Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	15000UZS
Размер	60.3KB
Покупки	2
Дата загрузки	07 Ноябрь 2024
Расширение	docx
Категория	Лингвистика

Badiiy matnda nisbiy so’zlar vositasi bog'langan qo'shma gaplar

Asosiy qism
1. Nisbiy so’zlar yordamida bog’langan ega, to’ldiruvchi, aniqlovchi va
hol ergash gapli qo’shma gaplarning xususiyatlari
Nisbiy so’zlar orqali bog’lanish .Nisbiy so’zlar ham ergash gapni bosh gapga
biriktiruvchi grammatik vositalardan biri bo’lib, u ko’pgina ergash gaplarni bosh
gapga bog’lash vazifasini bajaradi. Nisbiy so’zlar fe’lning shart mayli formasi
orqali birikadigan ergashgan qo’shma gaplar tarkibida qo’llanadi va bir xil yoki
turli xil kelishik qo’shimchalarini olib, bir- biriga moslashadi.
Masalan, Nimani ko’rsatsalar, shuni keltirdim. (bu gapda nisbiy so’zlar
tushum kelishigi qo’shimchasini olgan).
Tarkibida nisbiy so’zlar qo’llangan ergashgan qo’shma gap qismlarining
joylashishi ancha qat’iydir. Ularning o’rnini o’zgartirib, ya’ni “bosh gap + ergash
gap” holida qo’llash ancha qiyin.
O’zbek tilida nisbiy so’zlar shaxsga, predmetga, o’ringa yoki miqdorga ko’ra
munosabatlarni ifodalaydi. Shunga ko’ra ularni quyidagicha guruhlash mumkin.
1) shaxs bildiruvchi nisbiy so’zlar:kim - u, qaysi biri - u (o’sha), har kim - u,
qay biri -o ‘shanisi, kimki - u, kimki - uni, kimki - ana u, kimki - uning, kim -o
‘sha, kim -o ‘shaning, kim -o ‘shanga, kim -o ‘shaniki, kim - shunga;
Masalan, Sehrgar iblisni kim qo’lga tushirsa, o’shanga oltindan haykal
qo’yiladi. (X. To’xtaboyev) Bu zamonda kimning jin chaqasi ko’p bo’lsa, odamlar
o’shanga og’adi. (Oybek)
2) predmet bildiruvchi nisbiy so’zlar: nimaiki - shuni, nimalar - shuni, nima
shu - shu, nima -o’sha, nimani - shuni, nimani -o’sha, nimani - shunga, nimaiki -o
‘shanga, nima -o ‘shanga, nima - shuni, nimaga -o’shanga, qaysi o’sha;
Masalan, Dugonasi nima degan bo’lsa, o’sha gaplarni takrorladi. (X.
To’xtaboyev) Nimaikikuchimizni tejasa, o’shanga yopishamiz.(Oybek)
3) o’rin bildiruvchi nisbiy so’zlar: qaysi tomonga - shu tomonga, qayoqqa -
shu yoqqa, qayerga -o’sha yerga, qayerda -o ‘sha yerda, qayerda - shu yerda;
Masalan, Qayerda ahillik bo’lsa, o’sha yerda qut - baraka bo’ladi. (“Tafakkur
gulshani”)Odatda, podshohlar qayerni poytaxt qilsalar, o’sha yer koproq obod
4

mamlakatdan kambag’al-u faqir odamlar chiqmaydi. (Ibrohim Jo’ra,“Onamning
hikoyalari ”, 34-bet)
Ba’zan aniqlovchi ergash gap tarkibidagi nisbiy so’z gumon olmoshi bilan,
bosh gap tarkibidagi nisbiy so’zesa ko’rsatish olmoshi bilan ifodalanadi.
Masalan,Agar seni kimdir xafa qilsa, men o’sha ablahni qilgan ishi uchun,
albatta, pushaymon qildiraman. (M. O’rinboy qizi “Tarbiya kitobi ” I, 5-bet)
Aniqlovchi ergash gapli qo’shma gaplar tarkibidagi nisbiy so’zjuftligi a’zolari
bosh va ergash gaplarda bir xil kelishikda, ya’ni qaratqich kelishigida kelsa,
bunday qo’shma gaplar qaratqich aniqlovchi shaklidagi nisbiy so’zlar yordamida
bog’langan aniqlovchi ergash gapli qo’shma gaplar hisoblanadi.
Masalan, Kimning omadi kelmasa, o’shaning oldida bitta-yu bitta yo’l qoladi.
(X. To’xtaboyev “Shirin qovunlar mamlakati”, 70-bet)
Yuqoridagi gapda aniqlovchi ergash gap tarkibidagi nisbiy so’z so’roq
olmoshi bilan, bosh gap tarkibidagi nisbiy so’z esa ko’rsatish olmoshi bilan
ifodalangan.
Ayrim hollarda bosh gap tarkibidagi predmetning kimga qarashliligini
ifodalagan kishilik olmoshi bilan ifodalangan nisbiy so’ztushib qolishi ham
mumkin. Ammo uningo’rni gapning mazmunidan bilinib turadi. Aniqlovchi ergash
gap orqali bosh gap tarkibidagi tushib qolgan nisbiy so’zni tiklash mumkin.
Masalan,Agar kimning tili va yuragi go’zal bo’lsa, (uning) butun vujudi ham
go’zal bo’ladi. (Ibrohim Jo’ra “Onamning hikoyalari”, 6-bet).
Aniqlovchi ergash gap tarkibidagi nisbiy so’z ba’zan qarashlilik
qo’shimchasini olgan so’roq olmoshi bilan ham ifodalanadi. Bunday gaplarda
ba’zan bosh gap tarkibidagi kishilik olmoshi bilan ifodalangan nisbiy so’z tushib
qolishi ham mumkin.Ammo uningo’rni gapning mazmunidan sezilib turadi.
Masalan, Tana kimniki bo’lsa ham, (uning) qovurg’alarini bir sanab
ko’rmoqchi bo’ldim. (X. To’xtaboyev “Shirin qovunlar mamlakati”, 128-bet)
Yuqoridagi gap tarkibidaginisbiy so’zlar bir xil kelishik shaklida, ya’ni
qaratqich kelishigi shaklida deb qaraymiz. Chunki qarashlilik qo’shimchasining
o’rniga qaratqich kelishigi qo’shimchasini qo’ysak,gapda so’zlarning joylashish
14

