'minlaydi
Asosiy belgilar
Ko‘p fikrlili Suhbat (dialog)k
Fikrlashga asoslangan faoliyat G‘oyalarning yaratilishi (ilgari surilishi)
Tanlash imkoniyatining mavjudligi Muvaffaqiyatli vaziyatlarni hosil qilish
Refleksiya
Interfaol ta'lim quyidagi tamoyillarga asoslanadi:
1. Mashg‘ulot – ma'ruza emas, balki jamoaning umumiy ishi.
2. Guruhning tajribasi o‘qituvchi (pedagog)ning tajribasidan ko‘p.
3. O‘quvchilar yosh, ijtimoiy mavqye va tajribaga ko‘ra o‘zaro teng.
4. Har bir o‘quvchi o‘rganilayotgan muammo yuzasidan o‘z fikrini aytish huquqiga ega.
5. Mashg‘ulotda o‘quvchi shaxsi tanqid qilinmaydi (fikr tanqid qilinishi mumkin).
6. Bildirilgan g‘oyalar o‘quvchilarning faoliyatini boshqarmaydi,
balki fikrlash uchun axborot (ma'lumot) bo‘lib xizmat qiladi

Ta’limni tashkil etishga interfaol yondashuvni qaror topshirish uchun
o‘qituvchi (pedagog)lar bir qator shartlarga rioya eta olishlari zarur. Ular:
Izoh: Stullar kichik va katta doira shaklida joylashtirilganda kichik doirada
o‘quvchilar, katta doirada ekspert guruhi joylashadi.
Bugungi kunda jahon ta’lim tizimida interfaol o‘qitishning quyidagi
shakllarda amalga oshirilayotganligi barchaga ma’lum:
58Asosiy shartlar
Topshiriqni bajarish, materiallarni taqdim
etish, guruhlarning ishlanmalarini muhokama
qilish uchun vaqtning aniq belgilanishi O‘quvchilarning kichik guruhlarga mohirona
biriktirilishi (har bir guruhda faol va nofaol
o‘quvchilarning teng miqdorda bo‘lishi)Ta'lim jarayoniga jamoadagi barcha
o‘quvchilarning to‘la qamrab olinishi O‘quvchi (talaba)larning mashg‘ulotlarga
ruhan tayyorliklarini inobatga olish
O‘quvchilar sonining ko‘p bo‘lmasligi (25-30
nafar o‘quvchi bilan kichik guruhlarda ishlash
samaralidir) O‘quv xonasining jihozlanishi (stullar doira,
archa, “Jonli liniya” kabi shakllarda
joylashtiriladi)
Asosiy belgilar
Muammoli vaziyatlarni hal qilish
Didaktik o‘yinlar (ishbilarmonlik va rolli
o‘yinlar, imitatsiya, trenajyorlar vositasida
tashkil etiladigan o‘yinlar)
Ijtimoiy zahiralardan foydalanish
(mutaxassislarni taklif etish, tabiiy va ijtimoiy
ob'ektlarga ekskursiyalar uyushtirish) Ijodiy topshiriqni bajarish
Test o‘tkazish
Masofaviy ta'lim
Treninglar o‘tkazish
Ijtimoiy loyiha (musobaqa, intervyu, forum,
aksiya, tomosha va ko‘rgazma)larni amalga
oshirish
Yangi materialni o‘rganish va mustahkamlash
(interfaol ma'ruza, ko‘rsatmali qurollar bilan ishlash,
video va audiomateriallardan foydalanish) Kichik guruhlarda ishlash
Qaytar aloqa
“ Chigal yozdi” mashqlarini tashkil etish

Interfaol ta’lim asosini interfaol metodlar tashkil etadi. “Ta’lim jarayonida
o‘quvchilar hamda o‘qituvchi o‘rtasida hamkorlikni qaror toptirish, faollikni
oshirish ta’lim oluvchilar tomonidan bilimlarni samarali o‘zlashtirish, ularda
shaxsiy sifatlarni rivojlantirishga xizmat qiladigan metodlar interfaol metodlar
sanaladi” 7
. Qo‘llanmaning keyingi bo‘limida interfaol metodlar, ularning mohiyati,
qo‘llanish shartlari va didaktik imkoniyatlari to‘g‘risida so‘z yuritiladi.
“FSMU” TEXNOLOGIYASI
Texnologiya o‘quvchi (talaba)larda o‘rganilayotgan mavzu yuzasidan fikrlarni
mustaqil bayon etish, shaxsiy mulohazalarni dalillash (misollar bilan asoslash),
bahslashish qobiliyatini shakllantirishga xizmat qiladi.
O‘quvchi (talaba)larga quyidagi sxema bilan ishlash tavsiya etiladi:
№ Tushunchalar (F) (S) (M) (U)
1. Ta’lim metodlari
2. Ta’lim vositalari
3. Ta’limni tashxis qilish
Izoh: shartli belgilar quyidagi mazmunni anglatadi:
(F) – fikr ingizni bayon eting ;
(S) – fikringizni asoslovchi biron sabab ni ko‘rsating ;
( M) – ko‘rsatilgan sababning asosli ekanligini isbotlovchi misol keltiring;
(U) – fikringizni umumlashtiring!
7 5
Педагогика: 1000 та саволга 1000 та жавоб / Методик қўлланма. У.И.Иноятов, Н.А.Муслимов,
М.Усмонбоева, Д.Иноғомова. – Тошкент: Низомий номидаги Тошкент давлат педагогика университети,
2012. – 140-141-бетлар.
59

Mashg‘ulotlarda texnologiyani qo‘llash quyidagi tartibda amalga oshiriladi:
NAMUNA
1-guruh
Savol Badiiy asar tilining o‘ziga xos
xususiyatlarini ayting.
( F ) Fikringizni bayon eting
( S ) Fikringiz bayoniga sabab ko‘rsating
( M ) Ko‘rsatgan sababingizni isbotlovShi
misol keltiring
60O‘qituvchi texnologiya mohiyatini yoritib, o‘quvchi (talaba)larni
texnologiyadan foydalanish shartlari bilan tanishtiradi
Har bir o‘quvchi (talaba)ga texnologiyaning
sxemasi tushirilgan qog‘ozlar taqdim etiladi
O‘qituvchi o‘quvchi (talaba)larga ushbu sxema asosida
mavzu mohiyatini yoritishga oid topshiriqni beradi
O‘quvchi (talaba)lar kichik guruhlarda topshiriqni bajaradi
Kichik guruhlar o‘z yechimlarini jamoaga ma'lum qiladi
Jamoa kichik guruhlarning yechimlarini muhokama qiladi
O‘qituvchi o‘quvchi (talaba)larning mashg‘ulot samaradorligi
yuzasidan fikrlarini tinglaydi va mashg‘ulotga yakun yasaydi

( U ) Fikringizni umumlashtiring
2-guruh
Savol Badiiy asarda monolog va
diologning o‘rni.
( F ) Fikringizni bayon eting
( S ) Fikringiz bayoniga sabab ko‘rsating
( M ) Ko‘rsatgan sababingizni isbotlovchi
misol keltiring
( U ) Fikringizni umumlashtiring
“SWOT -tahlil ” metodi
Metod muammoning asosiy to‘rt jihatini yoritishga xizmat qiladi. O‘quvchilar
mavzuning mazmuniga mos muammolarni atroflicha o‘rganish orqali mohiyatini
yoritadi, ularni keltirib chiqaruvchi omillarni izlab, hal qilish imkoniyatlarini
topadi.
U yordamida muammoning quyidagi to‘rt jihati tahlil qilinadi:
Mashg‘ulotlarda texnologiyani qo‘llash tartibi quyidagicha:
61С
W
О
Т Kuchli (ustun) jihatlari ( hal etilayotgan
muammoning afzalliklarini yoritish)
Kuchsiz (zaif) jihatlari ( maqsadga erishish yo‘lida tashkil etilayotgan
harakatlarga ichki omillarining ta'sirini o‘rganish)
Imkoniyatlarni chamalash (belgilangan vazifalarni
hal etishning eng maqbul yo‘llarini izlash)
Tahdidni o‘rganish ( maqsadga erishish yo‘lida tashkil
etilayotgan harakatlarga tashqi omillarining ta'siri aniqlash)
O‘qituvchi o‘quvchi (talaba)larni texnologiyaning mohiyati bilan tanishtiradi
O‘qituvchi o‘quvchi (talaba)larni kichik guruhlarga ajratadi
Guruhlarga bir xil yoki bir necha xil muammoni hal etish topshirig‘i beriladi
Topshiriqni bajarish uchun vaqt hajmi (6-10 daqiqa) belgilanadi
Guruhlar topshiriqni bajarishga kirishadi
Belgilangan vaqt nihoyasiga yetgach, har bir guruhdan
1 nafar vakil guruh ishi bilan jamoani tanishtiradi
Guruhlarning ishlari o‘qituvchi va jamoa tomonidan muhokama qilinadi
O‘qituvchi jamoaning fikriga tayangan holda eng yaxshi ishni e'lon qiladi
O‘qituvchi har bir guruh ishiga baho berib, mashg‘ulotni yakunlaydi

