• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 10000UZS
Размер 49.4KB
Покупки 3
Дата загрузки 18 Февраль 2024
Расширение docx
Категория Литература

Продавец

orazaliyeva shaxnoza

Дата регистрации 15 Февраль 2024

36 Продаж

Badiiy matnda dialektal so’zlarning qo’llanilishi

dialektal so’z deyiladi. Ularning ikkinchi bir ko’rinishi esa dialektizmlar deyiladiki, ular sheva so’zlarining badiiy asarlarda qo’llanishidan shakllangan1 . Bundan anglashilib turibdiki, so’zning maqomi uning boshqa so’zlar o’rtasidagi mavqei va ahamiyatidir. Dialektal so’zlar maqomi esa bu – o’ziga o’xshagan boshqa so’zlar ichidagi, ham adabiy tildagi so’zlarga nisbatan dialektal ma’nolari bilan ma’no munosabatlari strategiyasidagi betakroriy mavqei nazarda tutiladi. Shuning uchun ham “Jonli shevalar leksikasining adabiy til leksik qatlamlariga munosabati masalasi tekshiruvchilarning diqqatini o’ziga jalb qilish tabiiydir” . Xullas, dialektal so’z maqomi sheva so’zlari ichida uning leksiksemantik va semantik (dialektal ma’no) xususiyatlari bilan farqlanishi, adabiy tildagi so’zlarga nisbatan orfoepik va orfografik me’yorlari bilan adabiy til me’yori va talablariga bo’ysunmasligi, unda kam ishlatilishi yoki umuman qo’llanmasligi, ularning tarkibidagi leksik ma’no esa ma’nolar tizimida kam uchraydigan dialektal ma’no ekanligi bilan adabiy tildagi leksik birliklardan farqlanishi jihatlari bilan ajralib turadi. Ushbu fikrni misollar tahlilida ham ko’rish mumkin. Albatta, bunda “ Ўзбек халқ шевалари луғати ”da berilgan dialektal so’zlarning lug’at maqolalari bilan birga o’zimiz tayyorlagan dialektal so’zlarning lug’at maqolalari bilan qiyoslab olib boramiz Bilamizki, istalgan fanni terminlarsiz tasavvur etib bo’lmaydi. Ushbu fanda ham quyidagi terminlar ham faol qo’llanadi: dialektal ma’no(lari), dialektal so’zlarning ma’no munosabatlari strategiyasidagi betakroriy mavqei, bir sheva lug’ati metodi, sheva, oraliq sheva, shevalar guruhi, lahja, dialektal lahja masalasi, dialektal lahjaga xos xususiyatlar, dialektal lahjaga xos xususiyatlar masalasi, lahjalararo munosabat, dialekt, dialektal so’zlik, dialektal so’zlik tamoyillari, tasnif, shevalar tasnifi, lahjalar tasnifi, dialektal leksika, dialektal leksika tamoyillari, dialektal leksika tamoyillari tadqiqi, dialektal leksika tamoyillari tadqiqi metodologiyasi, dialektal leksikadagi onomatsiologik xususiyatlar, dialektal leksikaning onomastik xususiyatlari, dialektal leksikadagi onomatsiologik xususiyatlar tadqiqi, dialektal leksikadagi onomatsiologik xususiyatlar tadqiqi metodologiyasi, dialektal leksika masalalari, dialektal leksikografiya masalalari, dialektal leksikografiya tadqiqi metodologiyasi, dialektal shunday lug’atdan bir necha barobar katta bo’lishi aniq. 3.Leksik-semantik dialektal so’zlar. Sheva, dialektlardagi so’zlar adabiy tildagi, shuningdek, boshqa biror sheva, dialektdagi xuddi o’sha xil so’zlardan ma’nosiga ko’ra farqlanadigan bo’lsa, ular leksiksemantik dialektal so’zlar guruhini tashkil etadi. Ushbu guruh so’zlari o’ichida alohida ikkita qismga bo ‘linadi. Ular quyidagilar: 1) bir so’zning sheva(lar)da boshqa, adabiy tilda boshqa ma’nolarda ifodalaydi; 2) faqat sheva(lar)da qo’llanadigan dialektal so’zlar majmuiyning leksik-semantik tasnifi. Masalan, adabiy til va shevalarda mavjud bo’lgan aka so’zi ayrim shevalarda: “ota” va hatto, “pochcha” ma’nolarida qo’llanadi. Shuningdek, ayrim so’zlar sheva va adabiy tilda o’z ma’nolaridan boshqa ma’nolarni ham anglatishi mumkin. Masalan, birgina yomon so’zini olsak, u shevalarda ham, adabiy tilda ham ishlatiladi. Bu so’z adabiy tilda salbiy ma’noda ishlatilsa, shevalarimizda esa yaxshi, juda yaxshi ma’nolarini anglatib, ijobiy ma’noda qo’llanadi: yomonam qiziq ish bo’ldi, yomonam zo’r, yomonam aqlli odam.Bunday so’zlar shevalarda ko’p uchraydi. Yoki adabiy tildagi va shevalardagi dars so’zi Xorazm va Qoraqalpog’istondagi o’zbek shevalarida “mahalliy o’g’it, go’ng” ma’nosida uchraydi. Ko’pchilik hollarda bu xildagi so’zlarning har ikkalasi ham sheva vakillari tomonidan qo’llanadi va ularning ma’nolari nutqda tushinarli bo’ladi. Qoloq so’zi adabiy tilda ham, shevalarda ham bor. Biroq shevalarda bu so’zning yuqoridagi ma’nosidan tashqari: “podadan qolib ketadigan mol”; “cho’milayotganda bir bolaning boshqa bolalarni quvib, birortasining boshiga qo’l tekizib, quvish navbatini unga berib keta-digan o’yin”; “qorig’ich; kurakcha; kichik o’qlog’; andava; katta eshak” kabi ma’nolari bor. O’zbek shevalarida qo’llanadigan turli xil sanash tizimlariga oid hisoblashlar ham leksik-semantik dialektal so’zlardir, chunki bu hisoblarda ishtirok qiladigan son bildiruvchi so’zlar adabiy tilda bor: besh y’gme (Namangan) – yuz; omb’r yus – bir ming bir yuz. Bunday so’zlarni yig’ib olish uchun sheva vakillari nutqidan bir qancha matnlarni yozib olish va tahlil qilish lozim bo’ladi. Shu sababli mazkur lug’atda sonning shevalarda qay tarzda aytilishi ko’rsatilgan holda ular gap tarkibida berilishi o’rinlidir. Bunday so’zlar, albatta, DLdan o’z o’rinlarini olishi shart. Faqat Xulosa Bugungi kunda tilshunoslikda “til” tu shunchasining aniq ta’rifi yo’q. Bunga sabab — turli xalqlarda, turli davlatlarda, umuman odamlar orasida til har xil tushuniladi, jahon tilshunosligida qabul qilingan tillarning chegaralari turli kriteriylar asosida belgilangan va aniq, konkret ilmiy omillarga asos lanmagan. Ko’pchilik tilshunoslar bugungi kunda tilni siyosiy hodisa deb biladi. Ya’ni muayyan til ma’lum siyosiy chegaralar ichida shakllanadi va uning atrofdagi qardosh til-shevalardan farqi biologik emas, siyosiy bo’ladi. Bu haqida birinchi bo’lib amerikalik germanist Maks Vaynrayx 1945-yili Yahudiy ilmiy institutining Nyu-Yorkda bo’lib o’tgan XIX xalqaro konferensiyasida hazilomuz aytib o’tgan edi. “Til armiyasi va floti bor shevadir”, degandi u. Uning bu ta’rifi bugun ham eslab turiladi. Shu bois ba’zi davlatlarda bir-biridan ancha uzoqlashib, o’zaro tushunarsiz bo’lib qolgan shevalar jamlanmasi yagona til deb hisoblanadi, ba’zi joylarda esa, aksincha, bir-biridan farq qilmaydigan tillar alohida til hisoblanadi. Bu holat tilshunoslikda “til — sheva” muammosini keltirib chiqargan. Ya’ni til bilan sheva o’rtasida aniq chegara, ularni farqlovchi aniq ilmiy kriteriylar yo’q. Demak, til til bo’lishi uchun, avvalo, uning yozma me’yori bo’lishi kerak. Lekin yozma me’yor so’zlashuv tilidan uzoq bo’lishi mumkin. Bu holda nima qilish kerak? Til ning qaysi variantini “to’g’ri” deb qabul qilish lozim? Buning uchun, avvalo, adabiy tilning funksiyalarini tushunib olishimiz zarur. Dialektal so’zlar o’zbek xalq sheva va lahjalarida faol qo’llanib, adabiy til sathida kam yoki umuman qo’llanmaydigan leksik birliklar hisoblanadi. Ular adabiy tildagi so’zlardan dialektal ma’no(lar)ga egaligi hamda faqat shevalarda faol qo’llanishi bilan turadi. Ularning ayni vaqtdagi miqdori va turlari to’g’risida fikr bildirilgan. Dialektal leksika va dialektal leksikografiya sohasida qilingan ishlar bu sohaning dolzarbligi oldida juda kamdir. Ayni vaqtda ilm-fanning vazifalaridan kelib chiqqan holda “Qarluq, qipchoq va o’g’uz lahjalari materiallari asosida elektron lug’at va atlas yaratish” bilan shevalarning betakror lug’aviy 10) ba’zi bir umumistemol so’zlarining dialektal ma’noga ega bo’lishidan shakllangan dialektizmlar. Bular shevalarning benihoya katta lug’aviy boyligini ko’rsatuvchi asos hamda dalillar majmuidir. Chunki sheva vakillari bormi, demak, nutqda bir qancha so’zlar konnotativ ma’noda, ya’ni dialektal ma’noda qo’llanadiki, bu holatga ham haligacha jiddiy e’tibor berilgani yo’q. 1971-yilda nashr etilgan “ Ўзбек халқ шевалари луғати ”dagi so’zlardan ko’rinib turibdiki, hozirgacha sof leksik dialektal so’zlar va qisman fonetik o’zgarishga uchragan so’zlar o’rganilgan, xolos. Qolgan dialektal so’zlar esa xalq shevalarida turganicha qolmoqda... Shu yerda quyidagi holatlarga e’tibor berish lozim: 1) dialektal so’zlar termini sheva vakillari nutqida qo’llanadigan sheva so’zlariga nisbatan ishlatiladi; 2) dialektizmlar termini badiiy asarlarda ishlatiladigan sheva so’zlariga nisbatan qo’llanadi. Ayni vaqtda bu sohada qilinmagan, biroq qilinishi lozim bo’lgan ilmiy ishlar mavzulari majmui jumlasiga dialektal lug’at(DL)larni tuzish masalasi oid. Hozirgacha o’zbek shevalari bo’yicha 1977-yilda bitta dialektal lug’at tuzib, nashr etilgan, xolos. Shu bilan birga ba’zi bir shevalarning lug’atlari ham mualliflarning tashabbusi bilan kam nushada nashr etilgan. Masalan, Saidmuso Rahimovning “ Сурхондарё ўзбек шевалари луғати ” (ikki mingga yaqin dialektal so’z bor). Ancha oldin, ya’ni XX asrda himoya qilingan o’zbek dialektologiyasiga oid ilmiy ishlarda ham sheva so’zlari lug’at ko’rinishida berilgan. Ammo ular o’zbek xalq shevalarining ayni vaqtda ham o’rganilmay qolayotgan so’zligi (ya’ni dialektal leksikasi) oldida kam. Bizningcha, shevalarning dialektal lug’atlarini quyidagi ko’rinishlardagi dialektal so’z turlaridan tuzishni lozim deb bilamiz: 1. Odatda dialekt а l so’zlar bir necha xil bo’lishini e’tiborga olib, turli dialektal lug’atlar tuzish uchun mukammal ko’rsatmali (dialektal leksikografik) qo’llanmalar tayyorlashni amalga oshirish lozim. 