Dokument ma'lumotlari

Narxi 9000UZS
Hajmi 3.3MB
Xaridlar 4
Yuklab olingan sana 15 Avgust 2023
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Melioratsiya

Sotuvchi

Bohodir Jalolov

Gidrotexnik inshootlarni tashqi va ichki ta’sirlardan himoyalash chora-tadbirlari

Sotib olish
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM , FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIG I ISLOM KARIMOV NOMLI TOSHKENT DAVLAT TEXNIKA UNIVERSITETI “ GEOLOGIYA-QIDIRUV VA KON - METALLURGIYA” FAKULTETI HAYOT FAOLIYATI XAVFSIZLIGI KAFEDRASI “5640100-Hayotiy faoliyat xavfsizligi” bakalavr ta’lim yo’nalishi “ BINO INSHOOTLAR XAVSIZLIGI ” fanidan KURS LOYIHASI Mavzu:Gidrotexnik inshootlarni tashqi va ichki ta’sirlardan himoyalash chora- tadbirlari (QMQ dagi talablar asosida) Bajardi: 2 1 -19 - guruhi talabasi : M.O’Mirzayev Rahbar: d ots . Xasanova.O. Toshkent -2023 1 «TASDIQLAYMAN» «Hayot faoliyati xavfsizligi» kafedrasi mudiri ___________ prof. M.N. Musayev Kafedra________________________________2023 yil «____»___________ KURS LOYIHASI Kurs bo’yicha ______________________________________________________ Guruh__________________ Talaba _______________ Rahbar_______________ T O P S H I R I Q 1. Ishlanadigan mavzu________________________________________________ _________________________________________________________________ _________________________________________________________________ 2. Boshlang’ich ma’lumotlar___________________________________________ _________________________________________________________________ __________________________________________________________________ _________________________________________________________________ 3. Qo’llanmalar______________________________________________________ _________________________________________________________________ _________________________________________________________________ _________________________________________________________________ 4. Grafik qismi_____________________________________________________ 1.________________________________________________________________ 2.________________________________________________________________ 3.________________________________________________________________ 5. Tushuntirish yozilmasining tuzilishi___________________________________ __________________________________________________________________ _________________________________________________________________ _________________________________________________________________ 6. Qo’shimcha mashg’ulotlar va ko’rsatmalar_____________________________ 7. Kurs loyihasini topshirish davri 1 2 3 4 Himoya Reja Fakt Rahbar _______________________ 2 Mundarija Kirish I GIDROTEXNI INSHOOTLAR xavfsizligining umumiy masalaari. 1.1 Gidrotexnika inshootlar to’g’risida umumiy tushuncha, vazifasi va amaliy ahamiyati. 1.2 Huquqiy-meyoriy hujjatlarda gidrotexnik inshootlar xavfsizligini ta’minlashning asosiy masalalari. 1.3 Gidrotexnika inshootlarining tasir etuvchi ichki va tashqi ta’sirlar II Gidrotexnik inshootlarni tashqi va ichki ta’sirlardan himoyalash chora-tadbirlari (QMQ dagi talablar asosida) 2.1 «Gidrotexnika inshootlarining xavfsizligi to’g’risida»gi qonuni 2.2 Suvning zararli ta’sirlariga chidamlilikni oshirish. 2.3 Gidrtexnik inshootlarning zilzilabardoshligini ta’minlash Hisob qismi Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar 3 I. GIDROTEXNIKA INSHOOTLARI HAQIDA UMUMIY TUSHUNCHALAR 1.1 Gidrotexnika inshootlar to’g’risida umumiy tushuncha, vazifasi va amaliy ahamiyati Gidrotexnika tushunchasi . Maxsus inshootlar, jihozlar va qurilmalaryordamida suv resurslaridan xalq xo’jaligi ehtiyojlarida foydalanish va suvning zararli ta ‘sirlariga qarshi kurashishni o ‘rganish bilan shug’ullanuvchi fan va texnikaning tarmog’i gidrotexnika deb ataladi. Bevosita suv xo’jaligi tadbirlarini amalga oshiradigan muhandislik inshootlari gidrotexnikaviy yoki gidrotexnika inshootlari deb ataladi. Gidrotexnika inshootlarining vazifasi suv sarfini va sathini rostlash, uni manbadan ma’lum sifatda va istalgan vaqtda kerakli miqdorda olib, zarur joylarga (ekin maydonlari, gidroelektr stansiyalar va hokazolarga) yetkazib berishdan iborat. Gidrotexnika inshootlari joylashuviga ko’ra daryolar, dengizlar, ko’llar, hovuzlar, irrigatsiya shoxobchalari va yer ostida joylashgan turlarga bo’linadi. Suv xo’jaligi tarmoqlarining turlicha iqlimiy, geologik va gidrogeologik sharoitlarida ko’rilishi sababli gidrotexnika inshootlarining ham har xil konstruksiyalari mavjud. Yuqoridagi masalani o ‘rganishni osonlashtirish maqsadida ular o’ziga xos belgilari bo’yicha tasniflanadi: 1) xalq xo’jaligi tarmog’iga xizmat ko’rsatish; 2) foydalanish sharoitlari; 3) vazifasiga ko’ra; 4) mas’uliyati bo’yicha; 5) konstruksiyasi va materiali bo’yicha va boshqalar. Xalq xo’jaligi tarmog’iga xizmat ko’rsatish bo’yicha gidrotexnika inshootlari quyidagilarga bo’linadi: — meliorativ — sug’orish, zax qochirish va suv chiqarishga mo’ljallangan (suv oluvchi inshootlar, nasos stansiyalar, sug’orish va zax qochirish kanallari va ulardagi inshootlar); 4 — gidroenergetik — suv energiyasidan foydalanish (gidroelektrostansiya binolari, bosimli havzalar, bosimsiz va bosimli derivatsiya inshootlari); — suv transporti — kemalar qatnovini yo’lga qo’yish (kema qatnovi shluzlari va kanallar, dengiz portlari, daryodagi kema qatnaydigan joylar va hokazo); — ichimlik suv ta ‘minoti va kanalizatsiya — ichimlik suv bilan ta ‘minlash maqsadida (suv oluvchi inshootlar, yig’uvchi inshootlar, tozalash qurilmallari va hokazo); — baliq xo’jaligi — baliq o’tuvchi yo’lIar, baliq ko’taruvchi qurilmalar, baliq o ‘tuvchi shluzlar, baliq yetishtiruvchi havzalar va boshqalar. Foydalanish sharoitlari bo’yicha meliorativ tizimlardagi, gidroelektrik stansiyalar, suv transporti va barcha gidrotexnika inshootlari doimiy va vaqtinchalik inshootlarga bo’linadi. Doimiy inshootlarga obyekt doimiy ekspluatatsiya qilinadigan davridagi inshootlar, vaqtinchalik inshootlarga esa faqat qurilish davrida yoki uni vaqtinchalik ekspluatatsiya va ta ‘mirlash davridagi inshootlar kiradi. Doimiy gidrotexnika inshootlari qurilish obyektining ahamiyatiga qarab asosiy va ikkinchi darajali inshootlarga bo’linadi. Asosiy gidrotexnika inshootlarini ta ‘mirlash yoki avariya bo’lganda butun tizim o’z ishini to’xtatadi va bu katta iqtisodiy zararga olib keladi. Ikkinchi darajali inshootlar ta ‘mirlash yoki avariya bo’lganda ular o’z ishini to’xtatishi natijasida katta talafotlar bo’lmaydi (zatvorlarni ta ‘mirlash, xizmat ko’priklari, muz ushlovchi qurilmalar va b.). Vazifasiga ko’ra gidrotexnika inshootlari quyidagilarga bo’linadi: — suv dimlovchi — ma’lum bosim hosil qilish, shu bosimni