Izoh: texnologiyani qo‘llash muayyan qiyinchiliklarni keltirib chiqarish
ehtimoli mavjud. Bunday hollarda o‘qituvchi texnologiyaning asosiy mohiyati
yoki biror bosqichini o‘quvchining yoshiga moslab, unga tushunarli so‘zlar bilan
ifodalashi (o‘zgartirishi) mumkin. O‘qituvchi tomonidan o‘quvchi (talaba)larga
texnologiyaning mohiyati, afzalliklari haqida etarlicha ma’lumot berilishi ular
tomonidan hal etiladigan muammo mohiyatining to‘la tushunilishini ta’minlash va
kutilgan natijaga erishishga yordam beradi.
NAMUNA
Muallif, hikoyasi va personaj nutqini tahlil qiling va ushbu jadvalga
tushiring .
S Epik turning janrlarida muallif
nutqidan foydalanishning kuchli
tomonlari Badiiy asarning g‘ayasiga bevosita
bog‘liq bo‘lgan voqealarning hikoya
qilinishi
W Kichik epik tur janrlarida hikoyachi
nutqidan foydalanishning kuchsiz
tomonlari Qisqa epizodlarda ishtirok etishi
O Dramatik asarlarda personaj
nutqidan foydalanishning
imkoniyatlari (ichki) Barcha personajlarning o‘z nutqi
diolog va monolog shaklida berilishi
T To‘siqlar (tashqi) Ma’lumotlarning to‘la qonli
ta’minlanmaganligi
“REZYUME” METODI
Texnologiya o‘quvchi (talaba)lar tomonidan murakkab, ko‘p tarmoqli va
muammoli mavzlarning samarali o‘zlashtirilishi uchun xizmat qiladi. Unga ko‘ra
o‘rganilayotgan mavzuning band yoki bo‘limlari bo‘yicha axborot berilib, har biri
alohida tahlil qilinadi. Tahlil jarayonida o‘quv materialining mohiyatini yorituvchi
asosiy tushuncha, muhim qoidalarning mazmuni, ilmiy bilimlarni o‘zlashtirishdagi
62

ahamiyati, murakkablik darajasi va amaliy qiymati kabi holatlarga e’tibor
qaratiladi.
Bu texnologiya o‘quvchilarni erkin, mustaqil, tanqidiy fikrlash, jamoa bo‘lib
ishlash, izlanish, mavzudan kelib chiqqan holda o‘quv muammosining echimini
topish, zarur xulosalar chiqarish, oqilona qarorlar qabul qilish, jamoaga samarali
ta’sir etish, mavzu bo‘yicha egallangan bilimlarni bevosita amalda qo‘llay olishga
o‘rgatadi.
Mashg‘ulotlarda texnologiyadan foydalanish quyidagi tartibda kechadi:
NAMUNA
Til shakllari
Adabiy til Badiiy til Xalq jonli tili
afzalligi kamchiligi afzalligi kamchiligi afzalligi kamchiligi
Xulosa
63O‘qituvchi o‘quvchi (talaba)larni texnologiya mohiyati
va qo‘llash shartlari bilan tanishtiradi
O‘qituvchi o‘quvchi (talaba)larni ularning soniga qarab guruhlarga ajratadi
Har bir guruhga tavsiya etilgan muammoning yechimini topishga oid topshiriq beradi
Topshiriqni bajarish uchun vaqt hajmi (8-10 daqiqa) belgilanadi
Har bir guruh topshiriqni bajarishda o‘qituvchi
tomonidan taqdim etilgan sxema asosida ish ko‘radi
Belgilangan vaqt nihoyasiga yetgach, har bir guruhning bir nafar
a'zosi topshiriqning yechimi bo‘yicha ishlanmalarni namoyish qiladi (taqdimotda
yechimning “Xulosa” qismi bayon etilmaydi)
O‘qituvchi boshqa guruhlardan o‘z yechimini taqdim etgan guruhning
xulosasi yuzasidan fikr bildirishni so‘raydi

“VENN DIAGRAMMASI” STRATEGIYASI
Strategiya o‘quvchi ( talaba)larda mavzuga nisbatan tahliliy yondashuv, ayrim
qismlar negizida mavzuning umumiy mohiyatini o‘zlashtirish (sintezlash)
ko‘nikmalarini hosil qilishga yo‘naltiriladi. U kichik guruhlarni shakllantirish
asosida aniq sxema bo‘yicha amalga oshiriladi.
YOzuv taxtasi o‘zaro teng to‘rt bo‘lakka ajratiladi va har bir bo‘lakka
quyidagi sxema chiziladi:
Strategiya o‘quvchi (talaba)lar tomonidan o‘zlashtirilgan o‘zaro yaqin nazariy
bilim, ma’lumot yoki dalillarni qiyosiy tahlil etishga yordam beradi. Undan
muayyan bo‘lim yoki boblar bo‘yicha yakuniy darslarni tashkil etishda foydalanish
yanada samaralidir.
Uni qo‘llash bosqichlari quyidagilardan iborat:
Strategiyani qo‘llash jarayonida har bir guruh muayyan mavzuga oid
topshiriqlarni bajaradi. O‘quvchi (talaba)larning e’tiborlariga quyidagi jadvalni
taqdim etish mumkin :
Guruhlar Diagrammaning Topshiriqlar
641 2
3
O‘quvchi (talaba)lar to‘rt guruhga bo‘linadi
Yozuv taxtasiga topshiriqni bajarish mohiyatini
aks ettiruvchi sxema chiziladi
Har bir guruhga o‘zlashtirilayotgan mavzu (bo‘lim, bob)
yuzasidan alohida topshiriqlar beriladi
Topshiriqlar bajarilgach, guruh a'zolari orasidan liderlar tanlanadi
Liderlar guruh a'zolari tomonidan bildirilgan fikrlarni
umumlashtirib, yozuv taxtasida aks etgan diagrammani to‘ldiradi

tartib raqami mazmuni
1- guruh 1-diagramma
2-diagramma
3-diagramma
2-guruh 1-diagramma
2-diagramma
3-diagramma
3-guruh 1-diagramma
2-diagramma
3-diagramma
4-guruh 1-diagramma
2-diagramma
3-diagramma
NAMUNA
Adabiy til va badiiy til: o‘xshash va farqli tomonlari
Qahramon nutqining vazifasini tushuntiring.
“Meni zo‘rlagan va majbur qilgan edilar, dada! Sizning o‘g‘lingiz bo‘lgan
bir yigitning sha’niga, albatta, odam o‘ldirish uyat va nomusdir... Siz o‘zingizning
orzu-havasingiz yo‘lida meni majbur qildingiz va dushmanlarimga yo‘lni katta
qilib ochib berdingiz, men bu jonvorlikni xoh, noxoh ishlashga majbur qoldim!..
Sizni gunohkor qilishga va gunohingizni kechishga mening haqqim yo‘q, dada!
Lekin gunohsiz bo‘la turib ham yana muvohiza ostiga tushganim uchun o‘zimni
mudofaa qilishga majburman” (Abdulla Qodiriy. O‘tgan kunlar. — Toshkent:
Adabiyot va san’at nashriyoti, 1974 . — B.302.).
Muammoli savollar:
1. Badiiy asar tilining o‘ziga xosligi.
65Adabiy til Badiiy til
Umumiy tomonlari