2. Sof leksik dialektal so’zlar. Sheva, dialektlarda qo’llanadigan, faqat ularga xos leksikani ifodalaydi. Ularni adabiy til, xususan sheva va adabiy til uchun mushtarak leksikadan farqlash maqsadida sof leksikdialektal so’zlar deb atagan ma’qul. Ularning yig’ib o’rganilmaganlarining miqdori anchagina. Bizningcha, tuzilishi lozim 34 bo’lgan bu lug’at hajman 1971 yilda nashr etilgan 2.2. Dialektizmlarning adabiy tilga kirishi Ba'zida ma'lum bo'lishicha, bir vaqtlar faqat ma'lum bir guruh odamlar tomonidan qo'llanilgan so'z keng tarqalgan. Bu, ayniqsa, "mahalliy" so'zlarda uzoq davom etadigan jarayon, ammo bu bizning davrimizda sodir bo'ladi. Shunday qilib, juda mashhur "shitirlash" so'zining kelib chiqishi dialekt deb o'ylashlari mumkin. Buni I. S. Turgenevning "Ovchining eslatmalari" dagi eslatmasi ko'rsatadi: "qamishlar shitirladi, biz aytgandek", ya'ni. Orel viloyatida. Yozuvchi bu so’zni birinchi marta onomatopeya sifatida ishlatgan Yoki kamroq tarqalgan - zolim, A. Ostrovskiy davrida Pskov va Tver viloyatlarida dialekt bo'lgan. Dramaturg tufayli u ikkinchi marta tug'ildi va bugun hech kim savol bermayapti. Bu alohida misollar emas. Ilgari dialekt so’zlari boyo’g’li, tues, grip so’zlari edi. Oxirgi yillarda mamlakat ichidagi migratsiya jarayonlarining kuchayishi tufayli hozirda dialektlarda asosan keksa avlod vakillari so zlashadi. Sababi oddiyʻ - ularning tili Rossiyaning ayrim mintaqalarida xalqning yaxlitligi kuchli bo'lgan sharoitda shakllangan. Bugungi kunda rus xalqining etnografik va madaniy rivojlanishini, o'ziga xosligini o'rganish usullaridan biriga aylanib borayotgan, uning o'ziga xosligi va o'ziga xosligini ta'kidlaydigan dialekt so'zlarini o'rganadigan odamlarning ishi qanchalik ahamiyatli. Zamonaviy avlod uchun bu o'tmishning tirik xotirasi. ilmiy jurnal hamda ilmiy to’plamlarda shevalar tadqiqiga doir ilmiy maqola va tezislar nashr etilmoqda. Ilmiy amaliy yo’nalishda bu sohada dialektal lug’atlar nashr etilib, ilmiy tadqiqot ishlari amalga oshirilmoqda. Ushbu fikimizga quyidagi ilmiy ishlarni misol sifatida ko’rsatish o’tish o’rinli: “ Ўзбек тили лексикологияси ” nomli kitobda o’z qatlam, qadimiy turkiy til so’zlari deb berilgan leksik birliklarning juda ko’pchiligi hozirgi o’zbek shevalarida qo’llaniladi. Shu kitobning “Og’zaki nutq leksikasi” nomli bo’limida sheva so’zlari og’zaki nutq leksikasi deb berilgan. Kurs ishining maqsadi va vazifalari . Dialektal so’z va dialektal matnlar masalasi ham bugungi kunda jiddiy e’tibor beriladigan dolzarb masalalardan biti hisoblanadi. Bular ham “O’zbek dialektologiyasi”ni o’qitish metodologiyasi va metodikasiga aloqador masalalardan biri hisoblanadi. Oldinlari faqat sheva so’zlarini yig’ishga e’tibor qaratilmagan. Shuning uchun ham XX asrning 40-70- yillarida sheva vakillari nutqidan yozib olinib, yig’ilgan dialektal matnlar tahlil va talqinsiz, ya’ni o’rganilmasdan kitoblarda va qo’lyozmalarda qolib ketgan. Shuningdek, sheva so’zlarining asosiy qismlaridan biri bo’lgan onomastik birliklar, ya’ni xalq tilida faol qo’llanadigan atoqli otlar va joy nomlari oldin dialektal so’z(lar) hisoblanmagan. Dialektal so’zlarni farqlaydigan tamoyillarni ishlab chiqish uchun ham shevalar va lahjalarimiz to’liq o’rganilgan holda bunday so’zlarning anchagina jamlanmasi bo’lishi kerakligi ushbu qollanmaning yaratilishiga ilk turtki bo’ldi. Keyingi turtki yesa bo’lajak filologlarni “Dialektologik amaliyot”ga tayyorlash mas’uliyatidir. Odatda, dialektal so’zlar bir necha xil bo’lishini e’tiborga olib, turli dialektal lug’atlar tuzish uchun mukammal ko’rsatmali (dialektal leksikografik) qo’llanmalar tayyorlashni amalga oshirish lozim2 . Ular uchun mukammal ko’rsatmali qo’llanmalar tayyorlansa, bunday dialektal lug’atlarni turli mavzularda yaratish ham mumkin. Har bir davrning me'yor va tamoyillari, ya’ni o’z talablari ham bo’lgani singari shevalarimizni o’rganish jarayonida ham o’ziga xos me’yor va tamoyillar mavjudligini hisobga olish lozim bo’ladi. talablardan biri shevalarimizni tadqiq yetuvchi tajribali va bilimli filolog mutaxassislarni tayyorlab yetishtirish bo’lsa, ikkinchisi esa sheva somon yoki xashakni bir joydan ikkinchi joyda kotarib olib o’tadigan mehnat quroli. Sof dialektal so’z. Tuzilish jihatdan sodda so’z.Pichankashim-bu ham sof dialektizm bo’lib, pichan so’ziga –kash fors tojik tilidan o’zlashtirilgan qo’shimchani qo’shishda hosil bo’lgan. Pichan-xashak yig’ishda yordamchim degan ma’noni bildiradi. Bilamizki, qishloq aholisi chorvachilik bilan shug’ullanadi. Chorva boqqan odamga albatta yegulik zarur. Shu bois ham qishloq aholisi yozning ko’p qismini pichan-chorva mollariga yegulik yig’ish bilan o’tkazadi.Mana shu jarayonda yordamchi kuchning o’rni bilinadi. Ona bolasini eng og’ir yumushlaridan biriga katta yordam berishi mumkinligiga ishora qilmoqda. bu so’z ham tuzilish jihatdan sodda ko’rinishga ega. Pichan, tirmaqo’limda Sarig’ saman yo’limda,Umid bag’ladimsenga, Alla so’zi tilimda.Men alla aytayin,Uxla balam, alla.Pichan-chorva mollari uchun yegulik, o’simliklarni quritilgani xalq orasida pichan, bichan shaklida qo’llanadi. Sof dialektal so’z bo’lib, sodda dialektizm. Tirma-qurigan somon, xashaklarni sidirib yig’ib olish ichun ishlatiladigan mehnat qurolini bildiradi. Bu ham sof, sodda dialektizmdir. Bundan tashqari ushbu alla matnida bag’ladim, balam kabi fonetik dialektal so’zlar ham qo’llangan. Sho’tim qaldidalada,Alla balam, alla.Anang ko’yni yara-da,Janim balam, alla.Uxlasang uxla endi,Alla balam, alla.Armannijo’linbag’la,Erkam balam, alla.Sho’t-sodda, sof dialektizm bo’lib, ekinlarni chopiq qilish, makka, mosh, noxot kabi donli o’simliklarni ekish uchun qo’llanadigan mehnat quroli. Tuzilish jihatdan sodda ko’rinishga ega. Shuningdek, ushbu alla matnimizada bir qator fonetik o’zgarishga uchragan fonetik dialektizmlar ham uchraydi. Qaldi, armanni, jo’lin, bag’la va balam kabi so’zlar shevaning ichkiqonun-qoidalariga asosan turli fonetik o’zgarishlarga uchragan va sodda so’z hisoblanadi.Tashlamadan suv ichma, Hayatdi to’nin bichma. Bala baqib ulg’aytib, Jag’lab jurmagin, alla. oshirilgan: 1. Arab lug’atchili an’analari asosida yaratilgan M. Koshg’ariyning “Debonu lug’at-it turk” asarida XI asrdagi turkiy tillarning shevalari, shu jumladan, o’sha vaqtdagi o’zbek shevalari ham leksik, ham leksikografik jihatlardan o’rganilagan. 2. An’anaviy ilmiy nazariy yo’nalishda, ya’ni shevalarning qisman leksik, asosan fonetik va grammatik xususiyatlarini o’rganish asosida yaratilgan ilmiy ishlar1 (XX asrning 20-yillaridan to bugungi kungacha). 3. Lingvistik geografiya ilmiy nazariy yo’nalishida shakllangan ilmiy tadqiqotlar (rus dialektolog olimlarining lingvistik geografiyaga bag’ishlangan asarlari ta’sirida XX asrning 80-yillaridan boshlangan)2 . 