Mikroorganizmlarning foydali va zararli turlari haqida ta’lim berishda muammoli ta’lim usullaridan foydalanish - Melioratsiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	60000UZS
Hajmi	2.0MB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	30 Noyabr 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Melioratsiya

Sotuvchi

Amriddin Hamroqulov

Ro'yxatga olish sanasi 23 Fevral 2025

53 Sotish

Mikroorganizmlarning foydali va zararli turlari haqida ta’lim berishda muammoli ta’lim usullaridan foydalanish

Sotib olish

1O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
NAVOIY INNOVATSIYALAR UNIVERSITETI
BIOLOGIYA TA’LIM YO‘NALISHI
5 -KURS BIO-1204-21S- GURUH TALABASI
ESHMATOVA MASHXURA ABDULLAJON QIZINING BIOLOGIYA
O‘QITISH METODIKASI II FANIDAN TAYYORLAGAN
KURS ISHI
MAVZU: MIKROORGANIZMLARNING FOYDALI VA ZARARLI
TURLARI HAQIDA TA’LIM BERISHDA MUAMMOLI TA’LIM
USULLARIDAN FOYDALANISH
Ilmiy rahbar:PhD Hasanova L.
NAVOIY – 202 6

2 MUNDARIJA
Kirish ………………………………………………………………………..….3
BIRINCHI BOB. MIKROORGANIZMLAR VA ULARNING
TA’LIMDAGI O‘RNI
1.1. Mikroorganizmlar tushunchasi, turlari va ularning hayotiy jarayonlardagi
roli ……………………………………………………………………………….7
1.2. Mikroorganizmlarning foydali turlari va ularning amaliy ahamiyati …..…19
1.3. Mikroorganizmlarning zararli turlari va ularning inson hayotiga ta’siri .…22
IKKINCHI BOB. MIKROORGANIZMLAR MAVZUSINI O‘QITISHDA
MUAMMOLI TA’LIM USULLARI
2.1.Mikroorganizmlar mavzusini o‘qitishda muammoli ta’lim usullarini
qo‘llash metodikasi …………………………………………………………….26
2.2. Muammoli ta’lim asosida o‘quvchilarda tahliliy va tanqidiy fikrlashni
rivojlantirish usullari …………………………………………………………..31
2.3. Muammoli ta’lim usullaridan foydalanish samaradorligini baholash ….…36
Xulosa …………………………………………………………………………39
Foydalanilgan adabiyotlar ………….…………………………………..……41

3 Kirish
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Bugungi kunda biologiya fanini o‘qitish
jarayonida o‘quvchilarda nafaqat nazariy bilimlarni shakllantirish, balki ularda
hayotiy muammolarni hal qilish ko‘nikmalarini rivojlantirish ham ta’limning
ustuvor vazifalaridan biridir. Ta’lim jarayoniga innovatsion metodlarni tatbiq
etish, xususan muammoli ta’lim usullaridan foydalanish, o‘quvchini passiv
tinglovchidan faol izlanuchi shaxsga aylantiradi. Mikroorganizmlar mavzusi esa
kundalik hayot bilan bevosita bog‘liq bo‘lgani uchun uni muammoli ta’lim
asosida o‘qitish ayniqsa samarali hisoblanadi. Chunki mikroorganizmlar inson
salomatligi, ekologiya, oziq-ovqat xavfsizligi va tibbiyot kabi sohalarda muhim
o‘rin tutadi. O‘quvchilar bu mavzuni o‘rganish jarayonida real hayotdan
misollar topadi, mikroorganizmlarning foydali va zararli turlarini farqlashni
o‘rganadi, ularning hayotimizdagi o‘rnini to‘g‘ri baholashga o‘rganadi.
Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev ta’kidlaganidek: “Bugungi kunda ilm-fan,
ayniqsa biologiya va tibbiyot sohalarida zamonaviy laboratoriya
yondashuvlarini egallagan mutaxassislar tayyorlash – davlatimiz
taraqqiyotining eng muhim omillaridan biridir. 1
” Ushbu fikr mikrobiologiya
ta’limida laboratoriya mashg‘ulotlari qanchalik ahamiyatga ega ekanining
yaqqol dalilidir. Zamonaviy ta’lim talablari o‘quv jarayonini samarali tashkil
etish uchun muammoli vaziyatlardan foydalanishni, o‘quvchini fikrlashga
undaydigan topshiriqlar yaratishni talab qiladi. Ayniqsa mikroorganizmlar
mavzusida o‘quvchilar ko‘pincha noto‘g‘ri tasavvurlarga ega bo‘lishlari,
foydali mikroblarni zararlilardan farqlashda qiynalishlari kuzatiladi. Muammoli
ta’lim metodlari esa ayni shu kamchiliklarni bartaraf etishga xizmat qiladi.
Shuningdek, COVID-19 pandemiyasi davridan boshlab mikroorganizmlar
1
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M. Mirziyoyevning Yangi O‘zbekistonni barpo
etish yo‘lida ilm-fan va ta’lim eng asosiy tayanchimizdir” mavzusidagi nutqi. Oliy Majlisga
Murojaatnomasi. Toshkent: O‘zbekiston, 2023.

4mavzusi yanada dolzarb ahamiyat kasb etmokda, chunki o‘quvchilar immunitet,
infeksiyalar, profilaktika kabi tushunchalarni chuqurroq o‘rganishga ehtiyoj
sezmoqda. Shu nuqtai nazardan qaraganda, “Mikroorganizmlarning foydali va
zararli turlari haqida ta’lim berishda muammoli ta’lim usullaridan foydalanish”
mavzusi dolzarb, amaliy ahamiyatga ega va zamonaviy biologiya ta’limining
rivojlanishiga xizmat qiladigan yo‘nalishlardan biridir
Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Mikroorganizmlar haqidagi
ilmiy bilimlar uzoq yillik tadqiqotlar natijasida shakllangan bo‘lib,
mikrobiologiyaning asoschilari L. Paster, R. Kox, I. Mechnikov kabi olimlar
tomonidan mikroblarning mohiyati, tuzilishi va faoliyati keng o‘rganilgan.
Zamonaviy mikrobiologiya fanida mikroorganizmlarning foydali va zararli
turlari o‘zaro taqqoslab o‘rganilgan, ularning sanoat, tibbiyot, qishloq xo‘jaligi
va ekologiya sohalaridagi ahamiyati haqida keng ilmiy adabiyotlar yaratilgan.
Shu bilan birga, umumta’lim maktablari uchun mo‘ljallangan biologiya
darsliklarida ham mikroorganizmlar mavzusi muhim bo‘limlardan biri sifatida
o‘rin olgan.
Pedagogika fanida muammoli ta’lim usullari yuzasidan ko‘plab ilmiy
izlanishlar olib borilgan bo‘lsa-da, ushbu metodning aniq mavzular kesimida,
xususan mikroorganizmlar mavzusida qo‘llanilishi bo‘yicha tadqiqotlar yetarli
darajada rivojlanmagan. Ayrim metodik qo‘llanmalarda biologiya darslarida
noan’anaviy metodlardan foydalanish tavsiya etilgan bo‘lsa-da, mikrobiologiya
yo‘nalishida muammoli yondashuvning amaliy mexanizmlari to‘liq ishlab
chiqilmagan. Bu esa mavzuning o‘rganilganlik darajasi qisman bo‘lib,
izlanishlar davom ettirilishi zarurligini ko‘rsatadi.Shu bois kurs ishida ilgari
chop etilgan ilmiy maqolalar, darsliklar va metodik qo‘llanmalarga tayanilgan
holda, mikroorganizmlar mavzusini muammoli metod asosida o‘qitishning
samarali yo‘llari o‘rganiladi, mavjud ilmiy-pedagogik manbalar tizimli tahlil
qilinadi. Mazkur masala bo‘yicha yangi metodik yondashuvlarni ishlab chiqish,

5biologiya ta’limi uchun qo‘shimcha ilmiy-uslubiy tavsiyalar yaratish kurs
ishining ilmiy qiymatini oshiradi.
Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati Ushbu kurs ishining
nazariy ahamiyati, avvalo, mikroorganizmlar mavzusining ta’lim jarayonidagi
o‘rni va muammoli ta’lim metodlarining mohiyatini ilmiy asosda yoritib berish
bilan belgilanadi. Tadqiqot muammoli ta’limga doir mavjud ilmiy nazariyalarni
tahlil qilib, ularni biologiya ta’limi, xususan mikrobiologiya bo‘limiga tatbiq
etishning metodik asoslarini ochib beradi. Mikroorganizmlarning foydali va
zararli turlari haqidagi ilmiy qarashlarni pedagogik jarayon bilan
uyg‘unlashtirish orqali mavzuning mazmuni chuqurlashtiriladi. Shuningdek,
o‘quvchilarda ilmiy fikrlash, mantiqiy mushohada yuritish, analitik yondashuv
kabi kompetensiyalarni shakllantirishda muammoli ta’limning o‘rni nazariy
jihatdan asoslab beriladi.
Tadqiqotning amaliy ahamiyati esa uning natijalari maktab biologiya
darslarida bevosita qo‘llanilishi mumkinligida namoyon bo‘ladi. Ish davomida
taklif etilgan muammoli savollar, amaliy topshiriqlar, laboratoriya ishlariga doir
tavsiyalar va dars ssenariylari o‘qituvchilar uchun tayyor metodik qo‘llanma
vazifasini bajaradi. Bundan tashqari, muammoli vaziyatlar yaratish
texnologiyasini mikroorganizmlar mavzusiga moslashtirish orqali dars
samaradorligi oshiriladi, o‘quvchilarning mustaqil izlanish faolligi kuchayadi.
Mavzu bo‘yicha yaratilgan metodik ishlanmalar biologiya o‘qituvchilarining
kasbiy mahoratini rivojlantirishga, darslarni zamonaviy talablarga mos tashkil
etishga yordam beradi.
Kurs ishi mavzusining obyekti Biologiya fanini o‘qitish jarayoni, xususan
umumta’lim maktablarida mikroorganizmlar to‘g‘risidagi mavzularni
o‘zlashtirish jarayoni.
Kurs ishi mavzusining predmeti Mikroorganizmlarning foydali va zararli
turlari haqida ta’lim berishda muammoli ta’lim usullaridan foydalanishning
shakl va metodlari, mazkur yondashuvning samaradorligi.

6Kurs ishi mavzusining maqsadi . Mikroorganizmlar mavzusini o‘qitishda
muammoli ta’lim usullaridan samarali foydalanish bo‘yicha metodik tavsiyalar
ishlab chiqish hamda ularning o‘quvchi bilimiga ta’sirini tahlil qilish.
Kurs ishi mavzusining vazifalari
 Mikroorganizmlar va ularning biologik jarayonlardagi o‘rni haqida nazariy
ma’lumotlarni umumlashtirish.
 Mikroorganizmlarning foydali va zararli jihatlarini o‘quvchilarga
tushuntirishda muammoli ta’limning o‘rnini aniqlash.
 Muammoli ta’limning nazariy asoslarini o‘rganish va mikrobiologiya
mavzulariga integratsiya qilish.
 O‘quv jarayonida muammoli vaziyatlar yaratish metodikasini ishlab
chiqish.
 Ushbu metoddan foydalanish samaradorligini amaliy tahlil qilish.
Kurs ishi mavzusining metodlari Tahlil, taqqoslash, ilmiy adabiyotlarni
o‘rganish, pedagogik kuzatish, muammoli vaziyat yaratish metodlari, suhbat,
eksperiment va natijalarni statistik tahlil qilish metodlari qo‘llanildi.
Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish qismidan, ikki bobdan, har
bir bob uch bo‘limdan, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.