FOYDALANILGA ADABIYOTLAR RO’YXATI
1. I. A. Karimov. “Yuksakma’naviyat - yengilmaskuch”, Toshkent,
“Ma’naviyat” nashriyoti, 2008-yil.
2. I. A. Karimov. “Mamlakatimizni modernizatsiya qilish va fuqarolik
jamiyati barpo etish ustuvor maqsadimizdir”, Toshkent, “O’zbekiston” nashriyoti,
2010-yil.
3. M. Asqarova.“Hozirgizamono’zbektilidaqo’shmagaplar”, Toshkent,
“FAN” nashriyoti, 1960 - yil.
4. M. Asqarova.“ Hozirgio’zbekadabiytili”, Toshkent, “O’QITUVCHI”
nashriyoti, 1987 -yil.
5. O’zbektiligrammatikasiII, (sintaksis) Toshkent, 1976-yil.
6. M. Asqarova, R. Yunusov, M. Yo’ldoshev, D. Muhamedova. “O’zbek
tili praktikumi”, Toshkent, “IQTISOD-MOLIYA” nashriyoti, 2006-
yil.
7. G„. Abdurahmonov, Sh. Shukurov, Q. Mahmudov. “O’zbek tilining
tarixiy grammatikasi”, Toshkent, ”O’ZBEKISTON FAYLASUFLARI MILLIY
JAMIYATI” nashriyoti, 2008-yil.
8. B. Mengliyev, O’. Xoliyorov. “O’zbek tilidan universal qo’llanma”,
Toshkent, “AKADEMNASHR”, 2011 - yil.
9. M. Mirtojiyev. “Hozirgi o’zbek tili”, Toshkent, “O’QITUVCHI”
nashriyoti, 1992 - yil.
10. M. Mirzayev, S. Usmonov, I. Rasulov. “O’zbek tili”, Toshkent, 1978-yil.
11. M. Hamroyev, D. Muhammedova,D. Shodmonqulova, X. G'ulomova,Sh.
Yo'ldosheva. “Ona tili”, Toshkent, 2007-yil.
21

‘shanda, qachon - shunda;
Masalan, Qachon gullar ochilsa, o’shanda bahor keladi.
Ko’rsatish olmoshlari orqali birikish:Boshgap tarkibidagi ko rsatish
olmoshining ma’nosini izohlash uchun qo'llangan ergash gaplar bosh gapga -
kiyuklamasi yordamidabog'lanadi. Bu yuklamabosh gap kesimi tarkibidakeladi va
ergash gap bosh gapdanvergulbilan ajratib yoziladi.
Masalan, Shundayodamlar borki, ular bilan gaplashibbahra olasan.
Ba’zanko’rsatish olmoshi ham, -ki yuklamasi ham tushib qolishi mumkin, ammo
ularning o'rni gapning mazmunidan bilinib turadi.
Masalan, Menistaymanki, hamma o'z vazifasini vijdonan bajarsin.(Men shuni
istaymanki, hamma o'z vazifasini vijdonan bajarsin).
Ko'rsatish olmoshili ergashgan qo'shma gaplarda bosh gap har doim ergash
gapdan oldin keladi:
Masalan, Baxtim shuki, seni uchratdim.Shunisi quvonarliki, sinfimiz
o'quvchilari bir-biri bilan ahil.
Demak, yuqoridagi qo’shma gaplardan ko’rinib turibdiki, ko’rsatish
olmoshlarining o’zi mustaqil holda ergashgan qo’shma gap qismlarini bog’lay
olmaydi. Ya’ni ko’rsatish olmoshili ergashgan qo’shma gap bo’lishi uchun, bosh
gap kesimi tarkibida har doim -kiyordamchisi bo’lishi lozim.
Ega ergash gap bosh gapdagi olmosh bilan ifodalangan egani yoki ushib
qolgan egani izohlagan ergash gapdir. Ega ergash gap bosh gap bilan irgalikda ega
ergash gapli qo’shma gap hisoblanadi.
Masalan, Kim go’lib bo’lsa, o’sha menga ham suyukli o’g’il, ham tirishqoq
shogird bo’ladi. (X. To’xtaboyev “Shirin qovunlar mamlakati, 77- bet)
Professor M. Asqarova o’zining “Hozirgi zamon o’zbek tilida qo’shma
gaplar” kitobida bosh gap tarkibida faqat ko’rsatish olmoshlari qo’llanadi deb fikr
bildirganlar. Keyinchalik bu qoidani birmuncha to’ldirib, M. Hamrayev o’zining
“Ona tili” kitobida bosh gap tarkibida boshqa olmoshlar ham kelishi mumkin, deb
ta’kidlaganlar va yuqoridagi qoidaga to’xtalganlar. Buning isbotini quyidagi
2009 - yil, 41 - bet.
6

2. Nasriy asarlarda nisbiy so’zlarning qo’llanishi
1.Shuni aytish k е rak-ki, hammaga ma’qul murosali, ahil, totuv oila ekaniga
qaramay, Abutolibning n е mislar qo’lida bo’lgani tufayli bu oila
baxtsiz edi.(Chingiz Aytmatov)
2.Bu gapning bosh qismida shuni havola bolagi bor, u toldiruvchi vazifasida
kelgan. Masalan:kim toqati y е tsa, o’sha bu y е rdan uzoqroqqa k е tadi...
Yo’lovchi tumanga qanchalik yaqinlashib borsa, u shunchalik ch е kinadi.(Chingiz
Aytmatov)
3.Frontda shunday k е zlar
bo’lganki, odam umri faqat bir marta jangga kirishgagina
yoki bo’lmasa tankka qarshi bir marta granata uloqtirishgagina kifoya qilgani
singari Bo’ronlida ham ahvol xuddi
o’shanday bo’lgan edi.(Chingiz Aytmatov)
4.Kimki nimani xohlasa, o’shani yozavеrsin, dеmoqchisan-da? Buni sеnga o’sha
o’rgatdimi?
– U mеnga hеch narsani o’rgatgani yo’q.
5.Qancha ishlasang, shuncha haq olasan
6.G’ayrizaminiy taraqqiyotni kashf etganimizdan qanchalik zavqlanib, hayajonga
bеrilmaylik, baribir, shunchalik tеzroq qaytish va galaktikadan tashqarida Yerga
yoritg’ich sistеma sidagi sayyoralardan birini ko’rib, shohidi bo’lganimizni
yurtdoshlarimizga batafsil so’zlab bеrish ishtiyoqidamiz.
7.Biroq bolalar ning ko’ngli ko’tarilsin, o’yin-kulgi qilayotgan Abutolib bilan
Zarifa xijolatga qolmasin, dеb ular qanchalik shodlansa,
Edigеy ham shunchalik shodlanar edi...
8.Zamonaviy qo’shiqlardan qanchalik ko’p aytishsa , baribir charchashmasdi,
shunchalik battar avjga chiqishardi.
9.Nimani o’ylashsa shuni qilishavеradi, jin urgurlar! – dеb Edigеy so’kina boshladi
10.Mabodo rakеta fazogir bilan birga uchirilganda ham qaysi tomonga yo’l olsa,
o’sha tomon baribir radio orqali boshqarib turiladi.
18