4. Areal lingvistik ilmiy nazariy yo’nalishda yuzaga kelgan ilmiy ishlar (rus olimlari hamda etarchi ilmiy xodim, f.f.d. Q. Muhammadjonov3 va professor Aziz Jo’rayevning mazkur sohadagi ilmiy izlanishlari asosida yuzaga kelgan4 . Ayni paytda TDO’TAUda bakalavriat (4-kurs) va Folklorshunoslik va dialektologiya mutaxassisligi magistraturasi 2-kursida “Areal lingvistika” fani o’qitilmoqda. Bu sohaga tegishli “O’zbek dialektologiyasi” fanning dolzarb masalalarini guruhlab, bir necha fanga jamlash lozim. Ular quyidagilar: “O’zbek dialektal leksikologiyasi”, “O’zbek dialektologiyasiga kirish”, “Tarixiy dialektologiya”, “Tavsifiy dialektologiya”, “Qiyosiy dialektologiya”, “Dialektologik kvalametriya”, “Areal lingvistika”. Shu o’rinda quyidagi fikrni maxsus ta’kidlash lozim, hozirgacha qilingan o’zbek dialektologiyasiga oid ilmiy tadqiqotlar bajarilishi lozim bo’lgan ishlarning uchdan biri hisoblanadi. Bizningcha, bu sohada quyidagi ishlarni bajarish kerak: 1) dialektologiyaga oid e’lon qilingan nashrlarni yig’ish; 2 ) avval nashr etilgan ishlardagi dialektal so’zlarni bittalab yig’ish; 3) shevalarning dialektal so’zlarini yig’ishni dialektal matnlar asosida amalga oshirishni boshlash; 4) to’plangan dialektal materiallarni jamlab, guruhlab, lug’at maqolalarini tayyorlash. Lekin bajarilgan ishlar bizning nazarimizda qancha ko’p bo’lsa, fan va soha nuqtai nazaridan shunchalik kamligini tan olish ham keyingi ishlarni bajarishga imkoniyat yaratadi-da. Shu bilan birga universitetda “O’zbek shevashunosligi markazi”ining jamoatchilik asosida tashkil etilishi, “O’zbek xalq shevalarining lingvogeografik tadqiqi” nomli laboratoriya faoliyatini dialektologiyasining kelajagi, o’zbek dialektologiyasining kelajagi masalasi, o’zbek dialektologiyasining so’zlik fondi (yoki o’zbek dialektologiyasining leksik fondi), o’zbek dialektologiyasining buguni, o’zbek dialektologiyasini o’qitish metodikasi, o’zbek dialektal leksikografiyasi, o’zbek dialektal leksikografiyasi talab(tamoyil)lari, o’zbek dialektal leksikografiyasi muammolari, o’zbek dialektal leksikografiyasi muammolari talqini, o’zbek dialektal leksikografiyasi muammolari tahlili, o’qimishliligi Mahmud Koshg’ariy uslubida shakllantirilgan dialektal lug’atlar, dialektal mat(lar)nning tahlili, umumiy metod, xususiy metod, dialektal lekcikaning tahlili talabi, lug’at tuzishning talab va me’yorlari, lug’at tuzish tamoyillari va boshqalar. Lekin ularning sohaga doir ilmiy ishlarda qo’llanishi masalasi negadir tadqiqotchilarning e’tiboriga tushmayapti. Cababi, bu sohaning terminlari bo’yicha haligacha izohli lug’at tuzilmagan va, hatto, bu masalaga munosabat ham bildirilmagan. Haligacha dialektal so’z turlari qancha degan savolga aniq javob berilmagan. Shuning uchun biz o’ttiz yil davomida “O’zbek dialektologiyasi” bo’yicha bir qancha nazariy va amaliy xarakterdagi ilmiy adabiyotlar bilan tanishib, ularni ham tanqidiy, ham qiyosiy o’rganib, shevalarda dialektal so’z turilarning quyidagi turlari borligini aniqladik. Bular dialektolog olimlarning asarlarida u yoki bu darajada qayd etilganligini manbalar asosida kuzatib, quyidagi turlari borligini ta’kidlab o’tmoqchimiz1 : sof leksik dialektal so’zlar; 2) leksik-semantik dialektal so’zlar; 3) leksik-fonetik dialektal so’zlar; 4) morfologik-fonetik dialektal so’zlar; 5) morfologik-leksik dialektal so’zlar; 6) leksik-derivatsion dialektal so’zlar; frazeologik-dialektal iboralardan iborat dialektal so’zlar; atoqli ot (toponim) hamda joy nomlari shaklidagi dialektal so’zlar; 9) etnografik dialektal so’zlar; fonetika masalalari, dialektal fonetika masalalari tadqiqi, dialektal fonetika masalalari tadqiqi metodologiyasi, dialektal lug’at, sof dialektal lug’at, morfologik dialektal lug’at, morfologik dialektal o’quv lug’ati, leksik-derivatsion dialektalizmlar lug’ati, leksik-derivatsion dialektalizmlarning o’quv lug’ati, leksikfonetik dialektal lug’at, leksik-fonetik dialektal o’quv lug’ati, dialektal frazeologik lug’at, dialektal frazeologizmlarning o’quv lug’ati, leksiksemantik dialektal lug’at, leksik-semantik dialektal o’quv lug’ati, etnografik dialektal lug’at, etnografik dialektal o’quv lug’ati, chappa dialektal lug’at, chappa dialektal o’quv lug’ati, dialektal sinonimlar lug’ati, dialektal sinonimlarning o’quv lug’ati, dialektal omonimlar lug’ati, dialektal omonimlarning o’quv lug’ati, dialektal antonimlar lug’ati, dialektal antonimlarning o’quv lug’ati, dialektal paronimlar lug’ati, dialektal paronimlarning o’quv lug’ati, dialektal laqablar lug’ati, dialektal laqablarning o’quv lug’ati, badiiy asarlardagi dialektizmlar lug’ati, maxsus dialektal-toponimik o’quv lug’at, maxsus dialektal-toponimik lug’at, maxsus dialektal (antroponimik) lug’at, maxsus dialektalantroponimik o’quv lug’ati, dialektizmlarning etimologik lug’ati, dialektizmlarning etimologik o’quv lug’ati, dialektal so’zlik turlari, leksik dialektizm, dialektal lug’at maqola, dialektal lug’at maqola tayyorlash, dialektal zona, dialektal azonal hudud, dialektal fokus nuqta, dialektal fonemalar, dialektal imkoniyat, fonetik dialektizm, dialektal leksika, dialektal arxaizmlar, dialektal istorizmlar, dialektal antonimiya, dialektal sinonimiya, dialektal omonimiya, dialektal paronimiya, dialektal frazeologizm, dialektal maqtovlar, dialektal olqishlar, dialektal qarg’ishlar, dialektal maqollar, dialektal polesemiya, dialektal polesemiya masalalari, dialektal monosemiya, dialektal monosemiya masalalari, dialektal so’z-gaplar, dialektal farq, dialektal xususiyatlar, dialektal xususiyatlar talqini, dialektal xususiyatlar tahlili, dialektal xususiyatlar dialektikasi, dialektal aytishuv, dialektal qo’shiq, dialektal etnografiya, dialektal nutq, dialektal so’zlashuv, dialektal so’zlashuv me’yori, dialektal so’zlashuv latofati, leksik-semantik dialektizm, leksikmorfologik dialektizm, dialektizimlarning leksik-semantik turlari, tarixiy metod, tavsifiy metod, tasniflash metodi, areal metod, areal tadqiq metodi, lingvogeografik metod, geografik 2.3. A llalar matnidagi dialektal so’zlarning tuzilishiga ko’ra turlari Bizga ma’lumki, so’zlar shakliga ko’ra sodda, qo’shma, juft va takroriy ko’rinishga ega. Ma’no munosabatiga ko’ra esa so’zlar tilshunoslikda sinonim, antonim, omonim va paronim so’zlar guruhlariga bo’lib o’rganiladi. Dialektolal so’zlar ham shaklan sodda, qo’shma, juft va takroriy ko’rinishga ega bo’lib, ma’no munosabatiga ko’ra sinonim, antonim, omonim va paronim kabi turlarga bo’lib o’rganish maqsadga muvofiq. Shevashunos olimlarimiz tomonidan o’tkazilgan ilmiy tadqiqotlarda dialektal so’zlarning shakl jihatdan har bir turiga mansub so’zlarni uchratdik. Ushbu maqolamizda Toshkent viloyati Yangi yo’l tumani Ajiniyoz ota qishlog’i yaqinidagi Sayt ata mahallasidan yozib olgan allalarimizda uchragan dialektal so’zlarning shakliga ko’ra turlari yuzasidan tahlil qildik. Bizga ma’lumki, so’zlar shakliga ko’ra sodda, qo’shma, juft va takroriy ko’rinishga ega. Ma’no munosabatiga ko’ra esa so’zlar tilshunoslikda sinonim, antonim, omonim va paronim so’zlar guruhlariga bo’lib o’rganiladi. Dialektolal so’zlar ham shaklan sodda, qo’shma, juft va takroriy ko’rinishga ega bo’lib, ma’no munosabatiga ko’ra sinonim, antonim, omonim va paronim kabi turlarga bo’lib o’rganish maqsadga muvofiq. Shevashunos olimlarimiz tomonidan o’tkazilgan ilmiy tadqiqotlarda dialektal so’zlarning shakl jihatdan har bir turiga mansub so’zlarni uchratdik. Ushbu maqolamizda Toshkent viloyati Yangi yo’l tumani Ajiniyoz ota qishlog’i yaqinidagi Sayt ata mahallasidan yozib olgan allalarimizda uchragan dialektal so’zlarning shakliga ko’ra turlari yuzasidan tahlil qildik. Bu alla matnida dialektizmlarning bir nech turlari mavjud. Atang, avitib, anang, ishlerim kabi so’zlar fonetik, sodda dialektizm sanaladi. Almatr-morfologik dialektal so’z bo’lib, bunda –yotirhozirgi zamon qo’shimchasi tarkibidagi unlilar tushib qolishi natijasida –trshaklini olgan. Bu ham sodda shaklga ega dialektizmdir.Qilalmam- bunda so’z eliziya hodisasiga uchragan bo’lib, qila olmayapman so’zlari birlashib shu ko’rinishga kelib qolgan. bu dialektizmimiz qo’shma dialektal so’z hisoblanadi. Uxlab katta bo’lgin-ey,Bir kunimga engine-ey,Beshlikbersam qo’lingga,Pichankashimbo’lgin-ey,Alla balam, alla.Engin-sof dialektal so’z bo’lib, yaramoq, foyda keltirmoq degan ma’noni bildiradi. Sodda dialektizm.Beshlik- materiallar bo’yicha topshiriq olganlarni olib kelgan shunday materiallari bo’yicha hisobotlarni materiallari bilan birga olib, rag’batlantirish ham lozim. Bunday tajriba “O’TIL”ning materiallarini tayyorlash jarayonida, ya’ni XX asrning 