Topiraq qásiyetleri hám ósimliklerge tásiri - Melioratsiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	34000UZS
Hajmi	72.1KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	12 Sentyabr 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Melioratsiya

Sotuvchi

Rawshan Mamutov

Ro'yxatga olish sanasi 12 Sentyabr 2025

0 Sotish

Topiraq qásiyetleri hám ósimliklerge tásiri

Sotib olish

TEMA :Topiraq qásiyetleri hám ósimliklerge tásiri.
MAZMUNI
KIRISIW ..................................................................................................................2
I-BAP.Topıraqtıń fizikalıq, ximiyalıq hám biologiyalıq qásiyetleri.
1.1Topıraqtıń payda bolıwı hám quramı topıraqtıń fizikalıq qásiyetleri.. ..................... .5
1.2Topıraqtıń ximiyalıq qásiyetleri topıraqtıń biologiyalıq iskerligi.. . ............. ... ....11
II-BAP .Topıraq qásiyetleriniń ósimliklerge tásiri.
2.1Topıraqtıń azıqlandırıw qásiyetleri hám ósimlik ósiwi topıraq ıg"allı g"ı hám
ósimlik suw rejimi....................................................................................................16
2.2Topıraq quramı hám ósimlik tamır sisteması topıraqta
g"ı mikroorganizmler hám
ósimliklerdiń óz ara baylanısı..................................................................................23
JUWMAQLAW ......................................................................................................28
PAYDALANIL
Ǵ2AN ÁDEBIYATLAR ................................................................30
1

KIRISIW
Topıraq adamzat turmısı hám pútkil tiri tábiyat ushın sheksiz áhmiyetke iye
bolgan tábiyiy resurslardan biri. Ol tek ósimlikler jasawı hám ósiwi ushin zárúr
bolgan tiykarģı ortalıq emes, al topiraq arqalı suw, hawa hám azıqlıq zatlardıń
aylanısı da támiyinlenedi. Ósimlikler óz ómiri dawamında tamırları arqalı
topıraqtan kerekli elementlerdi aladı hám bunıń esabınan ónim payda etedi.
Topıraq hám ósimlikler arasındag"ı bul tábiy g"ıy baylanıslılıq awıl xojalı g"ı,
ekologiya hám qorsha
g"an ortalıqtı qor g"aw sıyaqlı tarawlarda bárqulla áhmiyetli
tema bolıp kelmekte. Topıraqtıń quramı, dúzilisi, fizikalıq hám ximiyalıq
qásiyetleri onıń ónimdarlı
g"ın belgileydi hám nátiyjede ósimliklerdiń ósiwine
tikkeley tásir kórsetedi. Hár bir topıraq túri ózine tán ózgesheliklerge iye. bolıp,
onda
g"ı mexanikalıq bóleksheler qatnası, ya g"nıy qum, saz hám ılay mu g"darı onıń
suwdı uslap turıw, hawa ótkeriw hám azıqlıq zatlar menen támiyinlew qábiletine
tikkeley baylanıslı. Topıraqta
g"ı ı g"allıq dárejesi ósimlik suw balansınıń áhmiyetli
faktorı bolıp esaplanadı. Qur
g"aq topıraqlarda tamır sistemasınıń jeterli
rawajlanba
g"anlı g"ı yamasa azıqlıq zatlardıń jetispewshiligi baqlanadı. Sonday-aq,
topıraqtıń pH dárejesi de ósimlikler ushın áhmiyetli faktor esaplanadı. Ayırım
ósimlikler kislotalı ortalıqtı jaqsı kórse, basqaları neytral yamasa siltili
sharayatlarda jaqsı ósedi. Sonıń ushın túrli aymaqlar ushın sáykes ósimliklerdi
tańlawda topıraq pH kórsetkishleri yesapqa alınadı.
Topıraqtıń biologiyalıq iskerligi, ya
g"nıy onda paydalı mikroorganizmler,
qurtlar hám basqa tiri janzatlardıń bolıwı onıń tábiyiy ónimdarlı
g"ın arttıradı. Mısalı,
azot fiksatsiyası menen shu
g"ıllanıwshı bakteriyalar ósimlikler ushın júdá áhmiyetli
bolıp, olar topıraqtı tábiyiy túrde azıq penen bayıtadı. Bunnan tısqarı, mikoriza
zamarrıqları tamırlar menen simbiozda jasap, ósimliklerge fosfor sıyaqlı
elementlerdi jetkerip beriwde áhmiyetli rol oynaydı. Eger topıraqtıń quramı hám
ja
g"dayı jamanlassa, ósimlikler ósiwden toqtaydı, ónimdarlıq azayadı hám bul bolsa
azıq-awqat qáwipsizligine qáwip tuwdıradı. Sonıń ushın da topıraqtıń ónimdarlı
g"ın
saqlaw hám arttırıw ilajların kóriw zárúr. Bul processte organikalıq hám mineral
tóginler qollanıladı, sonday-aq, agrotexnikalıq usıllar arqalı topıraq strukturasın
2

jaqsılaw múmkin. Jer súriw, almaslap egiw, jasıl tóginlew sıyaqlı ilajlar topıraqtı
jeńillestirip, ondag"ı paydalı ózgesheliklerdi tiklewge járdem beredi. Topıraqtıń
ósimliklerge tásirin tereń úyreniw arqalı biz turaqlı awıl xojalı
g"ın támiyinleymiz,
ónimdarlıqtı arttıramız hám ekologiyalıq turaqlılıqtı saqlaymız. Bul másele tek
g
"ana ilimpazlar emes, al diyqanlar, siyasachılar hám keń jámiyechiliktiń itibarında
bolıwı kerek. Negizinde, salamat topıraq - turaqlı turmıstıń tiykarı bolıp esaplanadı.
Kurs isınıń aktuallı
g2ı :Búgingi kúnde xalıqtıń azıq-awqat qáwipsizligin
támiyinlew, ekologiyalıq turaqlılıqtı saqlaw hám turaqlı awıl xojalı
g"ın
rawajlandırıw máseleleri áhmiyetli wazıypalardan biri bolıp esaplanadı. Bunda eń
áhmiyetli faktorlardan biri sıpatında topıraqtıń ja
g"dayı, onıń qásiyetleri hám bul
qásiyetlerdiń ósimliklerge kórsetetu
g"ın tásirin tereń úyreniw zárúrligi bar g"an sayın
artıp barmaqta. Klimat ózgerisleri, jer resurslarınan nadurıs hám intensiv
paydalanıw, sonday-aq, topıraqtıń eroziya
g"a ushırawı, shorlanıwı hám
degradaciyası pútkil dúnya boylap awır ekologiyalıq mashqalalardı keltirip
shı
g"armaqta. Ásirese, topıraq ónimdarlı g"ınıń tómenlewi nátiyjesinde zúráátlilik
azayıp, insan salamatlı
g"ına tikkeley tásir etetu g"ın azıq-awqat ónimleriniń sapası da
tómenlemekte.
Sol sebepli, topıraqtıń fizikalıq, ximiyalıq hám biologiyalıq qásiyetlerin durıs
bahalaw, olardı saqlaw hám jaqsılaw jolların islep shı
g"ıw, topıraq hám ósimlik
arasında
g"ı tábiy g"ıy baylanıslardı tereń úyreniw zamanagóy agronomiya hám
ekologiya pániniń eń áhmiyetli ba
g"darlarınan birine aylanbaqta. Bul ba g"darda g"ı
bilimler tiykarında nátiyjeli diyqanshılıq júrgiziw, jer resurslarınan aqıl
g"a u g"ras
paydalanıw, topıraqtı degradaciyadan qor
g"aw hám ekologiyalıq turaqlılıqtı
támiyinlew múmkin. Sonıń ushın da "Topiraq qásiyetleri hám ósimliklerge tásiri"
teması ilimiy, ámeliy hám sociallıq jaqtan júdá áhmiyetli bolıp, onı úyreniw
búgingi kún talabası.
Kurs isınıń maqseti : T opıraqtıń fizikalıq, ximiyalıq hám biologiyalıq qásiyetlerin
úyreniw hám usı qásiyetlerdiń ósimlikler ósiwi, rawajlanıwı hám ónimdarlı
g"ına
qanday tásir kórsetiwin anıqlawdan ibarat. Topıraq quramı hám dúzilisiniń ósimlik
tamır sistemasınıń iskerligi, azıqlanıw rejimi, suw hám hawa menen támiyinleniw
3

dárejesi arqalı ósimlik fiziologiyasına tásiri tereń tallanadı. Sonıń menen birge,
topıraqtıń jag"dayın jaqsılaw, onıń ónimdarlı g"ın saqlaw hám arttırıw boyınsha ilimiy
tiykarlan
g"an usınıslardı islep shı g"ıw da usı jumıstıń áhmiyetli wazıypası bolıp
tabıladı. Bul temanı úyreniw arqalı topıraq hám ósimlikler arasında
g"ı quramalı óz-
ara baylanıslardı túsiniwge erisiw, turaqlı hám ekologiyalıq taza awıl xojalı
g"ın
rawajlandırıw
g"a xızmet etetu g"ın bilim hám kónlikpelerdi qáliplestiriw názerde
tutıl
g"an.
Kurs isınıń predmeti : T opıraq qásiyetleriniń ózgeriwi hám olardıń ósimliklerdiń
ósiwine, rawajlanıwına hám de ónimdarlı
g"ına tásir kórsetiw mexanizmleri
esaplanadı. Atap aytqanda, topıraqtıń fizikalıq (dúzilis, ı
g"allıq, tı g"ızlıq), ximiyalıq
(pH, azıqlıq zatlar mu
g"darı) hám biologiyalıq (mikroorganizmler aktivligi)
qásiyetleri ósimliklerdiń tirishilik proceslerine qanday tásir etetu
g"ının úyreniw
predmeti sıpatında tańlan
g"an.
Kurs isınıń wazıypaları :Waziypalari.
 Topıraqtıń fizikalıq, ximiyalıq hám biologiyalıq qásiyetlerin anıqlaw hám
táriyiplew.
 Hár qıylı topıraq túrleriniń ósimlik ósiwine tásir etiw mexanizmlerin
úyreniw.
 Topıraqtıń azıqlıq zatları, ı
g"allılıq dárejesi hám pH kórsetkishiniń ósimlik
ónimdarlı
g"ına tásirin talqılaw.
 Topıraq mikroorganizmleriniń ósimlik rawajlanıwında
g"ı rolin anıqlaw.
 Topıraqtıń jamanlasıwı hám degradaciya ja
g"dayları haqqında ma g"lıwmat
beriw.
 Topıraq sapasın jaqsılaw hám ónimdarlı
g"ın arttırıw boyınsha nátiyjeli
agrotexnikalıq ilajlardı usınıs etiw.
Kurs isınıń dúzilisi :K urs jumisi. Kirisiw, 2 bap, 4 paragraf, juwmaqlaw hám
paydalanıl
g"an ádebiyatlardan ibarat.
4