kelishigidagi so’roq olmoshi bilan, bosh gap tarkibidagi nisbiy so’z esa bosh
kelishikdagi ko’rsatish olmoshi bilan ifodalanadi.
Masalan,Kimning qilgan ishi xalqni xursand qilsa, men o’sha odamga
saltanatimning yarmini beraman. (“Turk xalq ertaklari” tarjima, 27 - bet)
Bosh gap tarkibida hol vazifasida qo’llangan ko’rsatish olmoshining
ma’nosini izohlab keluvchi yoki bosh gap orqali ifodalangan mazmunning
sababi, maqsadi, o’rni, sharti, payti, holati, miqdor-darajasi kabilarni bildirgan
ergash gaplarga hol ergash gap deyiladi.
Hol ergash gaplar holning ma’no turlariga muvofiq o’z ichida quyidagi
turlarga bo’linadi:
1. Payt ergash gapli qo’shma gap;
2. O’rin ergash gapli qo’shma gap;
3. Sabab ergash gapli qo’shma gap;
4. Maqsad ergash gapli qo’shma gap;
5. Shart ergash gapli qo’shma gap;
6. Ravish ergash gapli qo’shma gaplar;
7. Miqdor - daraja ergash gapli qo’shma gap;
8. To’siqsiz ergash gapli qo’shma gaplar.
Yuqoridagi gaplardan faqat payt, o’rin,miqdor - daraja va ravish ergash gapli
qo’shma gap qismlari nisbiy so’zlar yordamida bo’g’lanadi.
O’rin ergash gapli qo’shma gaplarda ergash gap bosh gapdagi ish- harakat
yoki voqeaning bajarilish o’rnini bildiradi . O’rin ergash gap bilan bosh gap
birgalikda o’rin ergash gapli qo’shma gap deyiladi.
Masalan ,Qayerda sevgi-muhabbat bo’lsa, o’sha yerda omad va boylik ham
bo’ladi. (Ibrohim Jo’ra, “Onamning hikoyalari”, 47-bet).
Payt ergash gap bosh gapdagi voqea-hodisaning yuzaga kelish paytini
bildiradi. Payt ergash gap bosh gap tomonidan beriladigan qachon? qachondan
beri? qachongacha?kabi so’roqlardan biriga javob bo’ladi .
Masalan, Darvozaqachon taqqillasa, o’shanda ochasan. (“Qrim xalq ertaklari”
16

KIRISH
Nisbiyso’zlar va nisbiy so’zlar yordamida bog’langan qo’shma gaplar
Ergash gapli qo’shma gaplar til taraqqiyotining keyingi davrlarida shakllanib
ketgan qo’shma gapning alohida bir turidir. Sodda gaplarning mazmun jihatdan
tobe - hokim munosabati asosida, ya’ni birining boshqasiga ergashishidan tuzilgan
qo’shma gaplar ergash gapli qo’shma gaplar 1
, ergashgan qo’shma gaplar 2
, ba’zi
adabiyotlarda esa noteng qismli qo’shma gaplar 3
deyiladi.
Agar bunday gaplarning nomlanishiga to’xtaladigan bo’lsak, biz ko’proq
ergashgan qo’shma gaplar deb nomlanishi tarafdori bo’lamiz. Chunki, ergash gap
bosh gapning ma’nosini izohlaydi va unga ergashadi. Shuning uchun bunday gapni
nomidan kelib chiqqan holda ergashgap deymiz.Ergash gap va bosh gap birikib,
yangi bir gapni hosil qiladi. Tarkibi ikkita gapdan tuzilgan yangi gapni esa
ergashgan qo’shma gaplar desak to’g’riroq bo’ladi.
Ergash gapli qo’shma gaplar deb nomlanishni inkor qilishimiz sababini
tushuntiradigan bo’lsak, ma’lumki, bunday qo’shma gaplar tarkibida har doim
ikkita sodda gaplar bo’ladi. Ular bir - birini izohlaydi, aniqlaydi, to’ldiradi. Lekin,
ularni alohida-alohida mustaqil gap deb bo’lmaydi. Xo’sh, nega endi aynan ergash
gapli qo’shma gaplar deyishimiz kerak? Bosh gapli qo’shma gaplar desak
bo’lmaydimi?
Professor M. Asqarovao’zining “Hozirgi zamon o’zbek tilida qo’shma
gaplar” kitobida ergashgan qo’shma gaplarga quyidagicha ta’rif beradi: “Birdan
ortiq komponentlarning biri ikkinchisiga sintaktik jihatdan tobe bo’lishi va o’zaro
ergashtiruvchi bog’lovchilar, bog’lovchi vazifasidagi so’zlar, nisbiy so’zlar orqali
birikishidan tashkil topgan qo’shma gaplar ergashgan qo’shma gap deyiladi.” 4
.
Professor Sh. Rahmatullayev esa o’zining “Hozirgi adabiy o’zbek tili”
kitobida ergashgan qo’shma gaplarni noteng qismli qo’shma gap shakllari deb
nomlaydi va quyidagicha ta’rif beradi: “Yaxlitlanuvchi sodda gap shakllarining
1 M.Hamrayev “Ona tili”, Toshkent, “SHARQ” nashriyoti, 2011 - yil, 122 - bet.
2 M.Mirtojiyev “Hozirgi o’zbek tili”, Toshkent, “O’QITUVCHI” nashriyoti, 1992 - yil, 153 - bet.
3 Sh. Rahmatullayev “Hozirgi adabiy o’zbek tili”, Toshkent, “UNIVERSITET” nashriyoti, 2006 - yil, 399 - bet.
4
2

21-bet)
Ravish ergash gap bosh gapdan anglashilgan ish-harakatning qay tarzda
bajarilganligini bildirgan ergash gapdir. Ravish ergash gap bosh gap bilan birga
ravish ergash gapli qo’shma gapni tashkil etadi .
Masalan, Shamolda uyga qanday kelgan bo’lsa, shunday olib ketaman. (X.
To’xtaboyev “Shirin qovunlar mamlakati”, 237-bet)
Miqdor-daraja ergash gap bosh gapdan anglashilgan ish-harakatning bajarilish
miqdor - darajasini bildirgan ergash gapdir. Bu gaplar bosh gap bilan birga miqdor
- daraja 7
, o’lchov - daraja 8
ergash gapli qo’shma gap deyiladi.
Masalan, Qora kiyimim o’zida qancha ma’noni jo etgan bo’lsa, undagi
yaltiroqlar kishi ko’zidan to’kilgan shuncha yoshdir. (R. Nabiyeva “Farishta Mim
sarguzashtlari ”, 75-bet)
7 M. Hamrayev “Ona tili”, Toshkent, “SHARQ” nashriyoti, 2011 - yil, 127 - bet.
8 M. Asqarova “ Hozirgi o’zbek adabiy tili”, Toshkent, “O’QITUVCHI” nashriyoti, 1987 - yil, 198 - bet.
47
17