90- yillarida amalga oshirilgan: mutaxassis o’zbek tili so’zlarining ma’lum bir matnlarda ishlatilishi asosida misollar to’plab kelsa, undan hisobot olingan holda moddiy rag’batlantirilgan; 6) O’zR FA OAKsi qoshida ushbu fan sohasida ma’lum bir mavzuda ilmiy izlanishlar olib borib, mutaxassis sifatida shakllangan tadqiqotchilarning ilmiy ishlarini himoya qiladigan ma’lum shifrga ega bo’lgan ixtisoslashgan himoya kengashini “O’zbek dialektologiyasi” nomi bilan tuzish kerak. Unda o’zbek dialektologiyasi va o’zbek nomshunosligi bo’yicha nomzodlik hamda doktorlik ilmiy ishlarini himoya qilinishini amalga oshirish kerak. Ammo bu fikrga turli sharoit, holat va narsalarni bahona qilib, ba’zi birlar o’zi ilmiy ishini himoya qilib olgani uchun raddiya ham aytilishi mumkin. To’g’risi, bugungi kunning fidoiy dialektolog tadqiqotchilarini busiz topib bo’lmaydi... Yuqoridagilar amalga oshirmasa, shevalarning to’liq tadqiq qila olinmaganidek, shevalarning leksik boyligini ham saqlay olmagan bo’lamiz. Bu fikr-mulohazalarimiz kimlargadir noo’rin, erish tuyilayotgandir, biroq ozroq vaqtdan so’ng avlodlarimiz shevalarimiz boyligini saqlab qolishning ishonchli va hayotiy dasturini amalga oshira olmaganimiz uchun ma’naviy qashshoqlikda ayblashadi. Chunki shevalarning boyligi bo’lgan dialektal leksika xalq ma’naviyati, ma’rifatini ko’rsatgani kabi uning bebaho salohiyatini ham asoslab turadi. Shu bilan birgalikda ilmiy tadqiqotlar asosida tayyorlanadigan kitob va o’qimishliligi Mahmud Koshg’ariy uslubida shakllantirilgan dialektal lug’atlar esa sarflangan moddiy harajatlarni ortig’i bilan qoplaydi. Ayni vaqtda talabalar tugul olimlar ham negadir umumiste’mol so’zlari bilan dialektal so’zlarni farqlashmaydigan holga kelib qoldik desak, xato bo’lmaydi. Aniqrog’i, Mustaqim Mirzayev, Do’stmurod Abdurahmonov, Ahmad Ishayev kabi olimlar bu masala doirasida bir necha marta salmoqli va mazmunli maqolalar yozishgan, ammo nashr vaqtida jiddiy o’zgartirilgan yoki nashr etilmagan. Shu bilan birga quyidagi ilmiy nazariy yo’nalishlarda sheva va lahjalar doirasida dialektologik ilmiy tadqiqotlar amalgan tilning o’z imkoniyatlari asosida yangi so’z yaratiladi yoki boshqa tilda shu narsa, tushunchaning ifodachisi bo’lgan so’z o’zlashtiriladi. Xuddi shu boisdan bundan buyon, leksikaning boyishida shevalarning adabiy tilga ta’siridan ko’ra adabiy tilning shevalarga ta’siri ko’proq bo’ladi. Demak, hozirgi o’zbek adabiy tili leksikasining boyishida o’zbek shevalarining roli haqida gap borganida yuqorida ko’rib o’tilgan holat(faktor)larni aniq hisobga olish va bu hodisa(jarayon)ni ob’ektiv baholash kerak bo’ladi. Biroq o’zbek tili leksikasining rivojlanishiga oid ishlarda ana shu jarayonning ob’ektiv baholamaslik hollari kuzatilyapti1 . Ayrim shevalarda bu faktor, ya’ni adabiy til leksikasining rivojlanishida shevalarning roli juda orttirib ta’riflansa, ayrim ishlarda, aksincha, unga yetarli (ob’ektiv) baho berilmaydi. Masalan, sovet davrida o’zbek tili leksikasining rivojlanishi bilan maxsus shug’ullangan filologiya fanlari kandidati N. G’. G’ulomovaning bu haqidagi qarashlariga e’tibor beraylik. Avtor o’zbek adabiy tilida malina so’zining qo’llanishini nortativ hodisa deb, ayrim shevalarda bu ma’noda xo’jag’at (yoki maymunjon) so’zi qo’llanishini aytadi va shundan kelib chiqib, “malina” so’zini xo’jag’at so’zi bilan almashtirish mumkinmi ?”, degan savol qo’yadi va faqat rad javob berilishi mumkin deydi. Buni asoslash uchun xo’jag’at so’zining barcha sheva vakillari uchun tushunarli emasligini va bu ma’noda hammaga tushunarli bo’lgan malina so’zi qo’llanayotganini aytadi. Qorag’at – smoradina so’zlari haqida ham avtor xuddi shunday fikr bildiradi, ya’ni qarog’at emas, smorodina so’zini adabiy tilga qabul qilishni to’g’ri deb biladi . Lekin bu fikr haqida bir emas, bir necha e’tiroz aytish mumkin. Birinchidan, xo’jag’at so’zini emas, malina so’zining adabiy tilda qo’llanishini nima bilan isbotlash mumkin? Ikkinchidan, barcha sheva vakillari uchun xo’jag’at so’ziga nisbatan malina so’zining tushunarli ekanini nima bilan dalillash mumkin? Nahotki, o’zbekning o’zida bor bo’lgan narsani atavchisi (ya’ni xo’jag’at so’ziga) nisbatan o’zbek tiliga bo’lmagan so’z (malina)ni hamma tushunsa? Malina so’zini adabiy norma deb majburiy qabul qilgan bilan shu meva o’sadigan joydagi xalq ikki dunyoda ham malina so’zini qo’llamaydi (qo’llash xayoliga ham kelmaydi). boshlagani ham e’tiborga loyiq. Bular ham mazkur sohaning tarixi va taraqqiyoti mavjudligini asoslaydi. “O’zbek dialektologiyasi”ning o’ziga xos tarixi ham, rivojlanish taraqqiyoti ham bo’lganligi rad etilib bo’lmagani kabi uning mustaqillik davridagi taraqqiyoti o’zbek adabiy tili taraqqiyotiga mos bo’lishi lozim. Bularni amalga oshirish uchun “Dialektal fond” va “Dialektal arxiv”ni ishga tushirish kerak bo’ladi. Bu imkoniyatlardan samarali foydalanib, zamon talabini his etmasdan, eskicha ishlashga endi hech birimizning haqqimiz yo’q. haqidagi ta’limot» 1 . Bular shevalar tadqiqi tarixiga oid ilmiy maktab va ilmiy- amaliy metodologiyalar ham o’zbek shevalari yuzasidan bugungi ilm-fan talabalaridan kelib chiqqan holda tadqiqotlar olib borishga asosligi aslida dialektologiya metodologiyasining bir bo’lagi ekanligini tasdiqlaydi. Aslida metodologiya quyidagi to’rtta turga bo’linadi: “1.Insonning ijtimoiy-maishiy hayot faoliyati, ya’ni yashash tarzining metodologiyasi. 2.Davlat va jamiyat boshqaruvining metodologiyasi. 3.Ta’lim-tarbiya va o’qitish tizimining metodologiyasi. 4.Fan va fanlar metodologiyasi” 2 . Мана шулардан , “ Фан ва фанлар методологияси ” бизнинг соҳага даҳлдор . Yuqoridagilarni e’tiborga olgan holda ushbu bobda o’zbek shevalari tadqiqi tarixini o’rganish asosida dialektal metodologiyaning quyidagi jihatlari shu bobning qismlsri sifatida birmabit yoritildi: 1) O’zbek dialektologiya”si tarixida ilmiy maktablar; 2) o’zbek xalq shevalarini o’rganishning ilmiy metodologiyasi (yoki ilmiy nazariy konsepsiyalari) haqida; 3) o’zbek xalq shevalarini ilmiy va amaliy tadqiq etish metodologiyasi (yoki ilmiy nazariy konsepsiyasi). boyligini saqlab qolish mumkin. Dialektal so’zlarni yig’ish bo’yicha “Savol- javob”, “Anketa” usullari kabi bir necha amaliy usullar borligi e’tirof etilgan. Ammo ularning hech biri “dialektal matnlarning leksik tahlili” usuli kabi natijador usullar emas. Chunki bunda sheva vakillaridan yozib olingan matnlar tarkibini leksik tahlil qilish asosida dialektal so’zlarni aniqlab olish mumkinligi dialektologik amaliyotlar vaqtidagi amaliy tajribalarda qo’llanilgan. Sheva vakillari nutqini dialektal matnlar sifatida yozib, transkripsiya qilib, undagi dialektal so’zlarni aniqlash jarayoni “dialektal matnlarning leksik tahlili” usuli deyilishi maqolada bayon etilgan. Aytilgan fikrlarning isboti sifatida sheva vakillaridan yozib olingan dialektal matnlar ham berilgan. Dialektologik kuzatishlar jarayonida ilgari surilayotgan dialektal matnlar tahlili metodining tarkibiy qismlari bo’lgan quyidagi xususiy metodlardan ham foydalanish maqsadga muvofiq: 1) dialektal matn(lar)ni yozish metodi; 2) u(lar)ni transkripsiya qilish metodi; 3) dialektal matnlarni leksik tahlil talablari asosida dialektal so’z turlarini aniqlash metodi; 4) dialektal so’z turlarini dialektal matnlar asosida tahlil etib o’qitish metodi; 5) “Bir sheva lug’ati”ni tayyorlash orqali sheva materiallarini yig’ish metodi. Agar bu metoddan faol foydalanilsa, shevalarning leksik boyligi bo’lgan dialektal so’zlarning eng kami ikki yarim-uch milliontasini bemalol topish, ularga lug’at maqolalar tayyorlab, zamonaviy tipdagi elektron lug’at hamda atlaslarini yaratish imkoniyati paydo bo’ladi. Shuningdek, dialektal so’z turlari haqida to’xtalib, ular o’nta ekanligi dalillab berilganligini ta’kidlash lozim. Bu ilgari surilgan hamda dialektologik amaliyotlar davomida sinalgan dialektal matnlar tahlili metodi va uning tarkibidagi quyidagi xususiy tadqiq metodlardan kelajakda faoliyat ko’rsatishi mumkin bo’lgan “Qarluq, qipchoq va o’g’uz lahjalarining materiallari asosida elektron lug’at tuzish va atlas yaratish” nomli innovatsion loyihada bemalol qo’llanishi maqsadga muvofiqligi ham bir qancha mulohaza va