I-BAP. Topıraqtıń fizikalıq, ximiyalıq hám biologiyalıq qásiyetleri.
1.1Topıraqtıń payda bolıwı hám quramı topıraqtıń fizikalıq qásiyetleri .
Topiraq jer betiniń eń áhmiyetli tábiyiy qatlamı bolip, ol millionlap jillar
dawamında tábiyiy procesler nátiyjesinde payda boladı. Topıraqtıń payda bolıw
procesi quramalı hám uzaq dawam etetug"ın evolyucion ózgerisler kompleksi bolıp
tabıladı. Tiykarınan, taw jınıslarınıń hawa rayı tásirinde maydalanıwınan baslanadı.
Bul proceste taw jınısları mexanikalıq tásirler, ximiyalıq reakciyalar hám
biologiyalıq iskerlik tásirinde áste-aqırın buzıladı. Jawın, samal, temperaturanıń
ózgeriwi hám basqa tábiyiy faktorlar jınıslardıń ximiyalıq hám fizikalıq
qásiyetlerin ózgertedi. Bul process dawamında taw jınıslarınıń beti qattı bóleklerge
ajıraladı hám olardıń ústinde jańa zatlardıń payda bolıwı júzege keledi. Sonıń
menen birge topıraqtıń payda bolıwında ósimlikler hám mikroorganizmlerdiń
iskerligi de áhmiyetli rol oynaydı. Ósimliklerdiń tamırları jınıslar arasına kirip,
olardı bosatadı, biologiyalıq zatlar arqalı ximiyalıq ózgerislerdi tezlestiredi hám
organikalıq zatlardıń payda bolıwın támiyinleydi. bolıwına járdem beredi.
Topıraq payda boliw processi dawamında organikalıq hám anorganikalıq
zatlardıń teń salmaqlılı
g"ı qáliplesedi. Anorganikalıq zatlarga taw jınıslarınıń
maydalangan qaldıqları kiredi, organikalıq zatlarga bolsa óli ósimlik hám haywan
qaldıqları hám de mikroorganizmler iskerligi nátiyjesinde payda bolgan zatlar
kiredi. Bul proceslerdi zat aylanısı dep ataw múmkin. Zat aylanısı topıraqtıń
biologiyalıq iskerliginiń tiykarı bolıp, onda azot, fosfor, kaliy hám basqa áhmiyetli
elementlerdiń aylanısı ámelge asırıladı. Topiraqtıń quramı ogan tán bolgan ózine
tán fizika, ximiya hám biologiya qásiyetlerin qáliplestiredi. Topiraq quramında úsh
tiykargı komponent bar: qattı bólim, suyıq bólim hám gaz bólim. Qattı bólim taw
jınıslarınıń bóleklengen qaldıqlarınan hám organikalıq zatlar qatlamınan ibarat.
Suyıqlıq bólegi topıraqta
g"ı ı g"allıq bolıp, ol ósimlik tamırları tárepinen sorıladı hám
tirishilik proceslerin támiyinleydi. Gaz bólegi bolsa topıraqta
g"ı hawa bolıp, ol
topıraqta
g"ı kislorod almasıwın támiyinleydi. Topıraqtıń fizikalıq qásiyetleri oniń
funkciyasın belgileydi hám ósimliklerdiń tirishilik iskerligine tikkeley tásir
kórsetedi. Topıraqtıń dúzilisi onıń mexanikalıq quramı menen baylanıslı bolıp,
5

topıraqtag"ı hár túrli ólshemdegi bóleksheler qatnası arqalı anıqlanadı. Qum
bóleksheleri úlkenirek hám kóbirek bos orınlar
g"a iye bolsa, saz hám saz
bóleksheleri mayda hám tı
g"ızlaw boladı. Topıraq dúzilisi ósimlik tamırları ushın
áhmiyetli shárayatlardı jaratadı, sebebi ol tamırlardıń hawa hám suw menen
támiyinleniwin belgileydi. Topıraqtıń tı
g"ızlı g"ı onıń qattılıq dárejesin kórsetedi.
Tómengi tı
g"ızlıq topıraqtı jumsaq hám tamırlar ushın qolaylı etedi, joqarı tı g"ızlıq
bolsa tamırlardıń ósiwin shekleydi.
Topıraqta
g"ı ı g"allıq sıyımlılı g"ı bolsa onıń suwdı uslap turıw qábileti bolıp
tabıladı. Bul kórsetkish ósi mliklerdiń suw támiynatında júdá áhmiyetli orın tutadı.
Topıraq suwdı ózinde saqlap, tamır sistemasına áste-aqırın jetkerip beredi.
Topıraqtıń hawa ótkizgishligi de ósimliklerdiń dem alıw proceslerine tásir etedi.
Topıraqta kislorod jetispewshiligi tamırlardıń ósiwin tómenletedi hám ósimliklerdi
hálsiretedi. Sol sebepli topıraqtıń fizikalıq qásiyetlerin biliw awıl xojalı
g"ında,
ba
g"shılıqta hám ekologiyalıq izertlewlerde úlken áhmiyetke iye. Topıraqtıń hár bir
fizikalıq kórsetkishi onıń ekologiyalıq ja
g"dayın hám ósimliklerdiń salamat ósiwin
támiyinlew imkaniyatın belgileydi. Topıraq hám ósimlik arasında
g"ı qatnasıqlar
quramalı bolıp, olardı úyreniw agronomiya hám ekologiya pánleriniń tiykar
g"ı
wazıypalarınan biri esaplanadı. Topıraqtıń durıs bahalanıwı hám onnan aqıl
g"a
u
g"ras paydalanıw ónimdarlıqtı arttırıw, topıraqtı degradaciyadan qor g"aw hám
tábiy
g"ıy resurslardı turaqlı basqarıw ushın zárúr. Sonıń menen birge, topıraqtıń
fizikalıq qásiyetlerin jaqsılaw ushın hár qıylı agrotexnikalıq ilajlar, máselen,
mulchalaw, suw
g"arıw hám jer islew usılları qollanıladı.
Topıraqtıń fizikalıq qásiyetlerin úyreniw nátiyjesinde alın
g"an ma g"lıwmatlar
diyqanshılıqta ónimdarlıqtı arttırıw hám eginlerdi joqarı sapada jetistiriwge járdem
beredi. Topıraqtıń túrli qatlamları arasında
g"ı fizikalıq kórsetkishler ayırmashılı g"ı
ósimliklerdiń tamır sistemasınıń tereńligin hám tarqalıwın belgileydi. Jaqsı
dúzilgen topıraqta tamır sisteması keń hám tereń ósedi, bul bolsa ósimliklerge suw
hám azıqlıq zatlardı nátiyjeli qabıl etiw imkaniyatın jaratadı. Topıraqtıń ı
g"allıq
sıyımlı
g"ı kóplegen klimat sharayatlarında ósimliklerdiń qur g"aqshılıqqa
shıdamlılı
g"ın arttıradı. Sol sebepli, topıraqtı suw g"arıw rejimin dúziwde onıń ı g"allıq
6

sıyımlıg"ın esapqa alıw áhmiyetli. Topıraqtıń hawa ótkiziwsheńligi bolsa topıraqta g"ı
mikroorganizmlerdiń jumısın támiyinleydi. Kislorod jetispewshiligi topıraqta
anaerob sharayatlar júzege keliwine alıp keledi, bul bolsa ósimlik tamırları hám
mikrofloranıń unamsız ja
g"dayına sebep boladı. Sonıń menen birge topıraqtıń
qattılı
g"ı hám tı g"ızlı g"ı da agrotexnika ushın áhmiyetli kórsetkish.
Topıraqtıń qattı hám tı
g"ız qatlamı tamırlardıń ósiwin sheklep, suw hám
hawanıń háreketin toqtatadı. Topıraqtı jaqsılaw ushın onı bosatıw, organikalıq zat
qosıw hám basqa usıllar qollanıladı. Topıraqtıń payda bolıwı hám onıń fizikalıq
qásiyetlerin tereń úyreniw adamzat ushın azıq-awqat, kiyim-kenshek, baspana hám
basqa da mútájliklerdi támiyinlewde áhmiyetli orın tutadı. Bul processlerdiń jaqsı
túsiniliwi agrar sektordıń rawajlanıwına, ekologiyalıq teń salmaqlılıqtı saqlaw
g"a
hám tábiy
g"ıy resurslardı turaqlı basqarıw g"a xızmet etedi. Topıraqtıń payda boliw
procesinde hár qıylı geologiyalıq, ximiyalıq hám biologiyalıq faktorlar birlesip,
oniń quramı hám dúzilisin qáliplestiredi. Hár bir aymaqtıń ózine tán topıraq túri
hám fizikalıq ózgeshelikleri bolıp, bul ósimliklerdiń beyimlesiwi hám
rawajlanıwına tásir etedi. Sol sebepli, topıraq hám ósimlikler arasında
g"ı qatnaslardı
tereń úyreniw agronomlar, ekologlar hám ilimpazlar ushın tiykar
g"ı wazıypa bolıp
qalmaqta. Topıraqtıń mexanikalıq quramı onıń tiykar
g"ı fizikalıq qásiyetlerin
belgileytu
g"ın eń áhmiyetli faktorlardan biri. Mexanikalıq quram topıraqtaģı hár
túrli ólshemdegi mineral bólekshelerdiń qatnası hám tarqalıwınan ibarat bolıp, bul
bóleksheler ádette qum, ilay hám saz sıyaqlı túrlerge bólinedi. Hár bir bóleksheniń
túri topıraqtıń ulıwma qásiyetleri, sonıń ishinde, suwdı uslap turıw qábileti, hawa
ótkiziwsheńligi, tı
g"ızlı g"ı hám azıqlıq zatlardı saqlaw qásiyetlerine ózine tán tásir
kórsetedi.
Sol sebepli topıraqtıń mexanikalıq quramın biliw awıl xojalı
g"ı, ba g"shılıq
hám ekologiya tarawlarında júdá úlken áhmiyetke iye. Qum bóleksheleri eń irisi
bolip esaplanadı. Olardıń úlkenligi ádette 0,05 millimetrden 2 millimetrge shekem
boladı. Qumlı topıraqlarda bóleksheler arasında
g"ı boslıqlar úlken boladı, sol
sebepli bunday topıraqlar suwdı tez a
g"ızadı hám hawanı jaqsı ótkeredi. Qum
topıraqları júdá jaqsı qur
g"aydı, sonıń ushın olar kóbinese qur g"ag"an hám ı g"allıqtı
7

uzaq uslay almaytug"ın boladı. topıraq túrleri sıpatında tán alınadı. Qumlı
topıraqlardıń azıq zatlardı uslap qalıw qábileti tómen bolıp, olar azıq zatlardı tez
joq etedi. Sonıń menen birge, qum topıraqları tamırlar ushın tereń kiriw hám
rawajlanıw imkaniyatın beredi, sebebi olar dúzilisi ja
g"ınan júdá jeńil hám hawalı
boladı. Ílay bóleksheleri ólshem jaģınan qum hám saz arasında jaylasadı, olardıń
úlkenligi shama menen 0,002 den 0,05 millimetrge shekem boladı. Ílay topıraq
quramında qum hám saz arasında
g"ı qatnas teń salmaqlı bolıp, olar topıraqtıń eń
ónimdarlı túrlerinen esaplanadı. Ílay topıraqlar suwdı jaqsı uslap turadı hám azıqlıq
zatlar ushın jaqsı "ombor" wazıypasın atqaradı.
Ílay topıraqlarda suw támiynatı ósimlikler ushın optimal dárejede bolıp, olar
qur
g"aqshılıqqa hám artıqsha ı g"allıqqa qarsılıq kórsetedi. Bunnan tısqarı, saz
topıraqlarda topıraq mikroorganizmleriniń iskerligi jaqsı rawajlangan boladı, bul
bolsa organikalıq zatlardıń tarqalıwı hám zat aylanısı proceslerin jedellestiredi. Ílay
topıraqlardıń strukturası jaqsılan
g"anda olar kóp qırlı qásiyetlerge iye boladı, bunda
topıraq jaqsı hawa hám suw almasıwına iye bolıp, ósimlik tamırları ushın qolaylı
ortalıq jaratadı. Ílay bóleksheleri eń mayda bolip, olardıń úlkenligi 0,002
millimetrden kishi boladı. Ílay quramında
g"ı bóleksheler júdá mayda hám tı g"ız
bolıp, olar arasında
g"ı boslıq az boladı. Sol sebepli saz topıraqlar suwdi júdá jaqsı
uslap turadi, biraq olar hawani az ótkeredi hám tez quriy almaydı. Bul bolsa
topıraqtıń qatıwlanıwı, suwdıń toplanıwı hám geyde tamırlardıń kislorod
jetispewshiligi sıyaqlı mashqalalar
g"a alıp keliwi múmkin. Ílay topıraqlarda
ósimliklerdiń tamırları ushın sharayat qıyınıraq boladı, sebebi olar tı
g"ız hám qattı
bolıp, tamırlardıń tereń kiriwine tosqınlıq etedi. Sonıń menen birge, saz
topıraqlarda azıqlıq zatlardıń kópligi hám olardıń ańsat almasıwı sebepli ósimlikler
ushın paydalı ortalıq payda boladı. Ílaydıń ximiyalıq aktivligi joqarı bolıp, ol suw
hám azıqlıq zatlardı uslap qalıwda áhmiyetli rol oynaydı. Topıraqtıń mexanikalıq
quramında
g"ı bul úsh túrli bólekshe túri topıraqtıń ulıwma qásiyetlerin belgileydi
hám olardıń óz ara qatnasına qarap topıraq túrleri anıqlanadı. Mısalı, qumlı saz
topıraqlarda qum muģdarı kóbirek bolsa, saz topıraqlarda saz muģdarı joqarı
boladı. Sonday-aq, topıraq quramında
g"ı organikalıq zat muģdarı da onıń
8