Badiiy matnda nisbiy so’zlar vositasi bog'langan
qo'shma gaplar
REJA:
I.Kirish.
1.Nisbiy so’zlar va nisbiy so’zlar yordamida bog’langan qo’shma gaplar
II.Asosiy qism.
1. Nisbiy so’zlar yordamida bog’langan ega, to’ldiruvchi, aniqlovchi va hol
ergash gapli qo’shma gaplarning xususiyatlari
2. Nasriy asarlarda nisbiy so’zlarning qo’llanishi
III Xulosa
IV. Foydalanilgan adabiyotlar
1

gaplarda ba’zan bosh gap tarkibidagi ko’rsatish olmoshi tushib qolishi ham
mumkin.
Masalan, Qo’limga qanaqa atir tushsa, (o’shani) sochimga, kiyimlarimga
sepaverdim.(X. To’xtaboyev “Shirin qovunlar mamlakati”, 47-bet)
Ba’zan to’ldiruvchi ergash gap tarkibidagi nisbiy so’z uyushib kelishi ham
mumkin. Bunday paytda bosh gap tarkibidagi nisbiy so’zesa jo’nalish
kelishigidagi jamlikni bildiruvchi belgilash olmoshi bilan ifodalanadi.
Masalan, O’g’lim nima desa ham, nima qilsa ham, hammasiga “barakalla”
der edim. (Ibrohim Jo’ra, “Onamning hikoyalari”, 15-bet)
To’ldiruvchi ergash gap tarkibidagi nisbiy so’zbosh kelishikdagi belgi -
xususiyat bildiruvchi so’roq olmoshi + son + egalik qo’shimchasi, ya'ni
birikmabilan, bosh gap tarkibidagi nisbiy so’z esa tushum kelishigidagi ko’rsatish
olmoshi bilanifodalanadi.
Masalan, Qaysi biringizo’z viloyatingizni yaxshi idora qila olsangiz, o’shani
taxt vorisi qilib tayinlayman. (Ibrohim Jo’ra “Onamning hikoyalari”, 26-bet)
To’ldiruvchi ergash gap tarkibidagi nisbiy so’z gumon olmoshi bilan, bosh
gap tarkibidagi nisbiy so’z esa qo’shma ko’rsatish olmoshi bilan ifodalanadi.
Masalan, Agar uygabirorta martabali mehmonlar kelsa, ana o’shalarga
qo’yning eng yaxshi joylaridan olib kel. (Ibrohim Jo’ra “Onamning hikoyalari”, 6-
bet)
Yuqoridagi qoidaga diqqat bilan nazar tashlasak, bir qancha tilshunoslarimiz,
jumladan, professor M. Asqarova (“Hozirgi o’zbek adabiy tili”), M. Mirtojiyev
(“Hozirgi o’zbek tili”), M. Hamrayev (“Ona tili”), Mengliyev, O’. Xoliqov
(“O’zbek tilidan universal qo’llanma”) lar bir xil fikr bildirganlar, ya’ni bosh gap
tarkibida faqatgina ko’rsatish olmoshlari keladi deb ta’kidlaganlar. Ammo B.
O’rinboyev (“Hozirgi o’zbek adabiy tili”), hamda M. Hamrayev, D.Muhamedova,
D.Shodmonqulova, X. G'ulomova, Sh. Yo'ldosheva (“Ona tili”)lar esa
boshqacharoq fikr bildirganlar: bosh gap tarkibida faqatgina ko’rsatish olmoshlari
kelmasdan boshqa olmoshlar ham kelishi mumkin deganlar va qoidani biroz
o’zgartirganlar, ya’ni to’ldiruvchi ergash gap bosh gapdagi olmosh bilan
10

olmoshi bilan ifodalanadi.
Masalan, Kimki kichikligidan shunaqa fazilatlarga ega bo’lsa, ularga
birmuncha oson bo’ladi. (3 - sinf, “O’qish kitobi”, 105 - bet)
Ba’zan bunday gaplarda bosh gap tarkibida qo’llangan ko’rsatish
olmoshibilan ifodalangan nisbiy so’z tushib qolishi ham mumkin. Ammo
uningo’rni gapning mazmunidan sezilib turadi. To’ldiruvchi ergash gap orqali
bosh gap tarkibidagi tushib qolgan nisbiy so’zni tiklash mumkin.
Masalan, Kimki meni haqorat qilsa, (o’shani) sudga beraman. (X.
To’xtaboyev “Shirin qovunlar mamlakati”, 51-bet)
To’ldiruvchi ergash gap tarkibida qo’llangan nisbiy so’z bosh kelishikdagi
gumon olmoshi bilan, bunga javoban bosh gap tarkibidagi nisbiy so’z esa jo’nalish
kelishigidagi ko’rsatish olmoshi bilan ifodalanadi.
Masalan, Ko’chaga chiqqanimda kimdir Gu Liga o’xshab ketsa, o’shanga
qarab angrayib qolaman. (X. To’xtaboyev “Shirin qovunlar mamlakati”, 115-bet)
Bunday gaplarda ba’zan bosh gap tarkibidagi kishilik olmoshibilan
ifodalangan nisbiy so’z a’zosi tushib qolishi ham mumkin. Ammo uningo’rni
gapning mazmunidan sezilib turadi.
Masalan, Biror kishi men haqimda gapirsa, oyim (uni)quchoqlab olardi. (R.
Nabiyeva “Farishta Mim sarguzashtlari ”, 26-bet)
Ayrim hollarda to’ldiruvchi ergash gap tarkibida qo’llangan nisbiy so’zbosh
kelishikdagi miqdorni bildiruvchi so’roq olmoshi bilan, bosh gap tarkibidagi
nisbiy so’zesa chiqishhamda tushum kelishiklaridagi jamlikni bildiruvchi belgilash
olmoshi bilan ifodalanadi.
Masalan, Bu dunyoda qancha navi bo’lsa, hammasidan ko’kartiribdi desam
ishonavering. (X. To’xtaboyev “Shirin qovunlar mamlakati”, 78-bet).
Mahallada qancha bola bo’lsa, hammasini joni-dilidan ortiq ko’rarkan. (X.
To’xtaboyev “Shirin qovunlar mamlakati”, 122-bet)
To’ldiruvchi ergash gap tarkibidagi nisbiy so’z bosh kelishikdagi belgi-
xususiyatni bildiruvchi so’roq olmoshlari bilan, bosh gap tarkibidagi nisbiy so’z
esa tushum kelishigidagi ko’rsatish olmoshlari bilan ifodalanadi. Bunday qo’shma
9