dalillar bilan ko’rsatib o’tilgan I BOB Dialektal matnlarning leksik tahlili metodi 1.1. Badiiy matnda qo’llanilgan shevalarni mavzuiy guruhlarga ajratish “Hozirgi o’zbek adabiy tilining o’zbek dialekt, shevalari asosida shakllangani ma’lum. Shuningdek, adabiy til leksikasining rivojlanishi, takomillashuvida shevalarning o’ziga xos rol o’ynashi ham lingvistik adabiyotlarda qayd etilgan. Bunda umummilliy tilga shevadan olinadigan so’zlar ikki xususiyatga ega bo’lishi mumkin: 1) ma’lum territoriyadagina mavjud bo’lgan narsalarni ifodalovchi so’zlar. Masalan, bir joyda yilqichilik rivojlangan bo’lsa, boshqa joyda baliqchilik rivojlangan. Ana shu joylarda yilqichilik va baliqchilikka oid tushunchalarni ifodalovchi oid tushunchalarni ifodalovchi so’zlar ham bo’ladi1 . Umumadabiy tilda yilqichilik va baliqchilikka oid biror tushunchani ifodalash talabi tug’ilsa, uning ifodachisi bo’lganso’z ana shu joydagi xalq tilidan, ya’ni shevadan olinadi; 2) ma’lum bir territoriya bilan chegaralanmagan narsa-hodisani ifodalovchi so’z barcha shevalardan emas, balki ulardan ayrimlarida bo’lishi mumkin. Bunday so’zlar ham vaqti kelib adabiy tilga qabul qilinadi. Masalan, ruscha skvoznyak so’zi bildirgan hodisani bildiradigan so’z 50–yillargacha o’zbek adabiy tilida yo’q edi. R. Abdurahmonov tahririda 1954-yilda nashr etilgan “Ruscha-o’zbekcha lug’at”da skvoznyak so’zi “g’urillagan shamol” (“bir yoqdan kirib, ikkinchi yoqdan chiqadigan shamol”) deb tarjima etilgan. Keyinchalik shevalarda bu hodisani bildiradigan yelvizak so’zi borligi ma’lum bo’ldi va u adabiy tilga kiradi. Demak, shevalarda bor bo’lgan har ikki tipdagi so’zlar hisobiga adabiy til leksikasi boyib boradi2 . Lekin shuni alohida qayd etish kerak bo’ladiki, adabiy til leksikasining boyishiga dialekt va shevalar yuqorida ko’rib o’tilgan yo’llarga nisbatan, masalan, affiksatsiya usuli bilan va kalkalash orqali so’z hosil qilishga nisbatan u qadar rol o’ynamaydi. Shunday bo’lishi ham tabiiy. Chunki dialektal so’zlar ma’lum teritoriyadagi narsahodisalarni, ularga oid tushunchalarni ifodalovchi so’zlar bo’ladi. Hayotda (dunyo miqyosida) paydo bo’layotgan yangi- yangi narsahodisalarni ifodalash uchun dialektal so’zlarni qo’llash imkoni bo’lmaydi. Bunday holatlarda yangi paydo bo’lgan tushunchani ifodalash uchun kabi dialektolog olimlarning bebaho ahamiyatga ega bo’lgan ilmiy ishlari yuzaga keldiki, bu holni jahonning dialektolog olimlari ham e’tirof etishgan. Hatto, bu davrda dialektologiya masalalari bo’yicha ilmiy anjumanlar ham o’tkazilgan. O’zbek shevashunosligining dolzarb masalalari ilgari surilgan bir paytda, ya’ni XX asrning 20-yillaridan to 80-yillarigacha bo’lgan davrdagi ushbu sohada amalga oshirilgan ilmiy ishlar dialektologiya metodologiyasiga asoslanmay, qattiy bir tartibda olib borilmagan, tadqiqotchilarning tashabbuslari asosidagi faoliyat stixiyali tarzda, ya’ni kim qaysi shevani o’rganishni o’zi hal qilgan, sho’ro manfaatlariga xizmat qilgan rahbariyat ularni tasdiqlab, ro’yxatdan o’tkazishgan2 . Bor haqiqat shuki, soha mutaxassislari juda kam bo’lishgani uchun sheva va shevashunoslarga e’tibor kamayib bormoqda. Hozirgi kunda universitet va institutlarda shevashunoslikdan dars berayotganlarning juda ko’pchiligi tilshunoslikning boshqa sohalarida ish olib borib, keyin bu fandan dars berishni boshlab yuborishgan-da! Shevashunos mutaxassislar esa boshqa soha va tashkilotlarda ishlashga majbur bo’lishmoqda. Mazkur fan va sohaga bo’lgan e’tiborsizliklar esa o’z natijasini ko’rsatmoqda – boshqa soha mutaxassislarini qo’yavering, hatto, o’zbek filologlarining ba’zi birlari ham umumiste’mol so’zlari bilan birga dialektal so’zlarni, ya’ni sheva so’zlarini farqlashmayapti. Ayni vaqtda shevashunoslikda dialektologiya metodologiyasi bo’yicha shevalarning bebaho bo’lgan lug’aviy boyligini xalq vakillari nutqidan bittalab yozib olib, saqlab qolish uchun yangi ilmiy tadqiqot va monografik ishlarni olib borish zaruriyati sezilmoqda. Chunki oldin, ya’ni XX asrni 20-80-yillarida o’rganilganda ham shevalar hududiy jihatdan atroflicha holda to’liq tadqiq etilmagan. Turli sharoit va sabablar tufayli o’sha vaqtda shevalar tizimidan bir qancha shevalar ilmiy va amaliy jihatlardan o’rganilmasdan qolib ketgan. Bular bilan o’zbek shevalari bo’yicha jiddiy ilmiy ishlar qilinmayapti degan fikrdan yiroqmiz. Ular kam bo’lsa ham bir necha yo’nalishda yaratilmoqda. Masalan, professor Samixon Ashirboyev1 va Nigora Murodovalarning “O’zbek dialektologiyasi” nomli darsliklari, Tolib Enazarov va boshqalar hammuallifligidagi “O’zbek dialektologiyasi” o’quv qo’llanmasi ilmiy hamda amaliy yo’nalishda yaratigan. Shuningdek, oz bo’lsa ham materiallarini yozishga oid bo’lgan transkripsiyani talaba, magistrant va tadqiqotchilarga singdirish hisoblanadi. Quyida shevalarimizning dialektal jihatdan ilmiy va amaliy ahamiyatga ega bo’lgan leksik, fonetik, morfologik, sintaktik xususiyatlar saqlangan sheva materiallarini yig’ish so’roqligini bayon qilamiz. Mana shu maqsaddan kelib chiqqan holda “Dialektologik amaliyot”ning quyidagi vazifalari bor1 : 1.Talabalarga o’rganilayotgan sheva vakillari bilan shevani o’rganish uchun maxsus tuzilgan savollar majmui asosida suhbatlashishning malaka va ko’nikmasini berish hamda talabalar sheva vakillarining nutqini yozib olib, transkripsiyada qayta yozish malakasini shakllantirish va kuchaytirish Kurs ishi predmeti . Men shevalarimizni o’rganish bo’yicha amalga oshirilgan tadqiqotlarni tanqidiy o’rganib, “O’zbek xalq shevalarini ilmiy va amaliy tadqiq yetish konsepsiyasi (metodologiya)”ni tayyorladim. Unda shevalarimizni ilmiy va amaliy o’rganishning asosiy masalasi endi faqat sof leksik dialektal so’zlargagina yopishib qolmasdan, balki avval dialektal matnlarni yozib olish zarurligini asoslashga harakat qildim. Kurs ishining tuzilishi va hajmi. Kurs ishi kirish , ikki bob , xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat . Kurs ishining umumiy hajmi 24 sahifan tashkil qiladi Uchinchidan, o’z tilida narsa-hodisani aniq ifodalovchi so’z bo’lgani holda uni chetga surib. Shu vaqtgacha qo’llanmagan, eshitmagan o’zga tilga oid so’zni qabul qilishga ehtiyoj bo’ladi ?! Bunday yo’l tutish tilning tabiatiga, tilning taraqqiyot qonuniyatlariga tamomila ziddir. Xullas, ming yillardan biri o’zingda bor narsaning ifodachisi bo’lgan so’zni chetga chiqarib (talabga javob bermaydi deb), u narsani o’zga tilga oid so’z bilan atashni tavsiya etish o’ta kulgulidir”1 . Natijada, adabiy tilimiz bilan shevalarimiz o’rtasida ko’zga ko’rinmas katta g’ov paydo bo’ldi. Ayni vaqtda bu holni ko’pchilik e’tiborga ham olmaydi, ammo ular sheva so’zlari adabiy tilga o’zlashtirilmayotganligini aytib ham charchashmaydi. Va yana boshqa turkiy tillarning adabiy tillari ularning o’z shevalariga moslashganki, o’zbek adabiy tilini ham ma’lum darajada shu holatga olib kelish milliy manfaatlarimiz nuqtai nazaridan ham zarur. Zero, biz (ya’ni o’zbek xalqi) sho’ro davridan ham va yana ruslashtirish davridan ham o’tdik, mamlakatimizning mustaqilligi davrida yashayapmiz. Mamlakatimiz hududini areal metodda ma’lum hududlarga bo’lib o’rganishni boshlash lozim. Ammo shevalarni o’rganuvchi mutaxassislarni bu masalani yechimiga jalb qilish metodikasini o’ylab ko’rish vaqti keldi. Buning yechimi quyidagi ko’rinishdadir: 1) “O’zbek dialektologiyasi” fanini o’qitish jarayonida ma’ruza, amaliy mashg’ulot va seminar mashg’ulotlar bilan birga bir oyga mo’ljallangan dialektologik amaliyotni asosli ravishda qayta tiklash kerak; 2) shevashunoslarni tayyorlaydigan o’quv rejani bakalavriyat davrdayoq ishlab chiqib, universitetlarning o’zbek filologiyasi bor fakultetlariga qat’iy amal qildirish yo’llarini izlab, o’zbek shevalarining materiallarini yig’ish uchun mutaxassislarning XX asrning 60-70- yillardagi maxsus dialektologik ekspeditsiyasini tiklab, yillik reja asosida ma’lum hududlarga borishning doimiy va qat’iy talab qilinadigan hisobotli dasturini tuzish lozim; 3) shevalarni o’rganadigan dialektologik ekspeditsiyaning yilmayil rejalashtirilgan maxsus dasturini mamlakatimizdagi har bir qishloq va qishloq kengashi qolib ketmaydigan darajada qat’iy tartibda tuzish va amalga oshirishni jiddiy