Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	30000UZS
Размер	337.7KB
Покупки	3
Дата загрузки	29 Октябрь 2024
Расширение	docx
Категория	Лингвистика

Badiiy matnda tobe tarkibli qoʻshma gaplar

5I BOB BADIIY MATNDA TENG TARKIBLI QO’SHMA GAPLAR
1.1 Tobe tarkibli qo`shma gaplar
Qo`shma gaplar ning umumiy lisoniy sintaktik qolipi [WPm] U [WPm]
ko`rinishiga egadir. O`zbek tilida qo`shma gaplarning, asosan, uch turi ajratiladi:
1. Teng tarkibli qo`shma gaplar (qolipi – [WPm], [WPm]).
2. Tobe tarkibli qo`shma gaplar (qolipi – [WPm] → [WPm]).
3. Mutanosib tarkibli qo`shma gaplar (qolipi – [WPm] ↔ [WPm]).
Teng tarkibli qo`shma gaplar ning mohiyati shundaki, uning tarkibiy
qismlari sanalmish sodda gap kesimlarining har biri mustaqil shakllangan bo`lib,
ularni osongina alohida sodda gaplarga aylantirib yuborish mumkin. Chunonchi,
Bormang, bormoqchimisiz? Kechasi qalin qor yog`di, biroq havo unchalik
sovimadi. Men seni deyman-u, sen kimni deysan?!
Tobe tarkibli qo`shma gaplar da ikki yoki undan ortiq sodda gaplar
shakllangan [Pm] mavjud bo`lsa-da, birinchi sodda gapning markazi mustaqil
sodda gap kesimi bo`la olmaydi. U doimo tobe gap markazini shakllantirib, o`z
mohiyatini ochishi uchun o`zidan keyin mustaqil kesimli gap bo`linishini talab
etadi. Masalan, Men qo`shiq aytsam, u tinglaydi. Ergash ko`ringan ham edi,
bolalar yugurishdi. Demak, [WPm] → [WPm] qolipidan chiqqan hosilalarda
birinchi gap shaklan va mazmunan ikkinchi bir gapga ehtiyoj sezadi, lekin
aksincha emas.
Mutanosib tarkibli qo`shma gaplar ni tashkil etuvchi sodda gaplar
kesimlarining biri ikkinchisini, ikkinchisi esa birinchisini taqozo etadi.
Ikkalasining ham kesimi nomustaqil kesim hisoblanadi. Chunonchi, Tezroq tong
otsa-yu, bog`larni, maysalarni ko`rsam. Agar Salima biznikiga kelsa edi, biz birga
borgan bo`lar edik. [WPm] ↔ [WPm] qolipli qo`shma gaplar tarkibidagi sodda
gaplarni mustaqil holda qo`llash mumkin. Biroq ular mustaqil qo`llanganda
butunlay boshqa ma‘no yuzaga chiqadi. Umumta‘lim maktablarida qo`shma gaplar
ularni bog‘lovchi vositalar asosida quyidagich tasniflab beriladi :
- ohang yordamida bog`langan qo`shma gaplar;

10tema rema
Die Frau
Das Madchen sah das Madchen
sah die Frau
[WPm,WPm] qolipli qo`shma gaplarning mohiyati Shundaki, uning tarkibiy
qismlari sanalmish sodda gaplar kesimlarining har biri mustaqil shakllangan bo`lib,
ularni osongina sodda gaplarga aylantirib yuborish mumkin:
1. Men seni o`ylayman, Shuni bilasanmi?
2. Borish kerak, borish kerak.
3. Yigitni uchratish kerak, haytovur sovib qolgandir).
4. Men seni deyman, lekin sen kimni deysan?
[WPm, WPm] tipik ko`rinishli gaplarda mustaqil kesimlik
shakli(MKSH)dagi gaplar birlashtiriladi. Birlashish intonatsion va mazmuniy
omillar asosida, ko`p hollarda bog`lovchilar vositasida amalga oshiriladi. [WPm,
WPm] tipik ko`rinishli qo`shma gaplarni tashkil etuvchi sodda gaplar orasida turli
ma‗noviy munosabatlar mavjud bo`ladi. Masalan, mazkur qolip asosidagi
O`qituvchi keldi, dars boshlandi gapida quyidagi rang-barang munosabatlar bor:
a)uzilishli birin-ketinlik; b)uzilishsiz birin-ketinlik; v)payt munosabati; g)natija
munosabati; d)sabab munosabati va hokazo. Bu munosabatlar har bir gapning
tarkibidagi [W] lar, [Pm]lar, qo`llangan bog`lovchi vositalarning ma‗no va
vazifalari bilan bog`liq bo`lib, bevosita sintaktik strukturaga daxldor emas. Chunki
bir fikrni turli sintaktik shakllarda, turli fikrlarni bir sintaktik shaklda berish
mumkin bo`ladi. Demak, [WPm, WPm] tipik ko`rinishining umumiy xususiyatini
quyidagicha belgilab olamiz. [WPm,WPm] bu mustaqil sodda gap sifatida qo`llana
oladigan birdan ortiq gapning nutqda ma‗lum bir bog`lovchi vositalar bilan o`zaro
bog`lanishi va bitta tugal ohangga, bitta gap to`xtamiga ega bo`lishidir. Ma‗lum
bo`ladiki, [WPm, WPm] [WPm U WPm] umumiy qolipining oraliq bir ko`rinishi