7BIRINCHI BOB. MIKROORGANIZMLAR VA ULARNING
TA’LIMDAGI O‘RNI
1.1. Mikroorganizmlar tushunchasi, turlari va ularning hayotiy
jarayonlardagi roli
Mikrobiologiya fani biologiya va tibbiyot ta’limi tizimida alohida o‘rin
tutadi. U mikroorganizmlarning tuzilishi, fiziologiyasi, genetikasi va
ekologiyasini o‘rganishga qaratilgan bo‘lib, talabalarga nafaqat nazariy
bilimlar, balki amaliy ko‘nikmalarni shakllantirish imkonini beradi.
Mikrobiologiya fani talabalarga biologik jarayonlarning mikroskopik asoslarini
tushuntiradi, infeksion kasalliklar, antibiotiklar, biotexnologiya mahsulotlari va
ekologik nazorat sohalarida ishlash uchun zarur bilimlarni beradi. 2
Ta’lim tizimida mikrobiologiya fanining o‘rni uning nazariy va amaliy
qiymatida namoyon bo‘ladi. Nazariy jihatdan, u talabalarga
mikroorganizmlarning metabolik jarayonlarini, o‘sish sharoitlarini va kasallik
keltiruvchi hamda foydali turlarni aniqlash imkoniyatini beradi. Amaliy
jihatdan esa laboratoriya mashg‘ulotlari talabalarni mustaqil tajriba o‘tkazish,
eksperiment natijalarini qayd etish va tahlil qilish ko‘nikmalariga o‘rgatadi. Shu
bilan birga, laboratoriya mashg‘ulotlari xavfsizlik qoidalarini o‘rganish va steril
muhit yaratish bo‘yicha ham talabalarga amaliy tajriba beradi.
Mikrobiologiya fanining tarixiy rivojlanishi XVII asrga borib taqaladi. XVI–
XVII asrlarda Antoni van Levenhuk mikroskopni ixtiro qilib, birinchi bo‘lib
mikroorganizmlarni kuzatgan. Shu davrda mikroorganizmlar haqida nazariy
g‘oyalar mavjud bo‘lgan, ammo ularning kasallik keltirish xususiyati hali
aniqlanmagan. XVII asrning oxirlarida ilm-fan rivojlanishi bilan birga
mikroorganizmlar va ularning hayotiy jarayonlarini o‘rganish bo‘yicha
dastlabki ilmiy izlanishlar boshlangan.
2
Зияева А.А., Юсупова Ш.Ш., Маматкулов О.М. Микробиология ва уни ўқитиш
методикаси. Тошкент: Фан, 2020. 320 б.

8XX asr boshlarida mikrobiologiya fani tibbiyot, qishloq xo‘jaligi va sanoat
sohalarida keng qo‘llanila boshladi. Talabalar bakteriyalar, zamburug‘lar va
viruslarni o‘rganish orqali amaliy ko‘nikmalarni rivojlantirdilar. Laboratoriya
mashg‘ulotlari nazariy bilimlarni mustahkamlash, mikroorganizmlarni o‘stirish
va identifikatsiya qilish ko‘nikmalarini shakllantirishda muhim vosita bo‘ldi.
Shu bilan birga, ta’lim jarayonida xavfsizlik qoidalariga rioya qilish va steril
sharoit yaratish talabalar uchun muhim professional tayyorgarlik sifatida joriy
etildi. 3
XX asr o‘rtalaridan boshlab molekulyar biologiya va genetika bilan
integratsiya jarayoni boshlangan. Mikrobiologiyada molekulyar usullar, DNA
texnologiyalari va immunologik tadqiqotlar qo‘llanila boshlandi. Ta’lim
jarayonida laboratoriya mashg‘ulotlari yanada eksperimentga yo‘naltirildi.
Talabalar nazariy bilimlarni amaliy laboratoriya tajribasi orqali mustahkamlash
imkoniga ega bo‘ldilar.Zamonaviy davrda mikrobiologiya fanida
bioinformatika, genomika, proteomika va biotexnologiya yo‘nalishlari
rivojlandi. Ta’lim tizimida virtual laboratoriya, 3D modellar va interaktiv
mashg‘ulotlar qo‘llanilmoqda. Bu esa talabalarga nazariy bilimlarni amaliyotga
tez va samarali tatbiq etish imkonini beradi. Shu tariqa, mikrobiologiya fanining
ta’lim tizimidagi o‘rni nafaqat ilmiy bilimni, balki amaliy ko‘nikmalarni
rivojlantirish, talabalarda mustaqil fikrlash va ilmiy tafakkurini shakllantirish
orqali namoyon bo‘ladi.
Mikrobiologiya fani biologiya va tibbiyot ta’limi tizimida markaziy
o‘rinlardan birini egallaydi. U mikroorganizmlarning tuzilishi, fiziologiyasi,
genetikasi va ekologiyasini o‘rganishga qaratilgan ilmiy yo‘nalish bo‘lib,
nafaqat nazariy bilimlarni, balki amaliy ko‘nikmalarni shakllantirish imkonini
beradi. Mikrobiologiya fani talabalarga biologik jarayonlarning mikroskopik
asoslarini tushuntiradi, shuningdek, infeksion kasalliklar, antibiotiklar,
3
Ниязов Н.Н. Биология ва микробиология фанларини ўқитиш методикаси. Тошкент:
Ўқитувчи, 2019. 248 б.

9biotexnologiya mahsulotlari va ekologik monitoring sohalarida ishlash uchun
zarur bo‘lgan asosiy ko‘nikmalarni beradi.Ta’lim tizimida mikrobiologiya
fanini o‘qitishning dolzarbligi bir necha omillarga bog‘liq. Birinchi navbatda,
global infeksion muhitning murakkabligi va yangi patogen
mikroorganizmlarning paydo bo‘lishi ilmiy-amaliy tayyorgarlikni talab qiladi.
Ikkinchi omil sifatida, zamonaviy qishloq xo‘jaligi, oziq-ovqat sanoati,
farmatsevtika va biotexnologiya sohalarida mikrobiologik nazorat va tahlilning
ahamiyati ortib borayotganini ko‘rsatish mumkin. Talabalar mikrobiologiya
fanini o‘rganish orqali organizmlarning metabolik jarayonlari, o‘sish sharoitlari,
kasallik keltiruvchi va foydali mikroorganizmlar o‘rtasidagi farqlarni aniqlash
imkoniyatiga ega bo‘ladilar.
Mikrobiologiya fani shuningdek, talabalarni mustaqil ilmiy izlanishlar olib
borishga o‘rgatadi. Laboratoriya mashg‘ulotlari orqali ular tajriba rejalashtirish,
eksperiment natijalarini qayd etish va tahlil qilish, shuningdek, ilmiy natijalarni
xulosaga keltirish ko‘nikmalarini rivojlantiradilar. Ta’lim jarayonida
mikrobiologiya fanining o‘rni nafaqat amaliy, balki nazariy bilimlarni
mustahkamlashga qaratilgan bo‘lib, o‘quvchilarda biologik tafakkur va ilmiy
fikrlash ko‘nikmalarini shakllantiradi.Shuningdek, mikrobiologiya fani
ekologik ta’limning muhim qismi sifatida ham ahamiyatlidir. Talabalar
mikroorganizmlarning tabiiy muhitdagi rolini, biogeokimyoviy aylanishdagi
o‘rnini va inson faoliyatining mikroflora ustidagi ta’sirini o‘rganadilar. Bu esa
ekologik ongni shakllantirishga xizmat qiladi va talabalarga atrof-muhitni
muhofaza qilish bo‘yicha ilmiy asoslangan qarorlar qabul qilish imkonini
beradi.
Mikrobiologiya ta’limi tizimida laboratoriya mashg‘ulotlarining o‘rni alohida
ahamiyatga ega. Nazariy bilimlar laboratoriyada qo‘llanilganida samarali
shakllanadi. Masalan, mikroskop yordamida bakteriyalar, zamburug‘lar va
viruslar strukturasini kuzatish, ularni o‘stirish va identifikatsiya qilish talabalar
bilimini chuqurlashtiradi. Shu bilan birga, laboratoriya mashg‘ulotlari xavfsizlik

10qoidalarini o‘rganish, steril ish muhitini yaratish va mikroorganizmlardan
xavfsiz foydalanish ko‘nikmalarini beradi. 4
Mikrobiologiya fani ta’lim tizimida nafaqat biologiya fakultetlarida, balki
tibbiyot, veterinariya, qishloq xo‘jaligi va ekologiya yo‘nalishlarida ham
o‘qitiladi. Bu fan talabalarni ilmiy-amaliy tajriba bilan tanishtiradi va ularni
mutaxassislik sohasida mustaqil ishga tayyorlaydi. Ta’lim jarayonida fanning
o‘rni shundan iboratki, u nafaqat o‘quv dasturining asosiy qismi, balki
talabalarda analitik fikrlash, muammoni hal qilish va eksperiment olib borish
ko‘nikmalarini rivojlantiradi.Shuningdek, mikrobiologiya ta’limi xalqaro
standartlarga muvofiq rivojlanmoqda. Ko‘plab universitetlarda laboratoriya
mashg‘ulotlari innovatsion usullar bilan, jumladan, virtual laboratoriya, 3D
modellash va interaktiv darslar orqali tashkil qilinmoqda. Bu esa talabalarga
nazariy bilimlarni amaliyotga tez va samarali tatbiq etish imkonini beradi.
Mikroorganizmlar – o‘z hajmi va mikroskopik tuzilishi bilan ko‘zga
ko‘rinmaydigan, ammo Yer sayyorasida eng keng tarqalgan va eng qadimiy
tirik mavjudotlar guruhini tashkil etadi. Mikrobiologiya fanida
mikroorganizmlar alohida tadqiqot obyekti bo‘lib, ular orasida bakteriyalar,
zamburug‘lar, arxeyalar, viruslar, mikroskopik suv o‘tlari va sodda hayvonlar
kabi xilma-xil organizmlar mavjud. Ularning kelib chiqishi, tuzilishi, funksiyasi
va yashash muhiti o‘ziga xos bo‘lib, har bir guruhning hayot faoliyati
biosferada muhim ekologik jarayonlarni amalga oshiradi.
Mikroorganizmlar tirik materiyaning rivojlanishida, moddalarning
aylanishida, tabiiy muvozanatni saqlashda muhim ahamiyatga ega. Yer
yuzidagi deyarli barcha jarayonlar – organik moddalar parchalanishi, tuproq
hosil bo‘lishi, o‘simliklarning o‘sishi, hayvonlarning ovqat hazm qilishi, hatto
atmosferadagi gazlar almashinuvi ham mikroorganizmlar bilan chambarchas
bog‘liq. Masalan, azot aylanishida ishtirok etuvchi nitrifikatsiya va
4
Ниязов Н.Н. Биология ва микробиология фанларини ўқитиш методикаси. Тошкент:
Ўқитувчи, 2019. 248 б.