nazorat asosida amalga oshirish kerak. Shunda “Dialektologiya laboratoriyasi” yoki “Dialektologiya bo’limi”ni va maxsus “Dialektologik fond”ni ochish maqsadga muvofiq; 5) dialektologik KIRISH Kurs ishning dolzarbligi. XX asrning 60-90-yillarida ziyoliylar sheva so’zlarini ehtiyotkorlik bilan qo’llashgan. Chunki sho’ro davrida juda ko’p ziyolilar til (hamda sheva) va adabiyot masalalarida o’z fikrlarini aytib, ijtimoyi hayotda faol qatnashishgani uchun millatchi sifatida jazolanganligi tarixdan ma’lum. Hatto, bu davrda faoliyat yuritgan ustozlarimizning “So’zlaganda tutun qaytarmaydigan so’zlarni ayting”, degan jumlalari hali-hali esimizdan chiqmaydi. Ayni vaqtda “O’zbek dialektologiyasi” muammo hamda masalalarini atroflicha yoritib, ularning yechimini qidirish, topish va dialektal materiallarga asoslanib, amalga oshirish vaqti keldi. Shuning uchun ham, bizningcha, “O’zbek dialektologiyasi” sohasida quyidagi muammo va masalalar mavjud: 1) ona tilimiz va uning boyish manbai bo’lgan sheva(lar)ning ahamiyati; 2) bu sohaning o’qitilishi hamda rivojlanishida dialektologik amaliyotning zarurligi; 3) dialektal so’z tushunch аси va uning ham amaliy, ham nazariy ahamiyati; 4) dialektal so’z hamda uning turlari masalasining talqini va tavsifi; 5) dialektal so’z va dialektizmlarni farqlash zarurligi; 6) dialektal leksikografiya va o’zbek dialektal leksikografiyasi masalalari; 7) o’zbek dialektal leksikografiyasining tamoyillari masalasiga oydinlik kiritish; 8) sohaga tegishli dialektal leksika materiallarini yig’ib, ularni o’zbek dialektal leksikografiyasining tamoyillari nuqtai nazaridan tadqiq etib, nisbatan mukammal dialektal lug’atlarini tuzish; 9) bu sohaga oid bo’lgan ilmiy maktablar tavsifi; 10) mazkur sohada ilmiy tadqiqot manbalarini ilmiy va amaliy tadqiq etish metodologiyasining ilk tavsifi va talqini; 11) o’zbek shevalarining dialektologik atlaslarini tuzishning nazariy va amaliy masalalarini asoslash; 12) “O’zbek dialektologiyasi” sohasida erishilgan yutuq va kamchiliklarning talqini; 13) “O’zbek dialektologiyasini o’qitish metodologiyasi va metodikasi” muammolarini ilmiy asoslash; 14) “Dialektal kvalametriya” muammolarini talqin etib, yechimini dalillash; 15) “Tarixiy dialektologiya” masalalarini yozma manbalar asosida talqin etish; 16) “Dialektal leksikografiya” masalalarıni “Leksikografiya” fanining nazariy va amaliy umumlashmalari bilan tavsiflash; 17) “O’zbek dialektologiyasi”, “Lingvistik geografiya” va “Areal O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI TOSHKENT AMALIY FANLAR UNIVERSITETI O’ZBEK TILI VA ADABIYOTI KAFEDRASI 1- fakultet -____guruh talabasi _________________________________________ “ Badiiy matnda dialektal so’zlarning qo’llanilishi ’’ mavzusidagi KURS ISHI Ilmiy rahbar: __________________________ TOSHKENT -2024 KURS ISHI MABZUSI; Foydalanilgan adabiyotlar Asosiy adabiyotlar 1. Yo’ldoshev Q., Yo’ldosheva M. Badiiy tahlil asoslari. (O’quv qo’llanma) – T., Kamalak. 2016. 2. Izzat Sulton Adabiyot nazariyasi. –T., O’qituvchi. 2005 yil. 2. Boboyev T. Adabiyotshunoslik asoslari. – T.: “O zbekiston”, 2000 yilʻ 4. Jamolxonov H. Hozirgi o’zbek adabiy tili. –Toshkent : O’zbekiston milliy ensiklopediyasi , 2013. 5. Sapayev Q. Hozirgi o’zbek adabiy tili. - Toshkent, 2009. 6. Sayfullayeva R., Mengliyev B., Boqiyeva G., Qurbonova M., Yunusova M., 7. Abuzalova M. Hozirgi o’zbek adabiy tili. –Toshkent: Fan va texnologiyalar, 2009. 8. Mаhmudov N., Nurmonov А. O’zbek tilining nаzаriy grаmmаtikаsi. - Toshkent, 1995. 9. Rаhmаtullа ye v S h . Hozirgi аdаbiy o’zbek tili. - Toshkent: Universitet, 2006. Qo’shimcha adabiyotlar 1. Jamolxonov H., Jamolxonova M. Hozirgi o’zbek tili. Metodik qo’llanma. - Toshkent, 2007. 2. Jamolxonov H., Sapa y ev Q. Imlo muammolari. O’quv qo’llanma. – Toshkent, 2008. 3. Saparniyozova M., Ahmedova N. Hozirgi o’zbek adabiy tilidan amaliy va laboratoriya mashg’ulotlari. –Toshkent, 2010. 4. Rаhmаtullа ye v S h . O’zbek tilining yangi аlifbosi vа imlosi. – Toshkent: Universitet, 2002. 5. Hojiyev А. O’zbek tili so’z yasаlish tizimi. – Toshkent: Fаn, 2007. 6. Hojiyev А.O’zbek tili morfologiyasi, morfemikаsi vа so’z yasаlishining nаzаriy mаsаlаlаri. -Toshkent: Fаn, 2010. I nternet saytlari 1.http:/www.gov.uz/ Alisher Navoiy nomidagi TD O’TAU sayti. 2. http:/www.pedagog.uz/ Pedagogik a muassasalari portali . shevalarda qo’llanadigan dialektal so’zlar majmuining leksik-semantik tasnifi T. Enazarovning kitobida berilgan1 . 4.Leksik-fonetik dialektal so’zlar. Ma’lumki, o’zbek shevalaridagi ko’pchilik so’zlar xilma-xil fonetik o’zgarish-larga uchraydi. Masalan, so’z boshida qo’llanadigan adabiy tildagi y undoshi o’rniga qipchoq lahjasiga oid dj-lashgan sheva vakillari, ko’pincha, jd undoshini talaffuz etadilar: djaman-yomon, djoq-yo’q; o’sha shevalarda ayrim unlilar so’z boshida diftonglashadi; tari(q), sari(q) kabi so’zlar oxiridagi q undoshi talaffuz etilmaydi; ayrim undoshlar tushurilib talaffuz etilgani tufayli ikkinchi darajali cho’ziq unlilar vujudga keladi. Bu xildagi fonetik o’zgarishlarga uchragan so’zlar bo’yicha yuzlab, minglab misollarni keltirish mumkin. Shuning uchun ham F. A. Abdullayev “...fonetik o’zgalik ma’nodagi o’zgalik bilan bog’liq bo’lsa, bunday so’zlar lug’atga kiritilishi kerak”2 , - deydi. Shu o’rinda quyidagi mulohaza ham o’rinli: “Haqiqatan ham, «semantik, leksik dialektizmlar olinadi, fonetik o’zgarishga uchragan so’zlar lug’atga kiritilmaydi», deyish bilan cheklanishimiz mumkin, lekin o’sha fonetik o’zgaliklarning ayrimlarida shunday ma’no farqlari uchraydiki, unday so’zlarning e’tibordan chetda qoldirish mumkin emas. Masalaning boshqa tomonini olaylik: so’z, shundoq qaraganda, fonetik jihatdan deyarli hech o’zgarishga uchramagan, ma’noda ham farq yo’qdek. Lekin shu so’z frazeologizm girdobiga tushdimi – shevalararo ba’zan farq juda sezilarli bo’ladi, yoki so’zni yasash planida ko’rilsa ham, adabiy til bilan shevalar orasida ayirma ozmi-ko’pmi, albatta, topiladi. Biz yuqorida oyoq (ayaq) so’zini frazeologiya planida ko’rib chiqqan edik (ayaq achmaq, ayaq almaq, ayaq qa:sma:q, ayaq chalmaq, ayaq cha:kma:k va boshqalar), xuddi shu so’zni yasash planida ko’raylik. Masalan, ayaqlashmoq (ayaq+la+sh+maq): 1) oyoq uzatmoq, oyoqni cho’zib yotmoq; 2) ikki kimsa bir-biriga oyoq uzatishib yotmoq; 3) bo’lishmoq, taqsim qilmoq: bir maln ы uch kishi ayaqlasht ы q (Xiv); ayaqlamaq (ayaq+la+maq): 1) tamomlamoq, oxiriga yetkazmoq; 2) ayaqlanmoq: 1)) ayaqqa turmoq, isyon ko’tarmoq; 2)) o’ng’almoq, oyoqqa bosmoq, tuzalmoq. . Shu o’rinda “Dialektologiya metodologiyasi” nomli bu monografiyaning mazkur bobida yoritilishi mo’ljallangan masalalarga e’tibor qaratsak, o’rinli Tashlama-sof dialektizm. Ushbu shevada oqava ariq-zovurni bildiradi. Bu matnda ham tashlama-oqava ariqda yaroqsiz suv bo’lishiga ishora bor. Tuzilish jihatdan sodda ko’rinishga ega. Shuningdek ushbu matnda hayat, jag’lab jurma kabi fonetik dialektal so’zlar ham bor. Ular ham sodda tuzilishga ega. Ul γ ajtï:bso’zi-ulg’aytirib holat ravishini ifodalanishi. Uchinchi bo’g’indagi i unlisining cho’ziq tallaffuz qilinishi natijasida r undoshi tushib qolgan.Jag’lab jurma-ushbu alla matni qipchoq shevasi vakilidan yozib olinganligi uchun “j” lashish kuzatiladi. Bu alla matni orqali farzand ulg’ayib ota-onasiga quvonch bag’ishlaydigan, ularni hafa qilmaydigan oqil bo’lishiga duo qilinmoqda. Bala baqsang birlashib,Adabiga yandashib,Miradinga yetarsan,Onday- bondayqo’llashib, alla.Onday-bondayfonetik dialektizm bo’lib, shunday qilib degan ma’noni bildiradi. Tuzilishiga ko’ra juft dialektizmdir. Ko’rib choqgan alla matnlarimiz tahlilidan kelib chiqib ayta olamizki, alla matnlarida dialektal so’zlarning shakliga ko’ra barcha turlarini uchratishimiz mumkin. Ammo shuni ham aytib o’tish joizki, dialektizmlarning sodda turi alla matnlarida o’ta faol bo’lib, ko’plab alla matnlarida uchraydi bo’ladi. Metodologiya umumiy va xususiy holatlarda bo’ladi. Umumiy metodologiyada barcha fanlarga oid xususiyat va qonuniyatlar o’rganiladi. Xususiy metodologiya oid alohida fanga oid metodologiyadir. Bunga “O’zbek dialektologiyasi” faniga oid dialektologiya metodologiyasi misol bo’ladi. Chunki “…«metodologiya» yunoncha