biriga zid bo'lsa tire qo'yiladi: Ko'z qo'rqoq—qo'lbotir (Maqol.)
5. Bog'lovchisiz qo'shma gap tarkibidagi birinchi gapningmazmuni ikkinchi
gapning mazmuniga o'xshatilsa: Vaqting ketdi—baxting ketdi. (Maqol.)
6. Bog'lovchisiz qo'shma gap tarkibidagi birinchi gap ikkinchigapdan
anglashilgan ish-harakatning payti yoki shartni bildirsa, ularorasiga tire qo'yiladi:
Yurt tinch—sen tinch. (Maqol.)
Amaliy mashqlar
Bog 'lovchisiz qo 'shma gapni sintaktik
tahlil qilish tartibi va namunalari
1. Ifoda maqsadiga ko'ra gap turi. 2. Qo'shma gap tuzilishiga ko'ra turi. 3.
Bog'lovchisiz qo'shma gap turini ko'rsatish. 4. Bog'lovchisiz qo'shma gap
qismlarining semantik munosabati. 5. Bog'-lovchisiz qo'shma gaplarda tinish
belgini izohlash. Masalan: Osmon yiroq, yer qattiq. (Maqol.) Bu gap maqsadiga
ko'ra darak gap, tuzilishi va grammatik asosining miqdoriga ko'ra qo'shma gap,
qismlarining bog'lanish va semantik munosabatiga ko'ra bog‘lovchisiz qo'shma gap
,ohang yordamida ikki soda gap o'zaro bog'langan, ular orasiga vergul qo'yiladi. 10
58-mashq. Bog'lovchisiz qo'shma gaplarni topib ularni sintaktik tahlil qilmg.
1. Quyosh qochib ketdi, olam qoraydi. (U.A.) 2. Havo juda issiq, uzoq
dalalarda, ko'kda jimlik hukm surardi.(Sh.R.) 3. Jismimiz yo'qolur—o'chmas
nomimiz (H.O.) 4. Men ko'rdim, sen ko'rmading.(Sh.R.) Ovchining so'zi she'r otar,
yigitning zo'ri yer ochar.(Maqol.) 6. Hamal kirdi—ekinlarga amal kirdi.(Maqol.)
Seni ish yengmasin, sen ishni yeng. (Maqol.) 7. Hali quyosh botmagan. uning
kechki qizg'ish nurlan barglari sarg'aydan o'riklarini, terak uchlarini lovillatib
yondirayotgandek. (S.A.)
8. Xalqqa ayting men aslo o'lganim yo'q,
Yov qo'liga taslim ham bo'lganim yo'q. (H.O.)
10
A.Abduazimova. «O‘zbek tili filologiyasi va morfologiyasi» T,1983 y.
28

33 Xulosa
«Bu yorug` olamda har bir odam o`zining mehribon ota-onasiga, ustoz va
muallimlariga nisbatan hamisha minnatdorlik tuyg`usi bilan yashaydi. Inson
hamisha umri davomida qanday yutuq va natijalarga erishmasin, qayerda, qanday
lavozimda ishlamasin, maktab dargohida olgan ta`lim-tarbiyasi uning yetuk shaxs
va malakali mutaxassis bo`lib shakllanishida ulkan ahamiyatga ega ekani
shubhasiz» deb birinchi prezidentimiz I.A.Karimov o`zlarining «Yuksak
ma`naviyat yengilmas kuch» asarlarida ta`kidlab o`tganlaridek, boshlang`ich sinf
o`qituvchilari ilk maktabga qadam qo`ygan bolani savodga, ya`ni o`qish va
yozishga o`rgatadilar.
Til millat qiyofasining bir bo‘lagi. Shu sababli hali mustaqillikka ilk
qadamlar tashlanayotgan davrdayoq ona tiliga davlat maqomi berish masalasi kun
tartibiga qo‘yilgan va bu ish amalga oshirilgan edi. Istiqlol tufayli milliy
tilshunoslikda tub burilishlar yuz berdi. Till va nutq hodisalarining farqlanishi, gap
bo‘laklari, xususan, kesim va qo‘shma gap qurilishi bilan bog‘liq ta‘limotning
o‘zgarishi mavjud ko‘pgina qoidalarni qayta ko‘rib chiqish ehtiyojini yuzaga
keltirdi. Uzluksiz ta‘limda qo‘shma gap turlarining nomlanishi, ular orasida
ishlatiladigan tinish belgilari, tobe tarkibli qo‘shma gap turlarini ajratish, qo„shma
gaplarning qurilish qoliplarini belgilash bilan bog‘liq qator muammolar yuzaga
keldi. Tilning paydo bo‘lishi masalasi insoniyatni qadimdanoq qiziqtirib keladi.
Tilning paydo bo‘lishi juda murakkabdir. Bu masala faqat tilshunoslikning emas,
boshqa ko‘p fanlarning: antropologiya, psixologiya va etnografiya kabi fanlarning
ham o‘rganish obyektidir. Tilning paydo bo‘lishi masalasi – til qachon va qayerda
paydo bo‘lgan, dastlab nechta til bo‘lgan, u yoki bu tillar qanday tuzilishda bolgan
va shu kabi savollarga hali ilmiy asoslangan mukammal javob topilgan emas. Ba‘zi
olimlarning fikricha, til taxminan besh yuz ming yillar ilgari paydo bo‘lgan.
Hozirgi tilshunoslik nuqtayi nazaridan qaralsa, narsalar bilan ularning
nomi orasida, umuman olganda hech qanday bog‘lanish yo‘q. Bu ko‘pchilik

231. Ergash gapning kesimi shart maylida bo`ladi. Masalan: Kimda gumon
bo`lsa uni ko`zdan qochirma gapi tarkibidagi ergash gap (kimda gumon bo`lsa)
bosh gapda uni to`ldiruvchisini izohlagan.
2. To`ldiruvchi ergash gap bosh gapga – ki bog`lovchisi orqali birikadi.
Masalan: Men hech bir vaqt inkor qilmaymanki, yolg`iz o`z g`arazi yo`lida ish
qiluvchi pand kishilar .. bizda ham yo`q emas. Gapi tarkibidagi yolg`iz o`zi g`arazi
yo`lida ish qiluvchi pand kishilar bizda ham yo`q emas ergash gapi bosh gapda
qo`llanmagan shuni to`ldiruvchisini izohlab, unga –ki bog`lovchisi yordamida
birikkan.
IV. Aniqlovchi ergash gap bosh gapdagi aniqlovchi vazifasidan qo`llangan
yoki qo`llanmagan so`zning ma`nosini izohlaydi.
Aniqlovchi ergash gap bosh gapga quyidagicha birikadi:
1. Ergash gap tarkibida kim, kimki, kimning kabi olmoshlar qatnishib, kesim
shart mayli shaklida bo`ladi. Masalan: Kimning ko`ngli to`g`ri bo`lsa, uning yo`li
ham to`g`ri bo`ladi.
2. Ergash gap bosh gapga ki bog`lovchisi yordamida birikadi. Bunda bosh
gap tarkibida shunday, shunaqa so`zlari keladi, ergash gap tarkibida esa bunday,
bunaqa so`zlari qatnashadi. Masalan: Shunday odamlar bo`ladiki, ularni mansab
ham, daraja ham, shon –shuhrat ham, o`zgartirmaydi.
Ayrim hollarda olmoshlar ergash gapda ham bosh gapda ham tushirilgan
bo`ladi. Masalan : Shoirlar bo`ladiki, ular kechasi yolg`iz o`qiydi.
5. Ravish ergash gapli qo`shma gap; ravish ergash gapni bosh gapga
bog`lovchi vositalar.
Ravish ergash gap bosh gapdagi voqea-hodisa yoki harakatning qay tarzda
yuzaga kelishini bildiradi. Ravish ergash gap bosh gapning kesimi orqali
beriladigan qay tarzda? qay holda? qanday qilib? kabi so`roqlaridan biriga javob
bo`ladi. Masalan: Dimog`imga alla qanday gullarning xushbuy hidi urilib, ajoyib
yoz oqshomlari esimga tushib ketdi.
Ravish ergash gap bo gapga quyidagicha bog`lanadi:

273.Yuklama vositasida bog`langan qo`shma gap.
4.Nisbiy so`zli qo`shma gap.
5.Faqat ohang bilan bog`langan qo`shma gap.
Shunday qilib, qo`shma gapning yangicha talqini gaplardagi bog`lovchi
vositalarga qarab ajratilgan.
2.2 Bog‘lovchisiz qo’shma gaplar
O'zaro bog'lovchi yoki bog'lovchi vazifasidagi vositalarsiz, faqat mazmun va
oharig jihatdan bog'langan oddiy qo'shma gap bog'lovchisiz qo'shma gap deyiladi.
Masalan: Bulbulo, keltir bahor xabarin, boyqushga qo'ygin yomon so'z
barin. (S. Sh.) Daryo bo'lib oqdim, qushbo'lib uchdim. (S.Z.)
Bog'lovchisiz qo'shma gaplar qismlarning o'zaro munosabatiga ko'ra:
1. Bog'langan qo'shma gapga sinonim bo'lgan bog'lovchisiz qo'shma gap.
2. Ergashgan qo'shma gapga sinonim bo'lgan bog'lovchisiz qo'shma gap.
3. Bog'lovchisiz qo'shma gap sinonim bo'lmagan bog'lovchisiz qo'shma
gaplarga bo'linadi.
1. Bog'langan qo'shma gaplarga sinonim bo'lgan bog'lovchisiz qo'shma gap
ikki xil munosabatni ifodalaydi:
a) payt, chog'ishtiruv: Mard bir o'lar, nomard yuz o'lar. (Maqol.)To'g'ri til
tosh yorar, egri til bosh yorar. (Maqol.)
b) zidlov munosabatini: Tig' yarasi bitar, til yarasi bitmaydi..(MaqoL) 2.
Ergashgan qo'shma gapga sinonim bo'lgan bog'lovchisizqo'shma gap: Hamal kirdi
—amal kirdi. (payt). savr kirdi—davrkirdi (payt), it huradi—karvon o'tadi
(to'siqsiz), qor yog'di—nuryog'di (o'xshatish), Har yerni qilma orzu, har yerda bor
tosh -tarozi (sabab.)
3. Bog'lovchisiz qo'shma gapga sinonim bo'lmagan bog'-lovchisiz qo'shma
gap: Tong yaqinlashib qoldi: onda -sonda xo'rozlarning qichqirig'i eshitila
boshladi. (S. Z.) Xushxabar olib keldim: garmizon yengildi, shahar o'zimiznikilar
qo'liga o'tdi.(Sh.)

9. Meni kutgil va men qaytarmanFaqat kutgil meni juda intizor.
(K.S.) lO.Daryolardan kuylab o'tardim,
Qo'shiqlarga quloq tutarman. (H.O.) 11 .Tabiat o'zgarar ming yillardan so'ng
Balki biz bilmagan giyohlar o'sar. (U.) 12. Men kulaman—hayot kuladi,
Men kulaman—kulib qarar yil. (S.A.)
Murakkab qo'shma gap
Uch va undan ortiq sodda gaplarning mazmuni va grammatik jihatdan
birikishidan tuzilgan qo'shma gap murakkab qo'shma gap deyiladi. Bu qo'shma
gapning oddiy qo'shma gaplardan farqi shundaki, agar oddiy qo'shma gaplar
tarkibida ikkita sodda gap kelsa, murakkab qo'shma gapning tarkibida uch va
undan ortiq sodda gaplar o'zaro birikib keladi. Masalan: Biz shuni yaxshi
bilamizki, millatlararo nizolar yaxsilikka olib kelmaydi. (Gazetadan.)
Yillar o'tgach, yaxshilik urug'i unib chiqadi va biz undan manfaatdor
bo'lamiz. Keltirilgan misollaming birinchisi ikkita sodda gapdan hosil bo'lgan
(oddiy qo'shma gap), ikkinchisi esa uchta sodda gapdan tuzilgani uchun murakkab
qo'shma gapdir.
Murakkab qo'shma gaplar quyidagi turlarga bo'linadi;
1.Ergashish yo'li bilan tuzilgan murakkab gaplar."
2.Bog'lanish yo'li bilan tuzilgan murakkab gaplar.
3.Bog'lovchi vositalarsiz tuzilgan murakkab gaplar.
4.Aralash yo'l bilan tuzilgan murakkab gaplar.
Ergashish yo'li bilan tuzilgan murakkab qo'shma gaplar
Tarkibidagi ikkitadan ortiq ergash gaplar mavjud bo'lib,bitta bosh gapga
tobelangan murakkab gap bir necha ergash gapli qo'shma gap deyiladi.
Bunday ergash gaplarning bosh gapga bog'lanish usuli ikki
xil: 1)to'g'ridan to'g'ri ergashish;
2)ketma -ket ergashish.
1. Ergash gaplarning har biri mazmun va grammatik jihatdan biri
ikkinchisiga tobelanmay, o'zaro teng holatda bosh gapga bog'lansa bu usul
29

32Aralash murakkab qo'shma gaplar
Shunday gaplar bir necha ko'rinishga ega:
l. Bog'lanish va ergashish yo'li bilan tuzilgan murakkab qo'shma gaplarda
sodda gaplar o'zaro bog'lanish va ergashish yo'li bilan munosabatga kirishadi.
Masalan: (1) Bahor keldi, (2) lekin havo sovuq edi, (3) chunki bu yil qish bir oz
cho 'zildi.
2. Bog'lanish yo'li bilan va bog'lovchisiz munosabatga kirishish yo'li bilan
tuzilgan murakkab gaplarda sodda gaplar munosabati turlicha bo'ladi.
(1) Tuproq semiz, (2) Suv yaxshi, (3) Havosi ochiq, (4) Quyosh esa yil bo'yi
bu yerga oshiq. (Sh.)
b-siz b- siz esa
3. Har uch munosabat asosida: bog'lanish, ergashish, bog'lovchisiz tuzilgan
murakkab qo'shma gaplarning o'zaro munosabati turlicha bo'ladi. Masalan: (1)
O'rtoq Xolnazarov, (2) ovqatga ishtahasi bo'lmay, chalqancha yotib papiros tortar
ekan. (3) u ko'z oldidan g'alati manzaralarni o'tkazdi va (4) toliqqan ko'zlari
uyquga ketdi, (5) tushiga ham shu manzaralar kirdi. (S. Ab.)4
1
2 3