2. Badiiy nutq va uslub masalasi.
3. Muallif nuqti qahramon nutqi.
4. Badiiy asar tiligaxos xususiyatlarning germenevtik talqini.
5. Dunyo adabiyotshunosligida lingvistik metod.
6. Poetik nutq qirralari.
7. Qahramonlar nutqi masalasi.
KEYSLAR
“KEYS-STADI”
“Keys-stadi” (ingliz tilida “case” – metod, “study” – muammoli
vaziyat; vaziyatli tahlil yoki muammoli vaziyatlarni tahlil qilish)
texnologiyasi o‘quvchi (talaba)larda aniq, real yoki sun’iy yaratilgan
muammoli vaziyatni tahlil qilish orqali eng maqbul variantlarini topish
ko‘nikmalarini shakllantirishga xizmat qiladi. U o‘quvchi (talaba)larni
bevosita har qanday mazmunga ega vaziyatni o‘rganish va tahlil
qilishga o‘rgatadi.
Texnologiyaning negizida muayyan muammoli vaziyatni hal qilish
jarayonining umumiy mohiyatini aks ettiruvchi elementlar yotadi. Bular
quyidagilardir: ta’lim shakllari, ta’lim metodlari, ta’lim vositalari, ta’lim jarayonini
boshqarish usul va vositalari, muammoni hal qilish yuzasidan olib borilayotgan
ilmiy izlanishning usul va vositalari, axborotlarni to‘plash, ularni o‘rganish usul va
66

vositalari, ilmiy tahlilning usul va vositalari, o‘qituvchi va o‘quvchi (talaba)
o‘rtasidagi ta’limiy aloqaning usul va vositalari, o‘quv natijalari.
Keys-stadi texnologiyasining umumiy tuzilmasi quyidagicha:
Mashg‘ulotlarda texnologiyani qo‘llash quyidagi bosqichlarda
kechadi:
Keys-stadi bo‘yicha jamoaviy hamkorlik quyidagi tartibda amalga
oshadi:
67Ta'lim
maqsadiTa'lim natijasi Keys-
stadi Ta'lim shakli
Ta'lim metodlari
Ta'lim vositalari
Ta'limni
boshqarish usul va
vositalari Ilmiy izlanish usul
va vositalari
Axborotlarni to‘plash usul
va vositalari
Axborotlarni ilmiy tahlil
qilish usul
va vositalari
Axborotlarni ilmiy tahlil
qilish usul
va vositalariO‘quv keyslari
Asosiy bosqichlar
Yechimni topish
bo‘yicha individual
ishlash Yechimni topishda
jamoaviy hamkorlikka
erishish
Samaradorlik
Jamoa (guruh) a'zolari muammo, uning
yechimlari yuzasidan o‘zaro fikr almashadi
Masalaning yechimi sifatida taqdim etilgan variantlar
muhokama qilinib, ularning maqbulligi baholanadi
Muammoli vaziyatning yechimini ta'minlaydigan aniq dastur ishlab chiqiladi
Masalaning yechimi to‘g‘risida ma'lumot beradigan taqdimot tayyorlanadi
va unda namoyish etiladigan materiallar rasmiylashtiriladi

Texnologiyani alohida o‘quvchiga nisbatan qo‘llash tartibi
quyidagicha:
Ta’limiy xarakterga ega muammoli vaziyat (o‘quv keysi)ni tashkil etish maqsadi
mavjud imkoniyatlarni hisobga olgan holda jamoa o‘rtasida muammoli vaziyatni
yaratish, uni hal qilish echimlari to‘g‘risidagi fikrlarni jamlash, muhokama qilish orqali
to‘g‘ri qarorlar qabul qilish muhitini yaratishdan iborat.
Texnologiya yordamida tanlangan muammoning echimini topishga doir
muhokama quyidagi bosqichlarda tashkil qilinadi:

Muammoni muhokama qilishda e’tiborni quyidagilarga qaratish zarur:
68O‘quvchi (talaba)ning texnologiyaning mohiyati, uni qo‘llash shartlari bilan tanishishi
O‘quvchi (talaba) tomonidan taqdim etilgan muammoning o‘rganilishi
Muammo bo‘yicha asosiy va 2-darajali masalalarni ajratish, shakllantirish, asoslash
Tadqiqot metodlarini tanlash va vaziyatni tahlil qilish
Taqdim etilgan muammoning amaliy jihatlarini o‘rganish
Berilgan muammoni yechishning usul va vositalarini aniqlash
Taqdim etilgan yechimni ta'lim amaliyotiga tadbiq etish chora-tadbirlarini belgilash
Keys mazmuni bilan shaxsan tanishish
Kichik guruhlarda muhokama qilish (“Sindikat” metodi yordamida)
Jamoa o‘rtasida umumiy muhokamani tashkil etishO‘rganilayotgan muammoning asosiy maqsadini aniqlash
Muammoli vaziyatni real holatlar bilan taqqoslashni o‘rganish
Ehtimoli bo‘lgan “to‘siq”lar (2-darajali masalalarni muhokama qilish, to‘g‘ri
qarorlar qabul qilish va h.k.)ni aniqlash
Auditoriya uchun tushunarsiz ma'lumotlarni aniqlash
Muammoni yechishda muhim, ahamiyatga ega ma'lumotni aniqlash
Muammoli vaziyatni hal qilish uchun oraliq bosqichlarni ilg‘ab olish
Muammoni hal etishning muqobil yo‘llarini belgilash
Muammoli vaziyatni muhokama qilish vaqtini aniqlashtirish
Muhokamani tugatish tartibini belgilash
Yakuniy izohlash va muhokama natijasini xulosalash Sh
A
R
T
!!!

“KICHIK ESSE” TEXNOLOGIYASI
Texnologiya kichik hajmli, erkin bayon usuliga ega bo‘lib, o‘rganilayotgan
muammo yoki tahlil qilinayotgan masala yuzasidan shaxsiy taassurot,
tasavvurlarni ifodalashga xizmat qiladi. U o‘quvchi (talaba)lar tomonidan
o‘rganilgan mavzu, muhokama qilinayotgan masala bo‘yicha erkin fikr bildirish,
mazmun-mohiyatini qayta bayon qilish imkonini beradi. Kichik esseni yaratishda
o‘quvchi (talaba)lar mavzu g‘oyalarini umumlashtirish, tizimlashtirish,
turkumlashtirish, xulosalarni bayon etish imkoniga ega bo‘ladi.
Mashg‘ulotlarda texnologiyani qo‘llash quyidagi tartibda yo‘lga qo‘yiladi:

69O‘qituvchi kichik esseni yaratish uchun muammo yoki masalani tanlaydi
O‘qituvchi tanlangan muammo (masala) bilan o‘quvchi (talaba)larni tanishtiradi
O‘quvchi (talaba)lar muammo (masala)ning umumiy mohiyati yuzasidan fikr yuritadi
O‘quvchi (talaba)lar shaxsiy fikrlarini bayon etish usulini belgilab oladi
Har bir o‘quvchi (talaba) kichik esseni yaratadi
Kichik esse sinf (guruh) jamoasining e'tiboriga havola etiladi
Sinf (guruh) jamoasi a'zolari esse yuzasidan o‘z fikrlarini bildiradi