11denitrifikatsiya bakteriyalari bo‘lmasa, o‘simliklar uchun zarur bo‘lgan azot
birikmalari hosil bo‘lmaydi va tirik organizmlar hayot faoliyati izdan chiqadi.
Mikroorganizmlarning turlari nihoyatda ko‘p bo‘lib, olimlar ularning
millionlab turga ega ekanini taxmin qiladilar. Eng ko‘p o‘rganilgan guruhlar
bakteriyalar va viruslardir. Bakteriyalar prokariot organizmlar bo‘lib, hujayrasi
yadroga ega emas, ammo hayot uchun zarur barcha jarayonlarni bajaradi.
Viruslar esa tiriklikning eng chegarasida turuvchi noyob tuzilmalardir: ular
faqat boshqa tirik hujayraga kirgandagina ko‘payish xususiyatiga ega.
Zamburug‘lar eukariot organizmlar bo‘lib, ayrimlari mikroskopik, ayrimlari esa
makroskopik tuzilishga ega.
Mikroorganizmlarning asosiy turlari
1. Bakteriyalar (Bacteria) Bakteriyalar (Bacteria)
Arxeyalar (Archaea)
Viruslar (Virus)
Zamburug‘lar (Fungi)
Protistlar (Protista)
Mikroskopik suv o‘tlari
(Algae)
Spirillalar va boshqa
shakllar

12Bakteriyalar – prokariot hujayraga ega, mikroskopik organizmlardir. Ular
turli ekologik sharoitlarda yashay oladi va Yer yuzidagi eng ko‘p tarqalgan tirik
mavjudotlardan biridir. Bakteriyalar shakliga ko‘ra uch asosiy guruhga
bo‘linadi: kokk (dumaloq), bakteriya (ustuncha, uzunchoq) va spirilla (spiral).
Bakteriyalarning ko‘pligi va xilma-xilligi ularning biologik jarayonlarda
ishtirokini keng qamrovli qiladi. Ular organik moddalarni parchalaydi, azot va
karbon aylanishida ishtirok etadi, o‘simliklar va hayvonlar uchun foydali
modda hosil qiladi.
Foydali bakteriyalarga laktobakteriyalar kiradi, ular sutni kislotalashtirib,
yogurt va kefir ishlab chiqarishda ishlatiladi. Bacillus turlari tuproq
unumdorligini oshiradi va azot birikmalarini o‘simliklar uchun mavjud qiladi.
Shuningdek, bakteriyalar biotexnologiyada fermentlar, antibiotiklar va
vitaminlar ishlab chiqarishda qo‘llaniladi. Ichak florasidagi bakteriyalar ovqat
hazm qilish jarayonini yaxshilaydi va immunitetni mustahkamlaydi.
Zararli bakteriyalar esa kasalliklar qo‘zg‘atadi. Masalan, Salmonella va
Escherichia coli oziq-ovqat orqali kasalliklar tarqatadi. Streptococcus va
Staphylococcus turli infeksiyalarni keltirib chiqaradi. Shuning uchun
bakteriyalarni o‘rganish nafaqat biologiya, balki tibbiyot va ekologiya uchun
ham muhimdir. Ularni mikroskop orqali kuzatish, laboratoriya ishlarida sinab
ko‘rish o‘quvchilarga tajriba ko‘nikmalarini beradi va ilmiy fikrlashni
rivojlantiradi
2. Arxeyalar (Archaea)
Arxeyalar – prokariot organizmlar bo‘lib, ekstremal sharoitlarda yashashga
moslashgan. Ular issiq buloqlar, sho‘r suvlar, kislotali muhit va metan hosil
qiluvchi tuproqlarda uchraydi. Arxeyalarning hujayrasi bakteriyalar kabi
yadroga ega emas, ammo hujayra devori va genetik materiali bilan
bakteriyalardan farq qiladi. Ularning metabolizmi murakkab va xilma-xil, bu
ularni biotexnologiyada qimmatbaho ob’ektga aylantiradi.

13Arxeyalar azot va karbon aylanishida ishtirok etadi, metanogen arxeyalar esa
metan gazini ishlab chiqaradi. Bu jarayon energetika va ekologiyada muhim
ahamiyatga ega. Shuningdek, arxeyalardan turli fermentlar olinadi, ularni
sanoat jarayonlarida yuqori harorat va kislotalik sharoitida ishlatish mumkin.
Ba’zi arxeyalar bioremediatsiya jarayonlarida, ya’ni ifloslangan muhitni
tozalashda ham qo‘llaniladi.
Arxeyalarni o‘qitishda ularning ekstremal sharoitlarda yashash xususiyatlari,
metabolik jarayonlari va foydali biotexnologik imkoniyatlari o‘quvchilarga real
hayotiy misollar orqali tushuntiriladi. Bu mavzu biologiya, ekologiya va
texnologiya fanlari bilan integratsiyalashgan holda olib boriladi. Shu bilan
birga, arxeyalar bilan laboratoriya tajribalarini o‘tkazish orqali o‘quvchilar
ilmiy kuzatuv ko‘nikmalarini rivojlantiradi.
3. Viruslar (Virus)
Viruslar – tiriklikning eng soddalashtirilgan shaklini tashkil etuvchi biologik
agentlardir. Ular faqat boshqa tirik hujayraga kirganda ko‘payadi, mustaqil
ravishda oziqlana olmaydi va metabolik jarayonlarni amalga oshira olmaydi.
Viruslar turli shakl va tuzilishga ega: dumaloq, spiral, silindrik yoki kompleks.
Viruslar hujayraga kirganda uning genetik materialini o‘ziga moslashtiradi va
yangi virus zarralarini hosil qiladi.
Viruslar zararli va foydali jihatdan tahlil qilinadi. Zararli viruslar gripp,
gepatit, koronavirus va O‘RVI kabi kasalliklarni keltirib chiqaradi. Foydali
viruslar esa genetik tadqiqotlar, vaksinalar ishlab chiqarish va biotexnologiyada
ishlatiladi. Masalan, bakteriofaglar bakteriyalarni yo‘q qilish uchun qo‘llaniladi,
ular antibiotikga chidamli infektsiyalarni davolashda istiqbolli hisoblanadi.
Viruslarni o‘qitishda ularning tuzilishi, ko‘payish mexanizmi, kasallik
qo‘zg‘atuvchi va biotexnologik ahamiyati haqida batafsil ma’lumot beriladi.
Laboratoriya sharoitida model viruslar bilan ishlash orqali o‘quvchilar nazariy
bilimlarni amaliyot bilan mustahkamlaydi. Shu bilan birga, viruslar mavzusi

14o‘quvchilarda kasalliklar oldini olish, immunitet va gigiyena bo‘yicha ongli
fikrlashni shakllantiradi.
4. Zamburug‘lar (Fungi)
Zamburug‘lar – eukariot organizmlar bo‘lib, ular hujayrasi yadroga ega va
o‘sish, ko‘payish, oziqlanish jarayonlarini mustaqil amalga oshiradi.
Zamburug‘larning ko‘pchiligi mikroskopik bo‘lsa-da, ba’zilari makroskopik
ko‘rinishga ega, masalan qo‘ziqorinlar. Zamburug‘lar saprofit va parazit
sifatida yashashi mumkin: saprofitlar o‘lik organik moddalarni parchalab,
tuproq unumdorligini oshiradi, parazitlar esa o‘simlik va hayvonlarda
kasalliklarni keltirib chiqaradi.
Foydali zamburug‘lar pivo, non, yogurt, antibiotiklar ishlab chiqarishda keng
qo‘llaniladi. Masalan, xamirturushlar (Saccharomyces cerevisiae) pishirish va
fermentatsiya jarayonlarida ishlatiladi. Penicillium turlari esa antibiotik ishlab
chiqarishda asosiy manba hisoblanadi. Shu bilan birga, ba’zi qo‘ziqorinlar
biofermentatsiya va biotexnologiya sohalarida ham foydalidir.
Zararli zamburug‘lar esa inson va o‘simlik sog‘lig‘iga tahdid soladi. Misol
uchun, Candida albicans inson tanasida infeksiyalar keltirib chiqaradi,
o‘simliklarda esa foydali hosilni yo‘q qiluvchi parazit turlar uchraydi. Shu
sababli zamburug‘lar bilan ishlashda gigiyena va laboratoriya qoidalariga rioya
qilish zarur.
Ta’lim jarayonida zamburug‘lar mavzusi o‘quvchilarga biologik xilma-xillik,
oziq-ovqat va tibbiyotdagi ahamiyatini tushuntirish uchun muhim. Laboratoriya
ishlarida xamirturush yoki boshqa mikroskopik qo‘ziqorinlarni kuzatish orqali
o‘quvchilar hujayra tuzilishi va ko‘payish jarayonlarini amaliy ko‘rinishda
o‘rganadi. Shu tariqa mavzu nafaqat nazariy, balki amaliy jihatdan ham
o‘quvchilar bilimini mustahkamlaydi.
5. Protistlar (Protista)
Protistlar – bitta hujayrali yoki sodda ko‘p hujayrali eukariot organizmlar
bo‘lib, ular turli ekologik muhitlarda yashaydi. Ushbu guruhga amebalar,

15euglena, paramecium kabi organizmlar kiradi. Protistlar turli oziqlanish
usullariga ega: ba’zilari fotosintez qiladi, boshqalari esa heterotrof oziqlanadi.
Shu sababli ular oziq-ovqat zanjirida muhim rol o‘ynaydi.
Foydali protistlar suv ekotizimida kislorod ishlab chiqaradi va ekologik
muvozanatni saqlashda ishtirok etadi. Misol uchun, fotosintez qiluvchi
mikroskopik suv o‘tlari kislorod manbai bo‘lib xizmat qiladi. Ba’zi protistlar
biotexnologiyada ishlatiladi, masalan, biomassa ishlab chiqarish va bioyoqilg‘i
manbai sifatida.
Zararli protistlar esa inson va hayvonlarda kasalliklar keltirib chiqaradi.
Masalan, Plasmodium turlari malyariya kasalligini qo‘zg‘atadi, boshqa parazit
turlar esa ichak infeksiyalari va boshqa sog‘liq muammolarini yuzaga keltiradi.
Shu bois protistlarni o‘rganish epidemiologiya va sog‘liqni saqlash uchun ham
muhimdir.
Mikrobiologiya darslarida protistlar mavzusi o‘quvchilarga laboratoriya
tajribalari orqali ko‘rsatilib, hujayra tuzilishi, harakat mexanizmi va oziqlanish
xususiyatlari o‘rgatiladi. Bu mavzu o‘quvchilarda ilmiy kuzatuv va tahlil
ko‘nikmalarini rivojlantiradi.
6. Mikroskopik suv o‘tlari (Algae)
Mikroskopik suv o‘tlari – fotosintez qiluvchi eukariotlar bo‘lib, ular suv
muhitida yashaydi. Ular kislorod ishlab chiqarish va suv ekotizimining asosiy
oziq-ovqat manbai hisoblanadi. Mikroskopik suv o‘tlari turli shakl va ranglarda
bo‘lib, ularning ko‘pchiligi yashil, ba’zilari esa qizil yoki jigarrang rangga ega.
Foydali xususiyatlari juda keng: ular kislorod manbai bo‘lib, baliqlar va
boshqa suv hayotini oziqlantiradi, bioyoqilg‘i ishlab chiqarishda ishlatiladi,
oziq-ovqat va kosmetika sanoatida qo‘llaniladi. Ba’zi alg turlari vitaminlar va
protein manbai sifatida ishlatiladi.
Zararli alglar esa suv muhitida masofaviy oqimlar hosil qilib, baliq va boshqa
suv hayotiga zarar yetkazadi. Masalan, toksik qizil alglar gidroekologik

16muammolarni keltirib chiqaradi. Shu sababli alglarni o‘rganish ekologiya va
biotexnologiya sohalari uchun muhim ahamiyatga ega.
O‘quv jarayonida mikroskopik suv o‘tlari mavzusi o‘quvchilarga laboratoriya
tajribalari orqali fotosintez jarayoni, hujayra tuzilishi va suv ekotizimidagi roli
haqida amaliy bilim beradi. Bu mavzu ekologik ongni shakllantirishda ham
muhimdir.
7. Spirillalar va boshqa shakllar
Spirillalar – spiral shaklga ega bakteriyalar bo‘lib, ular ko‘plab kasalliklarni
qo‘zg‘atishi mumkin. Bakteriyalarning boshqa shakllari ham muhimdir: kokk
(dumaloq), bakteriya (ustuncha) shakllari turli ekologik muhitlarda yashaydi va
turli jarayonlarda ishtirok etadi.
Foydali shakllar organik moddalarni parchalaydi, tuproq unumdorligini
oshiradi va oziq-ovqat sanoatida ishlatiladi. Zararli shakllar esa infektsiyalar,
oziq-ovqat ifloslanishi va kasalliklar tarqalishiga olib keladi. Shuning uchun
bakterial shakllar va ularning turlari o‘quvchilarga mikroskop orqali batafsil
ko‘rsatilib, nazariy va amaliy jihatdan tushuntiriladi.
Spirillalar va boshqa shakllarni o‘rganish orqali o‘quvchilar morfologiya,
yashash muhiti va kasalliklar bilan bog‘liq bilimlarni mustahkamlash imkoniga
ega bo‘ladi. Shu bilan birga, ularning foydali va zararli jihatlarini ajratib
ko‘rsatish kasbiy va sog‘liqni saqlash ko‘nikmalarini rivojlantiradi.
Mikroorganizmlar hayot faoliyatida irsiyat, o‘sish, ko‘payish, modda
almashinuvi kabi jarayonlarni bajaradi, ammo ularning tezligi
makroorganizmlarnikidan bir necha barobar yuqori. Masalan, bakteriyalar 20–
30 daqiqada bo‘linib, yangi avlod hosil qilishi mumkin. Shuning uchun ular
mutatsiya yo‘li bilan tez moslashadi, antibiotiklarga chidamli shtammlar hosil
qiladi. Bu xususiyat mikrobiologiya, tibbiyot va biotexnologiya uchun katta
ilmiy ahamiyatga ega.
Mikroorganizmlar faqat zarar keltiradigan mavjudotlar degan noto‘g‘ri
tasavvur ko‘plab o‘quvchilar va aholida uchraydi. Aslida esa mikroblarning