Xulosa
1. Ergash gapni bosh gapga bog„lovchi vositalargaergashtiruvchi
bog„lovchilar, yuklamalar,bog„lovchi so’zlar,fe’l formalari, ko’rsatish
olmoshlari,nisbiy so’zlar, ko’makchili qurilmalar kiradi.
2. Nisbiy so’zlar yordamida bog„langan ega ergash gapli qo’shma gaplarda
ega ergash gap tarkibidagi nisbiy so’z so’roq olmoshi, ko’rsatish olmoshi, so’roq
olmoshi + yuklama, bosh gap tarkibidagi nisbiy so’z esa ko’rsatish, kishilik,
belgilash olmoshlari bilan ifodalanadi.
3. Vositali to’ldiruvchi shaklidagi nisbiy so’zlar yordamida bog„langan
to’ldiruvchi ergash gapli qo’shma gaplarda to’ldiruvchi ergash gap tarkibidagi
nisbiy so’z jo’nalish, chiqish kelishiklaridagi so’roq olmoshilari, so’roq olmoshi +
ko’makchi bilan, bosh gap tarkibidagi nisbiy so’z esa jo’nalish, chiqish
kelishiklaridagi ko’rsatish olmoshilari, ko’rsatish olmoshi + ko’makchi bilan
ifodalanadi.
4. Vositasiz to’ldiruvchi shaklidagi nisbiy so’zlar yordamida bog„langan
to’ldiruvchi ergash gapli qo’shma gaplarda to’ldiruvchi ergash gap tarkibidagi
nisbiy so’z gumon, so’roq olmoshlari bilan, bosh gap tarkibidagi nisbiy so’z esa
ko’rsatish va belgilash olmoshlari bilan ifodalanadi.
5. Aralashshakldagi nisbiy so’zlar yordamida bog„langan to’ldiruvchi
ergash gapli qo’shma gaplarda to’ldiruvchi ergash gap tarkibidagi nisbiy so’z
bosh, qaratqich, tushum, jo’nalish kelishiklaridagi so’roq va gumon olmoshlari,
so’roq olmoshi + ko’makchi, so’roq olmoshi + yuklama, hamda birikma bilan,
bosh gap tarkibidagi nisbiy so’z esa tushum, jo’nalish kelishiklaridagi kishilik va
ko’rsatish olmoshlari, jo’nalish hamda chiqish kelishiklaridagi belgilash
olmoshlari bilan ifodalanadi.
6.Sifatlovchi aniqlovchi shaklidagi nisbiy so’zlar yordamida bog„langan
aniqlovchi ergash gapli qo’shma gaplarda aniqlovchi ergash gap tarkibidagi nisbiy
so’z so’roq, gumon olmoshlari bilan, bosh gap tarkibidagi nisbiy so’z esa
ko’rsatish olmoshi, yuklama + ko’rsatish olmoshi bilan ifodalanadi.
20

biri boshqasiga ergashtiruvchi vositalar bilan bog’lanishidan hosil bo’lgan
qo’shma gap shakllariga noteng qismli qo’shma gap shakllari deyiladi”.
Ergashgan qo’shma gaplar tarkibida nechta gap bo’lishidan qat'i nazar, doimo
ikki qismdan tashkil topadi:
1) bosh gap (mazmuni izohlanayotgan gap);
2) ergash gap (bosh gap mazmunini izohlayotgan gap);
Ergashgan qo’shma gap tarkibidagi har bir sodda gap mazmunan nisbiy
mustaqildir. Bu qo’shma gap qismlari bosh va ergash gap deb yuritilishidan qat’i
nazar, bir - biriga mazmunan bog’lanadi, bir - birini izohlaydi, aniqlaydi,
to’ldiradi. Ergash gap bosh gapga ergashadi, bosh gap esa, mustaqilday ko’rinsa
ham, ergash gap tomonidan izohlanadi. Shuning uchun ularni alohida-alohida
mustaqil gap deb bo’lmaydi. Bosh gap tuzulish jihatidan mustaqil sodda gaplarga
o’xshaydi, ergash gap esa doimo bunday xususiyatga ega bo’lmaydi. Bosh va
ergash gaplar maxsus ergashtiruvchi vositalarga ega bo’lishi jihatidan bir - biridan
farq qiladi.
Ergash va bosh gaplarning gapdagi o’rni qat’iy belgilab qo’yilmagan. Ergash
gap bosh gapdan oldin yoki undan keyin keladi.
Masalan, O’qituvchi kelgandan keyin, mashg’ulotni boshlaymiz. Bu gapda
O’qituvchi kelgandan keyin gapi ergash gap, mashg’ulotni boshlaymiz gapi esa
bosh gap; ergash gap bosh gapni vaqt jihatdan izohlagan va bosh gapdan oldin
kelgan.
3

sezilib turadi. Ega ergash gap orqali bosh gap tarkibidagi tushirilgan nisbiy so’zni
tiklasa bo’ladi.
Masalan,Kimki ilm orqali o’z tanasini yaxshi o’rganmasa, (u)o’zini-o’zi
nobud qilishi hech gap emas ekan. (X. To’xtaboyev “Shirin qovunlar mamlakati”,
84-bet)
Ega ergash gap tarkibida qo’llangan nisbiy so’z so’roq olmoshi bilan bosh
gap tarkibidagi nisbiy so’z esa birikma bilan ifodalanadi.
Masalan,Mikrobini yuqtirgan shaxslar nimadan hazar qilsa, o’sha narsa
jonlariga oro kiradi. (X. To’xtaboyev “Shirin qovunlar mamlakati”, 101-bet)
Ayrim hollarda ega ergash gap tarkibida qo’llangan nisbiy so’z miqdorni
bildiruvchi so’roq olmoshi bilan, bosh gap tarkibidagi nisbiy so’z esa jamlikni
bildiruvchi belgilash olmoshi bilan ifodalanadi.
Masalan, Uyquga ketishdan oldin qancha gapirgan bo’lsangiz, hammasi
haqiqat. (X. To’xtaboyev “Shirin qovunlar mamlakati”, 137-bet)
Bunday gaplarda ba’zangapning ma’nosini kuchaytirish maqsadida ega
ergashgan tarkibidagi miqdorni bildiruvchi so’roq olmoshi bilan ifodalangan nisbiy
so’zga-ki yuklamasi qo’shiladi.
Masalan, Ikkiko’zimo’rnidanirg’ibchiqqan, vujudimdanechtakisuyakbo’lsa,
hammasisingan. (X. To’xtaboyev “Shirinqovunlarmamlakati”, 159-bet)
Ergashgapningegasivazifasidaishlatilgankimso’roqolmoshima’nonikuchaytir
ishvashuso „ zgadiqqatj albqilinganiniko’ rsatishuchunkimki, kimda- kimshaklida
qo’llanadi. Bosh gap tarkibidagi nisbiy so’z esa kishilik yoki ko’rsatish olmoshlari
bilan ifodalanadi.
Masalan,Kimki chin yurakdan istaklarini bildirsa, u albatta niyatiga yetadi: --
dedi farishta Mim. (R. Nabiyeva “Farishta Mim sarguzashtlari ”, 26- bet)
Masalan,Kimda-kim begunoh bo’lsa, o’shao’lganda albatta jannatga tushadi.
(X. To’xtaboyev “Shirin qovunlar mamlakati”, 78-bet)
Ayrim hollarda ega ergash gap tarkibidagi nisbiy so’zshaxsga ishora qiluvchi
so’roq olmoshi bilan, bosh gap tarkibidagi nisbiy so’z esa ko’rsatish olmoshi bilan
ifodalanadi.
12