atama bo’lib, ikki so’z birikmasidan hosil bo’lgan ilmiy-amaliy tushuncha. «Metod» — «usul» (yo’l-yo’riq), «logiya» esa «fan», «nazariya», «g’oya», «bilim» va «ta’limot» degan ma’nolarni anglatadi. Demak, metodologiya — keng ma’noda insoniy faoliyat, jamiyat va fanlar taraqqiyotiga yo’l-yo’riq ko’rsatuvchi ta’limotlar, nazariya hamda g’oyalar, usul va tamoyillar, mezon va konsepsiyalar, din va dinlar majmui. Shuningdek, metodologiya — insoniy ongli maishiy hayot va ilmiy faoliyatni aniq bir maqsad sari yo’naltiruvchi va ularning samara bilan yakun topishini ta’minlay oluvchi zaruriy ilmiy nazariya, g’oya, mafkura, ta’limot, qonuniyat, an’ana, mezon, konsepsiya, usul va tamoyillarning oliy darajada o’zaro uyg’unlashgan bir butun majmui — tizimidan iborat fan” 1 . Albatta, metodologiya va fan inson ongida, uning mutaxassisligiga oid innovatsion faoliyatda yaratiladi: “«Fan osmondan tushgan emas, u tabiiy va ijtimoiy jarayonlarning odam miyasidagi in’ikosidir... Fanning o’zini mana shunday murakkab bir «dunyo» deyilsa, yanada tushunarli bo’ladi. Shunday ekan, bu soha (fan) haqida fan bormi? Bor. Uning nomi fan metodologiyasidir»” 2 . Inson(tadqiqotchilar)ning bilishga bo’lgan intilishi, bilish usullari, shu jumladan, o’zbek xalq shevalarini bilish va ularni fonetik, leksik hamda grammatik jihatlardan tadqiq etish, o’zbek shevalari leksikasi va leksikografiyasi masalalariga jiddiyroq e’tibor berib, xalq tilida o’rganilmasdan qolib ketayotgan eng kami ikki- ikki yarim milliondan ortiq so’z boyligimizni yig’ish, umumlashtirish asosida dialektal lug’at maqolalar tayyorlab, yuz jilddan ortiq dialektal lug’atlarni shakllantirish jarayonlari majmui ham, bugungi kunda tanqidiy tahlil asosida qilingan ilmiy tadqiqot ishlariga beg’araz tanqid bilan baho berish ham metodologiya jumlasiga kiradi. Zero, «Metodologiya — nazariy va amaliy faoliyatni tashkil etish... tamoyillari, usullari tizimi, shuningdek mazkur tizim to’g’risidagi ta’limot»dir, degan hamda «Metodologiya — bilish faoliyati yo’llari “ BADIY MATNDA DIALEKTAL SO’ZLARNING QO’LLANILISHI’’ MAVZUNING TAXMINIY REJASI Kirish. Kurs ishining umumiy tavsifi I BOB. Dialektal matnlarning leksik tahlili metodi 1.1. Badiiy matnda qo’llanilgan shevalarni mavzuiy guruhlarga ajratish 1.2. Dalekt so zlarining yasalishiʻ II BOB. B adiiy matnning morfologik xususiyatlari 2.1. Badiiy adabiyotda shevali so zlardan foydalanish ʻ 2.2. Dialektizmlarning adabiy tilga kirishi 2.3. allalar matnidagi dialektal so’zlarning tuzilishiga ko’ra turlari oladi, chunki sheva va lahjalar bo’lmasa, adabiy tilimizning kelajagi bo’lmaydi. Hayotiy ozuqa olib turadigan asosi bo’lmasa, har qanday adabiy til o’lik til hisoblanadi. Shuning uchun sheva va lahjalar har qanday adabiy tilning asosiy hamda rivojlanish poydevoridir. U(lar)ni ilmiy adabiyotlarda dialekt va sheva, shevalar yig’indisini lahja terminlari bilan ataladi. Biz u(lar)ni sheva deb atashni o’rinli hisoblaymiz. Shuningdek, “O’zbek dialektologiyasi” sohasiga “O’zbek nomshunosligini”ni ham kiritilishi tabiiy holdir, chunki nomlarni ham xalq vakillari sheva so’zliklaridan biri sifatida ishlatadi va kerakli o’rinlarda izohlab beradiki, bu ham umuman nomlar dialektal so’zlar jumlasiga kirishini asoslaydi. Qarang, dialektal so’zlar qanchalik katta hajmda va bebaho qimmatga egayu biroq. Shu o’rinda shoirlarnng shoiri hazrat Alisher Navoiyning “Emas oson bu maydon ichra turmoq” degan misralari kishini beixtiyor xushyorlikka da’vat etadiki, natijada, shevashunoslikning buguni, ertasi hamda kelajagi haqida dialektologiya sohasidagi ustoz hamkasblarning mulohazalari va ilmiy ishlariga beg’araz tanqidiy yondashib, bugungi iln-fan talablaridan kelib chiqqn holda mazmun-mohiyatida o’zbek xalq shevalarining leksikasi va dialektal leksikografiya tadqiqiga innovasion yondashuvli ushbu fikr-mulohazalarni bayon etishga harakat qildik. Albatta, DL (dialektal lug’at) tuzish uchun shevalardan maxsus so’roqlik yoki savolnoma asosida yig’ilgan va yangi-yangi sheva so’zlarini topib, ulardan lug’at maqolalar tayyorlashga asos bo’ladigan manba - dialektal materiallar kerak. Biroq shevalarni o’rganmasdan tayyorlangan so’zliklardan ehtiyot bo’lish shart. Sababi, bugungacha shevalarni o’rganish metodlari; shevalarni tadqiq etish metodikasi; lahja va shevalarni ilmiy-nazariy hamda ilmiy- amaliy asoslardagi tadqiqining metodologiyasi kabi dolzarb masalalariga e’tibor juda kam bo’lgan. Bizningcha, shevashunoslikning tarixi XI asarning mashhur tilshunosi Mahmud Koshg’ariyning lug’atchilik faoliyatiga borib taqaladi. Mana shu lug’at tufayli turkiy qabila-urug’larning tillari bir ona tildan rivojlanganligi haqidagi ilmiy-nazariy qarash dalillar asosida tasdiqlanganki, bu hol ona tilimizning o’ziga xos nufuzini va tarixiy taraqqiyotini tasdiqlab turibdi. Hazrat MUNDAREJA; KIRISH…………………………………………………………………….. I BOB Dialektal matnlarning leksik tahlili metodi 1.1. Badiiy matnda qo’llanilgan shevalarni mavzuiy guruhlarga ajratish … 1.2. Dalekt so zlarining yasalishi………………………………….ʻ II BOB. BADIIY MATNNING MORFOLOGIK XUSUSIYATLARI 2.1. Badiiy adabiyotda shevali so zlardan foydalanish…………………… ʻ 2.2. Dialektizmlarning adabiy tilga kirishi………………… 2.3. A llalar matnidagi dialektal so’zlarning tuzilishiga ko’ra turlari……………………………………………………………… Umumiy xulosa ………………………………………………………. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ……………………………. Alisher Navoiy ham bundan sal kam olti asr oldin mana shu turkiy tilda, ya’ni eski o’zbek adabiy tilida she’rlar yozib, olam ahlini qalam bilan egallagan allomalardan biri sanaladi. Ilm-fan hamda she’riyat ahillari, xususan, Mavlono Lutfiy, mashhur shoir va shayx Abdurahmon Jomiy kabi ziyolilar Nizomiddin mir Alisher Navoiyning turkiy she’riyatdagi o’rnini alohida e’tirof etishgan. Xonliklar davrida ham tilimiz ijtimoiy hayotda o’z mavqeini saqlay olganligi tarixda o’z ifodasini topgan. Sho’ro davrida tilimizga katta huquqlar berilmagan bo’lsa hamki, rus sharqshunos olimlari sayi-harakatlari bilan o’zbek xalq shevalarini ilmiy asoslarda o’rganishni boshlashgan. Bu olimlarning shevalar haqidagi ilmiy ishlari bilan o’zbek adabiy tili haqida gapirish uchun, so’zsiz, uning shevalarini bilish, o’rganish lozimligi masalasi ko’tarilgandi. Rus olimlari XIX asrning 80-yillaridan to XX asrning 20- 10 yillarigacha o’zbek tilini, xususan, o’zbek xalq shevalarini o’rganishda rus tilini vosita qilib olishgan: “Ma’lum bo’ladiki, N. Ostroumov asaridan boshqa barcha asarlar harbiy maqsadlarda va ijtimoiy talablari bilan yaratilgan”1 . Bu yangi til sifatida o’zbek tilini, shu jumladan, o’zbek xalq shevalarini o’rganish jihatidan yaxshi va o’rinli jarayondir. Biroq o’zbek tili va uning shevalarini tadqiq etilishi jihatidan noto’g’ri ilmiy yo’nalish edi. Aslida, ularni turkologik ilmiy tadqiqotlar zaminda tadqiq etish lozim edi. Shu bilan birga E. D. Polivanov, K. K. Borovkov, I. I. Zarubin, K. K. Yudaxin kabi olimlarning o’zbek xalq shevalarining fonetikasi, morfologiyasi va tasniflash to’g’risidagi tadqiqotlari yaratildi va ular bugungi kunda shevalarni o’rganish bo’yicha bebaho ilmiy manbalar qatoridan o’rin olgan. Xullas, o’zbek tili grammatikasida ham, o’zbek xalq shevalarini ilmiy tadqiqida ham rus tili grammatikasining ta’siri XX asrning 90-yillarigacha kuchayganligini hamma biladi. Rus olimlarining shevalarimiz haqidagi tadqiqotlari natijasida XX asrning 30-yillaridan O’zFA qoshida A.S.Pushkin nomidagi Til va adabiyot instituti ish boshlagan. Bu yerda o’zbek shevalarini o’rganish va ilmiy asoslarda tadqiq etish uchun maxsus Dialektologiya bo’limi tashkil etilgan. Unda V. V. Reshetov, F. Abdullayev, Sh. Shoabdurahmonov, A. Aliyev, B. Jo’rayev, X. Doniyorov, Yo. G’ulomov, Yu. Jumanazarov, N. Rajabov, Q. Muhammadjonov 1.2. Dalekt so zlarining yasalishiʻ Rus tilining leksik tarkibi xilma-xil va juda qiziqarli. U faqat tor doiradagi odamlarga ma'lum bo'lgan ko'plab original so'zlarni o'z ichiga oladi. Leksikologiyada ular cheklangan qo'llanish deyiladi va maxsus guruhlarga bo'linadi. Bularga professional, eskirgan va dialekt so zlari kiradi. ʻ Oxirgisi ko pincha qishloq joylarda eshitiladi. Ular asosan jonli so'zlashuv ʻ nutqida mavjud