mexanikalıq qásiyetlerine tásir kórsetedi. Organikalıq zat topıraqtı bosastıradı, onıń
hawasın kóbeytedi hám suwdı uslap turıw qábiletin jaqsılaydı.
Topıraqtıń mexanikalıq quramın biliw topıraqtı tárbiyalaw, suwg"arıw rejimin
dúziw hám ósimliklerdi jetistiriw ushın tiykar
g"ı kórsetkish bolıp tabıladı. Mısalı,
qumlı topıraqlarda kóbirek suw
g"arıw talap etiledi, sebebi olar suwdı tez jo g"altadı.
Ílay topıraqlarda al suw
g"arıw mu g"darın optimallastırıw kerek, sebebi olar suwdı
uzaq waqıt saqlap turadı. Ílay topıraqlarda bolsa suwdıń toplanıwın aldın alıw ushın
drenaj sistemaların shólkemlestiriw áhmiyetli. Topıraqtıń mexanikalıq quramın
úyreniw tek
g"ana awıl xojalı g"ında emes, al qurılıs hám qorsha g"an ortalıqtı qor g"aw
tarawlarında da keńnen qollanıladı. Mısalı, qurılısta topıraqtıń tı
g"ızlı g"ı hám
strukturası imarat tırna
g"ınıń bekkemligi hám turaqlılı g"ına tásir kórsetedi. Sonday-
aq, topıraqtıń eroziyaga shidamlılı
g"ı da oniń mexanikalıq quramına baylanıslı.
Tómengi bóleksheler túrleriniń qásiyetleri topıraqta
g"ı suw háreketi hám
bólistiriliwine de tásir etedi. Qumlı topıraqlarda suw tereń qatlamlar
g"a tez kiredi,
bul bolsa suw támiynatın tez hám nátiyjeli etedi. Ílay topıraqlarda bolsa suw bette
toplanıwı múmkin hám áste-aqırın kirip baradı, bul bolsa geyde suw basıw
ja
g"dayların keltirip shı g"aradı.
Sonlıqtan topıraqtıń mexanikalıq quramın anıqlaw topıraqtı durıs basqarıw
hám onnan nátiyjeli paydalanıw ushın áhmiyetli. Topıraqtıń mexanikalıq
quramında
g"ı qum, ılay hám saz bóleksheleriniń óz ara qatnasın anıqlaw ushın
laboratoriyalıq usıllar bar bolıp, olar topıraqtıń túrin hám sapasın bahalaw
imkaniyatın beredi. Bul ma
g"lıwmatlar tiykarında awıl xojalı g"ı texnologiyaları hám
agrotexnikalıq ilajlar islep shı
g"ıladı. Topıraqtıń mexanikalıq quramı onıń
biologiyalıq iskerligine de tásir kórsetedi. Mısalı, qumlı topıraqlarda
mikroorganizmlerdiń iskerligi tómen bolıwı múmkin, sebebi olardıń tirishiligi
ushın kerekli ı
g"allıq hám azıqlıq zatlardıń jetispewshiligi baqlanadı. Ílay
topıraqlarda bolsa mikroflora bay hám aktiv boladı, bul bolsa zat aylanısı
proceslerin jedellestiredi. Ílay topıraqlarda bolsa joqarı ı
g"allıq hám tı g"ızlıq geyde
mikroorganizmlerdiń ósiwine tosqınlıq etedi. Topıraqtıń mexanikalıq quramı
ósimlikler tamır sistemasınıń rawajlanıwı hám tarqalıwına tikkeley tásir etedi.
9

Tómengi bólekshe túrleri tamırlarg"a hár qıylı dárejede imkaniyat jaratadı. Qum
topıraqlarda tamırlar ańsat háreketlenedi hám keń tarqaladı, saz topıraqlarda bolsa
tamır sisteması turaqlı hám jaqsı rawajlangan boladı.
Ílay topıraqlarda tamırlardıń tereń kiriwi hám rawajlanıwı sheklengen bolıwı
múmkin. Sol sebepli topıraqtıń mexanikalıq quramı agronomlar tárepinen
ósimliklerdi tárbiyalaw, suw
g"arıw hám tóginlew rejimin durıs shólkemlestiriwde
itibarlı úyreniledi. Topıraqtıń mexanikalıq quramı haqqında
g"ı bilimlerge iye bolıw
topıraqtı durıs basqarıw, onıń ónimdarlı
g"ın arttırıw hám uzaq múddet turaqlılı g"ın
támiyinlew ushın zárúr. Solay etip, tómengi bóleksheler túrleri - qum, ılay hám saz
topıraqtıń sapasın hám ósimliklerge tásirin belgileytu
g"ın áhmiyetli faktorlar bolıp
tabıladı. Olardıń óz ara teń salmaqlılı
g"ı topıraqtıń turaqlılı g"ına, biologiyalıq
iskerligine hám zúráátliligine sezilerli tásir kórsetedi.
10

1.2 Topıraqtıń ximiyalıq qásiyetleri topıraqtıń biologiyalıq iskerligi.
Topıraqtıń ximiyalıq qásiyetleri oniń ósimlikler ósiwi hám rawajlanıwında
tikkeley tásir kórsetetuģın en áhmiyetli faktorlardan biri. Bul ózgeshelikler
arasında eń tiykarg"ı orın pH dárejesi, sonday-aq topıraqta g"ı tiykar g"ı azıqlıq
zatlardıń bar ekenligi hám olardıń quramı bolıp tabıladı. Topıraqtıń pH dárejesi
onıń kislotalılıq yamasa siltililik dárejesin bildiredi hám ósimlikler ushın bar
bolgan azıqlıq zatlar muģdarına sezilerli tásir etedi. pH dárejesi topıraqtaģı
ximiyalıq reakciyalar, azıqlıq zatlardıń eriwsheńligi hám mikroorganizmler
iskerligi sıyaqlı proceslerdi tártipke saladı. Topıraqtıń pH dárejesi tiykarınan
kislota yamasa siltilerdiń koncentraciyası menen belgilenedi hám ádette 0 den 14
ke shekemgi ólshemde kórsetiledi. Ortasha - 7 neytral esaplanadı, onnan tómen
kórsetkishler kislotalıqtı, joqarı kórsetkishler bolsa siltililikti bildiredi. Topıraqtıń
pH dárejesi júdá kislotalı yamasa siltili ja
g"dayda bolsa, kóplegen azıqlıq zatlar
ósimlikler ushın bar bolmay qaladı. Mısalı, júdá kislotalı topıraqlarda fosfor, kalciy
hám magniy sıyaqlı elementler erkin formada bolmawi múmkin.
Sonıń menen birge, júdá siltili topıraqlarda bolsa temir, marganec hám
fosfordıń eriwsheńligi kemeyedi. Topıraqtıń optimal pH dárejesi ósimliklerdiń
kópshiligi ushın 6 dan 7,5 ge shekemgi diapazonda bolıp, bul ja
g"dayda azıqlıq
zatlardıń eriwsheńligi hám mikroorganizmlerdiń iskerligi eń joqarı dárejede boladı.
Topıraqtıń azıqlıq zatlar quramı da onıń ónimdarlı
g"ın belgilewde áhmiyetli orın
tutadı. Eń tiykargı azıqlıq zatlar sıpatında azot, fosfor hám kaliydi ajıratıp kórsetiw
múmkin. Azot topıraqta yeń kóp mu
g"darda ósimlikler ushın zárúr bol g"an
elementlerden biri. Ol ósimliklerdiń jasıl massa payda etiwinde, ya
g"nıy fotosintez
procesinde tiykarģı rol oynaydı. Azottıń jetispewshiligi ósimliklerdiń reńiniń
sar
g"ayıwı, ósiwiniń tómenlewi hám ónimdarlıqtıń tómenlewine alıp kelip keledi.
Topıraqta
g"ı azot tiykarınan eki formada boladı: mineral azot (nitrat hám ammoniy
ionları) hám organikalıq azot. Mineral azot ósimlikler tárepinen tuwridan-tuwri
sorip alınadı, organikalıq azot bolsa topıraqta
g"ı mikroorganizmler tárepinen
mineralizaciyalanıp, ósimlikler ushin bar formaga ótedi. Fosfor ósimlikler ushin
energiya almasıwında áhmiyetli element esaplanadı. Ol ósimliklerdiń tamır
11

sistemasın rawajlandırıwda, miywelerdiń payda bolıwında hám ulıwma ósiw
processlerinde qatnasadı.
Topıraqtag"ı fosfor kóbinese fosfat birikpeleri túrinde bolip, olardıń
eriwsheńligi pH dárejesine baylanıslı. Fosfordıń jetispewshiligi ósimliklerde
tamırlardıń kem rawajlanıwına hám ónimdarlıqtıń páseyiwine alıp keledi. Kaliy
topıraqta
g"ı suwdı uslap turıw hám ósimliklerdiń stress ja g"dayına shıdamlılı g"ın
arttırıwda áhmiyetli. Kaliy ósimliklerdiń kletka qabıqların bekkemleydi, suw
almasıw proceslerin tártipke saladı hám ósimliklerdi keselliklerden qor
g"aydı.
Topiraqta
g"ı kaliy kóbinese yerkin ionlar túrinde bolip, olardıń mu g"darı topıraq
quramına hám agrotexnika sharayatlarına baylanıslı. Topıraqtıń biologiyalıq
iskerligi bolsa onıń sapasın hám ósimlikler ushın qolaylılı
g"ın támiyinleytu g"ın jáne
bir áhmiyetli faktor bolıp esaplanadı. Topıraqta
g"ı mikroorganizmler, shıģanaqlar,
qurtlar sıyaqlı tiri organizmler zat aylanısı proceslerinde qatnasıp, topıraq
ónimdarlı
g"ın arttırıwda áhmiyetli rol oynaydı. Mikroorganizmler topıraqta g"ı
organikalıq zatlardı tarqatadı, azot hám basqa azıqlıq zatlardıń payda bolıwın
támiyinleydi, sonday-aq, ósimliklerdiń keselliklerge qarsı gúresiwinde járdem
beredi. Topıraq mikroorganizmleriniń quramı hám iskerligi topıraq sharayatlarına,
ásirese ı
g"allıq hám pH dárejesine baylanıslı.
Olardıń aktivligi topıraqta
g"ı organikalıq zat mu g"darı kóbeygen sayın artadı.
Shayanlar topıraqtı jumsartadı, oni hawalandıradı hám organikalıq zatlardı basqa
organizmler ushin qolaylı formaga keltiredi. Olar topıraqtı mexanikalıq hám
biologiyalıq jaqtan jaqsılawda sheksiz áhmiyetke iye. Sonıń menen birge,
shayanlar topıraqta
g"ı organikalıq zatlardıń mikroaymaqlar g"a bólistiriliwin
támiyinleydi, bul bolsa topıraqta
g"ı azıq zatlar aylanısın jaqsılaydı. Qurtlar
topıraqta
g"ı biologiyalıq iskerlikti arttırıwshı eń nátiyjeli organizmlerden biri
esaplanadı. Olar organikalıq qaldıqlardı jemiredi hám oni topiraq quramına
kirgizedi, sol arqalı topıraqtıń azıqlıq zatlar menen bayıwın támiyinleydi.
Qurtlardıń iskerligi topıraqtıń strukturası hám suwdı uslap turıw qábiletin
jaqsılaydı, bul bolsa ósimliklerdiń ósiwi ushın qolaylı sharayat jaratadı. Sonday-aq,
qurtlar topıraqtıń kislorod penen támiyinleniwine járdem beredi, sebebi olar
12