o’ziga qabul qilish (to’g’onlar, dambalar, suv oqimini to’suvchi inshootlar va hokazo); — boshqaruvchi — daryo oqimi bilan o’zanni, dengiz va ko’llarning qirg’oqlaridagi to’lqin ta ‘sirini boshqaradi (yo ‘naltiruvchi dambalar, shporalar, qirg’oqni mustahkamlovchi inshootlar); — suv oluvchi — suv manbalaridan suv oluvchi (suv oqimlari, havzalar); 5 — suv о ‘tkazuvchi — suvni bir joydan ikkinchi joyga o’tkazish (kanallar, quvurlar, novlar, tunnellar va b.); — suv tashlovchi — suv omborlari, havzalar va kanallardan suvlarni chiqarish va tashlash. Kapitalligi bo’yicha barcha asosiy gidrotexnika inshootlari to’rtta sinfga bo’linadi. Yirik suv dimlash inshootlari, masalan, to’g’onlarning mas’uliyatligi bo’yicha sinfi inshootning balandligi, zamindagi gruntning turi va avariya oqibatlari bo’yicha amaldagi qurilish me ‘yorlari asosida qabul qilinadi. Meliorativ tizimlardagi inshootlar sug’oriladigan yoki zax qochiriladigan maydonga xizmat ko’rsatish bo’yicha belgilanadi Meliorativ tizimlardagi inshootlarning sinflar Jadval 1 Sug’oriladigan zax qochirish maydoni Doimiy inshootlarning kapitallik sinfi Sug’orish Zax qochirish Asosiy Ikkinchi darajali 300 va undan katta - I III 1000 dan 3000 gach 50va undan kam II III 50 dan 100 gach 50 va undan kam III IV Agar asosiy gidrotexnika inshooti bir vaqtning o’zida xalq xo’jaligining bir necha sohalariga xizmat qilsa (masalan, energetika, transport, melioratsiya, suv ta ‘minoti sohalari), inshootning sinfi vazifasi bo’yicha belgilangan eng yuqori sinfga teng qilib qabul qilinadi. Asosiy inshootlaming sinfi shuningdek, maxsus asoslashdan so’ng bir sinfga oshirilishi yoki kamaytirilishi ham mumkin. Konstruksiyasi va materiali bo’yicha gidrotexnika inshootlari gruntli, yog’ochli, toshli, betonli va temir-betonli bo’ladi. Yog’ochli inshootlar o’rmonga boy hududlarda quriladi. Katta gidrotexnika inshootlari qurilishlarida yog’och vaqtinchalik va yordamchi inshootlarni barpo etishda va qolip ishlari uchun material sifatida ishlatiladi. Metalldan gidrotexnika 6 inshootlarining ko’priklari, quvurlari, zatvorlarini qurishda keng foydalaniladi, u temir-beton konstruksiyalarda armatura sifatida ham ishlatiladi. Ishlash sharoitlari va qurilishi bo’yicha gidrotexnika inshootlari daryodagi va irrigatsiya shoxobchalaridagi inshootlarga bo’linadi . Suv xo’jaligi masalalarini kompleks yechish uchun mo’ljallangan daryodagi inshootlar guruhiga quyidagilar kiradi: 1) ustidan suv o’tkazuvchi va suv o’tkazmaydigan to’g’onlar; 2) suv oluvchi inshootlar va qurilmalar; 3) suv tashlovchi va suv chiqaruvchi; 4) gidroelektrostansiya binolari; 5) kema o’tkazuvchi shluzlar; 6) o’tuvchi yo’llar, baliq qutqaruvchi qurilmalar; 7) cho’kindilarga qarshi kurashuvchi inshootlar va qurilmalar (tindirgichlar, loyqa yuvuvchi inshootlar, yo’naltiruvchi tizimlar va b.); 8) daryo o’zanini boshqaruvchi inshootlar; 9) muz va muz parchalarini o’tkazuvchi inshootlar. Irrigatsiya shoxobchalaridagi asosiy inshootlar, odatda, vazifasiga ko’ra uch guruhga bo’linadi: rostlovchi, suv o’tkazuvchi va tutashtiruvchi. Rostlovchi guruh inshootlariga quyidagilar kiradi: suv sarfini rostlovchi rostlagich (shluz)lar va suv bo’lgichlar; suv sathini rostlovchi (dimlovchi); yuvuvchi va suv tashlovchi qurilmalar, tizimga beriladigan suv miqdorini o’lchaydigan suv o’lchash qurilmalari (avtomatlar, yarim avtomatlar, hisoblagichlar). Suv o’tkazuvchi inshootlarga quyidagilar kiradi: akveduklar, dukerlar, quvurlar, tunnellar . Ular kanal trassasi bo’yicha suvni tabiiy va sun ‘iy to’siqlar bilan kesishgan joylardan o’tkazish uchun quriladi. Kanal trassasi katta nishabli uchastkalardan o’tgan vaqtda o’zanni suvning yuvib ketish xavfidan saqlash maqsadida tutashtiruvchi inshootlardan foydalaniladi. Bu guruh inshootlariga sharsharalar, tezoqarlar, konsolli sharsharal ar kiradi. 7 8 Gidrouzellar va gidrotizimlar haqida umumiy tushunchalar Birgalikda ishlash sharoitlari va joylashuvi bo’yicha birlashtirilgan bir guruh gidrotexnika inshootlari gidrouzel deb ataladi. Asosiy vazifasi bo’yicha gidrouzellar energetik, suv transporti, suv oluvchi, sug’orish va boshqa gidrouzellarga bo’linadi. Gidrouzellar ko’pincha majmua tarzda quriladi, vazifasiga ko’ra ular suv oluvchi — energetik, transport — energetik deb ataladi. Sug’orish uchun suv oluvchi Zarafshon daryosidagi «Birinchi may» gidrouzeli bunga misol bo’la oladi 1-rasm: Daryodagi past bosimli gidrouzel: a — gidrouzel o’qi bo’yicha bo’ylama qirqim ; b — reja; 1 — to’g’on ; 2 — G E S binosi; 3 — kema o’tkazuvchi shluz; 4 — shluz prichali; 5 — bo’luvchi devor; 6 — yon devor; 7 — sug’orish tizimining bosh inshooti; 8 — yuvuvchi tirqishlar; 9 — bosh kanal . Gidrouzellar bosimli va bosimsiz turlarga bo’linadi. Bosimli gidrouzellar ularga ta’sir qiluvchi suv bosimiga ko’ra uch guruhga bo’linadi: 1) past bosimli (ustki biefdagi suv chuqurligi 10 m); 2) o’rta bosimli (suvning chuqurligi 10— 50 m); 3) yuqori bosimli (suvning chuqurligi 50 m dan ortiq). 9 O’rta bosimli gidrouzellar ko’pincha elektr energiyasini ishlab chiqarish va suv jamg’arish, ya’ni suv xo’jaligini suv bilan ta’minlash maqsadida katta hajmli suv omborlarini tashkil qilish uchun quriladi. Yuqori bosimli gidrouzellar, asosan, energetik, irrigatsiya va transport o’tkazish vazifalarini bajaradi. Past bosimli gidrouzellar daryoning tekis qismlarida quriladi va ulardan daryolardan suv olish hamda transport maqsadlarida foydalaniladi. Umuman suv xo’jaligi maqsadlarini yechish uchun xizmat qiluvchi ma’lum uzoqlikdagi masofada joylashgan gidrouzellar majmuasi gidrotizimlar deb ataladi. Hozirga qadar Mustaqil davlatlar ham do’stligida ham juda ko’p miqdorda gidrotizimlar qurilgan bo’lib, ularga 0’rta Osiyo, Ukraina va Shimoliy Kavkazdagi sug’orish hamda yaylovlarga suv chiqarish tizimlari, Moskva, Volga — Don kanallaridagi suv transporti hamda irrigatsiya inshootlari va boshqalar misol bo’la oladi 1.2 Huquqiy-meyoriy hujjatlarda gidrotexnik inshootlar xavfsizligini ta’minlashning asosiy masalalari. O’zbekiston Respublikasining gidrotexnika inshootlarining xavfsizligi to’g’risida qonuni 1999 yil 20 avgust, 826-II-sonli qarori bilan qabul qilingan. Ushbu Qonunning maqsadi gidrotexnika inshootlarini loyihalashtirish, qurish, foydalanishga topshirish, ulardan foydalanish, ularni rekonstruksiya qilish, tiklash, konservatsiyalash va tugatishda xavfsizlikni ta’minlash bo’yicha faoliyatni amalga oshirishda yuzaga keladigan munosabatlarni tartibga solishdir. Gidrotexnika inshootlarining xavfsizligi to’g’risidagi qonun hujjatlari ushbu qonun va boshqa qonun hujjatlaridan iborat Qoraqalpog’iston Respublikasida gidrotexnika inshootlari xavfsizligi sohasidagi munosabatlarni huquqiy jihatdan tartibga