bo'lib, odatda u erda mavjud bo'lgan voqelikni aks ettiradi. Bundan tashqari, bir xil ob'ekt nomi uchun rezidentlar turli xil variantlardan teng ravishda foydalanishlari mumkin: ikkalasi ham "mahalliy", tez-tez ishlatiladigan. DIALEKTIZMLAR (dialekt) — adabiy tildagi dialektlarning o’ziga xos hududiy unsurlari. Dialektizmlarlar tilshunoslikning barcha sohalari (fonetika, leksika, morfologiya, sintaksis va boshqalar) ga taalluqli. Badiiy ijodda Dialektizmlar narsa, voqea va hodisaga mahalliy tus berish maqsadida qo’llanadi, bundan tashqari personaj nutqini individuallashtirish uchun foydalaniladi. Biroq, bunday qo’llash tufayli Dialektizmlar adabiy tilga oid bo’lib qolmaydi. Dialektizmlarni qo’llash uslublararo ham cheklangan. Badiiy uslubda ancha keng, publitsistik uslubda qisman qo’llangani holda ilmiy, rasmiy uslublarda deyarli uchramaydi. Ba’zi so’zlar adabiy til va dialektda qullangani holda boshqa dialektda boshqa ma’noni ifodalaydi. Masalan, «shoti», «tovoq» Farg’ona til shevalarida «narvon», «lagan»ni bildirsa, adabiy tilda «arava shotisi» «kosaga uxshash idish»ni anglatadi. Xorazm shevasiga xos «g’o’ch» so’zi — «mard», «Botir», «nishatamiz» — «nima qilamiz» degan ma’noni bildiradi. Dialektizmlardan o’rinli foydalanish badiiy ijodning, umuman nutqning badiiyligini, uslubning fazilati, ta’sirchanligini oshiradi. Bir o’inda “dialektal xususiyatli so’z” degan jumla uchradi3 . Bu esa dialektal so’zlarga e’tibor kam bo’lsa ham borligini isbotlab turibdi. Sheva so’zlari uslubiy xususiyatlarga ko’ra takroriylikning oldini olish uchun ikkinchi nom bilan lingvistika”ning o’zaro munosabatlari masalasini dalillar bilan ko’rsanish; 18) “Oltin bitiklar” hamda ulardan ba’zilarining kelib chiqishini doimiy ravishda 4 tahlil etib borish va boshqalar. Bu monografiyada yuqoridagi muammo hamda masalalarga qisman bo’lsa hamki, ma’lum darajada to’xtalindi Mazkur masalalarning ilgari surilishiga sabab shuki, hali hanuz ko’pchilik dialektologlar dialektal so’z turlaridan faqat sof leksik dialektal so’zlarga tayanishgani; o’rganilayotgan sheva materiallarini dialektal matnlar sifatida yozib olishmasdan, “Maxsus anketa” 1 , “Alohid а bir dialektal so’zni yozib olish”, “Anketa”, “Jomli suhbat yo’li bilan materiallar to’plash”(“Dala usuli”) va “Savol-javob” kabi individual metodlariga bog’lanib qolishganidir2 . 1971-yilda nashr etilgan “ Ўзбек халқ шевалари луғати ”da sof leksik dialektal so’zlar qisman yig’ilgani uchun dialektal so’z turlari masalalari e'tibordan qolib ketgan. “Dialektologik amaliyot” hamda “Dialektologik ekspeditsiyalar”ni tashkil etib, dialektal materiallar yig’ish va ulari dialektal leksik tahlil talablari bilan aniqlab ajratish yuqorida tilga olingan muammo hamda masalalarning yechimiga yo’l ochadi. Shular bilan birga oldingi dialektologik tadqiqotlarni e’tiborga olgan holda zamonaviy va tarixiy o’zbek dialektal leksikografiyasi masalalarini yoritish zaruriyati ham o’ziga xos dolzarblikni tashkil qiladi. “Dialektologiya milliy tilning quyi bosqichini o’rganadigan fan bo’lishi bilan xarakterlanadi, shu bilan birga boshqa tillardagi dialektologiyadan farqlanadi” . Agar shevalardagi mavjud dialektal so’zlarni ularning turlari bo’yicha to’plash uchun har bir aholi punktidagi yoshi ulug’ insonlardan dialektal matnlarni yozib olishni amalda qo’llasak, ayni vaqtdagi ma'lumotlarga ko’ra 83000 (sakson uch ming) atrofidagi aholi punktining har biridan turli mavzuda yuzta dialektal matnni yozib olinsa4 , taxminiy hisoblarga ko’ra eng kamida ikki-ikki yarim million dialektal so’zlarni bemalol yig’ib olish mumkin bo’ladi. Kurs ishining o’rganilganlik darajasi . Adabiy tilimizning ichki boyish manbai bo’lgan “O’zbek dialektologiyasi” (yoki Shevashunoslik) fanining buguni, ertasi va kelajagi to’g’risida ba’zi bir qaydlarimizning bayonini berishga quyida harakat qildik1 ... O’zbek adabiy tili o’zbek xalq shevalaridan-da o’ziga kuch II BOB. BADIIY MATNNING MORFOLOGIK XUSUSIYATLARI 1.1. Badiiy adabiyotda shevali so ʻ zlardan foydalanish Asar ustida ishlayotgan yozuvchilar mos muhitni yaratish va qahramonlar obrazlarini ochish uchun barcha mavjud vositalardan foydalanadilar. Bunda shevalar muhim rol o'ynaydi. Ulardan foydalanish misollarini A. Pushkin, I. Turgenev, S. Yesenin, M. Sholoxov, F. Abramov, V. Rasputin, V. Astafiev, M. Prishvin va boshqa ko plab ijodkorlar misolida keltirish mumkin. Ko'pinchaʻ bolaligi qishloqda o'tgan yozuvchilar dialekt so'zlariga murojaat qilishadi. Qoidaga ko ra, mualliflarning o zlari so zlarning talqini va qayerda ishlatilishini o z ichiga ʻ ʻ ʻ ʻ olgan izohlarni taqdim etadilar. Badiiy asardagi dialektizmlarning vazifasi har xil bo’lishi mumkin. Lekin har qanday holatda ham ular matnga o’ziga xoslik bag’ishlaydi va muallif g’oyasini amalga oshirishga yordam beradi.Masalan, S. Yesenin -shoir, uning uchun qishloq hayotini qayta tiklashning asosiy vositasi aniq Ryazan lahjasi so'zlari. Ulardan foydalanishga misollar: “eski uslubdagi eskirgan shushunda” - ayollar kiyimining bir turi, “ostada kvas kosasida” - xamir uchun yog'och vanna. V. Korolenko landshaft eskizini yaratishda mahalliy so'zlardan foydalanadi: "Men … padiga qarayman" - daralar. Yoki I. Turgenev: "oxirgi … kvadratchalar (katta butalar) yo'qoladi." “Qishloq” deb ataluvchi yozuvchilarda adabiy obraz yaratish usullaridan biri – qahramon nutqi shevali so’zlardan iborat. Misollar: "Xudo (Rabbiy) sizga yordam berdi (yordam berdi)" V. Astafiev, "ular (ular) … erni talon-taroj qiladilar" - V. Rasputin tomonidan. Dalekt so'zlarining ma'nosini lug'atda topish mumkin: tushuntirishda ular mintaqa sifatida belgilanadi. - mintaqaviy yoki terish. - dialekt. Eng katta maxsus lug'at rus xalq shevalari lug'atidir. lingvistika metodi, savol-javob metodi, matnga dialektal yondashuv masalalari, izoleksema, izofonema, izoglassa, dialektal atlas, dialektal atlas tuzish tamoyillari, singarmonizm, labial singarmonizm, palatal singarmonizm, dialektal tadqiqotlar o’tkazish metodikasi, dialektal tadqiqotlar o’tkazish metodologiyasi, transkripsiya, fonetik transkripsiya, fonologik transkripsiya, gibirdizatsiya hodisasi, metitsasiya hodisasi, transliteratsiya, xalqaro fonetik transkripsiya, rus-krill yozuviga asoslangan transkripsiya, yangi o’zbek yozuviga asoslangan transkripsiya, dialektal turlanish, dialektal tuslanish, dialektal so’z yasalishi, dialektal forma yasalishi, dialektal sintaksis, dialektal sintaksis masalalari, dialektal sintaksis masalalari tadqiqi metodologiyasi, dialektal so’z birikma, dialektal so’z birikmasi masalalari, dialektal gap, dialektal gap masalalari, dialektal sodda gap, dialektal qo’shma gap, dialektal matn, dialektal fonetika, dialektal morfologiya, dialektal morfologiya masalalari, dialektal morfofonologiya masalalari, dialektal morfologiya masalalari tadqiqi, dialektal morfologiya masalalari tadqiqi metodologiyasi, dialektal leksika, dialektal leksikaga xos xususiyatlar, dialektal birlik, dialektal ma’no, dialektal tarbiya, dialektal ta’lim, dialektal xulq, dialektal madaniyat, dialektal odob, dialektal qadriyat, dialektal an’ana, dialektal xato, dialektal muomala, dialektal muloqot, dialektal adabiyot, dialektal umumiylik, dialektal birlik, dialektal matn, dialektal ma’no, dialektal leksika, dialektal leksikikografiya, dialektal so’z maqomi, o’zbek dialektologiyasining metodologiyasi va metodikasi, o’zbek dialektologiyasining falsafasi, o’zbek dialektologiyasiga xos metodlar, o’zbek dialektologiyasiga xos metodlar tavsifi, o’zbek dialektologiyasining talqini, o’zbek dialektologiyasining tavsifi, o’zbek dialektologiyasining o’qitilishi, o’zbek dialektologiyasining o’qitilishi masalasi, o’zbek dialektologiyasining o’qitish metodikasi, o’zbek dialektologiyasining dolzarb masalalari tadqiqi, o’zbek dialektologiyasining dolzarb masalalari tadqiqi metodologiyasi, o’zbek dialektologiyasining o’qitish metodologiyasi, o’zbek dialektologiyasining o’qitilishi metodologiyasi masalasi, o’zbek dialektologiyasining tarixi masalasi, o’zbek dialektologiyasining tarixining tadqiqi masalasi, o’zbek dialektologiyasining tarixining tadqiqi metodologiyasi, o’zbek

Badiiy matnda dialektal so’zlarning qo’llanilishi

Купить