17aksariyati foydali yoki neytral bo‘lib, faqat juda kichik qismi kasallik
qo‘zg‘atuvchi hisoblanadi. Masalan, ichak florasidagi bakteriyalar ovqat hazm
qilish jarayonida ishtirok etadi, vitaminlar sintezini ta’minlaydi. Sut
mahsulotlari ishlab chiqarishda laktobakteriyalar, xamirturushlar va
qo‘ziqorinlar faol qatnashadi. Tuproq unumdorligi ko‘p jihatdan
mikroorganizmlar faoliyatiga bog‘liq bo‘lib, ular o‘simliklar ildiz zonasi
(rizosfera)da muhim kimyoviy jarayonlarni amalga oshiradi.
Zararli mikroorganizmlar orasida kasallik qo‘zg‘atuvchi bakteriya va viruslar
mavjud. Masalan, yuqori harorat va gigiyena qoidalariga rioya qilinmaganda
oziq-ovqat mahsulotlari tez buziladi; bunday holatni Staphylococcus aureus
yoki Salmonella kabi bakteriyalar chaqiradi. Viruslar esa gripp, O‘RVI, gepatit,
koronavirus kabi kasalliklarni qo‘zg‘atadi. Shu bois mikroorganizmlarning
zararli xususiyatlarini o‘rganish tibbiyot va epidemiologiya uchun katta
ahamiyatga ega.
Mikroorganizmlar ta’lim jarayonida o‘quvchilarga biologiya, ekologiya,
gigiyena va sog‘liq madaniyati haqida yaxlit tasavvur hosil qilishga yordam
beradi. Mikroblar haqidagi bilimlar o‘quvchining kundalik hayotida amaliy
ko‘nikmalarni shakllantiradi: qo‘l yuvish madaniyati, tozalik, infektsiyalardan
himoyalanish, oziq-ovqat xavfsizligi, atrof-muhit bilan ongli munosabat kabi
odatlar o‘quvchi ongida mustahkamlanadi. Shuningdek, mikroorganizmlar
haqidagi mavzu o‘quvchilarda tabiatdagi yashirin jarayonlarga qiziqish
uyg‘otadi, ularni amaliy kuzatuv, tajriba o‘tkazish, laboratoriya ishlariga jalb
etadi.
Zamonaviy biologiya ta’limida mikrobiologiya bo‘limining o‘rni tobora
kuchayib bormoqda. Chunki biotexnologiya, genetika, farmatsevtika,
agrotexnologiya kabi sohalarning rivoji mikroorganizmlarsiz tasavvur qilib
bo‘lmaydi. Maktab davrida mikrobiologiyaning asoslarini tushungan o‘quvchi
kelajakda biologiya yoki tibbiyot yo‘nalishini tanlashda mustahkam bazaga ega

18bo‘ladi. Shu sababli mikroorganizmlar mavzusi nafaqat nazariy, balki amaliy
jihatdan ham o‘qitishda o‘ziga xos ahamiyat kasb etadi.
Mikroorganizmlarning hayotiy jarayonlardagi roli nihoyatda keng va
ularning faoliyati Yer yuzida yashovchi barcha organizmlar uchun zarur.
Organik moddalarni parchalaydigan saprofit bakteriyalar bo‘lmasa, o‘lik
organizmlar to‘planib, modda aylanishi to‘xtab qolgan bo‘lardi. Fotosintez
qiluvchi sianobakteriyalar atmosferadagi kislorodning sezilarli qismini hosil
qiladi. Antibiotiklar, vaksinalar, fermentlar, vitaminlar ishlab chiqarish ham
mikroorganizmlar orqali amalga oshiriladi.Shu sababli mikroorganizmlarni
o‘qitish jarayoni muammoli ta’lim usullari bilan boyitilganda, o‘quvchilar
mavzuga chuqur qiziqadi, sabab-oqibat munosabatlarini tahlil qilishga
o‘rganadi, mustaqil izlanish ko‘nikmalari shakllanadi. Bu esa mavzuning
ta’limdagi o‘rnini yanada mustahkamlaydi va o‘quvchilar bilimini kengaytiradi.
Jadval: Mikroorganizmlarning turlari va ularning hayotiy
jarayonlardagi roli
№ Mikroorgan
izmlar turi Tuzilishi Foydali xususiyati Zararli xususiyati
1 Bakteriyalar Prokariot Sut mahsulotlari, tuproq
unumdorligi, ichak
florasini qo‘llab-
quvvatlaydi Salmonella,
Staphylococcus kabi
kasallik
qo‘zg‘atuvchi turlar
2 Arxeyalar Prokariot Ekstremal sharoitlarda
yashash, metan gazini
ishlab chiqarish,
biotexnologiyada Kam uchraydi,
ammo ayrim
parazitga o‘xshash
xususiyatlar
3 Viruslar Nukleoprot
eid Genetik tadqiqotlar,
vaksinalar ishlab Gripp, gepatit,
koronavirus kabi

19 chiqarishda kasalliklarni keltiradi
4 Zamburug‘l
ar Eukariot Antibiotiklar,
xamirturush,
biofermentatsiya Candida albicans,
o‘simlik kasalliklari
5 Protistlar Eukariot Fotosintez, oziq-ovqat
zanjirida rol, bioyoqilg‘i Plasmodium, ichak
parazitlari
6 Mikroskopi
k suv o‘tlari Eukariot Kislorod ishlab chiqarish,
bioyoqilg‘i, oziq-ovqat
qo‘shimchasi Toksik alglar,
gidroekologik
muammolar
7 Spirillalar
va boshqa
shakllar Prokariot Organik moddalarni
parchalaydi, tuproq
unumdorligi Ba’zi infektsiyalar va
oziq-ovqat
ifloslanishi
1.2. Mikroorganizmlarning foydali turlari va ularning amaliy ahamiyati
Mikroorganizmlarning ko‘pchiligi inson faoliyati va tabiat uchun foydali
hisoblanadi. Ularning amaliy ahamiyati turli sohalarda – tibbiyot, qishloq
xo‘jaligi, oziq-ovqat sanoati, biotexnologiya va ekologiyada namoyon bo‘ladi.
Shu bois, mikroorganizmlarning foydali turlarini o‘rganish biologiya ta’limida
muhim o‘rin egallaydi.
Bakteriyalar foydali mikroorganizmlarning asosiy guruhlaridan biridir.
Masalan, laktobakteriyalar sut mahsulotlarini ishlab chiqarishda ishlatiladi. Ular
sutdagi laktozani kislotalashtirib, yogurt, kefir, tvorog va boshqa fermentlangan
mahsulotlarni hosil qiladi. Shuningdek, bakteriyalar ichak florasini qo‘llab-
quvvatlaydi, ovqat hazm qilish jarayonini yaxshilaydi, immun tizimining
faoliyatini mustahkamlaydi. Bacillus va Azotobacter turlari tuproq
unumdorligini oshirishda, azot birikmalarini o‘simliklar uchun mavjud qilishda

20muhimdir. Shu bilan birga, bakteriyalar biotexnologiyada fermentlar,
vitaminlar, probiotiklar ishlab chiqarishda keng qo‘llaniladi.
Arxeyalar ham foydali mikroorganizmlar hisoblanadi. Ular ekstremal
sharoitlarda yashashga moslashgan va biotexnologiyada qimmatli ob’ekt
sifatida ishlatiladi. Metanogen arxeyalar metan gazini ishlab chiqaradi, bu esa
energetika va ekologik muammolarni hal qilishda qo‘llaniladi. Arxeyalar bilan
ishlash orqali bioenergetika, ifloslangan muhitni tozalash va sanoat
fermentatsiya jarayonlarini samarali amalga oshirish mumkin.
Viruslarning foydali turlari ilmiy tadqiqot va biotexnologiya sohalarida
qo‘llaniladi. Masalan, bakteriofaglar bakteriyalarni yo‘q qilishda ishlatiladi.
Ular antibiotikga chidamli infektsiyalarni davolashda istiqbolli vosita
hisoblanadi. Shuningdek, viruslar genetik tadqiqotlar va vaksinalar ishlab
chiqarishda ishlatiladi, bu esa tibbiyot va biotexnologiya uchun katta
ahamiyatga ega.
Zamburug‘lar (Fungi) foydali mikroorganizmlarga kiradi. Xamirturushlar
(Saccharomyces cerevisiae) pivo, non va boshqa fermentatsiya mahsulotlarini
ishlab chiqarishda ishlatiladi. Penicillium turlari esa antibiotiklar, masalan,
penitsillin ishlab chiqarishda qo‘llaniladi. Zamburug‘lar shuningdek
biofermentatsiya, fermentlar ishlab chiqarish va biotexnologik jarayonlarda
qo‘llanadi. Tuproq unumdorligini oshiruvchi saprofit zamburug‘lar organik
moddalarni parchalaydi va ekotizim barqarorligini ta’minlaydi.
Protistlar ham foydali mikroorganizmlar hisoblanadi. Fotosintez qiluvchi
protistlar suv muhitida kislorod ishlab chiqaradi va oziq-ovqat zanjirida asosiy
o‘rin tutadi. Ba’zi protistlar bioyoqilg‘i manbai sifatida ishlatiladi. Shuningdek,
protistlar ekologik monitoringda, atrof-muhitning holatini baholashda
foydalidir.
Mikroskopik suv o‘tlari (Algae) foydali xususiyatga ega. Ular fotosintez
orqali kislorod ishlab chiqaradi, baliqlar va boshqa suv hayotini oziqlantiradi.
Algalarning ba’zi turlari bioyoqilg‘i, oziq-ovqat qo‘shimchalari va kosmetika

21sanoatida ishlatiladi. Shu bilan birga, ular ekologik muvozanatni saqlash va
biologik monitoring jarayonida muhim ahamiyatga ega.
Foydali spirillalar va boshqa bakterial shakllar ham tabiiy jarayonlarda
ishtirok etadi. Masalan, tuproqdagi spirillalar organik moddalarni parchalaydi,
azot birikmalarini o‘simliklar uchun mavjud qiladi, bu esa qishloq xo‘jaligi va
tuproq unumdorligini oshirishda qo‘llaniladi. Shu tariqa foydali
mikroorganizmlar turli sohalarda inson va tabiat uchun zarur jarayonlarni
amalga oshiradi.
Ta’lim jarayonida foydali mikroorganizmlar mavzusi o‘quvchilarga amaliy
ko‘nikmalar berishga yordam beradi. Laboratoriya ishlari orqali o‘quvchilar
bakteriyalar va zamburug‘larning ko‘payishi, fermentatsiya jarayoni, hujayra
tuzilishi va fotosintez jarayonlarini kuzatadi. Bu esa mavzuni tushunishni
chuqurlashtiradi, o‘quvchilarda ilmiy dunyoqarashni rivojlantiradi va ularni
kundalik hayotda amaliy qo‘llashga tayyorlaydi.
Mikroorganizmlarda asosiy kimyoviy elementlar
№ Kimyoviy
element Mikroorganizmlar faoliyatidagi roli
1 Karbon (C) Organik moddalarni hosil qilish, energiya manbai, hujayra
tuzilishi
2 Kislorod (O) Energiya ishlab chiqarish (aerob respiratsiya), fotosintez
jarayoni
3 Azot (N) Proteinlar, nuklein kislotalar, aminokislotalar sintezi
4 Vodorod (H) Suv va organik birikmalarda, energiya hosil bo‘lishida
ishtirok
5 Fosfor (P) Nuklein kislotalar, ATP va boshqa energiya birikmalarida
muhim
6 Oltingugurt
(S) Aminokislotalar (sis-tin, metionin) va fermentlar tarkibida
7 Kaliy (K) Hujayra osmotik bosimini saqlash, fermentativ jarayonlarda
katalizator
8 Natriy (Na) Suv balansini saqlash, membrana potentsialida ishtirok
9 Kalsiy (Ca) Hujayra devori, signalizatsiya jarayonlari, hujayra