solish Qoraqalpog’iston Respublikasi qonun hujjatlari bilan ham amalga oshiriladi. Agar O’zbyokiston Respublikasining xalqaro shartnomasida O’zbyokiston Respublikasining 10 gidrotexnika inshootlarining xavfsizligi to’g’risidagi qonun hujjatlarida nazarda tutilganidan boshqacha qoidalar belgilangan bo’lsa, xalqaro shartnoma qoidalari qo’llaniladi. Qonunda quyidagi asosiy tushunchalar qo’llaniladi: -gidrotexnika inshootlari - to’g’onlar (plotinalar), gidroelektr stansiyalar binolari, suv tashlash, suv bo’shatish, suv o’tkazish va suv chiqarish inshootlari, tunnellar, kanallar, nasos stansiyalari, suv omborlari qirg’oqlarini, daryolar va kanallar o’zanlarining qirg’oqlari va tubini toshqin hamda emirilishlardan muhofaza qilish uchun mo’ljallangan inshootlar, sanoat va qishloq xo’jaligi tashkilotlarining suyuq chiqindilar saqlanadigan joylarini o’rab turuvchi inshootlar (ko’tarmalar)foydalanuvchi tashkilot - tasarrufida (balansida) gidrotexnika inshooti bo’lgan korxona, muassasa va tashkilot; favqulodda vaziyat - muayyan hududdagi avariyaga olib kelishi mumkin bo’lgan, shuningdek gidrotexnika inshootining avariyasi natijasida vujudga kelgan bo’lib, odamlar qurbon bo’lishiga, odamlar sog’lig’iga yoki atrof tabiiy muhitga zarar etkazilishiga, jiddiy moddiy talafotlarga va odamlarning hayot faoliyati sharoitlari buzilishiga olib kelishi mumkin bo’lgan yoki olib kelgan vaziyat; gidrotexnika inshootlarining xavfsizligi; - gidrotexnika inshootlarining odamlar hayoti, sog’lig’i va qonuniy manfaatlarini, atrof tabiiy muhit va xo’jalik ob’ektlarini muhofaza qilishni ta’minlash imkonini beruvchi holati; - gidrotexnika inshootining xavfsizligi deklaratsiyasi - gidrotexnika inshootining xavfsizligi asoslab beriladigan hujjat - gidrotexnika inshootining xavfsizligi mezonlari - gidrotexnika inshooti holatining va undan foydalanish shartlarining gidrotexnika inshooti avariyasi - xavfining yo’l qo’yiladigan darajasiga muvofiq miqdor va sifat ko’rsatkIchlarining cheklangan qiymatlari; - gidrotexnika inshooti avariyasi xavfining yo’l qo’yiladigan darajasi - gidrotexnika inshooti avariyasi xavfining normativ hujjatlar bilan belgilangan qiymati. 11 O’zbyokiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining gidrotexnika inshootlarining xavfsizligi sohasidagi vakolatlari 4-moddada keltirilgan. davlat mulkida bo’lgan gidrotexnika inshootlarining xavfsizligini, shuningdek respublika va mintaqaviy energetika tizimiga kiruvchi korxonalar gidrotexnika inshootlarining xavfsizligini ta’minlaydi. Gidrotexnika inshootlarining xavfsizligini ta’minlash davlat dasturlarini ishlab chiqadi va amalga oshiradi; gidrotexnika inshootlarining xavfsizligi ustidan davlat nazoratini tashkil etadi. Gidrotexnika inshootlarining xavfsizligini ta’minlash bo’yIcha xalqaro hamkorlikni tashkil etadi; qonun hujjatlariga muvofiq boshqa vakolatlarni amalga oshirad. 5-modda.Mahalliy davlat hokimiyati organlarining gidrotexnika inshootlarining xavfsizligi sohasidagi vakolatlari Mahalliy davlat hokimiyati organlari: - gidrotexnika inshootlarining xavfsizligini ta’minlash sohasidagi davlat dasturlarini amalga oshirishda qatnashadilar; -suv resurslaridan foydalanishda va tabiatni muhofaza qilish tadbirlarini amalga oshirishda gidrotexnika inshootlarining xavfsizligini ta’minlaydilar; - gidrotexnika inshootlarini joylashtirish to’g’risida, shuningdek gidrotexnika inshootlarining xavfsizligi to’g’risidagi qonun hujjatlari buzilgan hollarda ulardan foydalanishni cheklab qo’yish haqida qonun hujjatlarida belgilangan tartibda qarorlar habul qiladilar; -gidrotexnika inshootlarining avariyalari oqibatlarini tugatishda qatnashadilar -gidrotexnika inshootlarining favqulodda vaziyatlarni keltirib chiqarishi mumkin bo’lgan avariyalari xavfi borligi to’g’risida aholini xabardor qiladilar; qonun hujjatlariga muvofiq boshqa vakolatlarni amalga oshiradilar 6-modda. Gidrotexnika inshootlarining xavfsizligi ustidan davlat nazorati O’zbyokiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi katta va alohida muhim suv xo’jaligi ob’ektlarining texnik holatini hamda bexatar ishlashini nazorat 12 qilish davlat inspeksiyasi gidrotexnika inshootlarining xavfsizligi ustidan davlat nazoratini amalga oshiruvchi maxsus vakolatli organ hisoblanadi, -gidrotexnika inshootlarining xavfsizligi qoidalari va mezonlarini ishlab chiqadi; -manfaatdor vazirliklar va idoralar bilan birgalikda gidrotexnika inshootlari texnik holatining puxtaligini va ular ishining xavfsizligini ekspertizadan o’tkazadi; -gidrotexnika inshootlarini joylashtirish, gidrotexnika inshootlarini loyihalashtirish topshiriqlarini, ularni qurish va rekonstruksiya qilish loyihalarini kelishib olishda, gidrotexnika inshootlarining qurilishi sifatini nazorat qlishda, ularni foydalanishga qabul qilishda, shuningdek gidrotexnika inshootlaridan foydalanish qoidalarini kelishib olishda qatnashadi. Gidrotexnika inshootlarining holatini hamda ular holatining gidrotexnika inshootlarining xavfsizligi deklaratsiyalariga muvofiqligini tekshirishni tashkil etadi; -gidrotexnika inshootlarining xavfsizligini ta’minlash to’g’risida ko’rsatmalar beradi, shuningdek gidrotexnika inshootlarining xavfsizligi normalari va qoidalari qo’pol ravishda buzilgan hollarda xavflilik darajasi yuqori bo’lgan ob’ektlar jumlasiga kiruvchi gidrotexnika inshootlarini loyihalash, qurish va ulardan foydalanish faoliyatini amalga oshirish uchun berilgan litsenziyalarning amal qilishini to’xtatib turish va tugatish haqida takliflar kiritadi. Gidrotexnika inshootlari hududlaridan, daryolar o’zanlari va to’g’onning ularga tutash bo’lgan quyi hamda yuqori hududlaridan xo’jalik faoliyati yoki boshqa faoliyatni amalga oshirish uchun foydalanishga (suvni muhofaza qilish zonalarida er uchastkalari berish bundan mustasno) rozilik beradi; -daryolarning o’zanlarida va to’g’onning ularga tutash quyi va yuqori hududlarida suv xo’jaligi ob’ektlaridan foydalanishni amalga oshiruvchi yoxud xo’jalik faoliyati yoki boshqa faoliyat yurituvchi tashkilotlarning faoliyatini, agar bunday faoliyat. Gidrotexnika inshootlarining xavfsizligiga yomon ta’sir ko’rsatishi mumkin bo’lsa, taqiqlaydi yoki cheklab qo’yadi. Tadbirkorlik sub’ektlarining faoliyatini 13 taqiqlash va cheklash sud tartibida amalga oshiriladi, bundan favqulodda vaziyatlar, epidemiyalar hamda aholining hayoti va salomatligi uchun boshqa real xavf yuzaga kelishining oldini olish bilan bog’liq holda faoliyatni o’n ish kunidan ko’p bo’lmagan muddatga cheklash hollari mustasno; gidrotexnika inshootlarining muhofaza qilinishini tashkil etish ustidan nazoratni amalga oshiradi; - qonun hujjatlariga muvofiq boshqa vakolatlarni amalga oshiradi. Maxsus vakolatli