háreketlengende topıraqtag"ı hawa qatlamların keńeytedi. Mısalı, pH dárejesi
mikroorganizmler iskerligine tikkeley tásir etedi, sol sebepli ximiyalıq
sharayatlardıń jaqsılanıwı biologiyalıq proceslerdiń jedellesiwine alıp keledi.
Azıqlıq zatlardıń quramı hám olardıń topıraqta bar boliwi da mikroflora hám
faunaga tásir kórsetedi. Bul procesler óz ara úylesikli halda topıraqtıń ónimdarlı
g"ın
belgileydi. Topıraqtı basqarıwda usı ximiyalıq hám biologiyalıq ózgesheliklerdi
esapqa alıw awıl xojalı
g"ında ónimdarlıqtı arttırıw, topıraqtıń degradaciyasın aldın
alıw hám tábiy
g"ıy resurslardı turaqlı basqarıw ushın áhmiyetli. Agrotexnikalıq
ilajlar, máselen, tóginlew, pH ti tártipke salıw hám topıraqtıń biologiyalıq
iskerligin qollap-quwatlaw arqalı topıraqtıń sapasın jaqsılaw múmkin. Nátiyjede,
ósimlikler ushın zárúr bol
g"an ortalıq jaratıladı, ónimdarlıq kóbeedi hám topıraqtıń
tábiy
g"ıy ja g"dayın saqlap qalıw imkaniyatı artadı. Topıraqta g"ı mikroorganizmler,
shı
g"anaqlar hám qurtlardıń iskerligi, sonday-aq, ximiyalıq qásiyetlerdiń optimal
dárejede bolıwı topıraq hám ósimlikler arasında
g"ı úzliksiz baylanıstı támiyinleydi.
Bul bolsa insaniyat ushın turaqlı hám nátiyjeli awıl xojalı
g"ı sistemasın jaratıw
ushın tiykar bolıp esaplanadı. Topıraq - bul ózine tán quramalı sistema bolıp, onı
hár tárepleme úyreniw awıl xojalı
g"ı, ekologiya hám tábiy g"ıy resurslardı
basqarıwda úlken áhmiyetke iye. Joqarıda
g"ı tekstlerde keltirilgen ma g"luwmatlar
tiykarında topıraqtıń mexanikalıq, ximiyalıq hám biologiyalıq qásiyetleri onıń
uluwma sıpatın, ósimliklerge tásirin hám ónimdarlıq dárejesin belgileytu
g"ın yeń
tiykar
g"ı faktorlar yekenligin anıq kóriw múmkin. Hár bir qásiyet topıraqtı jaqsılaw
hám ónimdarlı
g"ın arttırıw ushın nátiyjeli usıllardı islep shı g"ıwda tiykar wazıypasın
atqaradı.
Mexanikalıq quram topıraqta
g"ı qum, saz hám saz sıyaqlı tómengi
bóleksheler túrleriniń qatnasın bildiredi hám bul qatnas topıraqtıń fizikalıq
qásiyetlerin, suw hám hawa almasıwı proceslerin basqaradı. Mısalı, qumlı
topıraqlar tez kewedi hám suwdi jaqsı ótkeredi, biraq olar azıqlıq zatlardı uzaq
saqlay almaydı. Ílay topıraqlarda bul teń salmaqlılıq optimal dárejede bolıp, olar
suwdı uslap turıw hám azıqlıq zatlardı támiyinlewde eń qolaylı esaplanadı. Saz
topıraqlar bolsa óziniń joqarı suwdı uslap turıw qábileti menen ajıralıp turadı, biraq
13

olar tıgız hám hawa almasıwınıń tómenligi sebepli ósimlik tamırları ushın geyde
qolaysız boliwi múmkin. Usı tárepleri topıraqtı tárbiyalaw, suwg"arıw hám
tóginlew sıyaqlı agrotexnikalıq ilajlardı durıs rejelestiriwde úlken áhmiyetke iye.
Topıraqtıń ximiyalıq qásiyetleri, atap aytqanda, pH dárejesi hám azıqlıq
zatlar quramı, ósimliklerdiń ósiwi hám rawajlanıwında sheshiwshi rol oynaydı. pH
dárejesi topıraqtıń kislota yamasa siltililik dárejesin belgilep, azıqlıq zatlardıń
eriwsheńligi hám mikroorganizmler iskerligin basqaradı. Ortasha pH mánisi,
ádette, 6 dan 7,5 ge shekem bolıp, bul diapazonda ósimlikler ushın zárúr bol
g"an
azıqlıq zatlar eń nátiyjeli túrde bar boladı. boladı. Soniń menen birge, azot, fosfor
hám kaliy sıyaqlı tiykarģı azıqlıq elementler topıraqtagı ósimliklerdiń azıqlanıwı
ushın zárúr. Azot ósimliklerdiń jasıl massası hám ulıwma ósiw processlerin
támiyinleydi, fosfor tamır sisteması hám energiya almasıwın rawajlandıradı, kaliy
bolsa suw almasıwı hám stresske shıdamlılıqtı arttıradı. Azıqlıq zatlardıń
jetispewshiligi ósimliklerde kóplegen fiziologiyalıq buzılıwlar
g"a, rawajlanıwdıń
tómenlewine hám ónimdarlıqtıń azayıwına alıp keledi. Sol sebepli, topıraqta
g"ı
azıqlıq zatlardıń quramın turaqlı qada
g"alaw hám zárúr tóginlew ilajların qollanıw
awıl xojalı
g"ında nátiyjelilikti arttırıwdıń áhmiyetli shárti bolıp
esaplanadı.Topıraqtıń biologiyalıq iskerligi, oniń mikroorganizmler, shıģanaqlar
hám qurtlar sıyaqlı tiri organizmler menen baylı
g"ı ózine tán tábiyiy resurs bolip, ol
topıraqtıń azıqlıq zatlardıń aylanısın támiyinlep, strukturalıq jaqtan jaqsılanıwın
hám biologiyalıq turaqlılı
g"ın támiyinleydi. Mikroorganizmler organikalıq zatlardı
tarqatadı, mineral azottı payda etedi hám topıraqta
g"ı biologiyalıq proceslerdi
aktivlestiredi. Shayanlar topıraqtı jumsartıp, oni hawalandıradı hám organikalıq
zatlardı basqalarga qolaylı formada jetkerip beredi.
Qurtlar bolsa topıraqtıń strukturalıq dúzilisin jaqsılaydı, suwdı uslap turıw
qábiletin arttıradı hám kislorod almasıwın jaqsılaydı. Bul organizmler topıraqtıń
salamat hám ónimdarlı bolıwı ushın zárúr bol
g"an biologiyalıq teńsalmaqlıqtı
jaratadı. Olardıń aktivligi topıraqta
g"ı ximiyalıq sharayatlar, ásirese ı g"allıq hám pH
menen tı
g"ız baylanıslı bolıp, optimal sharayatlarda olar topıraq ónimdarlı g"ın
sezilerli dárejede arttıradı.Topıraqtıń mexanikalıq, ximiyalıq hám biologiyalıq
14

qásiyetleri óz ara tıg"ız baylanıslı bolıp, bir-birin tolıqtıradı. Mısalı, mexanikalıq
quram topıraqta
g"ı suw hám hawa almasıwı proceslerin basqaradı, bul bolsa
mikroorganizmlerdiń iskerligine tásir etedi. Ximiyalıq qásiyetler bolsa mikroflora
ushin zárúr bolgan sharayatlardı belgileydi, mikroorganizmler bolsa organikalıq
zatlardı mineralizaciyalap, azıqlıq zatlardı qáliplestiredi. Usı tárizde, topıraqtıń bul
úsh tiykar
g"ı ózgesheligi bir-biriniń iskerligin qollap-quwatlap, topıraqtı tirishilik
ushın qolaylı ortalıqqa aylandıradı.Topıraqtı nátiyjeli basqarıw hám onıń
ónimdarlı
g"ın arttırıw ushın agrotexnikalıq ilajlardı durıs shólkemlestiriw júdá
áhmiyetli. Topıraqtıń mexanikalıq quramına qarap suw
g"arıw rejimi dúziledi,
ximiyalıq qásiyetlerine qarap tóginlew hám pH ti tártipke salıw ilajları qollanıladı.
Sonıń menen birge, biologiyalıq jumıstı qollap-quwatlaw ushın organikalıq
tóginler hám mikroorganizmlerdiń jumısın xoshametlewshi usıllar engiziledi.
Sonday-aq, topıraqtı ekologiyalıq teń salmaqlılıqta saqlaw hám
degradaciyanıń aldın alıw ushın onıń ximiyalıq hám biologiyalıq ja
g"dayın turaqlı
monitoring etiw zárúr. Topıraqtıń artıqsha kislotalanıwı yamasa siltiliwi, azıqlıq
zatlardıń jetispewshiligi yamasa artıqmashlı
g"ı, biologiyalıq jumıstıń tómenlewi
sıyaqlı mashqalalardı óz waqtında anıqlaw hám olardı saplastırıw ilajların kóriw
tábiyattı saqlaw hám awıl xojalı
g"ınıń nátiyjeliligin támiyinlewde áhmiyetli.
Juwmaqlap aytqanda, topıraqtıń mexanikalıq, ximiyalıq hám biologiyalıq
qásiyetlerin tereń úyreniw hám basqarıw awıl xojalı
g"ı hám qorsha g"an ortalıq
tarawında tabıslı jumıs alıp barıw ushın áhmiyetli shárt bolıp esaplanadı. Bul
ózgesheliklerdiń hár biri topıraqtı tirishilik ortalı
g"ı sıpatında jáne de jetilistiriwge
xızmet etedi, ósimlikler ushın zárúr sharayatlardı jaratadı hám insaniyatqa turaqlı
azıq-awqat támiynatın kepilleydi. Sonlıqtan, topıraq penen baylanıslı barlıq
processlerdi kompleksli qatnas tiykarında úyreniw hám basqarıw ekologiyalıq
turaqlılıq hám ekonomikalıq nátiyjelilikti támiyinlewshi áhmiyetli faktor bolıp
esaplanadı.
15