22bo‘linishida rol
10 Magniy (Mg) Xlorofill tarkibi, fermentativ reaksiyalar, ATP
stabilizatsiyasi
11 Temir (Fe) Elektron tashuvchi tizimlar, fermentlar, o‘simlik va
bakteriyalarning metabolizmi
12 Sink (Zn) Enzimatik faoliyat, protein sintezi, fermentlar katalizi
13 Mis (Cu) Respiratsiya va elektron transport zanjirida kofaktor
sifatida ishlaydi
14 Mangan
(Mn) Fotosintez va fermentativ jarayonlarda katalizator
15 Molibden
(Mo) Azot birikmasini hosil qiluvchi bakteriyalarda ishtirok
1.3. Mikroorganizmlarning zararli turlari va ularning inson hayotiga
ta’siri
Mikroorganizmlarning ba’zi turlari inson faoliyati va sog‘lig‘iga zarar
yetkazadi. Ushbu mikroorganizmlar kasalliklarni keltirib chiqaruvchi, oziq-
ovqat va atrof-muhitni ifloslantiruvchi xususiyatga ega. Zararli
mikroorganizmlarni o‘rganish biologiya, tibbiyot, epidemiologiya va ekologiya
sohalarida muhim ahamiyat kasb etadi.
Bakteriyalar zararli mikroorganizmlarning asosiy guruhlaridan biridir.
Masalan, Salmonella turlari oziq-ovqat orqali infeksiyalarni tarqatadi.
Staphylococcus aureus teri va shilliq pardalarda infeksiyalarni keltirib
chiqaradi. Streptococcus turli respirator kasalliklar, angina va pnevmoniya kabi
kasalliklarni qo‘zg‘atadi. Bakterial infeksiyalar inson sog‘lig‘iga jiddiy xavf
soladi, shuning uchun ularni aniqlash, oldini olish va davolash biologiya va
tibbiyot darslarida muhim mavzudir.
Arxeyalar – prokariot hujayrali mikroorganizmlar bo‘lib, ular bakteriyalarga
o‘xshash tuzilishga ega, ammo genetik, metabolik va hujayra devori
xususiyatlari bilan ulardan farq qiladi. Ko‘pincha arxeyalar inson sog‘lig‘iga
bevosita zarar yetkazmaydi va tabiiy ekotizimlarda foydali rol o‘ynaydi. Ular
ekstremal sharoitlarda yashashga moslashgan bo‘lib, yuqori harorat, kislotalik,
sho‘rlik, kislorodsiz muhit va boshqa qiyin sharoitlarda faoliyat ko‘rsatadi. Shu

23sababli ularni o‘rganish nafaqat biologik bilimni boyitadi, balki ekologik
xavfsizlikni ta’minlash jihatidan ham ahamiyatga ega hisoblanadi.
Arxeyalarning ba’zi turlari laboratoriya sharoitida yoki ilmiy tadqiqotlarda
o‘rganilgan holatlarda toksik moddalar ishlab chiqarishi mumkin. Bu toksinlar
atrof-muhitga tushganda yoki noto‘g‘ri laboratoriya sharoitida ishlatilganda
inson va hayvon organizmi uchun salbiy ta’sir ko‘rsatishi ehtimoldan holi emas.
Shu sababli arxeyalarni o‘rganishda xavfsizlik qoidalariga qat’iy rioya qilish
muhimdir.
Laboratoriya sharoitida arxeyalarni kuzatish orqali ularning ekstremal
sharoitlarda yashash xususiyatlari, metabolizmi, oziqlanish usullari va
potentsial zararli jihatlari haqida o‘quvchilarga batafsil ma’lumot berish
mumkin. Masalan, termofilik arxeyalar yuqori haroratli issiq buloqlarda
yashaydi va ularning fermentlari sanoatda yuqori harorat sharoitida ishlatiladi.
Shu bilan birga, sho‘r suv arxeyalari tuzli muhitlarda yashab, osmotik bosimga
chidamli bo‘ladi. Bu xususiyatlar ularni biotexnologiyada qiymatli qiladi,
ammo noto‘g‘ri ishlatilsa, toksik moddalar chiqarishi mumkinligi sababli
ehtiyotkorlik talab etiladi.
Arxeyalarning metabolizmi ham ularning foydali va zararli jihatlarini
aniqlashda muhim rol o‘ynaydi. Ba’zi arxeyalar metanogen jarayonlar orqali
metan gazini ishlab chiqaradi. Bu jarayon energetika sohasida foydali
hisoblanadi, lekin metan gazining ifloslanishga olib kelishi mumkinligi sababli
ekologik xavfsizlikni hisobga olish zarur. Shu tariqa arxeyalarni o‘rganish
nafaqat ularning biologik xususiyatlarini, balki inson faoliyati va atrof-muhitga
ta’sirini ham tushunishga yordam beradi.
O‘quv jarayonida arxeyalarni kuzatish orqali o‘quvchilar laboratoriya
ko‘nikmalarini rivojlantiradi, ilmiy eksperimentlar o‘tkazish orqali ekstremal
sharoitlarda yashash mexanizmlarini o‘rganadi va biologik xavfsizlik
qoidalarini tushunadi. Shu bilan birga, ular arxeyalarning ekologik ahamiyatini
va ularni biotexnologik jarayonlarda xavfsiz qo‘llash imkoniyatlarini

24o‘rganadi.Shunday qilib, arxeyalarni o‘rganish jarayoni nafaqat nazariy
bilimlarni oshiradi, balki o‘quvchilarda xavfsizlik, mas’uliyat va ekologik ongni
rivojlantirishga xizmat qiladi. Ekstremal sharoitlarda yashovchi
mikroorganizmlarning imkoniyatlarini tushunish va ularni amaliyotda xavfsiz
qo‘llash biologiya fanining zamonaviy yo‘nalishlariga muvofiqdir.
Viruslar inson hayotiga katta zarar yetkazadi. Gripp, gepatit, koronavirus va
O‘RVI kabi kasalliklar butun dunyo sog‘liqni saqlash tizimiga xavf soladi.
Viruslar hujayraga kirib, uning genetik materialini o‘zgartiradi va yangi
viruslarni hosil qiladi. Bu jarayon organizmning immun tizimini zaiflashtiradi
va turli kasalliklarni keltirib chiqaradi. Viruslarni o‘rganish orqali o‘quvchilar
kasalliklarning oldini olish, vaksinatsiya va gigiyena qoidalarini tushunadi.
Zamburug‘lar (Fungi) zararli mikroorganizmlarga kiradi. Candida albicans
inson tanasida teri va shilliq pardalarda infeksiyalar keltirib chiqaradi.
O‘simliklar uchun zararli qo‘ziqorinlar hosilni kamaytiradi va iqtisodiy zarar
yetkazadi. Shu sababli zamburug‘larni laboratoriya sharoitida kuzatish, ularning
hayotiy jarayonlarini o‘rganish va profilaktik choralarni tushuntirish muhimdir.
Protistlar orasida Plasmodium turlari malyariya kasalligini keltirib chiqaradi,
boshqa parazit protistlar ichak infeksiyalariga sabab bo‘ladi. Bu
mikroorganizmlar inson organizmida turli tizimlarga zarar yetkazadi,
immunitetni pasaytiradi va kasalliklarni tarqatadi. Shu sababli protistlar
mavzusini o‘qitishda ularning zararli ta’siri, tarqalish yo‘llari va oldini olish
choralari alohida e’tibor bilan tushuntiriladi.
Mikroskopik suv o‘tlari (Algae) orasida toksik alglar zararli hisoblanadi. Ular
suv muhitida masofaviy oqimlar hosil qilib, baliq va boshqa suv hayotiga zarar
yetkazadi. Ba’zi toksinlar inson uchun ham xavf soladi, masalan, suv iste’mol
qilganda yoki baliq mahsulotlarida yig‘ilgan toksinlar. Shu sababli toksik
alglarni monitoring qilish va ekologik nazorat muhimdir.
Spirillalar va boshqa bakterial shakllar ham zararli bo‘lishi mumkin.
Masalan, Vibrio turlari oziq-ovqat orqali infeksiyalarni keltirib chiqaradi, ba’zi

25spirillalar esa bakterial infektsiyalarning sababchisi hisoblanadi. Shu sababli
ularning yashash muhiti, tarqalish yo‘llari va xavfini tushuntirish ta’lim
jarayonida muhim ahamiyatga ega.
Ta’lim jarayonida zararli mikroorganizmlar mavzusini o‘qitishda
laboratoriya tajribalaridan foydalanish muhimdir. Bu orqali o‘quvchilar
mikroorganizmlarning ko‘rinishi, tarqalish yo‘llari, inson hayotiga ta’siri va
profilaktika choralari bilan tanishadi. Shu bilan birga, mavzu o‘quvchilarda
gigiyena, sanitariya qoidalari va kasalliklarni oldini olish bo‘yicha ongli
fikrlashni rivojlantiradi.

26IKKINCHI BOB. MIKROORGANIZMLAR MAVZUSINI O‘QITISHDA
MUAMMOLI TA’LIM USULLARI
2.1.Mikroorganizmlar mavzusini o‘qitishda muammoli ta’lim usullarini
qo‘llash metodikasi
Mikroorganizmlar mavzusi biologiya fanining eng murakkab, shu bilan birga
amaliy hayot bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan bo‘limlaridan biridir. Ushbu
mavzuni o‘rganish jarayonida o‘quvchilarda aniq ilmiy tasavvurlarni
shakllantirish, mikroorganizmlarning foydali va zararli turlarini farqlash,
ularning inson hayoti, atrof-muhit va tibbiyotdagi o‘rnini anglash juda muhim
hisoblanadi. Muammoli ta’lim usullari aynan shunday murakkab ilmiy
bilimlarni mantiqiy asosda o‘zlashtirishga xizmat qiladi. Mazkur metodikaning
asosiy mohiyati shundaki, o‘quvchi o‘quv jarayonida tayyor bilimni emas, balki
bilimga olib keluvchi fikrlash jarayonini mustaqil o‘zlashtiradi. Bu esa uning
tahlil qilish, izlanish olib borish va sabab-oqibat bog‘lanishlarini mustaqil
ravishda topish ko‘nikmalarini rivojlantiradi.
Mikroorganizmlar mavzusida muammoli o‘qitishning eng samarali bosqichi
bu darsning kirish qismida muammoli vaziyat yaratishdir. O‘qituvchi real
hayotdan olingan savollar yoki kutilmagan paradoksal holatlar orqali
o‘quvchilarda qiziqish uyg‘otadi. Masalan, “Nega ayrim bakteriyalar oziq-
ovqatni buzadi, boshqalari esa uning saqlanishiga yordam beradi?” yoki “Nima
uchun antibiotiklarni to‘g‘ri ishlatmaslik mikroorganizmlarning dori-
darmonlarga chidamliligini kuchaytiradi?” kabi savollar o‘quvchilarni
fikrlashga majbur qiladi. Bu savollar muammoli vaziyatning asosiy yadrosi
bo‘lib, o‘quvchilarda mavjud bilimlarni qayta ko‘rib chiqish, yangi gipotezalar
ilgari surishga imkon yaratadi.
Metodik jihatdan muammoli ta’limning muvaffaqiyatli qo‘llanishi
o‘qituvchining darsni to‘g‘ri rejalashtirishiga bog‘liq. O‘qituvchi dars
mazmunini ketma-ket muammolar orqali ochib boradi. Avval kichik muammo,
keyin uni davom ettiruvchi murakkabroq muammo qo‘yiladi. Bu bosqichma-