organning gidrotexnika inshootlarining xavfsizligini ta’minlash to’g’risidagi ko’rsatmalari foydalanuvchi tashkilotlar ijro etishi uchun majburiydir. Gidrotexnika inshootlari O’zbyokiston Respublikasi Gidrotexnika inshootlarining kadastriga kiritiladi. Kadastrni yuritish tartibi O’zbyokiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilanad Gidrotexnika inshootlarining xavfsizligini ta’minlashga qo’yiladigan asosiy talablar quyidagilardan iborat. Gidrotexnika inshootlarining xavfsizligini ta’minlash quyidagi asosiy talablarga binoan amalga oshiriladi: - gidrotexnika inshootlari xavfining yo’l qo’yiladigan darajasini ta’minlash; - gidrotexnika inshootlarining xavfsizligi deklaratsiyalarini taqdim etish; - gidrotexnika inshootlarini loyihalashtirish, qurish va ulardan foydalanish 39 bo’yicha faoliyatni litsenziyalash xavflilik darajasi yuqori bo’lgan ob’ektlar jumlasiga kiruvchi - gidrotexnika inshootlaridan foydalanishning uzluksizligi; -gidrotexnika inshootlarining xavfsizligini ta’minlash bo’yicha choratadbirlarni amalga oshirish, shu jumladan ularning xavfsizligi mezonlarini belgilash, gidrotexnika inshootlarining holatini doimiy nazorat qilish maqsadida ularni texnika vositalari bilan jihozlash, gidrotexnika inshootlariga zarur malakaga ega bo’lgan xodimlar xizmat ko’rsatishini ta’minlash; - gidrotexnika inshootlarida favqulodda vaziyatlarning yuzaga kelish xavfini eng ko’p darajada kamaytirish bo’yicha tadbirlar majmuini oldindan o’tkazish. Gidrotexnika inshootlarining xavfsizligini ta’minlash yuzasidan foydalanuvchi tashkilotning majburiyatlari. 14 Gidrotexnika inshootidan foydalanuvchi tashkilot quyidagilarga majburdir: gidrotexnika inshootlarini qurish, foydalanishga topshirish, ulardan foydalanish, ularni ta’mirlash, rekonstruksiya qilish, konservatsiyalash, foydalanishdan chiqarish va tugatishda gidrotexnika inshootlarining xavfsizligi normalari va qoidalariga rioya etilishini ta’minlashga; gidrotexnika inshootining holati, unga tabiiy va texnogen ta’sirlar ustidan nazoratni (monitoringni) ta’minlashga, gidrotexnika inshooti kaskadda ishlashini, xo’jalik va boshqa faoliyat natijasida unga bo’ladigan zararli ta’sirlarni, ob’ektlar daryo o’zanida hamda gidrotexnika inshootidan quyidagi va yuqoridagi unga tutash hududlarda joylashtirilganligini hisobga olgan holda gidrotexnika inshootining xavfsizligini baholashga; -gidrotexnika inshootining xavfsizligi mezonlarini ishlab chiqishni va o’z vaqtida aniqlashni ta’minlashga; gidrotexnika inshootining holatini nazorat qilish tizimini rivojlantirishga; gidrotexnika inshooti xavfsizligining pasayishi sabablarini muntazam tahlil qilib borish va gidrotexnika inshootining texnik jihatdan soz holatda bo’lishini va uning xavfsizligini ta’minlashga, shuningdek gidrotexnika inshooti avariyasining oldini olish bo’yIcha chora-tadbirlarni ishlab chiqishni va 40 bajarishni o’z vaqtida amalga oshirishga; gidrotexnika inshootining muntazam tekshirib turilishini ta’minlashga; gidrotexnika inshootining avariyasini tugatish uchun mo’ljallangan moddiy zaxiralarni yaratishga; -gidrotexnika inshootidan foydalanishni tashkil etish va xodimlarning malakasi normalarga va qoidalarga muvofiq bo’lishini ta’minlashga; gidrotexnika inshootlaridagi favqulodda vaziyatlar to’g’risida xabar berish mahalliy tizimlarini doimiy shay holatda saqlashga; mahalliy davlat hokimiyati organlari bilan birgalikda aholini gidrotexnika inshootlarining xavfsizligi masalalari to’g’risida xabardor qilishga; gidrotexnika inshooti avariyalarining oldini olish masalalari bo’yicha favqulodda vaziyatlar organi bilan hamkorlik qilishga; gidrotexnika inshootining avariyasi xavfi borligi haqida maxsus vakolatli organni, boshqa manfaatdor davlat organlarini, mahalliy davlat hokimiyati organlarini va fuqarolarning o’zini o’zi boshqarish organlarini va suvning (to’g’onning) tiyib turish 15 bosimi yorib o’tishining bevosita xavfi bo’lgan taqdirda suv ostida qolish ehtimoli bo’lgan zonadagi aholini, korxonalar, muassasalar va tashkilotlarni darhol xabardor qilishga maxsus vakolatli organga o’z vakolatlarini amalga oshirishda ko’maklashishga; -gidrotexnika inshootidan foydalanish, uning xavfsizligini ta’minlash bo’yicha tadbirlarni, shuningdek gidrotexnika inshooti avariyalarining oldini olish va ularning oqibatlarini tugatish ishlarini moliyalashga. Gidrotexnika inshootining xavfsizligi deklaratsiyasi. Gidrotexnika inshootini loyihalashtirish, qurish, foydalanishga topshirish, undan foydalanish, uni foydalanishdan chiqarish boshichlarida, shuningdek uni rekonstruksiya qilish, kapital ta’mirlash, tiklash yoxud konservatsiyalashdan keyin foydalanuvchi tashkilot gidrotexnika inshootining xavfsizligi deklaratsiyasini tuzadi. Deklaratsiyani tuzish tartibini O’zbyokiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi belgilaydi Foydalanuvchi tashkilot gidrotexnika inshootining xavfsizligi deklaratsiyasini maxsus vakolatli organga taqdim etadi. Deklaratsiyaning maxsus vakolatli organ tomonidan tasdiqlanishi gidrotexnika inshootini Kadastrga kiritish va gidrotexnika inshootini qurishga ruxsat olish, foydalanishga topshirish, undan foydalanish yoki uni foydalanishdan chiqarish yoxud rekonstruksiya qilish, kapital ta’mirlash, tiklash yoki konservatsiyalash uchun asos bo’ladi Gidrotexnika inshootlari xavfsizligi deklaratsiyalarining davlat ekspertizasi; Gidrotexnika inshootlari xavfsizligi deklaratsiyalarining davlat ekspertizasi, shu jumladan loyihalashtirish boshIchidagi davlat ekspertizasi O’zbyokiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi belgilagan tartibda o’tkaziladi. Gidrotexnika inshootlari xavfsizligi deklaratsiyalarining davlat ekspertizasi gidrotexnika inshootlaridan foydalanuvchi tashkilotlar tashabbusi bilan, shu jumladan ular rozilik bermagan taqdirda ham, maxsus vakolatli organning ko’rsatmalariga binoan o’tkaziladi. 