Tarkibidagi predikativ birliklar (sodda gaplar) bosh va ergash holatida
bo lib, ya ni bosh va ergash gaplardan tuzilib. ergashtiruvchi bog lovchilar, birʻ ʼ ʻ
qancha fe l
ʼ shakllari, yuklama va ko makchilar, nisbiy so zlar va ʻ ʻ tobelanish ohangi
yordamida birikib, biri ikkinchisini aniqlash, to ldirish kabi vazifalarni bajaradigan
ʻ
Qo shma gap turi erga sh
ʻ gan Q. g. yoki ergash g a p l i Q. g. deyiladi. Mas: «Bir
kuni ko chada ketayotsam, Umri bir bosh uzum ko tarib kelyapti» (A. Qahhor)
ʻ ʻ
gapida-gi, «bir kuni ko chada ketayotsam» qismi
ʻ ergash gap bo lib, u bosh gapdagi ʻ
(Umri bir bosh uzum ko tarib
ʻ kelyapti) ishharakatning amalga oshish payti
(vaqti)ni aniqlab, uni to ldirmoqda, predikatdagi shaklga ko ra tobe holatda turibdi.
ʻ ʻ
Demak, bosh gap ergashgan Qo shma gap tarkibidagi
ʻ hokim kom-ponent, ya ni ʼ
ergash gap tomonidan o zi
ʻ yoki biror bo lagi ʻ aniqlanadigan, ergash gap tobe
bo ladigan
ʻ gapdir. Mas.: «Qaysi kishi ertalab shunday mashq qilsa, u dardga
chalinmaydi» gapi ega ergash gapli Qo shma
ʻ gap bo lib, ʻ undagi «udardga
chalinmaydi» qismi bosh gap hisoblanib, bosh gapning egasi ergash gap orqali
izohlanmoqda. Yoki «Shoshish kerak emas, chunki bu yil toshqin xavfi yo q»
ʻ
gapida esa «Shoshish kerak emas» bosh gap bo lib,
ʻ ergash gap bosh gapdan
anglashilgan harakatning sababini ko rsatmoqda.
ʻ Ergash gapli Qo shma ʻ gap
tarkibidagi tobe qism ergash gap hisoblanadi. Ergash gap bosh gapga er-gashib
(tobelanib), bu gapni yoki uning biror bo lagini qandaydir
ʻ (payt, o rin, sabab, ʻ
natija va b.) jihatdan aniqlab, belgilab keladi. O zbek tiliga doir mavjud
ʻ darslik va
qo llanmalarda
ʻ ergash gaplar (ergash gapli Qo shma ʻ gaplar) mazmun va
vazifalariga ko ra
ʻ 14 turga ajratiladi.
Qo shma
ʻ gap va uning turlari, Qo shma ʻ gap larning tabiati masalalari rus
va yevropa tilshunosliklari qatori o zbek
ʻ tilshunosligida ham keng, atroflicha
o rganilgan.
ʻ Bu sohada, ayniqsa, akad. G . ʻ Abdu-rahmonov va M.
Asqarovalarningxizmatlarini alohida qayd etmoq kerak. Shuningdek, A.
G ulomov, H. G oziyev, F. Kamolov, A. Azizova, H. Rustamov, E. Azlarov, A.
ʻ ʻ
Kononov, E. Grunina, X. Ab-durahmonov, A. Nurmonov, N. Mahmudov va b.
ham o zbek
ʻ tilida Qo shma ʻ gap sintak-sisini o rganish ʻ va rivojlantirishga munosib
13

22gaplarga payt, o`rin, sabab, maqsad, shart, to`siqsiz, ravish, miqdor daraja,
o`xshatish, natija ergash gaplar kiradi.
I. Ega ergash gap bosh gapning olmosh bilan ifodalangan ega bo`lganing
izohlab kim? Nima? So`roqlaridan biriga javob bo`ladi. ega ergash gap bosh gapga
quyidagicha birikadi.
1. Ergash gapning kesimi shart mayli shaklida bo`ladi. Bunda bosh gapning
egasi u , o`sha, o`zi, kabi olmoshlar bilan ifodalanadi. Masalan: Kimki birovning
payini qirqsa, o`ziniki ham qirqiladi. Kimki o`tmishni yaxshi bilsa,u hozirgi zamon
qadriga etadi.
2. Ergash gapning kesimi aniqlik maylida bo`ladi: M. Kim o`zini hurmat
qilar ekan, u boshqalarni ham hurmat qiladi.
3. Ega ergash gap bosh gapdan keyin kelib bosh gapga –ki aniqlov
bog`lovchisi orqali birikadi: Shu narsa ravshanki, o`tmishni bilmasdan turib
hozirga zamon qadriga etib bo`lmaydi.
Ba`zan ega ergash gap bosh gapdagi shakllanmagan egani izohlashi
mumkin. Masalan: Bizga ayonki, xalq o`z taqdirini o`zi yaratadi.
II. Kesim ergash gap bosh gapning olmosh bilan ifodalangan kesimini
izohlaydi.
Bunda bosh gapning kesimi vazifasida shu, shunday, shu bo`ldi, shundan
iborat, so`zlari kelib, ergash gap shu so`zlarini izohlagan holda bosh gapga – ki
bog`lovchisi yordamida birikadi. Masalan: Farqi faqat shuki men madaniy
navlarini chatishtirardim.. Hatto geografik uzoq navlarning ham madaniysini
tanlab chatishtirganman. eng yomoni shundaki, u .. odamlarni yil sayin o`tkirroq
dorilarni ishlatishga majbur qilayapti.. Do`stlikning qudrati shundan iboratki, bu
qudratli kuch har qanday to`siqni enga oladi.
III. To`ldiruvchi ergash gap bosh gapdagi olmosh bilan ifodalangan
to`ldiruvchini yoki bosh gapda qo`llanmagan to`ldiruvchini izohlaydi va bosh
gapga quyidagicha birikadi.

