Ro'yxatga olish sanasi 29 Oktyabr 2024
96 SotishBadiiy matnda tobe tarkibli qoʻshma gaplar
![5I BOB BADIIY MATNDA TENG TARKIBLI QO’SHMA GAPLAR
1.1 Tobe tarkibli qo`shma gaplar
Qo`shma gaplar ning umumiy lisoniy sintaktik qolipi [WPm] U [WPm]
ko`rinishiga egadir. O`zbek tilida qo`shma gaplarning, asosan, uch turi ajratiladi:
1. Teng tarkibli qo`shma gaplar (qolipi – [WPm], [WPm]).
2. Tobe tarkibli qo`shma gaplar (qolipi – [WPm] → [WPm]).
3. Mutanosib tarkibli qo`shma gaplar (qolipi – [WPm] ↔ [WPm]).
Teng tarkibli qo`shma gaplar ning mohiyati shundaki, uning tarkibiy
qismlari sanalmish sodda gap kesimlarining har biri mustaqil shakllangan bo`lib,
ularni osongina alohida sodda gaplarga aylantirib yuborish mumkin. Chunonchi,
Bormang, bormoqchimisiz? Kechasi qalin qor yog`di, biroq havo unchalik
sovimadi. Men seni deyman-u, sen kimni deysan?!
Tobe tarkibli qo`shma gaplar da ikki yoki undan ortiq sodda gaplar
shakllangan [Pm] mavjud bo`lsa-da, birinchi sodda gapning markazi mustaqil
sodda gap kesimi bo`la olmaydi. U doimo tobe gap markazini shakllantirib, o`z
mohiyatini ochishi uchun o`zidan keyin mustaqil kesimli gap bo`linishini talab
etadi. Masalan, Men qo`shiq aytsam, u tinglaydi. Ergash ko`ringan ham edi,
bolalar yugurishdi. Demak, [WPm] → [WPm] qolipidan chiqqan hosilalarda
birinchi gap shaklan va mazmunan ikkinchi bir gapga ehtiyoj sezadi, lekin
aksincha emas.
Mutanosib tarkibli qo`shma gaplar ni tashkil etuvchi sodda gaplar
kesimlarining biri ikkinchisini, ikkinchisi esa birinchisini taqozo etadi.
Ikkalasining ham kesimi nomustaqil kesim hisoblanadi. Chunonchi, Tezroq tong
otsa-yu, bog`larni, maysalarni ko`rsam. Agar Salima biznikiga kelsa edi, biz birga
borgan bo`lar edik. [WPm] ↔ [WPm] qolipli qo`shma gaplar tarkibidagi sodda
gaplarni mustaqil holda qo`llash mumkin. Biroq ular mustaqil qo`llanganda
butunlay boshqa ma‘no yuzaga chiqadi. Umumta‘lim maktablarida qo`shma gaplar
ularni bog‘lovchi vositalar asosida quyidagich tasniflab beriladi :
- ohang yordamida bog`langan qo`shma gaplar;](https://docx.uz/documents/018509d8-32eb-4534-8faf-d6d45824ef50/page_5.png?v=1)
![10tema rema
Die Frau
Das Madchen sah das Madchen
sah die Frau
[WPm,WPm] qolipli qo`shma gaplarning mohiyati Shundaki, uning tarkibiy
qismlari sanalmish sodda gaplar kesimlarining har biri mustaqil shakllangan bo`lib,
ularni osongina sodda gaplarga aylantirib yuborish mumkin:
1. Men seni o`ylayman, Shuni bilasanmi?
2. Borish kerak, borish kerak.
3. Yigitni uchratish kerak, haytovur sovib qolgandir).
4. Men seni deyman, lekin sen kimni deysan?
[WPm, WPm] tipik ko`rinishli gaplarda mustaqil kesimlik
shakli(MKSH)dagi gaplar birlashtiriladi. Birlashish intonatsion va mazmuniy
omillar asosida, ko`p hollarda bog`lovchilar vositasida amalga oshiriladi. [WPm,
WPm] tipik ko`rinishli qo`shma gaplarni tashkil etuvchi sodda gaplar orasida turli
ma‗noviy munosabatlar mavjud bo`ladi. Masalan, mazkur qolip asosidagi
O`qituvchi keldi, dars boshlandi gapida quyidagi rang-barang munosabatlar bor:
a)uzilishli birin-ketinlik; b)uzilishsiz birin-ketinlik; v)payt munosabati; g)natija
munosabati; d)sabab munosabati va hokazo. Bu munosabatlar har bir gapning
tarkibidagi [W] lar, [Pm]lar, qo`llangan bog`lovchi vositalarning ma‗no va
vazifalari bilan bog`liq bo`lib, bevosita sintaktik strukturaga daxldor emas. Chunki
bir fikrni turli sintaktik shakllarda, turli fikrlarni bir sintaktik shaklda berish
mumkin bo`ladi. Demak, [WPm, WPm] tipik ko`rinishining umumiy xususiyatini
quyidagicha belgilab olamiz. [WPm,WPm] bu mustaqil sodda gap sifatida qo`llana
oladigan birdan ortiq gapning nutqda ma‗lum bir bog`lovchi vositalar bilan o`zaro
bog`lanishi va bitta tugal ohangga, bitta gap to`xtamiga ega bo`lishidir. Ma‗lum
bo`ladiki, [WPm, WPm] [WPm U WPm] umumiy qolipining oraliq bir ko`rinishi](https://docx.uz/documents/018509d8-32eb-4534-8faf-d6d45824ef50/page_10.png?v=1)
![11sifatida lison va nutqqa daxldor bo`ladi. [WPm,WPm] tipik qurilishli gaplar [W]
va [Pm], shuningdek, (S) xususiyatlariga ko`ra farqlanadi. 1.[W] va [Pm] qismlari
aynan bo`lgan gaplar: 1.E, keling, xola, keling. (A. qahhor.)2.Bo`ldi, bo`ldi, mana
hal, xola (S.Abd.) 3.Bevaqt hazon bo`lmay har kim YAshab o`tsin dunyoda.
Onajonim, har kim oshin Oshab o`tsin dunyoda (A.O.) 4.Odamlar o`tdilar bir vaqt,
bir zamon O`tdilar eng oddiy baxtdan ham yiroq. (A.O.) [W] qismi bir xil, [Pm]
qismi har xil bo`lgan gaplar: 1.Siz bilmaysiz, bilolmaysiz ham («Sharq yulduzi») 5
2.Siz Chidab o`tirdingizmi, Chidadingizmi? (SH.Xolmirzaev) 3.Bormang,
bormoqchimisiz? (S. Nurov). [S] lari bir xil, [W]lari bir xil, lekin [Pm]lari har xil
bo`lgan takror gaplar: 1.Menga nima bo`ldi, nima bo`lgan edi-ya? 2.Nega endi
bo`lmas ekan, bo`lgan edi, bo`ldi,-dedim shoshib-pishib. (X.To`xtaboev.)
3.qutursa, quturgandir, erga tekkandan keyin quturmaydi. (S.Ahmad).4.Voy
xotinni sizlar olasizmi, siz olmoqchimisiz. (S. Ahmad.) [S] lari va [W]lari har xil,
[Pm] lari bir xil bo`lgan gaplar: 1.Sen hech bir gazit-pazit o`qiysanmi, uqiganmiz
biz ham. (A. Hatamov). 2.O`ldirding, o`laman, devona. (Sh.Xolmirzaev.) 3.Bunaqa
ot senga bitmagandi, bitkulik qilmasin ham. (A.Qo`shshayev.) 4.Siz meni
bilmaysiz, men sizni bilaman. (Sh.Xolmirzaev) [WPm,WPm] tipik ko`rinishli
gaplarni ular kengaytiruvchilarining xususiyatlari (tuzilishi, ifodalanishi),
bog`lovchi vositalarining xossalari asosida ham yanada kengroq va batafsilroq
tavsiflash mumkin. Tayanch tushunchalar: sintaktik aloqa, teng aloqa, teng tarkibli
qo`shma gaplar, teng tarkibli qo`hsma gaplar LSQi.
1.2 Teng tarkibli qo`shma gaplarning mohiyati
Teng tarkibli qo'shma gaplar [ WPm , WPm ] = QG lisoniy sintaktik qolipi
asosida yuzaga keladi .[ WPm , WPm ] qurilmali qo'shma gaplar kesimlarning har
biri mustaqil shakllangan bo'lib , ularni osongina sodda gaplarga aylantirib
yuborish mumkin .5―
S h a r q y u l du z i ‖ g a z i t a s i 2014 y](https://docx.uz/documents/018509d8-32eb-4534-8faf-d6d45824ef50/page_11.png?v=1)
BADIIY MATNDA TOBE TARKIBLI QOʻSHMA GAPLAR
Mundarija
I BOB BADIIYMATNDA TENG TARKIBLI QO‘SHMAGAPLAR................. 5
- Tobe tarkibli qo`shma gaplar........................................................................ 5
- Teng tarkibli qo`shma gaplarning mohiyati.................................................. 11
II BOB BOG‘LANGAN VA BOG‘LOVCHISIZ QO‘SHMAGAPLAR............ 17