NAMUNA
1-keys. Dramatik asarlarda muallif nutqi deyarli ishlatilmaydi. Buning
sabablari nimada va nima uchun? Muallif nutqi o‘rnida nima qo‘llaniladi?
Keysni bajarish bosqichlari va topshiriqlar:
Keysdagi muammoni keltirib chiqargan asosiy sabablar va hal etish
yo‘llarini jadval asosida izohlang (individual va kichik guruhda ).
Muammo turi Kelib chiqish sabablari Hal etish yo‘llari
2-keys. Lirik asarlarda muallif nutqining etakchiligi, personajlar nutqining
deyarli berilmasligi sabablari?
Keysni bajarish bosqichlari va topshiriqlar:
• Keysdagi muammoni keltirib chiqargan asosiy sabablarni belgilang
(individual va kichik guruhlarda).
• Lirik turning o‘ziga xos xususiyatlarini aniqlang. Ruhiyat talqini haqidagi
fikrlaringiz?
2.3. Nazorat topshiriqlari va mustaqil ta’lim yuzasidan ko‘rsatmalar
Test topshiriqlari
Ham she’riy shakl, ham janrni
bildiruvchi atama qaysi javobda
to‘g‘ri ko‘rsatilgan? Roman matla’ maqta’ *masnavi
y
Monolog, dialog, portret qaysi hodisa
elementi? syujetning konfliktnin
g kom r ozitsi
yaning obrazlilik
ning
Bo‘rini dog‘i galadin nur qil, *insoniylik
haqida ma’rifatpa ochko‘zlik
ni xalqparva
rlik
70

Suv beribon bog‘ni ma’mur qil..
Ushbu misralarda gap nima haqida
boradi? rvar
lik haqida qoralash
haqida haqida
Tilning obraz yaratish resurslarini
belgilang arxaizm,
vulgarizm,
jargonizm,
dialektizm obraz,
personaj,
tip,
harakter so`z,
tovush,
ohang,
harf artistizm,
dramatiz
m,
romantiz
m
Ushbu qatorlarning qaysi birida
badiiy tasvir vositalari sof holda
berilgan? obraz, tip,
x arakter,
g`azal,
metafora o`xshatish,
sifatlash,
qissa,
jonlantiris
h,
mubolag`a
, tuyuq,
masal o`xshatish,
lirik kirish,
mubolag`a,
jonlantiris
h, badiiy
detall jonlantiris
h,
sifatlash,
portret,
‘eyzaj,
tuyuq,
o`xshatish
Dramatik asarlarda asar
ishtirokchilarining tashqi qiyofasi,
yoshi, Hulqi, xatti-harakati, qiliqlari,
intonatsiyasi, sahna manzarasi haqida
muallif tomonidan beriladigan izohlar
nima deb ataladi? replika *remarka ramz ssenariy
Quyidagi misralarida Alisher Navoiy
nimani nazarda tutgan?
Nazmida xam asl ancha mahni durur,
Bo`lsun aning surati xoris durur
Nazmki mahni anga marg`uba emas,
Axdi maoniy k i shida xo`b emas.
Nazmkida mahni dog`i dilkashli
anga. adabiyot she’r ma ' no shakl va
mazmun
birligi
Adabiy asar tiplar i ning mos nomini
ko`rsating. badiiy til adabiy til so`zlashuv
tili umumxal
q tili
Qahramonning suhbatdoshiga, o`ziga,
kitobxonga qarata aytgan nutqi
qanday nomlanadi? suhbat dialog monolog nut q
71

3 va undan ortiq personaj bahs-
munozarasi nima deb ataladi? dialog trilogiya polilog monografi
ya
«Yo tavba»! Bu taajub taxtda ne sehr,
ne sir-asror bor ekankim, unga
o`ltirgan har bir kimsa darhol
o`zgaradi»?
Odil Yoqubov ning «Ulug`bek
xazinasi» romanidan olingan ushbu
‘archadagi toju taxt, asror, o`ltirgan
kabi so`zlarga mos javobni toping. tarixiy
so`zlar neologizm frazeologiz
m sinonimik
q ator
«Hikmat va g`ayratni aslo qo`ldan
bermang, -dedi Navoiy suyunib , el-
ulus sizdek zotlarga g`oyat
muhtojdir». Oybekning «Navoiy»
romanidan.
Ushbu ‘archadagi el-ulus so`ziga
to`g`ri ta ' rif berilgan qatorni
belgilang. sinonim jargon
yangi
so`zlar arxaizm tarixiy
so`zlar
G‘.G‘ulomning «Sen etim emassan»
she’ridan keltirilgan quyidagi
parchada lirikaga xos qanday usul
qo‘llangan?
Men etim o‘tganman,
Oh, u etimlik...
Voy bechora jonim, Desam arziydi. Lirik
murojaat Lirik
muloqot Lirik
da’vat *Lirik
chekinish
Asarda tasvirlangan voqealarga
ham, unda ishtirok etayotgan
obrazlarga ham muallifning
munosabati bevosita
ifodalanmaydigan badiiy asarlar ... fantas
tik asarlar
deyiladi

hajviy
hikoyalar
deyiladi
dramatik
asarlar
deyiladi
*liro-epik
asarlar
deyiladi
Tasvirga muallif mutlaqo
aralashmaydigan, obrazlarning
xatti-harakatlariga, voqealarning
rivojiga o‘z munosabatini
bildirmaydigan badiiy asarlar
deyiladi? dramatik
asarlar
publitsistik
asarlar
epik
asarlar lirik
asarlar
Cho‘lponning «Go‘zal» she’ridan
keltirilgan quyidagi misralarda sifatlash mubolag‘a o‘xshatish *jonlantiri
72

qanday badiiy san’at qo‘llangan?
Erta tong shamoli sochlarin yoyib,
Yonimdan o‘tganda so‘rab ko‘ramen.
Aytadir: bir ko‘rib, yo‘limdin ozib,
Tog‘u toshlar ichra istab yuramen! sh
Yozuvchi o‘zi ishtirok etgan, guvohi
bo‘lgan voqealar tasvirlangan badiiy
asar qanday nomlanadi? *memuar roman masal komediya
O‘zining umumiy mavzui, etakchi
g‘oyasi, asosiy qahramonlari syujet
aloqadorligi bilan bir butunlikni
tashkil etuvchi uch mustaqil asar
qanday nomlanadi? diologiya tetrologiya pentolo
giya *trilogiya
Diologiya, trilogiya, epopeya
ko‘rinishlari qaysi janr shakllari
hisoblanadi? drama doston ocherk *roman
2.3. Nazorat topshiriqlari va mustaqil ta’lim yuzasidan ko‘rsatmalar
“Badiiy asar tili” moduli bo‘yicha oraliq nazorat savollari
1. Tilning badiiy, ijtimoiy va falsafiy mohiyati nimalarda aks etadi?
2. Ijodkor shaxsiyati va ijodiy individuallik masalasi da tilning o‘rni .
3. Til - b adiiy adabiyotda milliy g‘oya va milliylik ning asosiy ifodachisi
sifatida .
4. Mazmun va shakl muammosi
5. Lirik, epik va dramatik turlar .
6. Epik tur va epos munosabati.
7. Dramatik tur va uning sharq adabiyotidagi manbalari.
“Badiiy asar tili” moduli bo‘yicha yakuniy nazorat savollari
1. Tilning ijtimoiy, siyosiy, kommunikativ va badiiy xususiyatlari.
2. Badiiy asar e stetik asini ta’minlovchi omillar
3. Ijodiy jarayon , ijod psixologiyasi ning tilda aks etishi .
4. Badiiy adabiyotda milliy dunyoqarashning in’ikosi va ahamiyati.
73