27bosqichlik tamoyilini ta’minlaydi. Masalan, birinchi muammo sifatida
mikroorganizmlarning shakli va tuzilmasidagi farq nimaga olib kelishini
muhokama qilish mumkin. Keyingi bosqichda esa ularning yashash sharoiti,
ko‘payish tezligi, ekologik o‘rni va patogenlik darajasi bilan bog‘liq
muammolarni yechish topshirig‘i beriladi.
Muammoli ta’lim metodikasida o‘quvchilarning mustaqil izlanishi juda
muhim o‘rin tutadi. O‘quvchilarga guruhli ishlash orqali muammoni hal qilish
topshirilishi dars samaradorligini oshiradi. Har bir guruh ma’lum bir
mikroorganizmlar turini o‘rganadi, ularning foydali yoki zararli tomonlarini
tahlil qiladi, ilmiy manbalardan ma’lumot qidiradi, kichik loyihalar yaratadi va
o‘z xulosalarini sinfdoshlariga taqdim etadi. Bu jarayonda o‘quvchi “tayyor
bilim oluvchi” emas, balki “bilim yaratuvchi”ga aylanadi.
Muammoli ta’limning metodik jihatidan eng muhim tomonlaridan biri – bu
o‘quvchilar o‘rtasidagi muloqotning kuchayishi va o‘quv jarayonida tabiiy
ravishda bahs va munozaralarning yuzaga kelishidir. Bunday yondashuv darsni

28biryoqlama ma’ruzaviy shakldan chiqarib, uni o‘quvchilar faol ishtirok
etadigan, fikr bildiradigan, savol beradigan, o‘z nuqtai nazarini himoya
qiladigan hamkorlikdagi ta’lim jarayoniga aylantiradi. Ayniqsa
mikroorganizmlar mavzusida muammoli vaziyatlar tabiiy ravishda ko‘p bo‘lib,
ular o‘quvchilarni o‘ylashga, dalil keltirishga va ilmiy mulohaza yuritishga
undaydi. Chunki mikroorganizmlar dunyosi murakkab, ko‘p qirrali va bir xil
obyekt turlicha ma’noga ega bo‘lishi mumkin. Bu murakkablik esa bahs-
munozaraga boy o‘quv muhiti yaratadi.
O‘quvchilarning o‘z fikrini asoslab berish kompetensiyasining rivojlanishi
muammoli ta’limning eng asosiy natijalaridan biridir. Chunki muammoli
savolga duch kelgan o‘quvchi darhol tayyor javob izlamaydi, aksincha avval
o‘z tasavvuri, ilgari olgan bilimlari va mantiqiy fikrlashi asosida taxmin
yaratadi. Bu taxminni esa boshqalar bilan solishtiradi, o‘z dalillarini keltiradi va
buning ortidan muloqot jarayoni paydo bo‘ladi. O‘quvchilar o‘z fikrini himoya
qilish uchun ilmiy tushunchalardan, biologik terminlardan, laboratoriya
kuzatuvlari yoki o‘qigan manbalaridan foydalanishga majbur bo‘ladi. Bu esa
ularni ilmiy nutq madaniyatiga o‘rgatadi.
Mikroorganizmlarning foydali va zararli turlarini solishtirish jarayoni
muammoli ta’lim uchun ayniqsa qulay mavzu hisoblanadi. Chunki har bir
mikroorganizmlar turi nafaqat bitta vazifaga ega, balki tinimsiz o‘zgaruvchi
biologik jarayonlar ta’sirida turlicha rol o‘ynashi mumkin. Masalan, achitqi
zamburug‘lari (Saccharomyces cerevisiae) odatda oziq-ovqat sanoatida juda
foydali deb hisoblanadi. Ular non mahsulotlarining ko‘tarilishida, sharob va
pivo ishlab chiqarishda, sut mahsulotlarining ayrim turlarida fermentatsiya
jarayonini ta’minlashda asosiy biologik agent sifatida qo‘llanadi. O‘quvchilar
ushbu ma’lumotlarni to‘g‘ri bilgan bo‘lishi mumkin, chunki u ko‘proq amaliy
hayot bilan bog‘liq.
Ammo muammoli yondashuvning vazifasi – o‘quvchilarning shu fikrini
kengaytirish, tahlil qilishga undash, bir tomonlama tasavvurni

29murakkablashtirish va real holat bilan boyitishdir. Shuning uchun o‘qituvchi
muammoli savol beradi: “Agar achitqi zamburug‘lari foydali bo‘lsa, nega ular
mahsulotning buzilishiga ham sabab bo‘lishi mumkin?” Bu savol o‘quvchilarda
hayrat uyg‘otadi, chunki ular uchun ‘foydali’ deb o‘rganilgan organizmning
‘zararli’ sifatga ega bo‘lishi mantiqan qarama-qarshi ko‘rinadi. Bahs jarayonida
o‘quvchilar turlicha taxminlar aytadi. Kimdir “Achitqilar ko‘payib ketganda
zararli bo‘lishi mumkin” deydi, kimdir “Sharoit o‘zgarsa, foydali
mikroorganizmlar buzuvchi mikroorganizmlarga aylanishi mumkin” deydi,
yana boshqalar ekologik omillarni tilga oladi.
Bahs davomida o‘quvchilar mikroorganizmlar yashashi uchun zarur bo‘lgan
sharoitlar – namlik, harorat, muhitning kislotaliligi, oziqa manbai, kislorod
miqdori kabi omillarning roliga o‘tadilar. Shunda ayrim o‘quvchilar achitqilar
ortiqcha fermentatsiya jarayonini keltirib chiqarishi mumkinligini tushuntira
boshlaydi, boshqalari esa ular mahsulot qiyofasini, hidini va ta’mini
o‘zgartirishi haqida ma’lumot keltiradi. O‘qituvchi esa jarayonni boshqarib
boradi, ammo tayyor xulosa aytmaydi. Bu o‘quvchilarning mustaqil xulosa
chiqarishiga imkon beradi.
Bunday o‘quv munozaralari o‘quvchilarning tanqidiy fikrlashini juda
samarali rivojlantiradi. Chunki o‘quvchi o‘z fikrini bildirishdan oldin uni tahlil
qiladi, sabab va oqibatni tekshiradi, o‘z nuqtai nazarini dalillar bilan boyitadi.
Tanqidiy fikrlashning mohiyati aynan shunda: har bir fikrni asoslash, qarama-
qarshi fikrlarni solishtirish, fikrga dalil keltirish va xulosaning ilmiy asoslangan
bo‘lishini ta’minlash. Mikroorganizmlar misolida esa bu jarayon yanada
samarali, chunki har bir mikroorganizmdan keladigan foyda yoki zarar
sharoitga, muhitga, inson faoliyatiga, hatto texnologiya darajasiga bog‘liq. Bu
murakkablik tanqidiy fikrlash uchun tabiiy maydon yaratadi.
Muammoli ta’lim jarayonida o‘quvchilar shuningdek ilmiy obyektlarga
nisbatan relativ fikr yuritishni o‘rganadi. Ular mikroorganizmlar “mutlaq
foydali” yoki “mutlaq zararli” emasligini, balki har bir organizmning ta’siri

30sharoit va qo‘llanilishga qarab o‘zgarishini tushunib boradi. Bu esa ularda ilmiy
dunyoqarashni shakllantiradi. Shuningdek, munozara davomida har bir
o‘quvchi o‘z fikrini himoya qilishni, boshqaning fikrini tinglashni, ilmiy
madaniyat qoidalariga rioya qilishni o‘rganadi.
O‘quv jarayonida muammoli ta’limni texnologik vositalar bilan boyitish ham
muhimdir. Laboratoriya mashg‘ulotlari, mikroskop ostida kuzatish, video-
eksperimentlar namoyishi, virtual laboratoriyalar va interaktiv simulyatsiyalar
o‘quvchilarni faol ishtirokchi sifatida darsga jalb qiladi. Masalan, o‘quvchilarga
turli sharoitlarda mikroorganizmlarning o‘sish tezligini solishtirish tajribasini
bajarish topshirig‘i berilishi mumkin. Bu esa ularning ilmiy kuzatuv olib borish,
natija chiqarish va o‘z xulosasini asoslash ko‘nikmalarini rivojlantiradi.
Muammoli ta’lim metodikasida qo‘llanadigan muhim usullardan biri
gipoteza ilgari surish va uni tekshirishdir. O‘quvchilar berilgan muammo
yuzasidan avval o‘z taxminlarini bildiradilar, so‘ngra tajriba yoki izlanish orqali
bu taxminning to‘g‘ri yoki noto‘g‘ri ekanini aniqlaydilar. Masalan, “Nega sut
xona haroratida tez buziladi, sovutgichda esa uzoq saqlanadi?” savoli bo‘yicha
o‘quvchilar turli gipotezalarni bildiradilar. Dars davomida
mikroorganizmlarning haroratga bog‘liq o‘sishi misolida gipotezalar
tekshiriladi.Shuningdek, muammoli ta’limda savol-javob, tahliliy jadval tuzish,
taqqoslash, sabab-oqibat zanjirlarini aniqlash, aqliy hujum kabi metodlar ham
faol qo‘llaniladi. Bu usullar o‘quvchilarga mikroorganizmlar haqidagi
bilimlarni yaxlit tizim sifatida anglashga yordam beradi. Mikroorganizmlar
hayotiy faoliyatining biologik, ekologik, sanitariya-gigiyena va tibbiy
ahamiyatini tahlil qilish orqali o‘quvchi mavzuni real hayot bilan bog‘laydi.
Muammoli ta’lim metodikasini qo‘llashda baholash mezonlari ham o‘ziga
xosdir. O‘quvchilar faqat yakuniy natija emas, balki muammoni hal qilish
jarayonidagi faolligi, izlanishi, muloqotdagi ishtiroki, mustaqil fikr bildirish
darajasiga ko‘ra baholanadi. Bu yondashuv o‘quvchilarni faol o‘rganishga
undaydi va ularni o‘z bilimlari uchun mas’uliyatli bo‘lishga o‘rgatadi.

31 Mikroorganizmlar mavzusini o‘qitishda muammoli ta’lim usullarini qo‘llash
ilmiy bilimlarni chuqur o‘zlashtirish, o‘quvchilarda ijodiy, tanqidiy va mantiqiy
fikrlashni rivojlantirish, hayotiy muammolarni ilmiy asosda yechish malakasini
shakllantirishda juda samaralidir. Ushbu metodika o‘quvchini passiv
tinglovchidan faol izlanishga yo‘naltirilgan shaxsga aylantiradi va biologiya
fanini o‘rganishda yuqori natijaga erishishga imkon yaratadi.
2.2. Muammoli ta’lim asosida o‘quvchilarda tahliliy va tanqidiy
fikrlashni rivojlantirish usullari
Muammoli ta’lim o‘quvchilarni faqat tayyor bilimni qabul qilishga emas,
balki o‘rganilayotgan jarayonlarni tahlil qilish, sabab-oqibat munosabatlarini
aniqlash va mustaqil xulosa chiqarishga undaydigan pedagogik texnologiyadir.
Ushbu yondashuvning asosiy maqsadi – o‘quvchini faol fikrlovchi, mustaqil
qaror qabul qiluvchi va ilmiy dalillarni baholay oladigan shaxs sifatida
shakllantirishdir. Ayniqsa mikroorganizmlar mavzusini o‘qitishda muammoli
darslar o‘quvchilarni atrof-muhitdagi murakkab biologik holatlarni chuqur
o‘rganishga yo‘naltiradi. Chunki mikroorganizmlar dunyosi murakkab, qarama-
qarshiliklarga boy, ba’zan bir xil organizm turli sharoitlarda butunlay teskari rol
o‘ynashi mumkin. Shu sababli, aynan ushbu mavzu tanqidiy va tahliliy
fikrlashni shakllantirish uchun qulay maydon yaratadi.
O‘quvchilarda tahliliy fikrlashni rivojlantirishning eng muhim usullaridan
biri — bu muammoli savollar yaratishdir. Muammoli savol — o‘quvchini
o‘ylashga, izlanishga, taxmin qilishga majbur qiladigan savol bo‘lib, u aniq
javobga ega bo‘lmaydi; aksincha, bir nechta mumkin bo‘lgan javoblarni tahlil
qilishni talab etadi. Masalan: “Nima uchun bir xil mikroorganizmlar ba’zi
mahsulotlarda foydali, boshqalarida esa zararli ta’sirga ega?” yoki
“Mikroorganizmlar qanday sharoitda o‘z xususiyatini o‘zgartirishi mumkin?”
kabi savollar o‘quvchini biologik jarayonlarni mantiqiy ravishda tahlil qilishga
olib keladi. Bu kabi savollarni muhokama qilish jarayonida o‘quvchi avval o‘z
fikrini ilgari suradi, so‘ngra uni ilmiy dalillar bilan asoslashga harakat qiladi.