12QO SHMA GAP ʻ — tuzilishiga ko ra ʻ sodda gapga o xshash ikki va undan ʻ
ortiq predikativ birlikning intonatsiya va mazmun jihatidan bir butunlik hosil etishi
bilan yuzaga keluvchi gap ; gapning struktural jihatdan alohida bir turi. Qo shma
ʻ
gap tuzilishi va qurilish materialiga ko ra sodda
ʻ galdan farq qiladi. Sodda gapning
qurilish materiali so z
ʻ yoki so z ʻ birikmalari bo lsa. ʻ Qo shma ʻ gapning qurilish
materiali sodda gaplardir. Sodda gap bitta predikativ asosdan, Qo shma gap esa
ʻ
ikki va undan ortiq predika-tiv asosdan tashkil topadi. Bir qancha turkiy tillarda,
jumladan. o zbek
ʻ tilida, Qo shma ʻ gaplar qanday mazmun munosabatlarini
ifodalashi, grammatik belgilari, tuzilishi va intonatsiyasiga ko ra 3 asosiy turga
ʻ
bo linadi: bog -lovchisiz Qo shma
ʻ ʻ ʻ gap ; bog langan ʻ Qo shma ʻ gap ; ergashgan
Qo shma gap
ʻ
Tarkibidagi predikativ birliklar o zaro
ʻ bog lovchi ʻ yoki bog lovchi ʻ
vazifasidagi so z
ʻ yordamida emas, balki boshqa vositalar yordamida birikkan
Qo shma
ʻ gaplar bog lovchisiz ʻ Qo shma ʻ gap hisoblanib, bunday Qo shma ʻ gap
larda ohang muhim rol o ynaydi.
ʻ Bog lovchisiz ʻ Qo shma ʻ gaplar aksar hollarda
bog langan
ʻ va ergashgan Qo shma ʻ gaplar bilan o xshash, ʻ munosabatdoshday
ko rin-sada, ular ana shu
ʻ turdagi gaplarning bog lovchisiz ʻ varianti emas, balki
Qo shma gap larning alohida turi hisoblanadi: «Saodatxon eshikni ochib yubordi,
ʻ
uyga muzday kuz havosi kirdi» (S. Zunnunova ). «Sultonmurod o zini
ʻ chetga
olishga tirishdi, xalq to lqini
ʻ uni surib ketdi» ( Oybek ) 6
.
Tarkibidagi predikativ birliklar o zaro
ʻ teng bog lov-chilar ʻ yordamida
birikkan (teng aloqali) Qo shma gaplar bog langan Qo shma gap deyilib, uning
ʻ ʻ ʻ
tarkibiy qismlari shaklan mustaqil ko rinsa-da, maz-munan va tuzilish jihatdan bir
ʻ
butunlikni tashkil etadi. Mas: « Bahor keldi va gullar ochildi». «Dil-afro z chindan
ʻ
ham o zgargan. Ammo o ktam kulgusi, quralai ko zlarining kibrona boqishi o sha-
ʻ ʻ ʻ ʻ
o sha edi»
ʻ (O . ʻ Hoshimov ) 7
.
6
O .
ʻ Hoshimov
7
Oybek

30to'g'ridan to'g'ri ergashish deyiladi. Masalan: Mana bu kanal bitsa, yangi yer
ochilsa, paxta ham ko'payadi. Bahor kelsa, gullar ochilsa, yana avvalgiday tabiat
gullar. (H.O.)
Bunday yo'l bilan ergashish ikki xil bo'ladi:
1. Uyushiq ergash gaplar.
2. Uyushmagan ergash gap.
Uyushiq ergash gaplar tarkibidagi sodda gaplar bir xil so'roqqa javob beradi
va bir turdagi ergash gap bo'ladi. Masalan: Kim o'ylasa onalarni, vatanni, kim
mehnat qilsa, unda inson fazilati bor. Uyushmagan ergash gaplar tarkibidagi sodda
gaplar har xil so'roqqa javob beradi. Masalan: Tashqari hali yorug' bo'lsa-da, eshik
yopilgani uchun, derazasiz hujra qop-qorong'i edi.(O.) 11
Har bir ergash gap to'g'ridan -to'g'ri bosh gapga bog'lanmasdan ikkinchisiga
bog'lanib, keyin bosh gapga bog'lansa ketma-ket ergashish deyiladi. Masalan:
Yillar o'tib, qancha suvlar oqib o'tsa ham, inson o'z ustozini unitmaydi.
Sulton daraxt bo'lsa, raiya tomir.
Tomirdan, ey o'g'lim, daraxt kuch olur (S.Sh.)
11
R.Ikromov,A.Azizova,D.Muhammedova. «O‘zbek tili» T,1983 yil .

Bog'lovchisiz qo'shma gap qismlari kesimlarning qanday ifodalanishiga
ko'ra ikki xil: l.Bir xil qismlardan tuzilgan bog'lovchisiz qo'shma gap. Masalan:
Quyosh daraxt orqasiga cho'kdi, dala qoraydi.(P. T.) Daryo ketar tosh qolar, o'sma
ketar qosh qolar. (Maqol.)
2. Turli xildagi qismlardan tuzilgan bog'lovchisiz qo'shma gap:Bilib turibsiz,
men hech narsa deganim yo'q. Havasim kuchli.o'ylarim, xayollarim dunyo-dunyo.
(O.)
Bog'lovchisiz qo'shma gaplarda tinish belgilarining ishlatilishi
Bog'lovchisiz qo'shma gaplarda tinish belgilari quyidagicha ishlatiladi: 1.
Bog'lovchisiz qo'shma gap tarkibidagi mazmun jihatdan bir-binga yaqin bo'lgan,
bir paytda yoki ketma-ket bo'lgan voqea hodisalami ifodalagan sodda gaplar
orasiga vergul qo'yiladi. Masalan: Sizning iste'dodingizni bilaman, sizga hurmatim
hamisha baland. (O.)
Bog'dagi meva daraxtlari gullagan. havodan bol isi anqiydi. (M. Osim.)
Tong otdi, quyosh charaqlab chiqdi. Kecham tong otdi, kuldi bahorim. (Qo'shiq.)
Kuy ayj ida uzilmasin tor,
She'r avjida sinmasin qalam. (E.V.)
2. Bog'lovchisiz qo'shma gap tarkibidagi sodda gaplar mazmunjihatidan
qisman mustaqil bo'lsa, yoki vergul ishlatilgan bo'lsa,qo'shma gap tarkibidagi
sodda gap bir-biridan nuqtali vergul bilanajratiladi.
Masalan: Pag'a -pag'a mayin qor osmondan yog'ilib turadi; shamolning
sekin, bo'g'iq guvillashi eshitiladi. (S.Z.) Shinel jiqqa ho'l, Bektemirning yuzidan
tomchilab quyilar edi.
3. Bog'lovchisiz qo'shma gap tarkibidagi ikkinchi gap birinchigapning biror
bo'lagini izohlasa, uning mazmunini to'ldirsa, soddagaplar orasiga ikki nuqta
qo'yiladi. Masalan: Gunor butun yuragibilan Yo'lchiga maftun: uning ko'ksini
baxtsiz sevgi hasrati va ayriliqlim-lim to'ldirgan. (0.) Siz menga ayting: yuqori
hosil olish uchunkurashni nimadan boshlamoqchisiz. (O.)
4. Bog'lovchisiz qo'shma gap tarkibidagi sodda gaplarningmazmuni bir-
27