5. Obraz va obrazlilik tushunchalari qanday farqlanadi ?
6. Badiiylik tushunchasiga sharh bering.
7. In’ikos nazariyasining san’at uchun ahamiyati qanday?
8. Mazmun va shakl uyg‘unligi masalasi.
9. Badiiy asar tilida arxaizm, neologizm, dialektizm, varvarizm, vulgarizm,
jargonizmlar.
“Badiiy asar tili” modulidan talabalar bilimini reyting tizimi asosida baholash
mezoni
Talabalarning bilim saviyasi va o‘zlashtirish darajasining Davlat ta’lim
standartlariga muvofiqligini ta’minlash uchun quyidagi nazorat turlarini o‘tkazish
rejalashtiriladi:
Joriy nazorat - talabaning fan mavzulari bo‘yicha bilim va amaliy
ko‘nikma darajasini aniqlash va baholash usuli. Joriy nazoratlar auditoriya
mashg‘ulotlarida og‘zaki va aralash shakllarda o‘tkaziladi.
Oraliq nazorat - semestr davomida o‘quv dasturining tegishli bo‘limi
tugallangandan keyin talabaning bilim va amaliy ko‘nikma darajasini aniqlash va
baholash usuli. Oraliq nazoratlar test va kollokvium shaklida o‘tkaziladi.
Yakuniy nazorat - semestr yakunida muayyan fan bo‘yicha nazariy bilim
va amaliy ko‘nikmalarni talabalar tomonidan o‘zlashtirish darajasini baholash
usuli. YAkuniy nazorat yozma shaklda o‘tkaziladi .
Reyting nazoratlari va baholash mezonlari
Reyting
nazorat/shakli,
maksimal ballari 1-JN 2-JN 1- ON YAN Ballar
yig‘indisi
Maksimal ball 20 20 30 30
100
Shakli: Yozma Yozma Yozma Yozma
Muddati (haftalarda) 5 9 12 21
Joriy nazoratni baholash mezonlari
Joriy nazorat bir semestrda 2 marta yozma tarzda o‘tkazilish ko‘zda tutilgan.
1 va 2-joriy nazorat uchun maksimal 20 ball . Jami 40 balni tashkil etiladi.
35-40 ball olishning tartibi quyidagicha:
74

 Talaba ko‘zda tutilgan 2 joriy nazoratning barchasiga qatnashsa.
 Talaba o‘z vaqtida mustaqil ta’limda o‘zlashtirishi kerak bo‘lgan
adabiyotlarni topshirsa.
 Ko‘zda tutilgan barcha amaliy mashg‘ulotlarda berilgan savollarga
batafsil, to‘liq javob bersa.
 Talaba berilgan adabiyotlarni o‘zlashtirishda va amaliy
mashg‘ulotlardagi savollarga javob berishda shaxsiy fikr va mulohazalarga ega
bo‘lsa.
29-34 ball olishning tartibi quyidagicha:
 Talaba ko‘zda tutilgan 2 joriy nazoratning barchasiga qatnashsa.
 Ikkita joriy nazorat savollarining ayrimlariga etarlicha javob bersa.
 Talaba o‘z vaqtida mustaqil ta’limda o‘zlashtirishi kerak bo‘lgan
adabiyotdan 6 tasini topshirsa.
 Ko‘zda tutilgan barcha amaliy mashg‘ulotlarda berilgan savollarga
etarlicha javob bersa.
 Talaba berilgan adabiyotlarni o‘zlashtirishda va amaliy
mashg‘ulotlardagi savollarga javob berishda faol ishtirok etsa.
22-28 ball olishning tartibi quyidagicha:
 Talaba ko‘zda tutilgan ikkita joriy nazoratning bit tasiga qatnashsa.
 Ikkita joriy nazorat savollarining ayrimlariga qisman javob bersa.
 Talaba o‘z vaqtida mustaqil ta’limda o‘zlashtirishi kerak bo‘lgan
adabiyotlarni qisman topshirsa.
 Ko‘zda tutilgan barcha amaliy mashg‘ulotlarda berilgan savollarning
ayrimlarigagina javob bersa.
 Talaba berilgan adabiyotlarni o‘zlashtirishda va amaliy
mashg‘ulotlardagi savollarga javob berishda etarlicha ishtirok etmasa.
 Ko‘zda tutilgan ikkita joriy nazorat topshiriqlaridan o‘z vaqtida 1 tasini
topshirmasa.
0-21 ball olishning tartibi quyidagicha:
 Talaba ko‘zda tutilgan 2 joriy nazoratning 1 tasiga qatnashsa.
75

 Ikkita joriy nazorat savollarining ko‘p qismiga javob bera olmasa.
 Talaba o‘z vaqtida mustaqil ta’limda o‘zlashtirishi kerak bo‘lgan
adabiyotlarga qisman javob bersa.
 Ko‘zda tutilgan barcha amaliy mashg‘ulotlarda berilgan savollarga
qoniqarsiz javob bersa.
 Talaba berilgan adabiyotlarni o‘zlashtirishda va amaliy
mashg‘ulotlardagi savollarga javob berishda qoniqarsiz ishtirok etsa.
 Ko‘zda tutilgan ikkita joriy nazorat topshiriqlarini o‘z vaqtida
topshirmasa.
Oraliq nazoratni baholash mezonlari
Oraliq nazorat bir semestrda 1 marta yozma o‘tkazilishi ko‘zda tutilgan.
O raliq nazorat uchun maksimal 30 ball qo‘yiladi. Jami 30 ball:
26-30 ball uchun talabaning faoliyati quyidalarga javob berishi lozim:
 mavzu to‘liq yoritilgan bo‘lsa;
 berilgan savollarga javob yozishda izchillik va mantiqiylik kuzatilsa;
 istiloh va atamalarni qo‘llashda xatoliklar bo‘lmasa;
 savollarga javob yozishda talabaning mustaqil yondashuvi sezilib
tursa;
 yozilgan matn imlo xatolari va uslubiy g‘alizliklarga ega bo‘lmasa.
22-25 ball uchun talabaning faoliyati quyidagi talablarga javob berishi
lozim:
 mavzu atroflicha yoritilgan bo‘lsa;
 talaba savollarga javob yozishda mavzuga doir istiloh va atamalarni
to‘g‘ri qo‘llay bilsa;
 mavzuga doir adabiyotlar bilan tanish bo‘lsa;
 yozilgan matnda juz’iy bo‘lmagan ba’zi imloviy xatolar bo‘lsa.
17-21 ball uchun talabaning faoliyati quyidagi talablarga javob berishi
lozim:
 mavzu qisman bo‘lsada yoritilgan bo‘lsa;
 nazorat ishida ba’zi savollarga javob to‘liq bo‘lmasa;
76

 imloviy va uslubiy xatolarga yo‘l qo‘yilgan bo‘lsa.
0-16 ball bilan quyidagi hollarda talabaning yakuniy nazorat ishlari
baholanadi:
 mavzu yoritilmagan bo‘lsa;
 imloviy va uslubiy xatolar ko‘p kuzatilsa;
 yozilgan matn nazorat talablariga javob bermasa.
Yakuniy nazoratni baholash mezoni
Yakuniy nazorat fanga doir mashg‘ulotlar tugagandan keyin o‘tkaziladi.
Maksimum 30 ballik tizimda baholanadi.
26-30 ball uchun talabaning faoliyati quyidalarga javob berishi lozim:
 mavzu to‘liq yoritilgan bo‘lsa;
 berilgan savollarga javob yozishda izchillik va mantiqiylik kuzatilsa;
 istiloh va atamalarni qo‘llashda xatoliklar bo‘lmasa;
 savollarga javob yozishda talabaning mustaqil yondashuvi sezilib
tursa;
 yozilgan matn imlo xatolari va uslubiy g‘alizliklarga ega bo‘lmasa.
22-25 ball uchun talabaning faoliyati quyidagi talablarga javob berishi
lozim:
 mavzu atroflicha yoritilgan bo‘lsa;
 talaba savollarga javob yozishda mavzuga doir istiloh va atamalarni
to‘g‘ri qo‘llay bilsa;
 mavzuga doir adabiyotlar bilan tanish bo‘lsa;
 yozilgan matnda juz’iy bo‘lmagan ba’zi imloviy xatolar bo‘lsa.
17-21 ball uchun talabaning faoliyati quyidagi talablarga javob berishi
lozim:
 mavzu qisman bo‘lsada yoritilgan bo‘lsa;
 nazorat ishida ba’zi savollarga javob to‘liq bo‘lmasa;
 imloviy va uslubiy xatolarga yo‘l qo‘yilgan bo‘lsa.
77

0-16 ball bilan quyidagi hollarda talabaning yakuniy nazorat ishlari
baholanadi:
 mavzu yoritilmagan bo‘lsa;
 imloviy va uslubiy xatolar ko‘p kuzatilsa;
 yozilgan matn nazorat talablariga javob bermasa.
“Filologiya. O‘zbek tili va adabiyoti” yo‘nalishi 1-kurs talabalari uchun
«Adabiyotshunoslikka kirish» fanidan 2016-2017 o‘quv yili I-semestri uchun
reyting nazorati mezonlari
Reyting bahosi Joriy nazorat
(seminar) Oraliq nazorat Yakuniy nazorat
78