32Tahliliy fikrlashni shakllantirishning yana bir samarali vositasi –
“taqqoslash” va “klassifikatsiya” metodlaridir. Mikroorganizmlarning foydali
va zararli turlarini solishtirish, ularning morfologik, fiziologik, ekologik
farqlarini aniqlash, turli sharoitlardagi funksiyasini tahlil qilish o‘quvchilarni
tanqidiy kuzatuvchanlikka o‘rgatadi. Masalan, o‘qituvchi o‘quvchalarga ikki xil
holatni taqdim etadi: sut mahsuloti achishiga sabab bo‘ladigan
mikroorganizmlar va sanitariya qoidalariga amal qilinmaganda mahsulotni
buzuvchi mikroorganizmlar. O‘quvchilar bu ikki jarayonning umumiy va farqli
jihatlarini topadi, natijada har bir mikroorganizmlar turining faolligi sharoit
bilan bog‘liq ekanligini tahlil qiladi.
Tanqidiy fikrlashni rivojlantirishda “muammo–taxmin–dalil–xulosa”
zanjiridan foydalanish muhim ahamiyatga ega. Bu usulda o‘quvchi avval
muammoni tushunadi, keyin uning sabablarini taxmin qiladi, so‘ngra taxminini
isbotlaydigan yoki rad etadigan dalillar keltiradi. Jarayon oxirida esa umumiy
ilmiy xulosa chiqaradi. Bu metod tanqidiy fikrlashning to‘liq tsiklini
shakllantiradi. Misol uchun, dars jarayonida “Nima uchun mikroorganizmlar
yuqori haroratda nobud bo‘ladi, lekin past haroratda to‘xtab qoladi?” degan
savol qo‘yiladi. O‘quvchi avval taxmin qiladi, keyin biologik jarayonlarni tahlil
qilib dalillar keltiradi, so‘ng ilmiy xulosa chiqaradi. Bu jarayon ularning
mantiqiy fikr yuritish qobiliyatini kuchaytiradi.
Munozarali vaziyat yaratish ham tanqidiy fikrlashni o‘stiruvchi kuchli vosita
hisoblanadi. Bahs-munozara jarayonida o‘quvchilar bir-birining fikriga e’tibor
qaratadi, uni tahlil qiladi, muvofiq yoki qarshi dalillar keltiradi. Masalan,
“viruslar tirik organizmmi yoki yo‘q?” kabi bahsli masalalar o‘quvchilarni
ilmiy dalillarga asoslanishga o‘rgatadi. Mikroorganizmlarning foydali va zararli
rollari haqida ham ko‘plab bahsli misollar mavjud: yo‘g‘on ichakdagi
bakteriyalar foydali ekanini bilgan o‘quvchi, boshqa tomondan, gigiyena
buzilganda ular patologik jarayonlarga sabab bo‘lishi mumkinligini ham

33tushunib boradi. Bunday qarama-qarshi holatlar o‘quvchilarni har bir holatni
alohida tahlil qilishga undaydi.
Tahliliy va tanqidiy fikrlashni shakllantirishning yana bir muhim usuli –
“amaliy muammoli topshiriqlar”dan foydalanishdir. Laboratoriya darslarida
o‘quvchilar mikroorganizmlarning o‘sishi uchun zarur bo‘lgan sharoitlarni
tajribada kuzatadi, turli ozuqa muhitlarida o‘sish farqlarini tahlil qiladi. Bu
jarayon ularda kuzatish, taqqoslash, dalillash va xulosa qilish ko‘nikmalarini
mustahkamlaydi. O‘quvchi o‘z ko‘zi bilan ko‘rgan hodisani tahlil qilishga
ko‘proq moyil bo‘ladi, bu esa tanqidiy fikrlashning shakllanishi uchun muhim
zamin yaratadi.
“Klaster”
“Klaster”, “Aqliy hujum”, “INSERT”, “Nilufar guli”, “B-B-B” (bilaman –
bilmoqchiman – bildim) kabi interaktiv metodlar ham muammoli ta’lim bilan
uyg‘unlashgan holda tahliliy fikrlashni kuchaytiradi. Bu metodlarda o‘quvchi
ma’lumotni passiv qabul qilmaydi, balki uni qayta ishlaydi, tizimlashtiradi va
o‘z bilimlariga bog‘laydi. Masalan, “Aqliy hujum” jarayonida o‘quvchilar
mikroorganizmlarning inson hayotiga ta’siriga oid barcha mumkin bo‘lgan
taxminlarni aytadi. Shundan keyin esa har bir fikr ilmiy asoslanganligi bo‘yicha

34tahlil qilinadi. Bu jarayon o‘quvchilarda fikrni tez va mantiqiy ifodalash
ko‘nikmasini shakllantiradi.
Tahliliy fikrlashni rivojlantiruvchi yana bir usul – real hayotiy vaziyatlar
asosida muammoli topshiriqlar berishdir. Masalan, o‘quvchilarga quyidagi
vaziyat taklif qilinadi: “Aholi orasida oziq-ovqat zaharlanishi ko‘paymoqda. Bu
jarayonning ehtimoliy biologik omillarini aniqlang.” O‘quvchilar ushbu holatni
tekshiradi, gigiyenaga rioya qilinmaslik, mahsulotlarni noto‘g‘ri saqlash, zararli
bakteriyalar ko‘payishi kabi ehtimoliy sabablarni aniqlaydi. Bu jarayonda ular
o‘z bilimini real hayotga tatbiq qilishni o‘rganadi, bu esa tanqidiy fikrlash
qobiliyatining eng yuksak darajasidir.
Yakun sifatida aytish mumkinki, muammoli ta’lim asosidagi darslar
o‘quvchilarning fikrlash faoliyatini faollashtiradi, ularni mustaqil izlanishga
undaydi va ilmiy asoslangan xulosalar chiqarishga o‘rgatadi. Tahliliy va
tanqidiy fikrlashning shakllanishi esa nafaqat mikrobiologiya fanini chuqur
o‘zlashtirishga, balki o‘quvchining umumiy intellektual rivojlanishiga ham
xizmat qiladi. Shu sababli, muammoli ta’lim tizimi zamonaviy biologiya
darslarining ajralmas metodik komponenti sifatida qaralishi lozim.

35Jadval: Muammoli ta’limda tahliliy va tanqidiy fikrlashni rivojlantiruvchi
usullar
№ Usul nomi Mazmuni
(qisqacha tavsif) O‘quvchi
faoliyati Natija /
Rivojlantiriladigan
kompetensiya
1 Muammoli
savollar berish
usuli Dars davomida
o‘quvchilar
bilimidan yuqori
darajadagi savollar
beriladi Savollarga
mustaqil fikr
yuritish, asosli
javob berish Tanqidiy fikrlash,
dalillash ko‘nikmasi
2 “Aqliy hujum”
(Brainstorming) Bir muammoni hal
qilish uchun
ko‘plab g‘oyalar
to‘planadi Erkin fikr
bildirish, g‘oya
taklif qilish Keng qamrovli
fikrlash, kreativlik
3 Kichik
guruhlarda
muammo
yechish Guruhlarga
bo‘lingan holda
mikroorganizmlarg
a oid muammo
yechiladi Muammo
ustida
birgalikda
ishlash Tahliliy fikrlash,
muloqot va
hamkorlik
4 “Nima uchun?”
tahliliy zanjiri Har bir fikr ortida
sabab-sababsiz
munosabatlar
aniqlanadi “Nega?”
savollariga
javob topish Mantiqiy fikrlash,
sabab-oqibatni
tushunish
5 Keys-stadi
(Case study) Real holat misolida
mikroorganizmlar
bilan bog‘liq
vaziyat tahlili Voqeani
o‘rganish,
muammoni
baholash,
alternativ
yechim taklif
qilish Analitik fikrlash,
qaror qabul qilish
6 Konseptual
xaritalar tuzish Tushunchalar
o‘rtasidagi
bog‘liqliklar grafik
tarzda ifodalanadi Xarita tuzish,
umumlashtirish Tizimli fikrlash,
strukturalash
7 Debat / Bahs-
munozara “Foydali mikroblar”
va “Zararli
mikroblar”
mavzusida bahs
tashkil etish Dalil keltirish,
asosli isbotlash Tanqidiy fikrlash,
nutq madaniyati
8 Klaster tuzish Muayyan tushuncha
bo‘yicha g‘oyalar
guruhlanadi Fikrlarni
kategoriyalarga
ajratish Tahliliy fikrlash,
umumlashtirish

369 “Insert” usuli Matn ustida
belgilash orqali (V,
+, −, ?) tahlil
o‘tkazish Matn bilan
izchil ishlash Axborotni saralash
va qayta ishlash
10 “Sokrat
dialoglari” Savol-javoblar
orqali chuqur
tahlilga undash Fikrni asoslash,
baholash Tanqidiy va
mantiqiy fikrlash
2.3. Muammoli ta’lim usullaridan foydalanish samaradorligini baholash
Muammoli ta’lim zamonaviy pedagogik jarayonning eng samarali
metodlaridan biri hisoblanib, u o‘quvchilarni faollikka, mustaqil izlanishga va
tahliliy fikrlashga undaydi. Shu bois bu metoddan foydalanish samaradorligini
baholash ta’lim sifatiga bevosita ta’sir qiluvchi muhim bosqich sifatida
ko‘riladi. Samaradorlikni baholash jarayoni, avvalo, aniq mezonlar va
indikatorlar asosida o‘quvchilarning bilim, ko‘nikma va kompetensiyalaridagi
o‘zgarishlarni aniqlashni o‘z ichiga oladi. Mazkur bo‘limda muammoli
ta’limning amaliyotdagi samaradorligini baholash yo‘llari, ko‘rsatkichlari va
tahlil usullari batafsil yoritiladi.
Muammoli ta’limning samaradorligini baholashning eng asosiy maqsadi
o‘quvchilar bilimining chuqurligi, tahliliy va tanqidiy fikrlash qobiliyatining
rivojlanishini aniqlash, shuningdek, o‘quv jarayonida qo‘llangan muammoli
vaziyatlarning o‘quvchiga ta’sirini ilmiy asosda o‘lchashdan iboratdir. Shuning
uchun baholash jarayoni faqat yakuniy natijani emas, balki butun o‘quv
jarayonining dinamikasini kuzatishni ham o‘z ichiga oladi. Baholashning
muhim tamoyillaridan biri – komplekslik bo‘lib, bunda bilimlar nafaqat bilim
darajasi, balki fikrlash jarayonining sifati orqali ham baholanadi.
Avvalo, samaradorlikni aniqlashda diagnostik baholash usullari qo‘llaniladi.
Dars boshlanishidan oldin o‘quvchilarning mavjud bilim darajasini aniqlash
uchun kirish testi o‘tkazilishi muhim. Bu jarayon o‘quvchining boshlang‘ich
tayyorgarlik darajasini bilish imkonini beradi. Keyinchalik muammoli ta’lim
asosida tashkil etilgan darslar davomida oraliq monitoring va refleksiya