16 Maxsus vakolatli organ tomonidan davlat ekspertizasi xulosasi asosida gidrotexnika inshootining xavfsizligi deklaratsiyasini tasdiqlash haqida, tegishli ruxsatnoma berish to’g’risida yoki ruxsatnoma berishni rad etish haqida qarorlar qabul qilinishi mumkin. Foydalanuvchi tashkilot maxsus vakolatli organning qaroriga rozi bo’lmagan taqdirda, qaror yuzasidan sud tartibida shikoyat qilish mumkin. Gidrotexnika inshootlarini tekshirish chog’ida gidrotexnika inshootlarining xavfsizligi normalari va qoidalariga rioya etilishini baholash maqsadida foydalanuvchi tashkilotlarning, shuningdek gidrotexnika inshootlaridan foydalanishda, ularni qurishda, rekonstruksiya qilishda, kapital ta’mirlashda, tiklashda yoki konservatsiya qilishda pudrat tashkilotlarining faoliyati ustidan nazorat amalga oshiriladi. Gidrotexnika inshootlarining xavfsizligini ta’minlashga qaratilgan avariya moddiy-texnika zaxiralari favqulodda vaziyatlar yuzaga kelgan taqdirda zarur 42 moddiy resurslarni oshig’ich tarzda jalb qilish maqsadida oldindan yaratiladi. Bu zaxiralarni yaratish tartibi O’zbyokiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilanadi. Gidrotexnika inshootlarining xavfsizligi to’g’risidagi qonun hujjatlarini buzishda aybdor bo’lgan shaxslar qonunda belgilangan tartibda javobgar bo’ladilar Gidrotexnik inshootlar xavfsizligini ta’minlash Insonlar aql - idroki va amaliy mehnati evaziga bunyod etilgan u yoki bu inshootlarning biror tashqi kuch yoki tabiiy ofat tufayli ishlash muvozanatining buzilishi oqibatida kelib chiqadigan nohush xolatni vujudga kelishiga sababchi bo’lgan konstruksiya qismlari yoki qurilish texnologiyasidan chetga chiqish xavfli holatdir. Quyida inson hayoti uchun o’ta zarur bo’lgan tabiat ne’mati suv va u tufayli bunyod etilgan inshootlar xaqida qiskacha tushunchalar va ularda sodir bo’lishi mumkin bo’lgan noxush oqibatlarni oldini olish va fuqarolar xavfsizligini ta’minlash choralari xaqida fikr yuritamiz. Gidrotexnik inshootlar: to’g’onlar (plotinalar), suv tashlash, suv bo’shatish, suv o’tkazish, suv chiqarish inshootlari, tonnellar, nasos stansiyalari, kanallar, 17 gidroelektr stansiyalari binolari, suv omborlari qirg’oklari, daryo va kanallar o’zanlari va tubini toshqin hamda emirishlardan muhofaza qilish uchun mo’ljallangan inshootlarga aytiladi. Gidrotexnika (gidrodinamik) xalokatlar bu gidrotexnik inshoot yoki uning biror qismi ishdan chiqib buzilishi natijasida boshqarib bo’lmaydigan juda katta suv massasini bostirib kelishi tufayli vujudga keladigan Favqulodda vaziyatdir. GTI (Suv omborlari, daryolar, kanallar) ning buzilishi, baland tog’ ko’llarining urib ketishi natijasida suv bosishi gidrotexnik xalokatlar va falokatlar sodir bo’lishiga olib keladi hamda odamlarni qurbon bo’lishiga, sanoat, qishloq xo’jalik ob’ektlari, suv bosgan hududdagi aholining xayot 43 faoliyatini izdan chiqishiga sabab bo’ladi va shoshilinch ko’chirish (evakuatsiya) tadbirlarini o’tkazishni talab qiladi. Gidrotexnika inshootlari turlar Foydalanish maqsadi va xususiyatiga qarab ◼ Suv – energetika inshootlari; ◼ Suv ta’minoti inshootlari; ◼ Sug’orish inshootlari; ◼ Suv oqava chiqarish inshootlari; ◼ Suv – transport inshootlari; ◼ Baliq xo’jalik inshootlari; ◼ Sport inshootlari; ◼ Bezak inshootlari va hokazo. Ma’lumki, O’zbyokiston Respublikasida hozirgi paytda 19 mlrd. 700 mln. kub m suv sig’dira oladigan 53 ta suv ombori, daryo suvlarini viloyat va tumanlarga taqsimlab beruvchi 150 dan ortiq suv tug’onlari, 28122 km uzunlikdagi magistral kanallar va boshqa suv inshootlari mavjud. Gidrotexnika inshootlarning ayrimlari katta shaharlar va yirik aholi yashash joylari yaqinida joylashga bo’lib, yuqori darajadagi xavfli obektlar hisoblanadi. Gidrotexnik inshootlari, ko’rsatkichlariga ko’ra har xil bo’ladi: 1) joylashgan o’rniga ko’ra: a) er usti inshootlari (daryo, ko’l, kanal va h.k); b) er osti inshootlari 18 (o’tkazuvchi quvurlar, tunellar va h.k). Markaziy Osiyo hududida quyidagi gidrotexnika inshootlari mavjud bulardan Chordara, Qayroqqum, Tuxtagul, Andijon, Nurek, Tolimarjon, Rog’un va boshqalar. Gidrotexnik inshootlari quyidagi ta’sirlar natijasida buziladi: 1) tabiiy ofatlar oqibatida (zilzila, ko’chki, jala yomg’irlar yuvib ketish va boshqalar); 2) uskunalarning tabiiy emirilishi va eskirishi; 3) inshootni loyihalash va qurishdagi xatoliklar; 4) suvlarni ishlatish qoidalarini buzilishi; 5) portlatishlar oqibatida (harbiy harakatlar, terrorchilik va boshqalar). Gidrotexnik inshootlarining buzilishi natijasida muayyan oqibatlarga olib keladi, jumladan: Gidrotexnik inshooti o’z vazifasini bajarmay qo’yishi; suv to’lqinini insonlarga zarar etkazishi va turli inshootlarni buzilishi; hududlarni suv bosib, mol- mulkka, erlarga, moddiy resurslarga va boshqa obektlarga jiddiy moddiy zarar keltiradi. SHuning uchun bunday inshootlardan foydalanuvchi tashkilotlar zimmasiga ularning xavfsizligini ta’minlash maqsadida “Fuqaro muhofazasi to’g’risida”gi qonunining 8,9-moddalarida ko’rsatib o’tilgan majburiyatlar yuklangan. Unga ko’ra bunday xavfli obektlarni loyihalash, qurish va ishlatish davomida xavfsizligini pasayish sabablarini tahlil etish, sodir bo’lishi mumkin bo’lgan avariyani oldini olish bo’yicha chora-tadbirlarni ishlab chiqish va bajarish, shuningdek bunday masalalar bo’yicha favqulodda vaziyatlar tizimlari bilan hamkorlik qilish ta’kidlab o’tilgan SHu o’rinda 2009 yil 17 avgustda Rossiyaning “Sayana- SHushenskaya” GESida bo’lgan avariya to’g’risidagi ma’lumotni ta’kidlab o’tish joiz. Ushbu gidroinshoot juda baxaybat qurilgan bo’lib uning uzunligi 1 km dan uzun, balandligi 250 m, gidrostatik vazni 22 mln tonnani tashkil etadi. GES ning avariyaga uchrashishining sababi, 1985 yilda gidroinshoatning eng baland ustuni darz ketib, Enesey daryosining bu qirg’og’idan u qirg’og’igacha bo’lgan butun to’g’on tanasida yoriq p’aydo bo’lgan. YOriqdan xar soniyada 550 litr suv oqib o’ta boshlagan va natijada to’g’on betoninig emirilishi boshlangan. Emirilish jarayoni 8 yil mobaynida 19 davom etgan va 1996 yildagina Fransuz mutaxassislari tomonidan yoriq polimer materiallari bilan yaxlitligi tiklangan. SHu davr mobaynida (8 yil) inshoatning ba’zi bir seksiyalari 97 mm dan - 107 mm gacha joyidan siljigan. Ammo, “Gidrotexnik inshoatlar xavfsizligi” to’g’risidagi qonunga binoan, 108 mm ga siljish xavfsizlik nuqtai nazaridan “taxlikali” xolat xisoblanadi. SHunday ayanchli xolatga qaramasdan, gidroinshoatdan foydalanib kelishligi oqibatida to’g’onning ikkinchi agregat qisimlari sochilib qulab tushgan va yong’in paydo bo’lgan. Bu avariyaning talafoti natijasida 100 dan ziyod fuqarolarning qurbon bo’lganligi va katta moddiy zarar ko’ringanligi ma’lum. Gidrotexnik inshootlarda avariya bo’lmasligi uchun muhofaza qilinish chora-tadbirlarini amalga oshirish zarur, jumladan: 1) Gidrotexnik inshootlarini loyihalash va qurilishda xatoliklarga yo’l qo’ymaslik; 2) Gidrotexnik inshootlaridan to’g’ri foydalanish; 3) Gidrotexnik inshootlaridagi belgilangan tadbirlarni va ta’mirlash ishlarini o’z vaqtida bajarish; 4) qirg’oq va inshoot tubini mustahkamlash ishlarini o’tkazish; 5) Suv chiqarishda va g’amlashda qonun qoidalarga rioya etish (vaqtga mos ravishda taqsimlanishi); 6) Qo’shimcha suv omborlari yordamida toshqin suvlar oqimini tartibga solib turish: 7) Gidrotexnik inshootlaridagi vaziyatni doimo kuzatib turish; 8) Gidrotexnik inshootlari hududini chet elli kishilar kirishidan ishonchli qo’riqlash; 9) Falokatlarga olib keladigan noqulay omillar bo’lish ehtimolini oldindan aytish