tartibi o’zgarsa ham,gapning mazmuni o’zgarmaydi.
Masalan, Kimning tanasi bo’lsa ham, (uning) qovurg’alarini bir sanab
ko’rmoqchi bo’ldim. (X. To’xtaboyev “Shirin qovunlar mamlakati”, 128-bet).
Ba’zan gapning ma’nosini kuchaytirish maqsadida aniqlovchi ergash gap
tarkibidagi shaxsga ishora qiluvchi so’roq olmoshi bilan ifodalangan nisbiy so’z
a’zosiga -kiyuklamasi qo’shiladi.Bosh gap tarkibidagi nisbiy so’z esa ko’rsatish
olmoshi bilan ifodalanadi.
Masalan, Kimningki niyati oliyjanob, maqsadi ulug’ bo’lsa, o’shaning
yordamchisiman. (X. To’xtaboyev “Shirin qovunlar mamlakati”, 162 - bet)
Bunday gaplarda bosh gap tarkibidagi kishilik olmoshi bilan ifodalangan
nisbiy so’z qo’llanmasligi ham mumkin. Lekin uningo’rni gapning mazmunidan
sezilib turadi.
Masalan, Kimningki tirikligi birovni xursand qilmagan bo’lsa, (uning) o’limi
ham hech kimni xafa qilmaydi. (M. O’rinboy qizi “Tarbiya kitobi” I, 21-bet)
Biz yuqorida aniqlovchi ergash gapli qo’shma gaplar tarkibidagi nisbiy
so’zjuftligi a’zolarining bosh va ergash gaplarda bir xil shaklda kelishini ko’rib
chiqdik. Endi bu nisbiy so’zlarning bosh va ergash gaplarda turli xil shakllarda
kelishini ko’rib chiqamiz.
Aniqlovchi ergash gapli qo’shma gaplar tarkibidagi nisbiy so’z juftligi
a’zolari turli xil shakllarda kelsa, bunday qo’shma gaplar aralash shakldagi nisbiy
so’zlar yordamida bog’langan aniqlovchi ergash gapli qo’shma gaplar sanaladi.
Aniqlovchi ergash gap tarkibidagi nisbiy so’z bosh kelishikdagi so’roq
olmoshi bilan, bosh gap tarkibidagi nisbiy so’z esa qaratqich kelishigidagi
kishilikyoki ko’rsatish olmoshi bilan ifodalanadi.
Masalan,Kim kop uxlasa, uning yuzi shirmonday qip-qizil bo’ladi. (X.
To’xtaboyev “Shirin qovunlar mamlakati”, 63-bet)
Uning qo’lidagi uzukni kim taqib odamlar yoniga tashrif buyursa, o’shaning
bor ziynati ularga ko’rina boshlaydi. (R. Nabiyeva “Farishta Mim sarguzashtlari ”,
35-bet)
Bundan tashqari aniqlovchi ergash gap tarkibidagi nisbiy so’z qaratqich
15

11. Sеn shuni bilib qo’yki, qanaqa lavozimda ekanligingni bilmayman, ammo bu
masalada Abutolibga til tеkkiza ko’rma.
12.r qarshisida ilgarigi ahamiyatini yo’qotib qo’ydi. Komissiya a’zolari shuni
yaxshi tushunar edilarki, misli ko’rilmagan va hеch nima bilan qiyos etib
bo’lmaydigan bu kashfiyot hozirgi jahon uyushmasi asoslarini, avlod-ajdodlarning
ongida asrlar davomida targ’ib etilib, shakllanib kеlgan tushunchalarni, ya’ni
yashash qoidalarining butun majmuini mutlaqo yangicha imtihondan o’tkazishni
taqozo qilardi.
13. Shuni unutmaginki, uyga yеtib so’ng o’zga uyurlarga chopishni bas qilasan.
Aks holda zanjirlab, bir qadam ham jildirmay qo’yaman sеni!
4. Shuni aytdiki, chaqmoqtoshga chaqmoqtosh urilmaguncha o’t chiqmaydi
15.Yana shuni aytmoqchimanki, Abdilxon o’rningdan tur-chi, qarog’im, u bilan bir
qorindan talashib tushgansizlar, tayanchimiz ham, umidimiz ham sеnsan. S е ni
butun Baraqboy urug’i nomidan bo’lislikka ko’tarsak, d е gan fikrdamiz.
16.Shunisi g’alatiki, s е n bilan biz yoshimizdagi tafovutga qaramay, bir-birimizni
yaxshi tushunamiz.
19