JAMI-
100 ball
“5”-86-
100 ball
“4”-71-85 ball
“3”-56-70 ball 2 ta x 20 ball
40 ball
2 1 ta seminar:
Seminar ba h olari:
JAMI- 40 ball
“5” -38.7 - 40 ball
“4” -31.9 - 38.6 ball
“3” -25.2 - 31.8 ball
1 ta seminarning
ba h osi:
JAMI- 20 ball
“5” - 1 2 , 9 - 20 ball
“4” - 1 0 , 6 -1 2 , 8 ball
“3” -8,4 -1 0 , 5 ball 1 ta x 30
30 b all
1 ta yozma ish yoki
test :
Oraliq nazorat
baholari:
JAMI-30 ball
“5”-34.4-30 ball
“4”-28.4-34.3 ball
“3”-22.4-28.3 ball
1 ta yozma ish yoki
test
20 ball
1 ta yozma ish yoki
testning bahosi:
JAMI-20 ball
“5”-17.2-20 ball
“4” -14.2-17.1 ball
“3” -11.2-14.1 ball
Oraliq nazorat
2 ta savoldan iborat:
2 x 10 = 20 ball
1 savolning ba h osi:
JAMI- 10 ball
“5” -8.6 - 10 ball
“4” -7.1-8.5 ball
“3” -5.6-7 ball JAMI 30 BALL
3 savol x 5x15
ball
Yakuniy nazorat
ba h osi:
“5” -12.9 -1 5 ball
“4” - 1 0.6 -1 2.8
ball
“3” -8.4 -1 0.5 ball
1 savolning
ba h osi:
JAMI-5 ball
“5” -4.3-5 ball
“4” -3.5-4.2 ball
“3” -2.8-3.4 ball
Mustaqil ishni tashkil etishning shakli va mazmuni
Talaba mustaqil ishni tayyorlashda fanning xususiyatlarini hisobga olgan
holda, quyidagi shakllardan foydalanish tavsiya etiladi:
 amaliy mashg‘ulotlarga tayyorgarlik;
 seminar mashg‘ulotlariga tayyorgarlik;
 darslik va o‘quv qo‘llanmalar bo‘yicha fan boblari va mavzularini
o‘rganish;
 tarqatma materiallar bo‘yicha ma’ruza qismini o‘zlashtirish;
 maxsus adabiyotlar bo‘yicha fan bo‘limlari yoki mavzulari ustida
ishlash;
 talabaning o‘quv, ilmiy-tadqiqot ishlarini bajarish bilan bog‘liq bo‘lgan
79

fan bo‘limlari va mavzularni chuqur o‘rganish;
 faol va muammoli o‘qitish uslubidan foydalaniladigan o‘quv
mashg‘ulotlari;
 masofaviy ta’lim.
Talabalar mustaqil ta’limining mazmuni va hajmi
Ishchi o‘quv dasturining mustaqil
ta’limga oid bo‘lim va mavzulari Mustaqil ta’limga oid
topshiriq va tavsiyalar Hajmi
(soatda)
1 2 3
Amaliy mashg‘ulotlarga tayyorgarlik. Kutubxonada
shug‘ullanish 8
Seminar mashg‘ulotlariga tayyorgarlik. Kutubxonada
shug‘ullanish 8
Aristotelning «Poetika» asarini o‘qib
o‘rganish. Nazariy adabiyotlarni
o‘zlashtirish 6
Alisher Navoiyning «Majolis un nafois»,
«Muhokamat ul lug‘atayn», «Mezon ul-
avzon» asarlarini o‘qib o‘rganish. . Kutubxonada
shug‘allanish 8
Qodiriyning “O‘tkan kunlar”, “Mehrobdan
chayon” romanlari tilini tahlil qilish Asarni o‘qish,
o‘zlashtirish, tahlil qilish 6
Abdulla Qahhor hikoyalari tilini o‘rganish O‘qish, tahlilga
tayyorgarlik ko‘rish 4
Isajon Sultonning “Boqiy darbadar” asarida
qo‘llangan badiiy tasvir vositalarini tahlil,
tadqiq etish Kutubxonada
shug‘ullanish 6
Zulfiya Qurolboy qizi asarlari tahlili Qissa va hikoyalarni
tadqiq etish 4
Muhammad YUsuf she’rlarini poetikasini
o‘rganish Asarni o‘qish,
o‘zlashtirish, tahlil qilish 4
Jami 54
Mustaqil ta’lim uchun topshiriqlar
1. Umumxalq tili ko‘rinishlari.
2. Ulug‘bek Hamdam asar larining til xususiyatlari ni o‘rganish .
3. Abdulla Oripov she’rlarida qo‘llangan badiiy t asvir vositalari ni aniqlang .
4. Adabiy va badiiy til nima?
5. Tilning obraz yaratish vositalari.
6. Badiiy asar tili va tilshunoslik.
80

7. Muallif nutqi (Odil Yoqubovning “Ko‘hna dunyo” romani misolida) .
8. Personaj nutqi (Cho‘lpon ijodi misolida).
9. Jargonizm, vulgarizm, dialektizm (Tohir Malik qissalari misolida).
10. Badiiy asar tili haqida ma’lumot bering (Nazariy adabiyotlar
misolida).
11. Umumlashtirish va individualashtirish haqida so‘zlang.
12. Personaj nutqi haqida nima bilasiz?
13. Muallif tili haqida ma’lumot bering.
14. Alisher Navioy devonlarining tilini tushuntiring.
15. “ Kelmadi ” radifli g‘azali tahlili.
Mustaqil ta’limning maqsadi:
1. Fan bo‘yicha nazariy va amaliy bilimlarni mustahkamlash, olingan bilimlarni
muayyan ilmiy, texnikaviy, ishlab chiqarish, ijtimoiy vazifalarni hal etishda
qo‘llash.
2. Bilimlarni chuqurlashtirish va kengaytirish;
3. Ijodiy faoliyatga qiziqishni shakllantirish;
4. Tushunish va fikrlash qobilyatini rivojlantirish;
5. Mustaqil xulosalar chiqarish ko‘nikmalarini shakllantirish kiradi.
Mustaqil ta’limning vazifalari :
 Y a ngi bilimlarni mustaqil tarzda puxta o‘zlashtirish ko‘nikmalariga ega
bo‘lish;
 Kerakli ma’lumotlarni izlab topishni qulay usullari va vositalarini aniqlash;
 Axborot manbalaridan samarali foydalanish;
 An’anaviy o‘quv va ilmiy adabiyotlar bilan ishlash;
 Ma’lumotlar zaxirasini tahlil etish;
 Mustaqil ishni bajarishda tizimli va ijodiy yondashish;
 Ishlab chiqilgan y echim, g‘oya va tavsiyalarni ilmiy asoslash.
Mustaqil yodlash uchun tavsiya qilingan asarlar:
1. A.Navoiy lirik asarlaridan o’nta she’r yod olish.
2. Z.M.Bobur lirik asarlaridan beshta she’r yod olish.
81