31Bog'lanish yo'li bilan tuzilgan murakkab qo'shma gap.
Bunday qo'shma gaplar tarkibidagi sodda gaplar o'zaro bog'lovchi yoki
bog'lovchi vazifasidagi so'zlar yordami bilan birikadi. Masalan: 1) Bahor keldi, 2)
Lekin havo uncha ochilganicha yo'g'-u. 3) daraxtlar kurtak ota boshladi.
Bunday gaplar (bog'la) bog'langan qo'shma gaplarga o'xshasa-da, lekin
sodda gaplarning miqdori jihatidan farq qiladi. ya'ni sodda gaplar miqdori ko'p
bo'ladi.
Bog'lovchi vositasiz tuzilgan murakkab qo'shma gaplar.
Bunday murakkab qo'shma gaplar o'z tarkibidagi sodda gaplarning o'zaro
bog'lanish usuli, sodda gaplarning tuzilish va ma'no munosabati jihatidan
bog'lovchisiz qo'shma gaplardan deyarli farqlanmaydi, faqat bu gaplarda sodda
gaplarning o'zaro munosabati biroz murakkabroq bo'ladi. Bu belgilarni
quyidagicha izohlash mumkin.
1. Sodda gaplar teng munosabatda bo'ladi. Masalan:
(1). Boshimga bolishlar botdi, (2) sen kelmading, (3) Yurakka nolishlar
botdi, (4) sen kelmading. (Qo'shiq.)
2. Sodda gaplarning bin boshqalarga nisbatan alohida vaziyatgaega bo'ladi.
Masalan:
(1)Tong chog'i tun bilan kunduz uchrashdi,
(2)Tunda armon bilan yulduz uchrashdi,
(3)Bahor bilan kuzak baxt qush uchrashdi,
(4)Toshlar uchrashdilar, biz uchrashmadik. (U.A.)
3. Ba'zi hollarda gaplar juft -juft holda o'zaro birikadilar.(1) Qahraton
o'tkinchi - (2) tunmoq o'tkinchi,
(3) Bahor o'tkinchi - (4) unmoq o'tkinchi,
(5) Yoz ham o'tkinchi - (6) to'lmoq o'tkinchi,
(7) Faqat kuzak cheksiz - (8) so'lmoq cheksiz. (U. A.)

6- bog`lovchilar yordamida bog`langan qo`shma gaplar;
- yuklamalar vositasida bog`langan qo`shma gaplar;
- nisbiy so`zlar bilan bog`langan qo`shma gaplar;
- kesimlik so`zlari bilan bog`langan qo`shma gaplar.
Qo`shma gaplarni uyushiq kesimli sodda gaplardan ( Salima o`tirar, turar va
yig`lab chopar edi; Sotuvchi do`kondagi kitoblardan uch-to`rttasini artib, o`qib
chiqdi kabi) hamda sodda va qo`shma gaplar orasidagi «oraliq uchinchi» uyushgan
gaplardan ( Bahor kelar, dala ishlari qizib ketar edi kabi) farqlash lozim.
Gapning aktual bo`linishi. Nutq xusuiylik tabiatiga egaligi sababli gapda
ishtirok etayotgan so`zshakllar tartibi bir qadar erkindir. Biroq bu «erkinlik» hech
qachon umumiy lisoniy qonuniyatlar doirasidan chetga chiqolmaydi. Nutq qaysi
uslubdaligiga ko`ra, so`zlovchining maqsadi asosida gap tarkibidagi so`zshakllar
umumiy tartibga ega bo`ladi. Bundan tashqari, nutqiy bosqichdagi istalgan gap
mazmunan ma‘lum voqelikni ifodalash bilan birga, so`zlovchi axborotni nima
maqsadda uzatayotganligini ham bildiradi.
Chunonchi, Salima universitetdan qaytdi gapida muayyan shaxsning (ya‘ni
Salimaning ) universitetdan qaytishi voqeligi xabar qilingan, bu birinchidan.
Ikkinchi jihatdan e‘tibor qaratsak, gapda so`zlovchining tinglovchiga Salimaning
qaerdan qaytganligi haqidagi ma‘lumotni yetkazish maqsadi ham aks etganligi
seziladi. Shunga ko`ra, ushba gap Salima qaerdan qaytdi? so`rog`iga javob bo`la
oladi. Agarda shu gapni Universitetdan Salima qaytdi shaklida o`zgartirsak, gapda
ifodalangan voqelik mazmuni o`zgarishsiz qoladi, ya‘ni Salima unversitetdan
qaytdi – Universitetdan Salima qaytdi gaplari bir xil. Biroq, ikkinchi gapda
so`zlovchining axborot maqsadi Universitetdan kim qaytdi? savoli orqali
muayyanlashadi. Birinchi gapda harakatning yo`nalishi, ikkinchi gapda
harakatning bajaruvchisi axborot maqsadini xarakterlaydi. Gapning axborot

241) ravish ergash gapning kesimi ravishdoshning –b (ib) qo`shimchasi bilan
shakllanadi: Quyosh botib, poyonsiz chul birdan xuvillab qoldi.
2) ravish ergash gapning kesimi ravishdoshning bo`lishsiz shakli – may, -
masdan shaklida keladi: Sabrim chidamay, yuqoriga intildim.
3) deb, deya yordamchilari orqali bog`lanadi: Baxting bor deb, esadi ellar.
Deb, deya so`zlari «Ko`chirma gap muallif gapi» tarzida tuzilgan o`zga gap
tarkibida qo`llanadi, bu bog`lanish ravish ergash gapli qo`shma gap tarzida ham
keladi. Bunda ko`chirma gap ergash gap vazifasida,muallif gapi bosh gap
vazifasida keladi.
Ravish ergash gap yuqorida sanab o`tilgan bog`lanishlarda bosh gapdan
oldin kelgan.
6. Miqdor -daraja gapli qo`shma gap; miqdor-daraja ergash gapni bosh
gapga bog`lovchi vositalar.
Miqdor- daraja ergash gap bosh gapdagi voqea –hodisa, harakatning qay
miqdorda, qay darajada bajarishini bildiradi. Miqdor-daraja ergash gap bosh gap
orqali beriladigan qancha? qay darajada? kabi so`roqlardan biriga javob bo`ladi.
Masalan: Zulmat qancha quyuuq bo`lsa, yulduz shuncha ravshan charaqlaydi.
Miqdor-daraja ergash gap bosh gapga quyidagicha bog`lanadi:
1. Felning-sa shart mayili shakli orqali : egrini to`g`rilash qancha qiyin
bo`lsa, to`g`ri ko`ngilga egri gapning singishi ham shunchalik qiyin bo`larkan.
Misollardan ayonki, miqdor daraja ergash gap tarkibida qancha, qanchalik,
nechog`lik kabi nisbiy so`zlar bosh gap tarkibida esa unga mos ravishda shuncha,
ushancha, shunchalik, kabi nisbiy so`zlar ishtirok etadi.
2. –ki aniqlov bog`lovchisi orqali:
Miqdor-daraja ergash gapli qo`shma gap qismlari felning – sa shart mayili
shakli orqali bog`langanda, miqdor daraja ergash gap bosh gapdan oldin: – ki
aniqlov bog`lovchisi orqali bog`langanda, bosh gapdan keyin keladi.
O`xshatish ergash gapli qo`shma gap o`xshatish ergash gapni bosh
gapga bog`lovchi vositalar . O`xshatish ergash gapli qo`shma gaplarda bosh