II-BAP. Topıraq qásiyetleriniń ósimliklerge tásiri.
2.1Topıraqtıń azıqlandırıw qásiyetleri hám ósimlik ósiwi topıraq ıg2allı g2ı hám
ósimlik suw rejimi.
Topıraqtıń azıqlandırıw qásiyetleri hám ósimlik ósiwi arasında
g"ı baylanıs,
sonday-aq topıraq ı
g"allı g"ı hám ósimlik suw rejimi máseleleri awıl xojalı g"ı,
agroekologiya hám tábiyattanıw tarawlarında ayrıqsha áhmiyetke iye. Topıraqta
g"ı
makro hám mikroelementlerdiń bar ekenligi ósimliklerdiń salamat ósiwi,
rawajlanıwı hám joqarı zúráát beriwinde tiykar
g"ı faktorlardan biri bolıp, topıraq
ı
g"allı g"ı bolsa ósimliktiń tamır sisteması arqalı suw támiynatı hám suw almasıwın
tártipke saladı. Bul processlerdiń hár biri óz-ara tı
g"ız baylanıslı bolıp, topıraq hám
ósimlik arasında
g"ı quramalı óz-ara tásirlesiwdi quraydı.Makroelementler - azot,
fosfor, kaliy sıyaqlı tiykarģı azıqlıq zatlar bolip, olar ósimliklerdiń ósiwi ushin
úlken kólemde zárúr. Azot ósimliklerde beloklar, fermentler hám xlorofill
sintezinde qatnasadı, sonday-aq ósiw proceslerin tezlestiredi hám jasıl massanıń
payda bolıwına tásir etedi. Azottıń jetispewshiligi ósimliklerde sarpa jıltıraw,
ósiwdiń tómenlewi hám ónimdarlıqtıń tómenlewine alıp keledi. Fosfor energiya
almasıwınıń áhmiyetli elementi bolıp, ol ATF molekulalarınıń tiykarın quraydı,
tamır sistemasın rawajlandıradı hám miywe payda boliw proceslerin stimullaydi.
Fosfor jetispewshiligi tamırlardıń kúshsiz rawajlanıwı, ósiwdiń toqtawı hám
ónimniń az bolıwı menen kórinedi. Kaliy bolsa ósimlik kletkalarınıń suw balansın
saqlawda, fotosintez procesinde hám stress ja
g"daylarında shıdamlılıqtı arttırıwda
áhmiyetli rol atqaradı. Kaliy jetispese, ósimlikler hálsireydi, keselliklerge
beyimligi artadı hám suwdi jaqsı uslap tura almaydı.
Mikroelementler - temir, marganec, cink, mis, bor hám molibden sıyaqlı
elementler az muģdarda kerek bolsa da, olar ósimlik metabolizmi ushın júdá zárúr.
Temir xlorofill sintezi ushın zárúr bolip, onıń jetispewshiligi japıraqlardıń
sar
g"ayıwı menen ótedi. Marganec fermentlerdiń iskerliginde hám fotosintez
procesinde qatnasadı, cink bolsa tuqımlardıń rawajlanıwında áhmiyetli. Mis hám
bor ósimlik kletkalarınıń ósiwi hám qorgalıwı ushın zárúr bolgan ferment
proceslerinde qatnasadı. Mikroelementler topıraq quramında kópshilik ja
g"daylarda
16

yerkin halda bolmaydı, sonıń ushın olardıń bar bolıwı hám ósimliklerge jetkeriliwi
topıraq sharayatlarına hám pH dárejesine baylanıslı. Topıraqtagı azıqlıq zatlardıń
ósimlik tamırlarına jetip barıwı hám ózlestiriliwi topıraq ıg"allı g"ı menen tikkeley
baylanıslı. Topıraq ı
g"allı g"ı ósimlik tamır sistemasınıń suw menen támiyinleniwin
támiyinleydi hám azıqlıq zatlardıń eriydi hám de ózlestiriledi. Topıraqta suwdıń
jetispewshiligi yamasa qur
g"aqshılıq ja g"dayları ósimliklerdiń azıqlanıwın
tómenletedi, tamırlardıń jumısın tómenletedi hám nátiyjede ósiw hám ónimdarlıq
tómenleydi. Ósimlikler suwdı topıraqtan tamırları arqalı aladı, suw tamır
kletkaların keńeytedi, kletkalar arasında
g"ı zat almasıw proceslerin aktivlestiredi.
Topıraq ı
g"allı g"ı jeterli bolganda ósimliklerde fotosintez procesi joqarı dárejede
dawam etedi, kletkalar rawajlanadı hám keselliklerge shidamlılıq artadı.
Qur
g"aqshılıq ja g"daylarında topıraqta g"ı suw mu g"darı sezilerli dárejede
azayadı, bul ósimliklerdiń suw jetispewshiligine ushırawına alıp keledi. Bunday
ja
g"dayda tamırlardıń suwdı sorıw qábileti tómenleydi, ósimliklerde stress ja g"dayı
júzege keledi, kletkalar quraydı hám ósiw toqtaydı. Qur
g"aqshılıq topıraqtagı
azıqlıq zatlardıń háreketin hám ósimlikler tárepinen ózlestiriliwin de azaytadı.
Nátiyjede ósimlikler kóplegen fiziologiyalıq buzılıwlar
g"a ushıraydı, bul bolsa
ónimdarlıqtıń keskin tómenlewine alıp keledi.Sonıń ushın topıraqtıń azıqlandırıw
qásiyetlerin jaqsılaw hám ı
g"allıqtı saqlaw ushın túrli agrotexnikalıq ilajlar
qollanıladı. Tóginler járdeminde topıraqta
g"ı azıqlıq zatlardı balansda uslap turıw,
organikalıq zatlardıń mu
g"darın arttırıw hám mikroelementlerdi toltırıw ósimliktiń
ósiwin xoshametleydi. Suw
g"arıw sistemaları arqalı topıraq ı g"allı g"ı dárejesin
optimal ja
g"dayda uslap turıw qur g"aqshılıqtıń tásirin azaytadı hám ósimliklerdiń
suw támiynatın támiyinleydi. Organikalıq tóginler topıraqtıń strukturası hám
biologiyalıq iskerligin jaqsılap, suwdı uslap qalıw qábiletin arttıradı, bul bolsa
ósimliklerdiń suw
g"a bol g"an talabın kemeytedi.Ulıwma al g"anda, topıraqta g"ı makro
hám mikroelementler jáne topıraq ı
g"allı g"ı ósimliklerdiń salamat ósiwi ushın
áhmiyetli sharayatlar jaratadı. Olardıń teń salmaqlılı
g"ı hám jeterli mu g"darı
ósimlikler metabolizmin, fotosintez procesin hám ónimdarlıqtı támiyinleydi.
Topıraqtı durıs basqarıw hám agrotexnikalıq ilajlardı nátiyjeli qollanıw arqalı
17

ósimliklerdiń ósiwine qolaylı sharayat jaratıw múmkin. Usı tárizde topıraq hám
ósimlik arasındag"ı úylesimlilikti támiyinlew turaqlı awıl xojalı g"ı hám azıq-awqat
qáwipsizligin támiyinlewde áhmiyetli faktor bolıp esaplanadı. Topıraqtıń pH
dárejesi hám ósimliklerdiń o
g"an beyimlesiwi awıl xojalı g"ı hám ekologiya
tarawlarında úlken áhmiyetke iye. Topıraqta
g"ı kislota yamasa siltililik dárejesi
ósimliklerdiń ósiwi, rawajlanıwı hám ónimdarlı
g"ına tikkeley tásir kórsetedi. Hár
bir ósimlik túri óziniń arnawlı pH diapazonında jaqsı rawajlanadı hám rawajlanıwı
ushın belgili bir kislota-siltili ortalıq talap etedi. Sol sebepli, topıraq pH dárejesin
túsiniw hám onı qada
g"alaw ósimliklerdi tárbiyalaw hám ónimdarlıqtı arttırıwda
áhmiyetli rol atqaradı.
Topıraq pH dárejesi - bul onıń kislotalıq yamasa siltililik dárejesin bildiredi.
pH ólshemi 0 den 14 ke shekem bolip, 7 neytral pH di bildiredi. 7 den tómen pH
mánisleri topıraqtıń kislotalı ekenligin, 7 den joqarı mánisler bolsa siltili ekenligin
bildiredi. Topıraq pH dárejesi ózgeriwsheń hám ogan topıraqtaģı ximiyalıq zatlar,
suw, mikroorganizmler iskerligi, ósimlik qaldıqları hám qosılgan tóginler tásir
etedi. Kislotalı topıraqlarda kóp jaģdaylarda temir, alyuminiy hám marganectiń
eriwi artadı, bul bolsa ósimlikler ushin záhárli boliwi múmkin. Soniń menen birge,
fosfor sıyaqlı ayırım azıqlıq zatlardıń eriwi kemeyedi, bul bolsa ósimliklerdiń
azıqlanıwın qıyınlastıradı. Siltili topıraqlarda bolsa ayırım mikroelementlerdiń,
máselen, marganec, cink, temir, bar bolıwı kemeyedi, bul da ósimlik ósiwine keri
tásir kórsetedi. Sol sebepli, ósimlikler pH dárejesine qarap beyimlesiwi yamasa oni
ózgertiwge beyimlesken boliwi zárúr.Kislota ortalı
g"ına shıdamlı ósimlikler
tiykarınan tómen pH sharayatında jaqsı ósedi. Olar topıraqta
g"ı joqarı temir hám
alyuminiy koncentraciyasına shıdam bere alatu
g"ın mexanizmlerge iye. Máselen,
shay, kofe, kók shópler, ayırım japıraqlı ósimlikler hám kóplegen tropikalıq
ósimlikler kislotalı topıraqlarda jaqsı rawajlanadı. Bul ósimliklerdiń tamırları
topıraq kislotalı
g"ına qarsı qor g"anıw mexanizmlerin islep shıqqan bolıp, olar arqalı
zıyanlı zatlardıń tásirin azaytadı. Kislotalı topıraqlarda ósimlikler fosfordı jaqsı
ózlestire alatuģın zatlarga iye bolıp, bul olardıń rawajlanıwına járdem beredi.
18

Siltili topıraqlarga beyimlesken ósimlikler bolsa joqarı pH shárayatında jaqsı
ósedi. Olar kóbinese shor yamasa gipsli topıraqlarda ushirasadı hám kaliy, kalciy,
magniy sıyaqlı minerallardı nátiyjeli ózlestire aladı. Mısalı, arsha, akaciya, ayırım
pal ósimlikleri hám shól ósimlikleri siltili topıraqlarda jaqsı rawajlanadı. Bul
ósimlikler topıraqtıń joqarı pH dárejesinde bar bolg"an azıqlıq zatlardıń teń
salmaqlılı
g"ın saqlaw ushın óziniń arnawlı fiziologiyalıq beyimlesiwlerin ámelge
asıradı. Topıraqtıń pH dárejesin basqarıw hám ózgertiw ushın agrotexnikalıq ilajlar
qollanıladı. Máselen, kislotalı topıraqlardı siltili etiw ushın hák (kalker) yamasa
basqa siltili zatlar qosıladı. Bul topıraq pH dárejesin kóterip, ósimlikler ushın
azıqlıq zatlardıń eriwin jaqsılaydı. Kerisinshe, siltili topiraqlardı kislotalı etiw
ushin kóplep organikalıq zat qosıw yaki bazı bir ximiyalıq zatlar qollanıladı. Bul
procesler topıraqta
g"ı azıqlıq zatlardıń bar ekenligin hám ósimliklerdiń azıqlanıw
sapasın jaqsılaw
g"a qaratıl g"an.Ósimliklerdiń kislota-siltili ortalıqqa beyimlesiwi
olardıń tamır sisteması, kletka membranaları, fermentleri hám metabolizmi
dárejesinde ámelge asadı.
Mısalı, kislota topıraqlarda ósetu
g"ın ósimlikler tamırlarında alyuminiydi
sheklewshi fermentler islep shı
g"aradı yamasa onı toksik ja g"daydan shı g"aratu g"ın
zatlar
g"a iye boladı. Siltili topıraqlarda bolsa ósimlikler suw hám minerallar
almasıwın tártipke salıwshı arnawlı mexanizmler menen támiyinlengen boladı. Bul
beyimlesiw processleri ósimliklerdiń aman qalıwı hám joqarı ónim beriwine imkan
beredi.Topıraq pH dárejesi ósimliklerdiń ósiwi, rawajlanıwı hám azıqlanıwı ushın
júdá áhmiyetli faktor. Topıraqtıń sáykes pH dárejesi ósimlik tamırlarınıń
keńeyiwine, azıqlıq zatlardıń jeterli mu
g"darda ózlestiriliwine, suw almasıwınıń
durıs shólkemlestiriliwine járdem beredi. Nadurıs pH dárejesi bolsa ósimliklerdiń
ósiwin tómenletedi, keselliklerge hám zıyanlı zatlar
g"a shıdamlılı g"ın kemeytedi. Sol
sebepli, topıraqtıń pH dárejesin turaqlı qada
g"alaw hám ózgertiw zárúr boladı.
Juwmaqlap aytqanda, topıraq pH dárejesi hám ósimliklerdiń o
g"an beyimlesiwi
arasında
g"ı óz-ara baylanıslılıq awıl xojalı g"ında joqarı nátiyjelilik hám turaqlılıqqa
erisiwde áhmiyetli faktor bolıp esaplanadı. Topıraq pH dárejesin úyreniw, onı
kerekli dárejede basqarıw hám ósimliklerdi beyimlesken túrde egiw arqalı topıraq
19