3. Mashrab lirik asarlaridan beshta she’r yod olish.
4. Cho’lpon lirik asarlaridan beshta she’r yod olish.
5. A.Muxtor lirik asarlaridan ikkita she’r yod olish.
6. H.Olimjon lirik asarlaridan beshta she’r yod olish.
7. Zulfiya lirik asarlaridan beshta she’r yod olish.
8. E.Vohidov lirik asarlaridan beshta she’r yod olish.
9. A. Oripov lirik asarlaridan beshta she’r yod olish.
10. M.Yusuf lirik asarlaridan beshta she’r yod olish.
11. Sh.Rahmon lirik asarlaridan ikkita she’r yod olish.
12. Ko’ngilga o’tirgan xohlagan shoirning xohlagan she’rlarini yod olish.
Mustaqil ish ustida ishlash tartibi
 Mavzuni tanlash;
 Mustaqil ish rejasini tuzish;
 Mavzuga ta al luqli asosiy manbalarni o‘rganish;
 Zaruriy ma’lumotlarni konspekt qilish;
 Yig‘ilgan materiallarni tartibga solish va yozish;
 Adabiyotlar ro‘yxatini rasmiylashtirish.
Mustaqil ta’limni baholash
“A’lo” (1 7 -20)
 Tanlangan mustaqil ish mavzusi bo‘yicha nazariy va amaliy bilimlarni to‘liq
o‘zlashtirgan bo‘lsa;
 Mustaqil ish vaqtida aniq va to‘liq , to‘g‘ri bajarilgan bo‘lsa;
 Mustaqil ish bo‘yicha natijalar olinib, qo‘lga kiritilgan natijalardan to‘g‘ri
xulosalar chiqarilgan bo‘lsa;
 Mustaqil ishning maqsad va vazifalari to‘liq yoritilgan bo‘lsa;
 Matnlar bayonida ilmiylik va mantiqiylik saqlanib ilmiy xatoliklarga yo‘l
qo‘yilmagan bo‘lsa;
“Yaxshi”(1 3 -1 6 )
 Tanlangan mustaqil ish mavzusi bo‘yicha nazariy va amaliy bilimlarni to‘liq
o‘zlashtirgan bo‘lsa;
82

 Mustaqil ish vaqtida aniq bajarilgan bo‘lsa;
 Mustaqil ish bo‘yicha qo‘lga kiritilgan natijalardan to‘g‘ri xulosalar
chiqarilgan bo‘lsa;
 Mustaqil ishning maqsad va vazifalari atroflicha yoritilgan bo‘lsa;
“Qoniqarli” ( 9 -1 2 )
 Tanlangan mustaqil ish mavzusi bo‘yicha nazariy va amaliy bilimlarni
o‘zlashtirgan bo‘lsa;
 Mustaqil ish vaqtida bajarilgan bo‘lsa;
 Mustaqil ish bo‘yicha natijalar olingan bo‘lsa;
 Mustaqil ishning maqsad va vazifalar yoritilgan bo‘lsa;
“Qoniqarsiz” ( 9 dan kam )
 Tanlangan mustaqil ish mavzusi bo‘yicha nazariy va amaliy bilimlarni
o‘zlashtirmagan bo‘lsa;
 Mustaqil ish vaqtida to‘g‘ri bajarilmagan bo‘lsa;
 Mustaqil ish bo‘yicha olingan natijalar noaniq bo‘lsa;
 Mustaqil ishning maqsad va vazifalari ochib berilmagan bo‘lsa;
83

Xulosa va takliflar
Bitiruv loyixa ishini yakunida quyidagi xulosa va takliflarga kelindi:
Axborot almashinuvning globallashuvi, dunyoning kichrayib, odam
imkoniyatining ortishi adabiyot o‘qitishga tamomila yangicha yondashish
zaruriyatini keltirib chiqardi. Bugungi odam badiiy asarga yaqin o‘tmishdagi kabi
taqlid vositasi, ibrat yoxud o‘rnak manbai sifatidagina qaramaydi. XXI asr kishisi
uchun badiiy adabiyot butunlay o‘zgacha mohiyat kasb etadi. Binobarin, uni
ommaviy tarzda maktabda o‘qitish ham o‘ziga xos yo‘sinda amalga oshirilishi
lozim bo‘ladi. Davr o‘zgarishi bilan badiiy adabiyotning mohiyati ham, adabiyotni
o‘quv fani sifatida o‘qitish jarayonini uyushtirish yo‘sinlari ham jiddiy
o‘zgarishlarga uchraydi.
Ma’lumki, adabiyot – bu so‘z san’ati. Binobarin, san’atni qoliplarga
moslashtirish uning taraqqiyotiga to‘siq bo‘lishi mumkin. Bu hodisaning har
qanday holatga ham tatbiq qilish mumkin bo‘ladigan universal jihati unchalar ko‘p
emas. Agar shunday jihat bo‘lsa, adabiyot o‘z mohiyatini yo‘qotgan bo‘lardi.
Lekin uni o‘qitish jarayoni adabiyotning o‘zi bilan bir narsa emas. To‘g‘ri,
adabiyot – san’at. Ammo adabiyotni o‘qitish jarayoni adabiyotning o‘zidan farq
qiladi. Bu jarayonning qonuniyatlarini kashf etish, universal jihatlarini topish
mumkin.
Adabiyot o‘qitishdagi eng ilg‘or tajribalarni umumlashtirmay, deyarli barcha
darslarda qo‘llash mumkin bo‘ladigan universal qonuniyatlarni kashf etmay turib,
yoshlarga adabiy tarbiya berish samaradorligiga erishib bo‘lmaydi.
Adabiyotshunoslik nazariyasi fani adabiy ta’lim kechimidagi ana shu eng umumiy
jihatlarni o‘rganishi, adabiyot o‘qitishda qo‘llaniladigan metod va usullarni ishlab
chiqishi kerak. Ammo “universal qoidalar” tushunchasini har qanday holatda ham
hech bir o‘zgarishsiz qo‘llayverish mumkin bo‘lgan doimiy usullar tarzida qabul
etmaslik kerak. Negaki, yoppa universalizmni tatbiq etish mumkin emas
(universalizm - ta’lim jarayonida bir martadan ko‘proq ishlatish mumkin bo‘lgan
didaktik usul va echimlar).
Adabiyot o‘qitish samaradorligini oshirish yuzasidan beriladigan tavsiyalar
retsept yo‘nalishida, bir marta o‘rganib olib umr bo‘yi qo‘llayveradigan axborot
sifatida emas, balki konseptual tabiatga ega bo‘lib, har qanday masala echimining
turli variantlari bo‘lishi mumkinligi ko‘zda tutilishi kerak.
Adabiyotshunoslik nazariyasi fani adabiy jarayonni o‘rganish,
umumlashtirish va ilmiy xulosalar chiqarish hamda bu yo‘nalishda ilmiy
tadqiqotlar olib borishning o‘ziga xos metodlari ga ega. Kuzatish, so‘rov, tabiiy
sinov, laboratoriya eksperimenti, talabalarning yozma ishlarini tadqiq etish,
og‘zaki javoblarni tekshirish singari qator ilmiy-tadqiqot metodlari borki, ular
ko‘magida adabiyot bo‘yicha ilmiy tadqiqotlar olib boriladi.
84

Adabiyotshunoslik yo‘nalishidagi fanlar, jumladan, “Adabiyotshunoslikka
kirish”ni o‘qitishda xorijiy davlatlardagi ilg‘or tajribalardan foydalanish
talabalarning mavzularni o‘zlashtirishida, unda qo‘yilgan masalalar mohiyatini
anglab olishida yaqindan yordam beradi. Shuning uchun birinchidan,
“Adabiyotshunoslikka kirish” fani tahlilga imkon qadar ko‘proq vaqt ajratishi
lozim.
Ikkinchidan, talabalarga asar yuzasidan fikr bildirishda ehtiyot bo‘lish,
asardan olingan taassurotni to talabalar o‘zlarinikini aytib bo‘lmagunlariga qadar
yashirish kerak.
Uchinchidan, mashg‘ulotlarni muammoli savollar asosida tashkil etish,
talabalarga mavzuga daxldor muammoli savollar bilan murojaat qilish, ushbu
savollar bevosita hayot bilan, bugungi kun voqeligi bilan bog‘liqligiga erishish
mashg‘ulotlarning qiziqarli o‘tishini ta’minlaydi.
To‘rtinchidan, talabalar muayyan mavzu bo‘yicha atroflicha tushuncha,
tasavvurga ega bo‘lishi uchun ularga e’tibor qaratilayotgan masala xususidagi
turlicha qarashlarni bayon etish, ayni muammoning zamonaviy talqinlari bilan
tanishtirish ijobiy samara beradi.
Beshinchidan, mavzu yuzasidan savol va topshiriqlar berish, badiiy asar
(she’r, hikoya va boshqa) matnini tahlil qilish uchun tavsiya etish dars
mashg‘ulotidagi ma’ruza, seminar va amaliy mashg‘ulotlarni chuqurroq
o‘zlashtirishda muhim ahamiyat kasb etadi.
85