18nasihatlar».) Burni, qoshi, yana allaqaeri otasiga o`xshaydi, lekin Akbarov ham bir
vaqtlar o`g`ilday ajinsiz, quyuq qora sochi bo`lganini tasavvur etish qiyin edi.
(P.Qodirov.)
Ayiruv bog`lovchilari (yo, yoki, yoxud, gox..gox, dam..dam,
ba`zan...ba`zan..,) yordamida tuzilgan bog`langan qo`shma gapda birini tanlash
lozim bo`lgan yoki galma-gal ruy beradigan voqea- hodisalar ifodalanadigan
qismlar birikadi.
A) yo (yo..,),yo.., yo bo`lmasa, yoki (yoki..,yoki) yo...,yoki; xoh.., xoh,
bog`lovchilari birini tanlash lozim bo`lgan voqea- hodisalarni ifodalovchi
qismlarini birlashtiradi. Masalan: Yo ko`k unga o`z sirlarini ochishni tilamas, yo
uning aql ko`zgusi xiralashib qolgan.
B) goh.., goh; dam..., dam; ba`zan..., ba`zan bog`lovchilari galma- gal ruy
beradigan voqea-hodisalarni ifodalovchi qismlarini bog`laydi. Masalan: Ba`zan oy
zarrin kokillarini er yuziga yoyib yuboradi, ba`zan bulut oy yuzini qoplab oladi.
(Oybek)
Teng bog`lovchilari vazifasidagi yuklamalar yordamida tuzilgan bog`langan
qo`shma gaplar qismlaridan bir paytda yoki ketma- ket ruy beradigan voqea-
hodisalar yoxud mazmunan zid bo`lgan voqea-hodisalar anglashilib turadi.
Bunda –u(yu),-da, na..na yuklamalari biriktiruv bog`lovchilarining
vazifasini, –u (-yu) yuklamasi zidlov bog`lovchilari vazifasini bajaradi. Masalan:
Oyko`l ilgari alohida xo`jalik edi-yu, kattagina irodasi bor edi.(P.Kodirov) Ikki
tomondagi kitoblarga to`lab turadigan qubbali javonlarda na bir kitob bor, na bir
qo`lyozma bor. (O.Yoquvov).
Bo`lsa, esa so`zlari vositasida tuzilgan bog`langan qo`shma gap qismlaridan
bir vaqtda yoki ketma-ket ruy beradigan voqea-hodisalar qiyoslanishi anglashiladi.
Masalan: Oliy himmatli kishi, mard odam bir lahzada do`st orttiradi, pastkash esa
necha yillik oshganligini bir lahzada barbod qiladi.
Bog`langan qo`shma gapda tinish belgilarining ishlatilishi.

11sifatida lison va nutqqa daxldor bo`ladi. [WPm,WPm] tipik qurilishli gaplar [W]
va [Pm], shuningdek, (S) xususiyatlariga ko`ra farqlanadi. 1.[W] va [Pm] qismlari
aynan bo`lgan gaplar: 1.E, keling, xola, keling. (A. qahhor.)2.Bo`ldi, bo`ldi, mana
hal, xola (S.Abd.) 3.Bevaqt hazon bo`lmay har kim YAshab o`tsin dunyoda.
Onajonim, har kim oshin Oshab o`tsin dunyoda (A.O.) 4.Odamlar o`tdilar bir vaqt,
bir zamon O`tdilar eng oddiy baxtdan ham yiroq. (A.O.) [W] qismi bir xil, [Pm]
qismi har xil bo`lgan gaplar: 1.Siz bilmaysiz, bilolmaysiz ham («Sharq yulduzi») 5
2.Siz Chidab o`tirdingizmi, Chidadingizmi? (SH.Xolmirzaev) 3.Bormang,
bormoqchimisiz? (S. Nurov). [S] lari bir xil, [W]lari bir xil, lekin [Pm]lari har xil
bo`lgan takror gaplar: 1.Menga nima bo`ldi, nima bo`lgan edi-ya? 2.Nega endi
bo`lmas ekan, bo`lgan edi, bo`ldi,-dedim shoshib-pishib. (X.To`xtaboev.)
3.qutursa, quturgandir, erga tekkandan keyin quturmaydi. (S.Ahmad).4.Voy
xotinni sizlar olasizmi, siz olmoqchimisiz. (S. Ahmad.) [S] lari va [W]lari har xil,
[Pm] lari bir xil bo`lgan gaplar: 1.Sen hech bir gazit-pazit o`qiysanmi, uqiganmiz
biz ham. (A. Hatamov). 2.O`ldirding, o`laman, devona. (Sh.Xolmirzaev.) 3.Bunaqa
ot senga bitmagandi, bitkulik qilmasin ham. (A.Qo`shshayev.) 4.Siz meni
bilmaysiz, men sizni bilaman. (Sh.Xolmirzaev) [WPm,WPm] tipik ko`rinishli
gaplarni ular kengaytiruvchilarining xususiyatlari (tuzilishi, ifodalanishi),
bog`lovchi vositalarining xossalari asosida ham yanada kengroq va batafsilroq
tavsiflash mumkin. Tayanch tushunchalar: sintaktik aloqa, teng aloqa, teng tarkibli
qo`shma gaplar, teng tarkibli qo`hsma gaplar LSQi.
1.2 Teng tarkibli qo`shma gaplarning mohiyati
Teng tarkibli qo'shma gaplar [ WPm , WPm ] = QG lisoniy sintaktik qolipi
asosida yuzaga keladi .[ WPm , WPm ] qurilmali qo'shma gaplar kesimlarning har
biri mustaqil shakllangan bo'lib , ularni osongina sodda gaplarga aylantirib
yuborish mumkin .5―
S h a r q y u l du z i ‖ g a z i t a s i 2014 y