Aniqlovchi ergash gap bosh gapda aniqlovchi vazifasida kelgan olmoshni
izohlaydi.Aniqlovchi ergash gap bosh gap bilan birgalikda aniqlovchi ergash gapli
qo’shma gap deb yuritiladi.
Masalan, Rezinka oftobda kuyganda qanaqa hid chiqarsa, bora-bora atrofni
shunday hid qoplab oldi. (X. To’xtaboyev “Shirin qovunlar mamlakati”, 18-bet)
Aniqlovchi ergash gapli qo’shma gap tarkibidagi bosh va ergash gapni
bog’lovchi nisbiy so’z a’zolarining ifodalanishiga qarab bunday gaplar quyidagi
turlarga bo’linadi:
1. Sifatlovchi aniqlovchi shaklidagi nisbiy so’zlar yordamida bo’g’langan
aniqlovchi ergash gapli qo’shma gap;
2. Qaratqich aniqlovchi shaklidagi nisbiy so’zlar yordamida bo’g’langan
aniqlovchi ergash gapli qo’shma gap;
3. Aralash shakldagi nisbiy so’zlar yordamida bo’g’langan aniqlovchi ergash
gapli qo’shma gap.
Aniqlovchi ergash gap bosh gapga ko’pincha nisbiy so’zlar yordamida
bog’lanadi.Bunda nisbiy so’zlar bosh va ergash gaplarda bir xil shaklda yoki turli
xil shakllarda kelishi mumkin. Aniqlovchi ergash gapli qo’shma gaplar tarkibidagi
nisbiy so’zlar bir xil kelishik shaklida, ya’ni bosh kelishikdakelsa, bunday qo’shma
gaplar sifatlovchi aniqlovchi shaklidagi nisbiy so’zlar yordamida bog’langan
aniqlovchi ergash gapli qo’shma gaplar hisoblanadi.
Masalan, Suv zarralaridan qanday orombaxsh hid taralsa, nurlar
hamxuddishunday hid ufurayotgandek . (X. To’xtaboyev “Shirin qovunlar
mamlakati”, 135-bet)
Yuqoridagi gapda aniqlovchi ergash gap tarkibidagi nisbiy so’z so’roq
olmoshi bilan, bosh gap tarkibidagi nisbiy so’z esa yuklama + so’roq olmoshi bilan
ifodalangan.
Aniqlovchi ergash gapli qo’shma gaplarda aniqlovchi ergash gap tarkibidagi
nisbiy so’zbelgini bildiruvchi so’roq olmoshi bilan, bunga javoban bosh gap
tarkibidagi nisbiy so’z esa ko’rsatish olmoshi bilan ifodalanadi.
Masalan, Qaysi mamlakatning aholisi o’z hayotidan ko’ngli to’q bo’lsa, o’sha
13

misolda ko’rishimiz mumkin, ya’ni bosh gap tarkibidagi nisbiy so’zlarso’roq va
belgilash olmoshlari bilan ifodalangan.
Bu qon egasining xulq-atvorida nimaiki qusurlar bo’lsa, bari kuzatilganligi
qayd qilingan. (X. ToXtaboyev “Shirin qovunlar mamlakati”, 99- bet)
To’ldiruvchi ergash gap bosh gapdagi ko’rsatish olmoshi bilan ifodalangan
to’ldiruvchining yoki qo’llanmagan to’ldiruvchining mazmunini aniqlashtirib,
izohlab keladi. To’ldiruvchi ergash gap bosh gap bilan birgalikda to’ldiruvchi
ergash gapli qo’shma gapni tashkil etadi.
To’ldiruvchi ergash gap bosh gapga ko’pincha nisbiy so’zlar yordamida
bog„lanishi bizga ma’lum. Bunday nisbiy so’zlar bosh va ergash gaplarda bir xil
kelishikda yoki turli xil kelishiklarda kelishi ham mumkin. To’ldiruvchi ergash
gapli qo’shma gaplar tarkibidagi nisbiy so’z juftligi a’zolaribosh va ergash
gaplarda turli xil shakllarda kelsa, bunday qo’shma gaplar aralash shakldagi nisbiy
so’zlar yordamida bog„langan to’ldiruvchi ergash gapli qo’shma gaplar sanaladi.
Masalan, Hamxonalarim nimani yomon desalar, men bechora hammasiga
ishonibman. (X. To’xtaboyev “Shirin qovunlar mamlakati”, 154- bet)
Yuqoridagi gapda to’ldiruvchi ergash gap tarkibidagi nisbiy so’z tushum
kelishigidagi so’roq olmoshi bilan, bosh gap tarkibidagi nisbiy so’z esa jo’nalish
kelishigidagi belgilash olmoshi bilan ifodalangan.
To’ldiruvchi ergash gap tarkibidagi nisbiy so’z qaratqich kelishigidagi
so’roq olmoshi bilan, bosh gap tarkibidagi nisbiy so’zesa tushum kelishigidagi
ko’rsatish olmoshi yoki chiqish kelishigidagi kishilik olmoshi bilan ifodalanadi.
Masalan, Odamxo’r dev kimning yuzida vahimani ko’rsa, o’shani yutadi
deb o’yladim. (X. To’xtaboyev “Shirin qovunlar mamlakati”, 55-bet)
Agar kimning tili va yuragi yomon bo’lsa, undan rasvoroq narsa bo’lmaydi.
(Ibrohim Jo’ra, “Onamning hikoyalari”, 6-bet)
To’ldiruvchi ergash gap tarkibidagi nisbiy so’z jo’nalish kelishigidagi
so’roq olmoshi bilan, bosh gap tarkibidagi nisbiy so’z esa tushum kelishigidagi
ko’rsatish olmoshi bilan ifodalanadi.
Masalan, Tunda Oy ustidagi shirin xayollar kimga hamroh bo’lsa, kunduzi
7

o’shani yorqin orzular peshvoz olardi. (R. Nabiyeva “Farishta Mim
sarguzashtlari”, 15-bet)
To’ldiruvchiergash gap tarkibidagi nisbiy so’z so’roqolmoshi + ko’makchi
shaklida, bosh gap tarkibidagi nisbiy so’zesa tushum kelishigidagi kishilik
olmoshi bilan ifodalanadi.
Masalan, Sohira qalb egalari ertakda kimlar bilan uchrashgan bo „ lsalar,
ularni albatta topaman. (R. Nabiyeva “Farishta Mim sarguzashtlari”, 30-bet)
To’ldiruvchi ergash gap tarkibidagi nisbiy so’zso’roq olmoshi + ko’makchi
shaklida, bosh gap tarkibidagi nisbiy so’zesa jamlikni bildiruvchi belgilash
olmoshi bilan ifodalanadi.
Masalan, Tulki kim bilan borgan bo’lsa, hammalariga sarpolar kiydirildi.
(“Turk xalq ertaklari” 11 - bet)
Ba’zan to’ldiruvchi ergash gap tarkibida qo’llangan nisbiy so’zbosh
kelishikdagi shaxsga ishora qiluvchi so’roq olmoshi bilan, unga javoban bosh gap
tarkibidagi nisbiy so’z esa tushumkelishigidagi kishilik olmoshi yoki jo’nalish
kelishigidagi ko’rsatish olmoshi bilan ifodalanadi.
Masalan, Ibn Sino, kim shogird bo’lmoqchi bo’lsa, uni oldin sinovdan
o’tkazar edi. (3 - sinf, “O’qish kitobi”, 123 - bet)
Kim arz-dodini aytib kelsa, o’ziyam o’shanga qo’shilib yig„layveradi. (X.
To’xtaboyev “Shirin qovunlar mamlakati”, 123-bet)
Gapning ma’nosini kuchaytirish yoki shu so’zga diqqatni jalb qilish uchun
to’ldiruvchi ergash gap tarkibidagi shaxsga ishora qiluvchi kim so’roq olmoshi
kimda-kim shaklida qo’llanadi. Bosh gap tarkibidagi nisbiy so’z esa jo’nalish
kelishigidagi ko’rsatish olmoshi bilan ifodalanadi.
Masalan, Kimda - kim mening uchta savolimga javob bersa, o’shanga
saltanatimning yarmini beraman. (“Bilimdon ” jurnali, 8-bet)
Bundan tashqari yana gapning mazmunini kuchaytirish uchun to’ldiruvchi
ergash gap tarkibida qo’llangan bosh kelishik shaklidagi shaxsga ishora qiluvchi
so’roq olmoshi bilan ifodalangan nisbiy so’zga -kiyuklamasi qo’shiladi.Bosh gap
tarkibidagi nisbiy so’z esa jo’nalish kelishigi qo’shimchasini olgan kishilik
8