taxminlarini tuzish uchun gidrotexnik sharoitni muntazam kuzatib borish 1.3 Gidrotexnika inshootlarining tasir etuvchi ichki va tashqi ta’sirlar 20 Gidrotexnika inshootlari sanoat va uy-joy qurilishi inshootlaridan farqli o'laroq, muvozanat holatidagi yoki harakatdagi, sho'r yoki chuchuk holatdagi suv bilan doimiy ravishda bog'liqdir. Gidrotexnika inshootlarida foydalanish (ekspluatatsiya qilish) davrida: mexanik; fizik-kimyoviy; biologik; mayda muz parchalari va muzlar; havo atmosferasi; past hamda yuqori harorat; atmosfera yog'ingarchiliklari; shamol va bo'ron; quyosh radiatsiyasi; seysmik kuchlar hamda boshqalar ta ’sir qiladi. Suvning mexanik ta ’siri o'z navbatida statik va gidrodinamik turlarga bo'linadi. Statik ta ’sirlarga: suvning gidrostatik bosimi; muz qoplamasi bosimi; tirgak devorlar ortidagi gruntning faol bosimi; inshoot oldida cho'kkan loyqa bosimi va boshqalar kiradi. Dinamik ta’sirla; katta tezlikda harakatlanuvchi oqimlar: muz va suvda suzib yuruvchi jismlar zarbasi; shamol hosil qilgan to'lqinlar; gidravlik zarba; gidrotexnika inshooti ostidagi filtratsiya oqimi bosimi ko'rinishlarida bo'ladi. Shuningdek, zilzilaga moyil hududlarda gidrodinamik bosim seysmik kuchlar ta ’siri ostida ham hosil bo'ladi. Suvning fizik-kimyoviy ta ’siri ko'pgina ko'rinishlarda namoyon bo'ladi: inshootlar yuza qismining oqim ta’sirida yemirilishi; metall elementlarning korroziyasi; kavitatsiya; filtratsiya oqimi ta’sirida gidrotexnika inshootlari tagidagi gruntlarning mexanik va kimyoviy suffoziyasi va hokazo. Suvning biologik ta’siri suvda yashaydigan tirik organizmlarning inshootlar materiallariga ta ’siri; yog'och qismlarning chirishi; quvurlarda o'simliklarning o'sishi; inshootlar elementlarining turli organizmlar tomonidan yemirilishi ko'rinishida bo'ladi. To’lqinlar gidrotexnika inshootlari elementlariga dinamik bosim bilan ta’sir qiladi. To’lqinning shamol ta’sirida dumalashi va quvilishi natijasida suv inshoot tepasidan oshib o'tishi mumkin. Masalan: Voyont (Italiya) to'g'onidan suvning oshib o'tishi natijasida 2 mingdan ortiq kishi halok bo'lgan. 21 Mayda muz parchalari va muzlar manfiy harorat ta ’sirida hosil bo’ladi. Mayda muz parchalari daryo o’zani kesimini yopib qo’yib, oqim yo’nalishi bo’ylab dimlanishga olib keladi. Muz daryo kesimining tor joyida tiqilib qoladi, ularni yo’qotish xavfini tug’diradi, chunki katta-katta muz parchalari massasi inshootga kelib uriladi. Urilish natijasida inshootning mexanik qurilmalari yon va oraliq devorlari, energiya so’ndirgichlari katta talafot ko’radi. Havo atmosferasi yirik birikkan kimyoviy massalar, chang va gazlar bilan to’yingan bo'lib , gidrotexnika inshootlarini yemiradi. Havoning agressivligini oshiradigan asosiy ifloslantiruvchilar — kimyoviy korxonalarning mahsulotlaridir. Shuning uchun shahar atrofida qurilgan gidrotexnika inshootlarining korroziyasi, qishloq hududlariga qaraganda 2—4 marta ko'proq kuzatiladi. Past harorat drenaj qurilmalarini muzlashiga, qiyaliklarda yoriqlar hosil bo'lishiga, berkitish qismlarining buzilishiga olib keladi. Yuqori harorat esa beton va metall qurilmalarida harorat deformatsiyalarini hosil qiladi hamda natijada, mikroyoriqlar hosil bo'lishiga sabab bo'ladi. Juda yuqori harorat esa moylarning chiqib ketishiga, bitumlar, zichlashtirgichlarning erib ketishiga sabab bo'ladi. Atmosfera yog’ingarchiliklari ko'p yog'ishi natijasida suv omborlari to'lib, suv to'g'on tepasidan oshib o'tishi kuzatiladi. Yomg'ir va qor, past harorat inshoot muzlashiga hamda qalin muz bilan qoplanishiga sabab bo'ladi. Bu esa o'z navbatida gidrotexnika inshootlari ekspluatatsiyasini qiyinlashtiradi. Shamol va bo’ronlar, asosan, gidrotexnika inshootlarining ko'tarib tushirish mexanizmlarini ishdan chiqaradi. Quyosh radiatsiyasi natijasida qorlar erib, suv ko'payishi kuzatiladi. Ular qurilishda ishlatiladigan rezina, polietilen plyonkalar va boshqa sun’iy materiallarga salbiy ta’sir qiladi. Seysmik ta’sirlar. Gidrotexnika inshootlarining ishdan chiqishi seysmik ta’sirlarning balli darajasiga bog'liqdir va ular gidrotexnika inshootiga jiddiy zarar keltiradi yoki ularning to'liq buzilishiga olib keladi. Kam balli yer qimirlashlar natijasida inshoot elementlarida yoriqlar hosil bo'ladi 22 23 II. Gidrotexnik inshootlarni tashqi va ichki ta’sirlardan himoyalash chora-tadbirlari (QMQ dagi talablar asosida) Har qanday inshootni loyihalash va qurish me’yoriy hujjatlar asosida olib boriladi. Ulardan asosiysi QMQ 123-60 (Qurilish me’yorlari va qoidalari) bo'lib, u loyihalash va qurilish tashkilotlari uchun majburiy (shart) bo'lgan hujjat hisoblanadi. QMQ 4 qismdan tashkil topgan bo'lib: 1 — «Umumiy holatlar» — me’yoriy hujjatlar tizimi o'rnatiladi, qurilish terminalogiyasini, bino va inshootlar tasnifini, model o'lchamlar tayinlanish qoidalari va qurilishga ruxsat berish; 2 — «Loyihalash m e ’yorlari» — har xil muhandislik inshootlarini va loyihalashning umumiy masalalariga tegishli talablar berish; 3 — «Ishlab chiqarish qoidalari va ishlarni qabul qilish» qurilishni tashkil qilish masalalarini, qurib bitkazilgan bino va inshootlarni foydalanishga qabul qilishdagi talablar; 4 — «Smeta me’yorlari va qoidalari» — inshoot elementlarini barpo etish uchun ko'rsatmalarni va qurilish ishlarida yiriklashtirilgan smeta me’yorlari, qurilishning smeta bahosini o'z ichiga oladi. Foydalanishda qulay bo'lishi uchun QMQ shifrlanadi, masalan, QMQ 2. 06. 01—97, bunda birinchi raqamli qism tartib raqami belgisi, ikkinchi raqam bobning tartib raqami belgisini, oxirgisi esa ushbu bobning tasdiqlangan yili. Bob tartib raqami to'g'risida uning matn qismi yoziladi, keltirilgan misolda bu «Gidrotexnika inshootlari» bo'ladi. Bundan tashqari, O'zbekistonda qurilish (O'zbekiston Davlat arxitektura qurilish) qo'mitasi tomonidan qurilishning alohida turlari bo'yicha QMQ(qurilish m e ’yorlari) belgili me’yoriy hujjatlar chiqarilmoqda. Ular ham shifrga va me’yoriy nomlanishga ega, masalan, QMQ 123—60 «Qoyatosh zaminli betonli gravitatsion to'g'onni loyihalash texnik shartlari». Bunda birinchi raqam me’yoriy hujjatning birinchi raqamini, keyingisi esa tasdiqlangan yilini belgilaydi. 