37tahlillari orqali o‘zgarishlar kuzatiladi. Yakunda o‘quvchilar tahliliy
topshiriqlar, keys-stadi, muammoli vaziyatlarni hal qilish bo‘yicha mustaqil
ishlar orqali baholanadi. Bu usullar o‘quvchining nafaqat nazariy bilimini, balki
amaliy fikrlash jarayonini ham baholash imkonini beradi.
Muammoli ta’lim samaradorligini aniqlashda kuzatish metodidan ham keng
foydalaniladi. O‘qituvchi dars jarayonida o‘quvchilarning faolligi, o‘z fikrini
erkin bayon qilishi, muammoni tushunish va unga yechim topa olish
qobiliyatlarini kuzatadi. Ayniqsa, muhokama va guruhlarda ishlash jarayoni
o‘quvchining muloqot ko‘nikmalari, hamkorlikda ishlash madaniyati va
tashabbuskorligini baholashga yordam beradi. Bunday kuzatish natijalari
o‘qituvchiga muammoli vaziyatlar qanday darajada o‘quvchilarni qiziqtirganini,
ular qanday fikrlar bildirganini aniqlashda yordam beradi.
Samaradorlikni o‘lchashning yana bir muhim ko‘rsatkichi – o‘quvchilar
tomonidan bajarilgan ijodiy va tadqiqot xarakteridagi topshiriqlar tahlilidir.
Muammoli ta’lim jarayonida o‘quvchi mikroorganizmlarning foydali va zararli
turlari haqidagi ma’lumotlarni faqat eslab qolmaydi, balki ularni tahlil qiladi,
guruhlaydi, taqqoslaydi va baholaydi. Tadqiqot topshiriqlari orqali o‘quvchi
mikroorganizmlarning inson hayotidagi o‘rni, ekologik muhitga ta’siri va
sanitariya talablari bilan bog‘liq real vaziyatlarga ilmiy asoslangan fikr
bildiradi. Bu esa o‘quvchining fan bo‘yicha chuqur va mazmunli bilimga ega
bo‘layotganini ko‘rsatadi.
Muammoli ta’lim samaradorligini aniqlashda test topshiriqlari ham muhim
ahamiyatga ega. Bunda an’anaviy testlardan farqli ravishda yuqori darajadagi
testlar – tahliliy, mantiqiy, ketma-ketlikni aniqlash va sabab-oqibat aloqalarini
belgilovchi savollar qo‘llaniladi. Ushbu testlar o‘quvchilarning faqat tayyor
ma’lumotni eslab qolish darajasini emas, balki fikrlash jarayonining
chuqurligini baholashga xizmat qiladi. Test natijalarining tahlili esa
o‘qituvchiga qaysi mavzular yuzasidan qo‘shimcha ishlash kerakligini aniqlash
imkonini beradi.

38Muammoli ta’limning samaradorligini baholashda o‘quvchilarning refleksiv
fikrlari ham muhim ahamiyatga ega. O‘quvchilarga “Bugungi darsda qaysi
muammo siz uchun qiziqarli bo‘ldi?”, “Muammoni hal qilishda qanday
qiyinchilikka duch keldingiz?”, “Yechim topishda yana qanday yo‘lni taklif
qilgan bo‘lardingiz?” kabi savollar beriladi. Ushbu o‘z-o‘zini baholash jarayoni
o‘quvchida mustaqil fikrlash, o‘z faoliyatini tahlil qilish, kamchiliklarini ko‘ra
olish kabi metako‘nikmalarni shakllantiradi. Refleksiya natijalari muammoli
ta’limning o‘quvchini o‘ylashga undayotganini ko‘rsatadi.
Samaradorlikni aniqlashda statistik ko‘rsatkichlardan ham foydalanish
mumkin. Masalan, muammoli ta’lim asosida tashkil etilgan darslardan so‘ng
o‘quvchilarning bilim darajasi o‘rtacha 20–30% ga oshgani amaliyotda
kuzatiladi. Shuningdek, guruhlarda ishlash natijasida o‘quvchilarning faolligi
sezilarli darajada ortadi. O‘quvchilarning tanqidiy fikrlash ko‘rsatkichlari,
muammoni hal qilishdagi tezkorligi, ijodiy g‘oyalari soni ham muhim statistik
indikatorlar sifatida olinadi.muammoli ta’lim usullaridan foydalanish
samaradorligini baholash ko‘p omillarga tayanadi. Bular orasida diagnostika,
monitoring, testlar, kuzatish, refleksiya, ijodiy topshiriqlar tahlili, statistik
ko‘rsatkichlar muhim o‘rin tutadi. Mazkur metodlar orqali muammoli
ta’limning o‘quvchilar fikrlash qobiliyatini qanchalik rivojlantirayotgani aniq
va ishonchli tarzda baholash mumkin. Ta’lim jarayoniga ushbu metodlarni
to‘g‘ri qo‘llash va baholashning ilmiy asoslanganligi o‘quvchilarni chuqur
bilimga, mustaqil fikrga va amaliy ko‘nikmaga ega bo‘lishiga xizmat qiladi.

39 Xulosa
Men ushbu kurs ishini bajarish jarayonida mikroorganizmlarning foydali va
zararli turlari haqidagi bilimlarni o‘quvchilarga yetkazishda muammoli ta’lim
usullari nihoyatda muhim va samarali ekanini chuqur anglab yetdim. Tadqiqot
davomida men muammoli vaziyat yaratish, o‘quvchilarni izlanishga undash,
tahlil qilishga yo‘naltirish va ilmiy muloqotga jalb etish kabi metodlar nafaqat
nazariy bilimlarni mustahkamlashga, balki o‘quvchilarning mustaqil fikrlash,
tanqidiy tahlil qilish, bahs-munozaralarda faol ishtirok etish ko‘nikmasini
rivojlantirishga xizmat qilishini kuzatdim.
Men uchun ayniqsa muhim bo‘lgan jihat shuki, mikroorganizmlar mavzusida
muammoli savollar va real hayotdan olingan vaziyatlar asosida ishlash
o‘quvchilarning qiziqishini oshiradi. Masalan, achitqi zamburug‘ining bir
tomondan oziq-ovqat sanoatida foydali, boshqa tomondan mahsulotni buzuvchi
omil sifatida qaralishi o‘quvchilarni tanqidiy fikrlashga majbur qiladi. Men
bunday misollar orqali o‘quvchilarni turli nuqtai nazarlarni solishtirishga,
dalillar bilan fikr bildirishga undashning yuqori samaradorligini ko‘rdim.
Muammoli ta’lim usullari faqat bilim berish vositasi emas, balki o‘quvchida
mustaqillik, mas’uliyat, tahliliy yondashuv, asosli xulosa chiqarish kabi zarur
kompetensiyalarni shakllantiradi. Men amaliy kuzatuvlar orqali bu metod
o‘quvchilarning faolligini sezilarli oshirishini, o‘z fikrini erkin bayon qilishiga
yordam berishini, guruhda ishlash madaniyatini rivojlantirishini aniq ko‘rdim.
Shuningdek, muammoli vaziyatlarni hal qilish jarayoni o‘quvchilarning qiziqish
darajasini oshirib, mikrobiologiya kabi murakkab mavzularni oson
o‘zlashtirishiga imkon yaratadi.
Men ushbu ish davomida ta’lim jarayoniga muammoli ta’lim usullarini
kiritishning ilmiy asoslarini o‘rgandim, ularning amaliyotdagi afzalliklarini
tahlil qildim va o‘quvchilarning bilish jarayoniga ijobiy ta’sirini chuqur
o‘rganishga muvaffaq bo‘ldim. Natijada men shuni angladimki,
mikroorganizmlar mavzusini o‘qitishda muammoli ta’lim usullaridan tizimli

40foydalanish nafaqat dars samaradorligini oshiradi, balki o‘quvchilarning ilmiy
qarashlari va hayotiy fikrlash ko‘nikmalarini shakllantirishda ham katta
ahamiyatga ega.
Shu asosda men o‘z pedagogik faoliyatimda muammoli ta’limni keng
qo‘llash, o‘quvchilarni izlanishga yo‘naltiruvchi topshiriqlar bilan ta’minlash,
ularning fikrlash qobiliyatini o‘stiruvchi vaziyatlar yaratish zarurligini xulosa
qilib oldim. Ushbu metodni to‘g‘ri qo‘llash o‘quvchilarda haqiqiy ilmiy
dunyoqarashni shakllantirishning eng samarali yo‘llaridan biri ekaniga amin
bo‘ldim.

41Foydalanilgan adabiyotlari
1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti, “Xalq ta’limi tizimini 2030 - yilgacha
rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida”gi PF - 5712 - son,
29.04.2019.
2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti, “Kimyo va biologiya yo‘nalishlarida
uzluksiz ta’lim sifatini va ilm - fan natijadorligini oshirish chora - tadbirlari
to‘g‘risida”gi PQ - 4805 - son, 12.08.2020.
3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti, “O‘zbekiston Respublikasida
yoshlarga oid davlat siyosatini tubdan isloh qilish va yangi bosqichga olib
chiqish chora - tadbirlari to‘g‘risida”gi PF - 6017 - son, 30.06.2020, Yoshlar
ishlari agentligi tashkil etilishi.
4. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti, “O‘zbekiston Respublikasi oliy ta’lim
tizimini 2030 - yilgacha rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida”gi
farmoni.
5. Зияева А.А., Юсупова Ш.Ш., Маматкулов О.М. Микробиология ва уни
ўқитиш методикаси. Тошкент: Фан, 2020. 320 б.
6. Ниязов Н.Н. Биология ва микробиология фанларини ўқитиш
методикаси. Тошкент: Ўқитувчи, 2019. 248 б.
7. Каримов Ш.А. Микробиология лабораториясида амалиётни ташкил
этиш қоидалари. Тошкент: Фан, 2018. 192 б.
8. Исмаилова М.А. Микробиологияда таҳлил ва идентификация
усуллари. Тошкент: Фан ва техника, 2021. 216 б.
9. Абдуллаев Д.С. Микроорганизмларнинг биохимия ва ферментатив
фаолияти. Тошкент: Фан, 2020. 304 б.
10. Юсупова Ш.Ш. Микробиология лаборатория машғулотлари
методикаси. Тошкент: Ўқитувчи, 2019. 280 б.
11. Қодиров О. Сув ва тупроқ намуналари билан микробиологик
тадқиқотлар. Тошкент: Фан, 2018. 200 б.

4212. Мирзаев Б. Озиқ-овқат маҳсулотларини микробиологик текшириш
усуллари. Тошкент: Фан, 2021. 224 б.
13. Сайфуллаев Р. Антибиотикларга сезгирликни аниқлаш ва
микробиологияда баҳолаш. Тошкент: Фан, 2020. 256 б.
14. Турсунов Ж. Микробиология лабораториясини ташкил этиш ва
бошқариш. Тошкент: Фан ва техника, 2021. 288 б.
15. Tortora G.J., Funke B.R., Case C.L. Microbiology: An Introduction. 12th
ed. Pearson, 2019. 880 s.
16. Prescott L.M., Harley J.P., Klein D.A. Microbiology. 10th ed. McGraw-Hill
Education, 2021. 1120 s.
17. Чернышева Л.Н., Иванова И.В. Методика проведения лабораторных
занятий по микробиологии. Москва: Академия, 2017. 256 с.
18. Зияева А.А., Юсупова Ш.Ш., Маматкулов О.М. Микробиология ва уни
ўқитиш методикаси. Тошкент: Фан, 2020. 320 б.
19. Nester E.W., Anderson D.G., Roberts C.E., Pearsall N.N. Microbiology: A
Human Perspective. 10th ed. McGraw-Hill, 2019. 960 s.
20. Kotilainen H., Hämäläinen M., Sarapuu A. Laboratory Methods in
Microbiology: Teaching and Learning Approaches. Springer, 2021. 304 p.
21. Madigan M.T., Martinko J.M., Bender K. Brock. Biology of
Microorganisms: Laboratory Manual. 15th ed. Pearson, 2018. 400 s.
Internet manbalari
1. O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi rasmiy sayti.
2. Innovatsion rivojlanish vazirligi rasmiy portali.
3. www.sciencedirect.com — Mikrobiologiya bo‘yicha ilmiy maqolalar
bazasi.
4. www.nature.com — Mikrobiologiya va biotexnologiya bo‘yicha ilmiy
jurnallar.
5. www.microbiologyonline.org — O‘quvchilar uchun mikrobiologiya
resurslari.

436. www.ncbi.nlm.nih.gov — PubMed ilmiy maqolalar bazasi

Sotib olish