ónimdarlıg"ın arttırıw, zúráátlilikti kóbeytiw hám ekologiyalıq teń salmaqlılıqtı
saqlaw múmkin. Bul processler turaqlı awıl xojalı
g"ı hám qorsha g"an ortalıqtı
qor
g"aw ushın tiykar g"ı shártler bolıp esaplanadı. Topıraqtıń pH dárejesi,
azıqlandırıw qásiyetleri hám ı
g"allılıq ja g"dayı ósimliklerdiń ósiwi hám
rawajlanıwında áhmiyetli rol oynaydı. Bul faktorlar birgelikte topıraq hám ósimlik
arasında
g"ı quramalı óz-ara tásirlerdi belgileydi, nátiyjede ósimliklerdiń salamat
ósiwi, zúráátliligi hám turaqlılı
g"ı támiyinlenedi. Topiraq pH dárejesi ósimlik
tamırları hám mikroorganizmler iskerligine tásir kórsetedi, azıqlıq zatlardıń bar
boliwi hám ózlestiriliwin tártipke saladı. Makro hám mikroelementler bolsa
ósimliklerdiń fiziologiyalıq procesleri ushin zárúr bolip, olar ósiw hám
rawajlanıwda tiykarģı orındı iyeleydi. Topıraqta
g"ı ı g"allıq dárejesi bolsa ósimlik
tamırları ushın suw deregi bolıp xızmet etedi hám ósimliklerdiń qur
g"aqshılıqqa
shıdamlılı
g"ın belgileydi.
Topıraqtıń pH dárejesi topıraqtaģı kislota yamasa siltililik dárejesin
kórsetedi hám bul kórsetkish ósimlikler ushin azıqlıq zatlardıń bar boliwi hám
olardıń ózlestiriliwine tásir etedi. Neytral yamasa azıraq kislotalı sharayatında
g"ı
topıraqlar ósimlikler ushın eń maqul esaplanadı, sebebi ol jerde mikroelementler
hám makroelementler ózlestiriliwi jaqsılanadı. Topıraqtıń júdá kislotalı yaki siltili
boliwi azıqlıq zatlardıń eriwsheńlik qábiletin tómenletedi, bul bolsa ósimliklerdiń
azıqlanıwında mashqalalar tuwdıradı. Sol sebepli, topıraq pH dárejesin teń
salmaqlılıqta saqlaw hám onı ósimlik túrine beyimlestiriw áhmiyetli. Kislotalı
topıraqlarda jaqsı ósetuģın ósimlikler hám siltili topıraqlarga beyimlesken
ósimlikler bar bolıp, olardıń hár biri ózine tán fiziologiyalıq hám bioximiyalıq
beyimlesiwlerge iye.Topıraqtıń azıqlandırıw qásiyetleri ósimliklerdiń tirishiligi
ushin zárúr bolgan makro hám mikroelementlerdiń bar ekenligi hám olar menen
támiyinleniw dárejesin bildiredi. Makroelementler - azot, fosfor hám kaliy -
ósimliklerdiń ósiwi, rawajlanıwı hám miyweler payda boliwında tiykarģı rol
oynaydı. Azot ósimliklerde belok hám xlorofill sintezi ushın zárúr, fosfor energiya
almasıwında hám tamır sistemasınıń rawajlanıwında qatnasadı, kaliy bolsa suw
balansın saqlaw hám keselliklerge shıdamlılıqtı arttırıwda áhmiyetli.
20

Mikroelementler bolsa az muģdarda bolsa da, ósimlik metabolizmi ushin zárúr
bolip, olar arasında marganec, cink, mis, cink hám basqalar bar. Azıqlıq zatlardıń
jetispewshiligi yamasa artıqsha bolıwı ósimliklerdiń rawajlanıwına unamsız tásir
etedi, sonıń ushın olardı teń salmaqlılıqta saqlaw zárúr. Topıraqtag"ı
mikroorganizmlerdiń iskerligi azıqlıq zatlardıń mineralizaciyası hám ózlestiriliwin
jaqsılaydı, sonlıqtan biologiyalıq iskerlik topıraqtıń ónimdarlı
g"ın arttırıwda úlken
áhmiyetke iye.
Topıraq ı
g"allı g"ı bolsa ósimliklerdiń suw menen támiyinleniwinde
sheshiwshi faktor esaplanadı. Suw ósimliklerdiń tiykarģı tirishilik elementlerinen
biri bolip, fotosintez procesleri, azıqlıq zatlardıń háreketleniwi hám kletka
iskerliginde qatnasadı. Topıraqta
g"ı suwdıń bar ekenligi tamır sistemasınıń
rawajlanıwı hám iskerligin belgileydi, sonday-aq, ósimliklerdiń qur
g"aqshılıq
ja
g"daylarına shıdamlılı g"ın arttıradı. Topıraq ı g"allı g"ı jetispey qalsa, ósimlikler suw
jetispewshiligi sebepli ósiwdi toqtatadı, keselliklerge qarsi hálsizlenedi hám
ónimdarlıq kemeyedi. Kerisinshe, artıqsha ı
g"allıq topıraqtıń hawasızlanıwına alıp
kelip, tamırlardıń shiriwine hám ósimliklerdiń nabıt bolıwına sebep boladı. Sol
sebepli, topıraqta
g"ı ı g"allıq dárejesin basqarıw hám suw g"arıw sistemasın durıs
shólkemlestiriw o
g"ada áhmiyetli. Qur g"aqshılıq ja g"dayları topıraq hám ósimlikler
ushın úlken qáwip tuwdıradı. Suwsızlanıw ósimliklerdiń azıqlıq zatlardı ózlestiriw
qábiletin tómenletedi, sonday-aq, ósimliklerdiń fiziologiyalıq proceslerin buzadı.
Qur
g"aqshılıqqa shıdamlı ósimlikler arnawlı mexanizmler menen támiyinlengen
bolıp, olar tamırlardı tereńirek rawajlandırıw, suwdı únemlew hám óz
organizminde suwdı nátiyjeli saqlaw qábiletine iye. Bunday ósimlikler
qur
g"aqshılıq sharayatında da tirishilik etiwin dawam ettiredi, ónimdarlı g"ın saqlap
qaladı.
Topıraq pH dárejesi, azıqlandırıw hám ı
g"allıq birgelikte ósimliklerdiń
optimal ósiwi ushın zárúr sharayatlardı jaratadı. Bul faktorlardı teń salmaqlılıqta
saqlaw hám basqarıw awıl xojalı
g"ında joqarı nátiyjelilikke erisiw ushın tiykar g"ı
wazıypalardan biri bolıp esaplanadı. Topıraq pH dárejesin durıs anıqlaw hám onı
ózgertiw, ósimliklerdiń azıqlıq zatlar
g"a bol g"an talabın qanaatlandırıw, topıraqta g"ı
21

ıg"allıqtı basqarıw arqalı ósimliklerdiń ósiw sharayatların jaqsılaw múmkin.
Bulardıń nátiyjesinde ónimdarlıq artadı, ósimlikler kesellik hám qur
g"aqshılıqqa
shıdamlı boladı, topıraq ónimdarlı
g"ı bolsa uzaq múddet turaqlı saqlanadı topıraq
hám ósimlik arasında
g"ı quramalı baylanısta pH dárejesi, azıqlandırıw hám ı g"allılıq
ja
g"dayı eń áhmiyetli faktorlar bolıp, olardı basqarıw arqalı turaqlı hám nátiyjeli
awıl xojalı
g"ı sistemasın jaratıw múmkin. Bul faktorlardı úyreniw hám olar g"a
sáykes agrotexnikalıq ilajlardı qollanıw tábiy
g"ıy resurslardan aqıl g"a u g"ras
paydalanıw
g"a, qorsha g"an ortalıqtı qor g"aw g"a hám azıq-awqat qáwipsizligin
támiyinlewge xızmet etedi. Sonlıqtan, topıraqtıń pH dárejesi, azıqlandırıw hám
ı
g"allıq máselelerine turaqlı itibar qaratıw hám olardı kompleksli túrde basqarıw
awıl xojalı
g"ınıń turaqlı rawajlanıwı ushın áhmiyetli shárt bolıp esaplanadı.
22

2.2 Topıraq quramı hám ósimlik tamır sisteması topıraqtag2ı
mikroorganizmler hám ósimliklerdiń óz ara baylanısı.
Topıraq quramı hám ósimlik tamır sisteması arasında
g"ı óz ara baylanıslılıq
hám topıraqta
g"ı mikroorganizmler menen ósimliklerdiń simbioz baylanısları
ósimliklerdiń ósiwi hám rawajlanıwında úlken áhmiyetke iye. Topıraqtıń quramı,
ya
g"nıy onıń fizikalıq hám ximiyalıq qásiyetleri ósimlik tamırlarınıń rawajlanıwına
tikkeley tásir kórsetedi. Ásirese, tıgız topıraqlarda tamır ósiwi sheklenedi, bul
bolsa ósimliklerdiń suw hám azıqlıq zatlardı jeterli muģdarda alıw imkaniyatın
azaytadı. Sonıń menen birge, topıraqta
g"ı mikroorganizmler menen ósimlikler
arasında
g"ı simbioz baylanıslar topıraqtıń ónimdarlı g"ın arttırıw, azıqlıq zatlardıń
tábiy
g"ıy aylanısın támiyinlewde áhmiyetli rol atqaradı. Azot fiksaciyası hám
mikoriza sıyaqlı procesler ósimliklerdiń azıqlanıwın jaqsılawģa xizmet etedi.
Topiraq quramı onıń fizikalıq dúzilisi hám quramlıq bólimlerinen ibarat bolıp,
onda qum, ilay, saz sıyaqlı bóleksheler bar. Topıraqtıń tı
g"ızlı g"ı onıń tı g"ız yamasa
bos bolıwına baylanıslı bolıp, bul ósimlik tamırlarınıń háreketleniwine úlken tásir
kórsetedi. Tı
g"ız topıraqlarda bóleksheler bir-birine jaqın jaylasqan bolıp, hawa hám
suw ushın bos orınlar az boladı. Bul ja
g"dayda tamırlar ushın háreketleniw
qıyınlasadı, olar topıraq ishinde jeterli dárejede keńee almaydı hám azıqlıq zatlardı
nátiyjeli ózlestire almaydı. Sol sebepli, tıgız topıraqlar ósimlik ósiwin sheklewshi
ortalıq esaplanadı. Tamır sistemasınıń jaqsı rawajlanıwı ushın topıraqtıń dúzilisi
hám hawalawı áhmiyetli. Bos hám jaqsı samallatıl
g"an topıraqlar tamırlardıń
keńeyip, tereńirek kirip barıwına járdem beredi, bul bolsa ósimliktiń suw hám
azıqlıq zatlar menen támiyinleniwin jaqsılaydı.
Topıraqta
g"ı mikroorganizmler ósimlikler menen óz ara paydalı baylanıslar
ornatadı. Bular arasında bakteriyalar, zamarrıqlar hám basqa mikroorganizmler
bolıp, olar topıraq sapasın jaqsılaw, azıqlıq zatlardıń aylanıwı hám ósimliklerdi
keselliklerden qor
g"awda áhmiyetli rol oynaydı. Ósimlikler hám mikroorganizmler
arasında
g"ı simbioz procesi eki tárepleme paydalı qatnas bolıp tabıladı. Mısalı, azot
fiksaciyası procesinde ayırım bakteriyalar hawada
g"ı azottı topıraqta g"ı ósimlikler
ushın paydalanılatu
g"ın forma g"a aylandıradı. Bul process ásirese, bakteriyalardıń
23