ifodalangan to’ldiruvchini izohlab keladi 6
.
Masalan, Esimni taniganimdan beri xotiramda nima saqlanib qolgan bo’lsa,
hammasini bir boshdan so’zlashga tushdim. (X. To’xtaboyev “Shirin qovunlar
mamlakati ”, 76-bet)
Yuqoridagi gapda to’ldiruvchi ergash gap tarkibidagi nisbiy so’z so’roq
olmoshi bilan, bosh gap tarkibidagi nisbiy so’z esa jamlikni bildiruvchi belgilash
olmoshi bilan qo’llangan.
To’ldiruvchi ergash gapli qo’shma gap tarkibidagi bosh va ergash gapni
bog’lovchi nisbiy so’z a’zolarining ifodalanishiga qarab bunday gaplar quyidagi
turlarga bo’linadi:
1. Vositalito’ldiruvchishaklidagi nisbiy so’zlar yordamida bo’g’langan
to’ldiruvchi ergash gapli qo’shma gap;
2. Vositasiz to’ldiruvchi shaklidagi nisbiy so’zlar yordamida bo’g’langan
to’ldiruvchi ergash gapli qo’shma gap;
3. Aralash shakldagi nisbiy so’zlar yordamida bo’g’langan to’ldiruvchi
ergash gapli qo’shma gap;
Ega ergash gapni bosh gapga bog’lovchi vositalardan biri - bu nisbiy
so’zlardir.
Ega ergash gap tarkibidagi nisbiy so’z so’roq olmoshi bilan, bosh gap
tarkibidagi nisbiy so’z esa ko’rsatish olmoshi bilan ifodalanadi.
Masalan, Oralaringda kim mard bo’lsa, o’sha maxluq bilan kurashsin:
- dedi farishta Mim. (R. Nabiyeva “Farishta Mim sarguzashtlari”, 14-bet)
Ayrim hollarda ega ergash gap tarkibida ham, bosh gap tarkibida ham
qo’llangan nisbiy so’zlar ko’rsatish olmoshlari bilan ifodalanadi.
Masalan, Donolar kengashib: “Shu qush kimning boshiga qo’nsa, o’sha
podsho bo’ladi”, - deyishibdi.(3 -sinf, “O’qish kitobi”, 10 - bet)
Bunday gaplardaega ergash gap tarkibidagi nisbiy so’z so’roq olmoshi +
yuklama bilan, bosh gap tarkibidagi kishilik olmoshi bilan ifodalangan nisbiy so’z
esa ba’zan qo’llanilmasligi ham mumkin. Lekin uningo’rni gapning mazmunidan
6
11

bo’ladi.
4) belgi - daraja bildiruvchi nisbiy so’z: qanday - shunday,qanchalik - undan
ham, qay darajada - shu darajada, nechog’lik - shu darajada, qanchalik -
shunchalik;
Masalan, Soy qanchalik tez oqsa, u shunchalik sayoz bo ‘ladi. (“Tafakkur
gulshani”)
Nisbiy so’zlarning beshinchi turini Professor M. Asqarova o’zining “Hozirgi
o’zbek adabiy tili” kitobida o’lchov - miqdor bildiruvchi nisbiy so’zlardeb kiritgan
bo’lsa, Professor M. Hamrayev o’zining “Hozirgi o’zbek tilidagi ko’rsatish
olmoshlarining funksional - semantik xususiyatlari” kitobida payt ma’nosini
ifodalovchi deyktik belgi deb kiritgan.
Professor M. Hamrayev “deyktik belgi" deganining sababi, “so’roq - javob”
juftligida kelgan olmoshlarning “nisbiy so’zlar" deyilishiga qarshi bo’lgan. Ya’ni,
“Bu atama “so’roq - javob” juftligining birinchi komponentiga to’g’ri keladi, ya’ni
bu juftlikda qo’llangan so’roq olmoshlari o’zining so’roq ma’nolarini yo’qotib,
nisbiylik kasb etadi, lekin javob tariqasida ergashgan qo’shma gapning
ikkinchiqismida qo’llanadigan ko’rsatish olmoshlari deyktik (sof ishora)
ma’nolarini yo’qotmaydi. Shu sababli bu olmoshlarni “nisbiy so’z” deb atash u
qadar to’g’ri emas. Biz bu juftlikni o’zaro munosabatga kirishgan ikkita so’zning
(bu o’rinda so’roq va ko’rsatish olmoshlari) korrelyativ juftligi tarzida tushunamiz.
Bizning fikrimizcha, bu yerda so’roq olmoshlari ishora qilinayotgan bo’lakni
ifodalasa, ko’rsatish olmoshi deyktik belgi rolini bajaradi” - deganlar.
5) o’lchov- miqdor bildiruvchi nisbiy so’zlar: qancha - shuncha, nechta -
shuncha;
Masalan, qancha ko’p gapirsa, shuncha zavq olaman.
Bizningcha,o’lchov - miqdor bildiruvchi nisbiy so’zlar belgi - daraja
bildiruvchi nisbiy so’zlarga o’xshab ketadi. Shuning uchun bu ikkala guruhni bir
guruh qilsak ham bo’laveradi.
Payt ma’ nosiniifodalovchi deyktik belgi 5
: qay vaqtda - shu vaqtda, qachon -o
5 M. Hamrayev “Hozirgi o’zbek tilidagi ko’rsatish olmoshlarining funksional-semantik xususiyatlari”, Toshkent, “Fan” nashriyoti,
5

Badiiy matnda nisbiy so’zlar vositasi bog'langan qo'shma gaplar

Купить