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
I. Rahbariy adabiyotlar.
1. Karimov I.A. Vatan ravnaqi uchun har birimiz mas’ulmiz. – Toshkent.:
O‘zbekiston, 2001. T.9. -439 b.
2. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – engilmas kuch. – T.: Ma’naviyat,
2008. -176 b.
3. Karimov I.A. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul
qilinganligining 21 yilligiga bag‘ishlangan tantanali marosimdagi “Amalga
oshirayotgan islohotlarimizni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyati qurish
– yorug‘ kelajagimizning asosiy omilidir” ma’ruzasi. -Toshkent., 2013 yil 6
dekabr.
4. Karimov I.A. Ona yurtimiz baxtu iqboli va buyuk kelajagi yo‘lida
xizmat qilish – eng oliy saodatdir. – T.: O‘zbekiston, 2015. – 304 b.
II. Me’yoriy- huquqiy xujjatlar.
1. O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. – T., 2014.
2. O‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonuni.
O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Axborotnomasi, 1997 yil. 9-son, 225-
modda.
3. Kadrlar tayyorlash milliy dasturi. O‘zbekiston Respublikasi Oliy
Majlisining Axborotnomasi, 1997 yil. 11-12-son, 295-modda.
4. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining 2012 yil 28
dekabrdagi “ Oliy o‘quv yurtidan keyingi ta’lim xamda oliy malakali ilmiy va ilmiy
pedagogik kadrlarni attestatsiyadan o‘tkazish tizimini takomillashtirish chora-
tadbirlari to‘g‘risida”gi № 365 sonli Qarori.
5. O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligining
2009 yil 11 iyundagi 204-son buyrug‘i bilan tasdiqlangan “Oliy ta’lim
muassasalarida talabalar bilimini nazorat qilish va baholashning reyting tizimi
to‘g‘risida”gi Nizom. Ushbu Nizomga O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta
maxsus ta’lim vazirligining 2010 yil 25 avgustdagi 333-son va 2013 yil 13
dekabrdagi 470-sonli buyrug‘lari bilan o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritilgan
86

hamda O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligida 1981-2 - son bilan davlat
ro‘yxatidan qayta o‘tkazilgan. (O‘R QHT, 2013 y., 50-son, 659-modda).
6. O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligining
2014 yil 31 martdagi “Oliy ta’lim muasasalari talabalarini me’yoriy-xujjatlar
bilan ta’minlash to‘g‘risida”gi № 114 - sonli buyrug‘i.
7. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2015 yil 20
avgustdagi “ Oliy ta’lim muassasalarining rahbar va pedagog kadrlarini qayta
tayyorlash va ularning malakasini oshirishni tashkil etish chora-tadbirlari
to‘g‘risida”gi № 242- sonli Qarori.
III. Maxsus adabiyotlar.
1. Есин A.Б. Принципы и приемы анализа литературного производения.
– Москва: «Наука», 2002.
2. Yo‘ldoshev Q. Yoniq so‘z. – T.: “Yangi asr avlodi”, 2006.
3. Jo‘raуev T. Ong oqimi modern. – Farg‘ona: “Farg‘ona”, 2009.
4. Karimov H. Adabiyot nazariyasining ilmiy asoslari. – T.: “YANGI
NASHR”, 2011.
5. Normatov U. Tafakkur yog‘dusi. – T.: “Fikr-media”, 2005.
6. Ортега-й-Гассет. Эстетика. Философия културы. – M : «Искусство»,
1991. -590 с.
7. Rasulov A. Tahlil, talqin, baho. – T.: “Fan”, 2006.
8. Salaуev F., Qurboniyozov G. Adabiyotshunoslik atamalarining izohli
so‘zligi. – T.: “Yangi asr avlodi”, 2011.
9. Qahramonov Q. Adabiy tanqidchilik: yangilanish jarayonlari. – T.:
O‘zbekiston Milliy kutubxonasi, 2009.
Ilmiy adabiyotlar:
10. Abduqodirov A. va boshqalar. Keys stadi uslubi: nazariya, amaliyot va
tajriba. – T.: Tafakkur qanoti, 2012.
11. Azizxo‘ja у eva N.N. O‘qituvchi tayyorlashning pedagogik texnologiyasi.
– T.: Nizomiy nomli TDPU, 2000. – 52 b.
87

12. Акинфиева Н.В. Стратегия образователного технологии: сущность,
отличительные признаки . – Саратов : СГУ , 2004. – С . 11-16.
13. Борев Ю. Теория литературы . Энциклопедический словарь. – M .:
Асрел-Аст, 2003. 576 с.
14. Введение в литературоведение. Литературное производение:
основные понятия и термины. – M .: Высшая школа , 1999. 554 с.
15. Yo‘ldoshev Q. Adabiyot o‘qitishning ilmiy-nazariy asoslari. – T:
«O‘qituvchi», 1997.
16. Yo‘ldoshev Q. Yoniq so‘z. – T.: “Yangi asr avlodi”, 2006.
17. Yo‘ldoshev Q., Yusupov J. Badiiy tahlil asoslari. – Urganch: UrDU
nashriyoti, 2008.
18. Yo‘ldoshev J.G‘., Usmonov S.A. Zamonaviy pedagogik texnologiyalarni
amaliyotga joriy qilish / O‘qituvchilarning ilg‘or pedagogik texnologiyalar
bo‘yicha nazariy va amaliy bilimlarini oshirish kurslari trenerlari uchun qo‘llanma.
Mas’ul muharrir: S.Hasanov. – T.: A.Avloniy nomidagi XTXQTIOMI, 2008. –
130 b.
19. Jo‘raqulov U. Hududsiz jilva. – T.: “YAngi asr avlodi”, 2006.
20. Ziyomuhammedov B. Yangi pedagogik texnologiya: nazariya va
amaliyot. – T.: Chinoz ENK , 2002. – 124 b.
21. Karimov H. Adabiyot nazariyasining ilmiy asoslari. – T.: “Vangi nashr”,
2010.
22. Normatov U. Tafakkur yog‘dusi. – T.: “Fikr-media”, 2005.
23. Rasulov A. Tahlil, talqin, baho. – T.: “Fan”, 2006.
24. Sarimsoqov B. Badiiylik asoslari va mezonlari. – Andijon. “Hayot”,
2005.
25. Sultonov I. Adabiyot nazariyasi. – T. : Sharq. 2005.
26. Saydaxmedov N. Yangi pedagogik texnologiya mohiyati va zamonaviy
lo y ihasi. – T.: Respublika t a’lim markaz i , 1999. – 55 b.
27. Tolipova J.Yu. Pedagogik texnologiyalar – do‘stona muhit yaratish omili.
– T.: YUNISEF, 2005. – 296 b.
88

28. Tolipov O‘.Q., Usmonbo у eva M. Pedagogik texnologiya asoslari //
“ Maktab va hayot ” jurnaliga ilova. – T.: O‘zPFITI, 2003. – 32 b.
29. Tolipov O‘.Q., Usmonbo у eva M. Pedagogik texnologiya : nazariya va
amaliyot. – T.: “Fan”, 2005. – 205 b.
30. Ulug‘bek Hamdam. Badiiy tafakkur tadriji. – T.: «YAngi asr avlodi»,
2003.
31. Ulug‘bek Hamdam. Yangilanish ehtiyoji. –T.: “Yangi asr avlodi”, 2007.
32. Qahramonov Q. Adabiy tanqid: yangilanish jarayonlari. – T.:
O‘zbekiston Milliy kutubxonasi, 2009.
33. Quronov D. Adabiyotshunoslik lug‘ati. – T.: «Fan», 2010.
Elektron ta’lim resurslari:
1. http://www.lex.uz
2. http://www. ziyonet .uz
3. http://www. gov .uz
4. http://www.ziyouz.uz
5. http://sharh.uz
89

Sotib olish