20kesimi tarkibida keladi yoki undan so`ng qo`shiladi. Masalan: O`z darajangga
munosib o`ringa bilib o`tirsang, bu o`rindan seni hech kim qo`zg`atolmaydi. (Oz-
oz o`rganib dono bo`lur.) gapida ergash gapni bosh gapga biriktiruvchi vosita (-sa)
ergash gapning kesimi tarkibida kelgan.
Ergashgan qo`shma gap tarkibidagi ergash gap bosh gapga quyidagi
vositalar orqali birikadi:
1. Ergashtiruvchi bog`lovchilar (shuning uchun, shu sababli, shu tufayli,
chunki, negaki, toki, go`yo,-ki) yordamida: Shunday odamlar bo`ladiki, ularni
mansab ham, daraja ham, shon-shuhrat ham o`zgartirmaydi. (G`.G`ulom) Nafas
olmay quloq tutgan kishi muttasil shovillagan tovush eshitadi,go`yo olisda shivalab
yomg`ir yog`ayotgandek.(S.Ahmad)
2. Ko`makchilar (fe`l formalaridan so`ng kelgan) yordamida: Toshtemir
shaharga ketgandan keyin Sodiq ota qiziga hech narsa demadi. (G`.G`ulom) eshik
ortiqcha tor bo`lgani uchun, ot siqilibgina o`tdi..(A.Qodiriy)
3. Yuklamalar yordamida: Osmonda bulutlar paydo bo`lganidanmi, dengiz
motam tutayotgan ayolga o`xshardi. (O`.Umarbekov)
4. Nisbiy so`zlar yordamida: Odamlar uchun xotirada saqlash qanchalik zarur
bo`lsa, ba`zan unutish sham shunchalik zarur.(Oz-oz o`rganib dono bo`lur).
5. Sifatdosh shakli hamda kelishik affiksi yordamida: Ota-onalarimiz qarib
qolganda, ularga mehr-muhabbat tuyg`ularimizni baxsh etmog`imiz lozim.(Oz-oz
o`rganib dono bo`lur)
6. Fe`lning ravishdosh yordamida: Nasiba chiqib ketgach, Buvsara opa sekin
kosaga nazar tashladi.(San`at Mahmudova) Qalin qorlar erib, o`tlar ko`karib qoldi.
(Ch.Aytmatov)
7. Fe`lning shart mayli formasi yordamida: Diqqat bilan quloq solsangiz,
uning bulbulga taqlid qilayotganini sezasiz.(G`.G`ulom) Oilada hamjihatlik
bo`lmasa, uni baxsh tashlab ketar.(Maqol)

7yetkazish vazifasi nuqtayi nazaridan tuzilishi aktual bo`linish deyiladi. Aktual
tuzilmaning tarkibiy qismlari aktual bo`laklar hisoblanadi 2
.
Aktual bo`laklar gap ifoda asosi va ifoda yadro laridan iborat bo`ladi.
Gapda ifodalangan fikrning ma‘lum qismi, ya‘ni ifoda asosi tema (ma‘lum
demakdir) va noma‘lum qismi, ya‘ni ifoda yadrosi rema (yangilik demakdir) deb
ham yuritiladi. Gapning rema qismi kommunikativ (axborot yetkazish) nuqtayi
nazaridan ahamiyatli bo`ladi. Savol har doim remani aniqlash uchun beriladi.
Gapning tema qismi ma‘lum bo`lganligi sababli u so`roq gap tarkibida aynan
takrorlanadi. Quyida ba‘zi sodda gaplarning tema-rematik, ya‘ni aktual
bo`linishiga diqqat qiling:
tema rema
Salima (qayerdan?) universitetdan qaytdi
Universitetdan (kim?) Salima qaytdi
Bahorda (nimalar?) gullar ochiladi
Gullar (qachon?) bahorda ochiladi
Karim (nimani?) kursini tuzatmadi
Kursini (kim?) Karim tuzatmadi
Gapning aktual bo`linishi gapning shakliy bo`linishiga qarama-qarshi turadi.
Agar shakliy (formal) bo`linishda gap tarkibidagi grammatik element (kesim, hol,
to`ldiruvchi, aniqlovchi kabi)larga e‘tibor qaratilsa, aktual tuzilmada gapning
ma‘no jihatdan bo`linishi nazarda tutiladi. Aktual bo`linishda fikr ma‘lumdan
noma‘lumga qarab boradi. Aktual bo`linish gapning formal bo`linishi bilan mos
kelishi ham, kelmasligi ham mumkin 3
. Chunonchi, Ikki dugona olimpiadada g`olib
bo`lishdi; Chekish mumkin emas gaplarida ikki dugona va chekish tema bo`lib
2
R.Ikromov,A.Azizova,D.Muhammedova. «O‘zbek tili» T,1983 yil.
3
A.G‘ulomov,M.Asqarova.Hozirgi o‘zbek tili T,1987 yil.

$9Anglatilayotgan fikr xarakteriga qarab bir gap turlicha aktual bo`linishi mumkin: Karim / musobaqada g`olib chiqdi – Karim musobaqada / g`olib chiqdi kabi. Gapning aktual bo`linishini rus, ingliz, nemis, fransuz kabi tillarda ham kuzatish mumkin. Odatda, bu tillarda tema-rematik bo`linish gapning formal bo`linishi bilan mos kelmaydi. Masalan: rus tilida tema rema Smex pobejdaet grust. Grust Moyo lyubimoe derevo – Beryoza – pobejdaet smex. beryoza. moyo lyubimoe derevo. Poezd podxodit k vokzalu. K vokzalu podxodit poezd. Keltirilgan misollarda, jumladan, birinchi gapda tema bo`lib kelgan smex so`zi imenetelnыy padej ko`rinishida, rema – grust so`zi esa vinitelnыy padej shaklini olgan. Axborot maqsadi deyarli o`zgarmagan Grust pobejdaet smex gapida esa, tema ( grust ) imenitelnыy padej, rema ( smex ) vinitelnыy padej shakliga ega bo`lgan va hokazo. Yoki ingliz tilida: The ball hit the boy (Koptok bolani yiqitdi) - The ball (tema) – hit the boy (rema) . The boy hit the ball (Bola koptokni yiqitdi (qo`lidan tushurdi degan ma‘noda ) – The boy (tema) – hit the ball (rema). Nemis tilida: Die Frau sah das Madchen (Ayol kishi qizni ko`rdi) – Das Madchen sah. Qiyoslangan gaplarda tema-rematik bo`linish shakliy bo`linishga mos kelmaganligini ko\rish mumkin.$