24 2.1. «Gidrotexnika inshootlarining xavfsizligi to’g’risida»gi qonun loyihasi e'lon qilindi Qonunning maqsadi gidrotexnika inshootlarini loyihalashtirish, qurish, foydalanishga topshirish, ulardan foydalanish, ularni rekonstruksiya qilish, tiklash, konservatsiyalash va tugatishda xavfsizlikni ta'minlash bo’yicha faoliyatni amalga oshirishda yuzaga keladigan munosabatlarni tartibga solishdir. Normativ-huquqiy hujjatlar loyihalari muhokamasi portalida “Gidrotexnika inshootlarining xavfsizligi to’g’risida”gi qonun loyihasi e'lon qilindi . Gidrotexnika inshootlarining xavfsizligi ustidan davlat nazorati maxsus vakolatli organ tomonidan amalga oshiriladi, u: gidrotexnika inshootlarining xavfsizligi qoidalari va mezonlarini ishlab chiqishni va tasdiqlashni tashkil etadi; gidrotexnika inshootining xavfsizligi deklaratsiyasini tasdiqlaydi va xavfsizlik deklaratsiyalarining mazmuniga va ularni tayyorlash uslubiga qo’shimcha talablarni belgilaydi; manfaatdor vazirliklar va idoralar bilan birgalikda gidrotexnika inshootlari texnik holatining puxtaligini va ular ishining xavfsizligini ekspertizadan o’tkazadi; 25 gidrotexnika inshootlarini joylashtirish, gidrotexnika inshootlarini loyihalashtirish topshiriqlarini, ularni qurish va rekonstruksiya qilish loyihalarini kelishib olishda, gidrotexnika inshootlarining qurilishi sifatini nazorat qilishda, ularni foydalanishga qabul qilishda, shuningdek, gidrotexnika inshootlaridan foydalanish qoidalarini kelishib olishda qatnashadi; gidrotexnika inshootlarining holatini hamda ular holatining gidrotexnika inshootlarining xavfsizligi deklaratsiyalariga muvofiqligini tekshirishni tashkil etadi; gidrotexnika inshootlarining xavfsizligini ta'minlash to’g’risida ko’rsatmalar beradi, shuningdek gidrotexnika inshootlarining xavfsizligi normalari va qoidalari qo’pol ravishda buzilgan hollarda xavflilik darajasi yuqori bo’lgan obektlar jumlasiga kiruvchi gidrotexnika inshootlarini loyihalash, qurish va ulardan foydalanish faoliyatini to’xtatib turish va tugatish haqida takliflar kiritadi; gidrotexnika inshootlari hududlaridan, daryolar o’zanlari va to’g’onning ularga tutash bo’lgan quyi hamda yuqori hududlaridan xo’jalik faoliyati yoki boshqa faoliyatni amalga oshirish uchun foydalanishga (suvni muhofaza qilish zonalarida yer uchastkalari berish bundan mustasno) yoki boshqa faoliyat uchun gidrotexnika inshootlarida avariya xavfini oshirmagan hollarda foydalanishga rozilik beradi; gidrotexnika inshootlariga kirish, gidrotexnika inshootlarining xavfsizligi bo’yicha hujjatlar va materiallar bilan tanishish; gidrotexnika inshootlarini loyihalash, qurish, foydalanish va xavfsizlik nazorati bilan bog’liq mutaxassislar va mansabdor shaxslarning malakasini oshirishga yordam ko’rsatadi; daryolarning o’zanlarida va to’g’onning ularga tutash quyi va yuqori hududlarida suv xo’jaligi obektlaridan foydalanishni amalga oshiruvchi yoxud xo’jalik faoliyati yoki boshqa faoliyat yurituvchi tashkilotlarning faoliyatini, agar bunday faoliyat gidrotexnika inshootlarining xavfsizligiga yomon ta'sir ko’rsatishi mumkin bo’lsa, taqiqlaydi yoki cheklab qo’yadi. Tadbirkorlik sub'yektlarining faoliyatini taqiqlash va cheklash sud tartibida amalga oshiriladi, bundan favqulodda vaziyatlar, epidemiyalar hamda aholining hayoti va salomatligi uchun boshqa real 26 xavf yuzaga kelishining oldini olish bilan bog’liq holda faoliyatni o’n ish kunidan ko’p bo’lmagan muddatga cheklash hollari mustasno; gidrotexnika inshootlarining muhofaza qilinishini tashkil etish ustidan nazoratni amalga oshiradi; qonun hujjatlariga muvofiq boshqa vakolatlarni amalga oshiradi. Maxsus vakolatli organning gidrotexnika inshootlarining xavfsizligini ta'minlash to’g’risidagi ko’rsatmalari foydalanuvchi tashkilotlar ijro etishi uchun majburiydir. Gidrotexnika inshootlarining xavfsizligini ta'minlash quyidagi asosiy talablarga binoan amalga oshiriladi: gidrotexnika inshootlari xavfining yo’l qo’yiladigan darajasini ta'minlash; gidrotexnika inshootlarining xavfsizligi deklaratsiyalarini taqdim etish; gidrotexnika inshootlarining xavfsizligini davriy tekshirish va deklaratsiyalash; gidrotexnika inshootlaridan foydalanishning uzluksizligi; gidrotexnika inshootlarining xavfsizligini ta'minlash chora-tadbirlarini amalga oshirish, shu jumladan, ularning xavfsizligi mezonlarini belgilash, gidrotexnika inshootlarining holatini doimiy nazorat qilish maqsadida ularni texnika vositalari bilan jihozlash, gidrotexnika inshootlariga zarur malakaga ega bo’lgan xodimlar xizmat ko’rsatishini ta'minlash; gidrotexnika inshootlarida favqulodda vaziyatlarning yuzaga kelish xavfini eng ko’p darajada kamaytirish tadbirlar majmuini oldindan o’tkazish. Gidrotexnika inshootlarining loyihachilari quyidagilarga majburdir: yangi gidrotexnika inshootlarining qurilishini va amaldagi gidrotexnika inshootlarining rekonstruksiyasini loyihalashtirishni Shaharsozlik kodeksiga muvofiq bajarishga; qonun hujjatlariga muvofiq, mulkchilik shaklidan qat'i nazar, gidrotexnika inshootlarini qurish (rekonstruksiya qilish) uchun loyiha-smeta hujjatlarini ekspertizadan o’tkazilishida qatnashishga; 27 xavfsizlik rejimida va kerak bo’lganda kaskad rejimida gidrotexnika inshootlaridan foydalanish qoidasini ishlab chiqishga. 2.2 Gidrtexnik inshootlarning zilzilabardoshligini ta’minlash Inshootga seysmik ta’sirni baholashda geologik sharoitlarga ko’ra yer qimirlash parametrlari o’zgarishi hisobga olinadi (masalan, qoyatosh asoslarda seysmik ta’sir kam va suvga to’yingan loyli zaminlarda ko’p ta’sir qiladi). Muhandislik-geologik ma’lumotlar bo’yicha qurilish maydonining yer qimirlashdagi balini aniqlashtirish Gidrtexnik inshootlarning zilzilabardoshligi Jadval 2 Seysmik xossalar Bo’yicha gurunt kategoriyasi Zamin grunt Sesmik rayonning niqlashtirilgan yer qimirlashdagi bali 7 8 9 I Qoyatosh va yarim qoyatosh jinslar, katta bo’lakli o’ta zich gruntlar 6 7 8 II Loyli, qattiq sog’, katta bo’lakli gruntlar, shag’al galechnik va katta zarraliqumli gruntlar 7 8 9 III Loyli, yumshoq shox va oquvchan palastik, o’rta va mayda zarrali qumlar 8 9 9 dan katta Geologiya va geotektonikani batafsil o ’ rganish asosida zamindagi qoldiq deformatsiya hamda uning qiymati , hosil bo ' lish zonalari aniqlanadi . Suv omborini to ’ ldirish paytida seysmik rejimning o ‘ zgarishi hisobiga ustuvor bo ’ lmagan qoya massivlarning yiqilish va o ' pirilishlari kuzatiladi . Bu tadqiqotlar inshoot joylashgan joyda 100 km radiusda olib boriladi . Seysmik rayonlashtirish xaritasi asosida qabul qilingan inshoot qurilishi maydonining seysmikligi faqat III , IV kapitallik sinfli inshootlarni loyihalash uchun foydalaniladi , I va II kapitallik sinfli inshootlar uchun esa aniqlashtirilgan seysmiklik inshootni texnik - iqtisodiy asoslash bosqichida qabul qilinadi . I kapitallik 28 sinfli inshootlar uchun texnik - iqtisodiy asoslash bosqichida , uning mas ’ uliyatini hisobga olgan holda seysmiklik 1 ballga ko ’ tariladi . Inshoot ishonchliligini batafsil loyihalash uchun inshootning qurilish maydonida maxsus muhandis - seysmologik tadqiqotlar olib boriladi , ular « mikroseysmorayonlashtirish » deb ataladi . Bu tadqiqotlarning asosiy maqsadi inshoot qurilishining aniq sharoitlarida seysmik ta ’ sirlarning hosil bo ' lishini batafsil o ’ rganishdir va olingan ma ’ lumotlarni hisoblash ishlarida hamda loyihalashda qo ’ llashdir . Yer qimirlashi to’g’risida umumiy ma’lumotlar 0’zbekiston seysmik ta’sirlar kuzatiladigan hududda joylashgan. Seysmik tebranishlar bino va inshootlarga xavf-xatar tug’dirishdan tashqari, minglab insonlar hayotini xavf ostida qoldirishi mumkin. Masalan, bunday yer qimirlashlariga 1966-yilda Toshkent va 1976-yilda Gazli shahridagi zilzila, keyingi yillarda sodir bo'lgan Qamashi tumanidagi tektonik harakatlar misol bo’la oladi. Kuchli yer qimirlashlar tog’laming yemirilishi va o’pirilishiga sabab bo’lib, ularning butunlay yo’qolib ketishiga hamda o’rnida yangidan-yangi ko’llar, botqoqliklar hosil bo’lishiga, daryo o’zanlarining tubdan o’zgarishiga va hokazalarga olib kelsa, dengiz okeanlarda esa kuchli to’lqinlar hosil qilib, atrof quruqlik uchun katta xavf tug’diradi. Seysmik zilzila ta’sir etadigan sharoitda ishlaydigan gidrotexnika inshootlarini ko’rish uchun avvalo, shu hududda yuz beradigan va qanday maksimal kuch bilan qimirlashi mumkinligini kuzatish; ikkinchidan, seysmik ta’sirni hisobga olish; uchinchidan, inshoot mustahkamligini, chidamliligini uning bosimli qismini yorilib ketmasligini ta’minlash talab qilinadi. Yer qimirlashlari bir necha turlarga bo’linadi: tektonik (yer qobig’ining deformatsiyalanishi — siljishi, itarilishi, buzilishi), vulqonli, ag’anab tushish, uyg’onish yoki to'g'onli . Eng katta kuchga ega bo'lgan yer qimirlashiga tektonik harakat qimirlashi kiradi. Yuqori mantiyaning notekis harakati yer qobig’ining notekis harakatiga olib 29 keladi. Deformatsiya yetarlicha tez o’sganda, yer qobig’idagi kuchlanish relaksatsiya qilishga ulgurmaydi, bu kuchlanish jinslardagi kuchlanishdan katta bo’lsa, uzilish yoki siljish yuz beradi. Energiyaning bir qismi ishqalanish kuchini yengish uchun sarflanadi, boshqa qismi esa o’rab turgan muhitga tarqalib, tebranib ketadi. Uzilish tekisligi o’rab turgan joy, yer qimirlash o’chog’i yoki giposentr deb ataladi. Giposentr ustidagi yer qobig'i esa episentr deyiladi. 0’choqning chuqurligi (yer fokusijga ko’ra, yer qimirlash chuqur fokusli 300 —700 km, oraliq fokusli — 60 km dan 300 km gacha, normal fokusli — 50 km gacha bo’ladi. Eng katta xavf kichik fokusli (chuqurligi 15 km gacha) yer qimirlash bo’lib, uning ulushi umumiy energiya jamlanmasining 75% ni tashkil etadi. Elastik energiyalar ta’sirida elastik to’lqinlar hosil bo’ladi. Ular tog’ jinslari ichida ikki turdagi tarqalishga bo’linadi: bo’ylama (P), bu to’lqinlar ovoz to’lqinlari kabidir va ko’ndalang (S). Ko’ndalang to’lqin yer qobig’ining suyuqlikdan tarkib topgan qismidan o’tmaydi. Bu to’lqinning tarqalish tezligi tog’ jinslarining zichlik va elastiklik xossalariga bog’liqdir. Kuchli yer qimirlashda bo’ylama to’lqin tarqalishi seziladi. Bu to’lqinlar yer sirtiga yaqinlashib, atmosferaga ovoz beradi. Seysmik to’lqinning uchinchi, yuzadagi turi gruntning sirtida tarqalishi chegaralangandir. Bu turdagi to’lqinlar ikkiga bo’linadi: Lava va Releya to’lqinlari. Gidrotexnika inshootlarining mustahkamligi va ustuvorligini hisoblashda seysmik ta’sirlarni hisobga olish zarur. Seysmik ta’sirlarga quyidagilar kiradi: inshoot massasidan hosil bo’lgan ta’sirlar (seysmik energiya yuklari); suv birikmalarining massasi (yoki gidrodinamik bosim); yer qimirlashdan hosil bo’lgan suv omboridagi to’lqin kuchi va cho’kindilarning dinamik bosimi. 2.3 Suvning zararli ta’sirlariga chidamlilikni oshirish . Chuqur joylashgan suv qabul qilgichlar. Suv qabul qilgichlar suvdagi jismlarni ushlab qoluvchi panjara, ta’mirlash va avariya-ta’mirlash zatvorlari bilan jihozlanadi. Statsionar va ko'chma ko'tarish 30 mexanizmlari oraliqlar soniga ko'ra tanlanadi. Ko'chma mexanizmlar panjarani tozalash ishlarida qo'llaniladi. Avariya zatvorlari sifatida statsionar mexanizmlar ishlatiladi. Suv o'tkazuvchi trakt (tunnel quvur) qabul qilinganda avariya-ta’mirlash zatvori o'rnatilmaydi. Zatvorlar mustahkamligini kafolatlash uchun u baypas bilan jihozlanadi. Gruntli to’g’onlardagi quvurli suv tashlagichlar . Zatvorlar boshqaruv minorasi ichida joylashgan va ko’tarish mexanizmlari (arqonlar va zanjirlar) qo’zg’almas bo’ladi. Odatda, ikkita: avariya-ta’mirlash va asosiy zatvorlar o’rnatiladi; ularning harakati erkin bo’lishi kerak. Asosiy zatvorlar funksiyasini vaqtinchalik avariya-ta’mirlash zatvorlari bajarishi mumkin. Mas’uliyatli hollarda minora oldida joylashtirilgan ta’mirlash zatvori ko’zda tutiladi. Pastki bief tomonidan asosiy zatvor suv bilan ko’milmaganligi sababli ta’mirlash zatvori kerak bo’lmaydi. Rostlagichlarning mexanik jihozlari sxemalari 31 2- rasm: a — bir ko’zli quvurli; b — bir oraliqli ochiq ; d — ko’p oraliqli ochiq ; e — ko’p oraliqli diafragmali; — asosiy zatvor; 2 — uzatma ; 3 — ta’mirlash zatvori. Minora konstruksiyasi bilan bir qatorda asosiy zatvor ishlash paytida uning orqa tomoniga havo yuborish uchun quvur o'rnatiladi. Ko’rib chiqilgan sxemalarda asosiy zatvorlar (konusli va yassi zadvijkalar) temir-betonli galereyada ko’rilgan po’lat quvurlarning chiqish qismiga chiqariladi. Zatvorlarni ko’rikdan o'tkazish, ta’mirlash va profilaktika ishlari ularni suv sathidan ko’tarilgandan so’ng minora ichida bajariladi. Buning uchun minora xonalarida kerak bo’ladigan ham m a asbob-uskunalar mavjud bo’lishi kerak. Beton to’g’onlar suv tashlagichlari . Asosiy zatvor (yassi, segmentli, ba’zan konusli va ignasimon) shunday o ‘rnatiladiki, suv oqimini atmosferaga chiqishida 32 ham suv sathini boshqarish lozim; avariya-ta’mirlash zatvori (yassi, quvurlarda — diskli) asosiy zatvor oldidan o ‘rnatiladi. Bunday zatvorlar gidravlik ko’targichlari maxsus xonadan turib boshqariladi. Ta’mirlashda telferlar yoki uncha katta bo’lmagan kranlar ishlatiladi. Gruntli to’g’onlardagi quvurli suv tashlagichlar 3-rasm mexanik jihozlari: a — b — to'g'ondagi minora bilan; d — kirishda minora bilan ; e — quvurdagi asosiy zatvor bilan ; 1 — avariya - ta’mirlash zatvorlari; 2 — havo yuboruvchi quvur; 3 — asosiy zatvor; 4 — choklar zichlagichlar bilan ; 5 — ta’mirlash zatvori; 6 — xodimlar binosi; 7 — galereya quvurlari bilan Zatvorlar germetik qopqoq ostida joylashtiriladi. Vodovodga kirishda ta’mirlash zatvorlari o’rnatilib, u to’g’on tepasidan, uning bosimli tomoniga yo’naltirilgan va turg'un holatida turgan, tubigacha tushirilgan baypas bilan jihozlangan bo'lishi kerak. Asosiy zatvorlar oldida kavitatsiyaga qarshi konfuzor o'rnatiladi, ba’zi bir hollarda, odatda, vaqtinchalik va qurilish suv tashlagichlarida ikki qatorli zatvorlar qo'llanilishi mumkin. 33 Hisob qismi 34 35 36

Gidrotexnik inshootlarni tashqi va ichki ta’sirlardan himoyalash chora-tadbirlari

Sotib olish