tamırlarda jaylasqan túyinsheler arqalı ámelge asadı. Ósimlikler bul bakteriyalarga
azıqlıq zatlar menen támiyinlep, olardıń rawajlanıwın qollap-quwatlaydı. Bul
qatnas topıraqtıń azot penen bayıtılıwına alıp keledi hám ósimliklerdiń
rawajlanıwına unamlı tásir etedi.
Mikoriza bul ósimlik tamırları hám zamarrıqlar ortasındag"ı simbioz bolip
tabıladı. Mikoriza zamarrıqları tamır talshıqların qaplap, topıraqta
g"ı suw hám
azıqlıq zatlar, ásirese fosfor hám basqa minerallardı jaqsıraq ózlestiriwge járdem
beredi. Sonıń menen birge, olar topıraqta
g"ı zıyanlı mikroorganizmlerge qarsı
qor
g"aydı. Mikoriza bar ekenligi ósimliklerdiń shıdamlılı g"ın arttıradı hám topıraq
ónimdarlı
g"ın jaqsılaydı. undefined Yeger topıraq júdá tı g"ız bolsa,
mikroorganizmler ushın da jasaw sharayatı qıyınlasadı, bul bolsa olardıń xızmetin
tómenletedi hám ósimlikler ushın zárúr bol
g"an azıq zatlardıń jetispewshiligine
sebep boladı. alıp keledi. Sonlıqtan, topıraqtı tayarlawda onıń fizikalıq qásiyetlerin
jaqsılaw, hawalandırılıwın arttırıw hám mikroorganizmlerdiń jumısın qollap-
quwatlaw áhmiyetli. Organikalıq zatlardıń qosılıwı topıraq strukturasınıń
jaqsılanıwına járdem beredi hám mikroorganizmler sanın kóbeytedi.
Tı
g"ız topıraqlarda tamır sistemasınıń sheklengenligi ósimliklerdiń suw hám
azıqlıq zatlardı ózlestiriw qábiletin kemeytedi. Bul bolsa ósimliklerdiń ósiw
pátlerin páseytedi, ónimdarlıqtı tómenletedi hám olardı stress ja
g"daylarına qarsı
ázzi etedi. Sol sebepli, topıraqtı mexanikalıq qayta islew, organikalıq zat qosıw
hám mikroorganizmlerdiń jumısın xoshametlew arqalı topıraqtıń fizikalıq hám
biologiyalıq qásiyetlerin jaqsılaw zárúr. Bul ósimlik tamırları ushın qolaylı ortalıq
jaratadı, olardıń rawajlanıwın xoshametleydi hám nátiyjede ósimliklerdiń salamat
ósiwi hám joqarı ónim beriwin támiyinleydi. Juwmaqlap aytqanda, topıraq quramı
hám onıń tı
g"ızlı g"ı ósimlik tamır sistemasınıń rawajlanıwına tikkeley tásir
kórsetedi. Tı
g"ız topıraqlarda tamırlardıń ósiwiniń sheklengenligi ósimliklerdiń
ulıwma ja
g"dayına unamsız tásir etedi. Sonıń menen birge, topıraqta g"ı
mikroorganizmler menen ósimlikler arasında
g"ı simbioz qatnasıqlar topıraqtıń
ónimdarlı
g"ın arttırıwda hám ósimliklerdiń azıqlanıwın jaqsılawda sheshiwshi
áhmiyetke iye. Azot fiksaciyası hám mikoriza sıyaqlı procesler ósimliklerdiń
24

azıqlanıw sistemasın jaqsılap, olardıń ósiwine hám stresske shıdamlılıg"ına járdem
beredi. Topıraq quramın jaqsılaw hám mikroorganizmlerdiń jumısın qollap-
quwatlaw awıl xojalı
g"ında turaqlı ónimdarlıqqa erisiw ushın zárúr shárt bolıp
esaplanadı. Usı jol menen topıraq resursların nátiyjeli basqarıw hám qorsha
g"an
ortalıqtı qor
g"aw múmkin boladı.
Topıraqtı jaqsılaw usılları hám ónimdarlıqtı arttırıw awıl xojalı
g"ı tarawında
nátiyjeli ónim alıw hám topıraq ónimdarlı
g"ın uzaq múddet saqlaw ushın úlken
áhmiyetke iye. Topıraq tábiyatınan hár qıylı qásiyetlerge iye bolıp, olardı jaqsılaw
hám optimallastırıw arqalı ósimliklerdiń ósiw sharayatların jaratıw múmkin.
Topıraqtıń fizikalıq, ximiyalıq hám biologiyalıq qásiyetlerin jaqsılaw, azıqlıq zatlar
menen jeterli dárejede támiyinlew hám agrotexnikalıq ilajlardı durıs
shólkemlestiriw arqalı ónimdarlıqtı sezilerli dárejede arttırıw múmkin. Bul
proceste organikalıq hám mineral tóginlerdiń ornı sheksiz, sonday-aq, topıraqtı
tárbiyalaw ushın agrotexnikalıq ilajlar áhmiyetli rol oynaydı. Topıraqtı jaqsılawdıń
eń tiykarģı hám keń qollanılatuģın usıllarınan biri organikalıq tóginlerdi qollanıw
bolıp tabıladı. Organikalıq tóginler topıraqtıń quramın bayıtıp, onıń fizikalıq
qásiyetlerin jaqsılaydı. Bul tóginler topıraqta
g"ı organikalıq zat mu g"darın asıradı,
topıraq strukturasın jaqsılaydı, topıraqta
g"ı mikroorganizmler xızmetin stimullaydı
hám suwdı uslap qalıw qábiletin asıradı. Organikalıq tóginler arasında sharwa qıyı,
kompost, gumus, jasıl tóginler hám basqalar bar. Sharwa qıyı topıraq ushın eń
áemgi hám nátiyjeli tóginlerden biri bolıp, ol azıqlıq zatlardı jeterli dárejede
támiyinlep, topıraqtıń biologiyalıq aktivligin arttıradı. Kompost bolsa organikalıq
shı
g"ındılardıń tarqalıwı nátiyjesinde payda bolıp, topıraqtı bayıtadı hám onıń
qurılısın jaqsılaydı. Jasıl tóginler bolsa belgili bir ósimliklerdi jetistirip, olardı
topıraqqa qaytarıw arqalı topıraqtıń azot penen támiyinleniwin arttıradı.
Mineral tóginler topıraqta
g"ı azıq zatlardı tez hám anıq mu g"darda támiyinlew
ushın qollanıladi. Azot, fosfor, kaliy sıyaqlı makroelementler menen birge,
mikroelementler de tóginler quramında boliwi múmkin. Mineral tóginler
ósimliklerdiń ósiwi hám rawajlanıwı ushin zárúr bolgan elementlerdiń
ózlestiriliwin támiyinleydi. Olardıń durıs hám normada qollanılıwı ónimdarlıqtı
25

arttırıwg"a xızmet etedi, biraq artıqsha mu g"darda paydalanıw topıraqqa hám
qorsha
g"an ortalıqqa zıyan jetkeriwi múmkin. Sol sebepli, mineral tóginlerdi
qollanıwda topıraq tallawları tiykarında teńsalmaqlılıqtı saqlaw
áhmiyetli.Agrotexnikalıq ilajlar da topıraqtı jaqsılaw hám ónimdarlıqtı arttırıwda
úlken áhmiyetke iye. Olar arasında eginlerdi gezek penen egiw, maydandı jaqsı
tayarlaw, suw
g"arıw, topıraqtı qayta islew, jat eginler shóplerdi qada g"alaw hám
zıyankeslerge qarsı gúresiw sıyaqlı ámeliyatlar bar. Eginlerdi gezekpe-gezek egiw
topıraqta
g"ı azıqlıq zatlardıń teń salmaqlılı g"ın saqlaw g"a járdem beredi hám
topıraqtıń sharshawınıń aldın aladı. Topıraqtı qayta islew bolsa onıń hawalawın
jaqsılap, tamırlardıń tereńirek hám keńirek ósiwin támiyinleydi. Suw
g"arıw bolsa
topıraqta
g"ı ı g"allıq dárejesin turaqlı uslap turıw g"a járdem beredi, bul ósimliklerdiń
suw
g"a bol g"an talabın qanaatlandırıw ushın zárúr.
Bunnan tısqarı, jabayı shópler hám zıyankeslerge qarsı nátiyjeli gúresiw
ósimliklerdiń salamat ósiwi ushın zárúr. Jabayı shópler ósimlikler menen azıqlıq
zatlar hám suw ushın básekilesedi, sonıń ushın olardı qada
g"alaw ónimdarlıqtı
arttırıwda áhmiyetli. Zıyankesler bolsa ósimliklerdiń kesellikleri hám qurıp
qalıwına alıp keliwi múmkin, sonıń ushın olardı óz waqtında anıqlaw hám nátiyjeli
usıllar menen joq etiw zárúr. Topıraqtı jaqsılaw hám ónimdarlıqtı arttırıwda
biologiyalıq usıllar da keń qollanıladı. Bul usıllarga mikroorganizmlerden
paydalanıw kiredi. Mısalı, azotfiksaciyalawshı bakteriyalar, mikoriza zamarrıqları
hám basqa paydalı mikroorganizmler topıraqtaģı azıqlıq zatlardıń aylanısın
jaqsılaydı hám ósimliklerdiń azıqlanıwın támiyinleydi. Olardıń jumısı topıraqtıń
ónimdarlı
g"ın tábiy g"ıy jol menen arttırıw g"a járdem beredi hám ximiyalıq
tóginlerdiń mu
g"darın azaytıw g"a imkaniyat beredi.Topıraqtı jaqsılawda organikalıq
hám mineral tóginler menen birgelikte agrotexnikalıq ilajlardı úylesikli qollanıw
nátiyjeli nátiyjeler beredi. Bul usıllardı kompleksli túrde qollanıw topıraqtıń barlıq
qásiyetlerin jaqsılap, ósimliklerdiń ósiwi hám rawajlanıwı ushın optimal sharayat
jaratadı. Sonıń menen birge, topıraqtıń uzaq múddetli turaqlılı
g"ın támiyinlep,
ekologiyalıq turaqlılıqtı saqlaw imkaniyatın beredi. Juwmaqlap aytqanda, topıraqtı
jaqsılaw hám ónimdarlıqtı arttırıw ushın organikalıq hám mineral tóginlerden
26

aqılg"a u g"ras paydalanıw, agrotexnikalıq ilajlardı durıs shólkemlestiriw hám
biologiyalıq usıllardı qollanıw zárúr. Bul ilajlar topıraqtıń fizikalıq, ximiyalıq hám
biologiyalıq qásiyetlerin bekkemlep, ósimliklerdiń salamat ósiwin támiyinleydi,
ónimdarlıqtı arttıradı hám awıl xojalı
g"ınıń turaqlı rawajlanıwına xızmet etedi.
Topıraq resursların nátiyjeli basqarıw arqalı azıq-awqat qáwipsizligin támiyinlew
hám qorsha
g"an ortalıqtı qor g"aw múmkin boladı.
Topıraq quramı, ósimlik tamır sisteması hám topıraqta
g"ı mikroorganizmler
arasında
g"ı óz-ara baylanıslılıq awıl xojalı g"ı tarawında ónimdarlıqtı arttırıw hám
topıraq ónimdarlı
g"ın saqlawda úlken áhmiyetke iye. Topıraqtıń fizikalıq quramı,
ya
g"nıy onıń tı g"ızlı g"ı hám strukturasınıń ózine tánligi tamırlardıń rawajlanıwına
tikkeley tásir kórsetedi. Tı
g"ız topıraqlarda tamırlar ushın háreket hám rawajlanıw
sheklengen bolıp, bul ósimliklerdiń suw hám azıqlıq zatlardı jeterli dárejede
ózlestire almawına alıp keledi. Sol sebepli, topıraqtıń fizikalıq qásiyetlerin jaqsılaw
zárúr, sebebi tamır sistemasınıń jaqsı rawajlanıwı ósimliklerdiń salamat ósiwine
hám joqarı ónim beriwine járdem beredi. Bunnan tısqarı, topıraqta
g"ı
mikroorganizmler hám ósimlikler arasında
g"ı simbioz qatnasıqlar topıraqtıń
ónimdarlı
g"ın arttırıwda hám ósimliklerdiń azıqlanıwın jaqsılawda sheshiwshi
áhmiyetke iye. Azot fiksaciyası procesinde bakteriyalar hawadaģı azotti ósimlikler
ushin paydalanılatuģın formaga aylandırıp, topıraqtı tábiyiy azot penen bayıtadı.
Mikoriza zamarrıqları bolsa tamır talshıqların keńeytip, suw hám minerallardı
ózlestiriwdi jaqsılaydı. Bul processler ósimliklerdiń ósiw sharayatların jaqsılap,
olardıń stress ja
g"daylarına shıdamlılı g"ın arttıradı.Topıraqtı jaqsılaw hám
ónimdarlıqtı arttırıw ushın organikalıq hám mineral tóginlerden aqıl
g"a u g"ras
paydalanıw zárúr. Organikalıq tóginler topıraqtıń fizikalıq hám biologiyalıq
qásiyetlerin jaqsılap, mikroorganizmlerdiń jumısın xoshametleydi. Mineral tóginler
bolsa ósimliklerdiń ósiwi ushin zárúr bolgan azıqlıq zatlardı tez hám aniq
támiyinleydi. Agrotexnikalıq ilajlar, máselen, topıraqtı tayarlaw, suw
g"arıw,
eginlerdi gezekpe-gezek egiw hám jabayı shóplerdi qada
g"alaw, topıraqtıń
ónimdarlı
g"ın saqlaw hám arttırıwda áhmiyetli rol oynaydı.
27

JUWMAQLAW
Juwmaq etip aytatin bolsaq topıraq bul tábiyattıń eń áhmiyetli resurslarınan
biri bolıp, ol ósimliklerdiń ósiwi, rawajlanıwı hám joqarı zúráát beriwi ushın zárúr
bolg"an barlıq sharayatlardı jaratadı. Topıraqtıń fizikalıq, ximiyalıq hám
biologiyalıq qásiyetleri onıń ónimdarlı
g"ın belgileydi, sonday-aq, topıraqta g"ı
quramalı procesler ósimliklerdiń ómiri hám rawajlanıwına tásir kórsetedi. Usı
kózqarastan, topıraqtı úyreniw hám onıń qásiyetlerin tereń túsiniw awıl xojalı
g"ında
nátiyjeli basqarıw hám joqarı zúráát alıw ushın tiykar
g"ı áhmiyetke iye. Bul uliwma
juwmaq I hám II baplarda kórip shigilgan topıraqtıń tiykarģı ózgeshelikleri hám de
olardıń ósimliklerge tásiri temaların ózinde jámlegen halda keltiriledi.Topıraq
payda boliw procesi quramalı hám uzaq dawam etiwshi tábiyiy process bolip, ol jer
betindegi taw jınısları hám organikalıq zatlardıń óz ara tásiri nátiyjesinde payda
boladı. Topıraq payda bolıwında tiykarınan hawa rayı sharayatları, ósimlik hám
haywanlar iskerligi, suw aylanısı hám de insan iskerligi áhmiyetli rol oynaydı.
Topıraqtaģı zat aylanıw procesi turaqlı bolıp, onda organikalıq hám minerallar
úzliksiz almasıp turadı. Bul process topıraqtıń ximiyalıq hám biologiyalıq quramın
qáliplestirip, ósimlikler ushın azıqlıq zatlardıń bar ekenligin támiyinleydi. Sonıń
menen birge, topıraqtıń fizikalıq qásiyetleri, sonıń ishinde, strukturası, tı
g"ızlı g"ı,
ı
g"allıq sıyımlı g"ı hám hawa ótkizgishligi onıń ósimlik tamırları ushın qolaylı ortalıq
jaratıwda tiykar
g"ı faktorlar bolıp esaplanadı.
Topıraqtıń mexanikalıq quramı - tómengi bóleksheler, ya
g"nıy qum, saz hám
ılaydıń qatnasları topıraqtıń dúzilisi hám fizikalıq jaģdayın belgileydi. Qum
bóleksheleri úlken hám awır bolıp, topıraqtıń hawa hám suw ótkiziwsheńligin
arttıradı, biraq olardıń azıqlıq zatlardı uslap qalıw qábileti tómen boladı. Ílay
bóleksheleri ortasha ólshemge iye hám topıraqtıń ónimdarlı
g"ı ushın júdá áhmiyetli
bolıp, ı
g"allıqtı jaqsı uslap turadı hám azıqlıq zatlardı jaqsı támiyinleydi. Ílay
bóleksheleri eń mayda bolıp, topıraqtı tı
g"ız etedi, suw hám hawa aylanısın
qıyınlastıradı, sonlıqtan ılay topıraqlarda tamırlardıń ósiwi shekleniwi múmkin. Sol
sebepli, topıraq quramında
g"ı bul elementlerdiń teńsalmaqlılı g"ı ósimliklerdiń
rawajlanıwına tikkeley tásir etedi.Topıraqtıń ximiyalıq qásiyetleri arasında oniń pH
28

dárejesi hám azıqlıq zatlardıń bar boliwi ayrıqsha áhmiyetli. pH dárejesi topıraqtaģı
kislota yamasa silti dárejesin kórsetedi, bul bolsa ósimliklerdiń azıqlıq zatlar menen
támiyinleniw qábiletine tásir etedi. Ayırım ósimlikler kislotalı ortalıqta jaqsı ósedi,
basqaları bolsa siltili sharayatqa beyimlesken boladı. Topıraqtag"ı azot, fosfor, kaliy
sıyaqlı makroelementler hám mikroelementler ósimliklerdiń ósiwi ushın zárúr
bolıp, olardıń jetispewshiligi yamasa artıqmashlı
g"ı ósimliklerde kesellikler yamasa
rawajlanıwdıń toqtap qalıwına alıp keliwi múmkin. Sonıń ushın topıraqtıń
ximiyalıq qásiyetlerin turaqlı qada
g"alaw hám kerek bolsa, tóginlew jumısları arqalı
olardı teńlestiriw zárúr.
Biologiyalıq iskerlik topıraq ónimdarlı
g"ın támiyinlewde ayrıqsha orın tutadı.
Topıraqtaģı mikroorganizmler, shayanlar, qurtlar sıyaqlı haywanlar topıraqtıń
quramın jaqsılaydı, organikalıq zatlardı tarqatadı hám azıqlıq zatlardıń aylanıw
proceslerin tezlestiredi. Ásirese, azottı baylanıstırıwshı bakteriyalar topıraqta
g"ı azot
mu
g"darın asırıp, ósimliklerdiń azotqa bol g"an talabın qanaatlandırıwda úlken rol
oynaydı. Mikoriza zamarrıqları bolsa tamırlardıń suw hám azıqlıq zatlardı jutıwın
kúsheytedi, bul bolsa ósimliklerdiń qur
g"aqshılıq sıyaqlı qolaysız sharayatlar g"a
shıdamlılı
g"ın arttıradı. Topıraq ónimdarlı g"ın bahalaw ushın laboratoriya hám dala
sharayatında túrli metodlar qollanıladı. Topıraq úlgileriniń ximiyalıq analizi,
fizikalıq qásiyetlerin ólshew hám biologiyalıq jumısın anıqlaw usılları járdeminde
topıraq ja
g"dayı haqqında tolıq ma g"lıwmat alıw múmkin. Bul ma g"lıwmatlar
tiykarında tóginlew, suw
g"arıw hám basqa da agrotexnikalıq ilajlar rejelestiriledi,
bul bolsa ónimdarlıqtı arttırıwda nátiyjeli qural boladı.
Topıraqtıń azıqlandırıw qásiyetleri hám ósimlik ósiwi arasında
g"ı baylanıs
júdá kúshli. Makroelementler (azot, fosfor, kaliy) hám mikroelementler (temir,
cink, marganec hám basqalar) ósimliklerdiń fiziologiyalıq proceslerin qollap-
quwatlaydı. Azot ósimliklerdiń jasıl massası hám tamır sistemasın rawajlandırıwda,
fosfor energetikalıq proceslerde, kaliy bolsa suw almasıwın hám keselliklerge
shıdamlılı
g"ın támiyinlewde áhmiyetli. Mikroelementler bolsa fermentler iskerligin
basqarıp, ósimliklerdiń ulıwma salamatlı
g"ın saqlawda járdem beredi.
29

PAYDALANILǴ2AN ÁDEBIYATLAR.
1.Ahmadov N. Tuproqshunoslik asoslari. Toshkent, 2010.
2.Karimov O. Tuproq va uning fizik xususiyatlari. Toshkent, 2012.
3.Rasulov M. Tuproq kimyosi va uning tarkibi. Toshkent, 2015.
4.Islomov B. Tuproq biologiyasi va mikroorganizmlar. Toshkent, 2011.
5.Toirov J. Tuproq unumdorligini baholash metodlari. Toshkent, 2013.
6.Sattorov D. O‘simlik oziqlanishi va tuproq. Toshkent, 2014.
7.Yuldashev S. Tuproq namligi va suv rejimi. Toshkent, 2016.
8.Mirzayev A. Tuproq pH darajasi va o‘simlik moslashuvi. Toshkent, 2017.
9.Tursunov Q. Tuproq tarkibi va ildiz tizimi. Toshkent, 2010.
10.Saidov E. Mikroorganizmlar va o‘simliklar o‘zaro aloqasi. Toshkent, 2012.
11.Nasirov F. Organik va mineral o‘g‘itlar. Toshkent, 2013.
12.Qodirov R. Agrotexnika asoslari. Toshkent, 2015.
13.Hamidov T. Tuproqni yaxshilash usullari. Toshkent, 2016.
14.G‘aniyev U. Tuproq va o‘simliklar: ilmiy asoslar. Toshkent, 2014.
15.Normatov V. Tuproq va ekinlar o‘rtasidagi munosabatlar. Toshkent, 2017.
Internet derekleri.
1. https://www.samdu.uz/uz/news/32091
2. https://sciyencetechnology.uz/index.php/s/article/viyew/730
3. https://library.tdau.uz/uz/books/723
4. https://namdu.uz/uz/books/12346/
5. https://efayl.uz/document/tuproqning-mexanik-tarkibi-umumiy-fizik-
xossalari/
6. https://efayl.uz/document/tuproq-unumdorligi-va-uning-ahamiyati-tuproq-
kolloidlari-va-tuproqning-singdirish-qobiliyati/
7. https://tadqiqotlar.uz/new/article/viyew/4109
8. https://uzsmart.uz/library/viyew/28045.html
30

34000

Sotib olish