Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	15000UZS
Размер	63.2KB
Покупки	7
Дата загрузки	14 Август 2024
Расширение	docx
Категория	Лингвистика

Badiiy matnda yuklamalar vositasida bog’langan qo’shma gaplar

turadigan, navbatma -navbat yuzaga keladigan birdan ortiq voqea -hodisa yoki
harakatni ifodalab, semantik jihatdan ayiruv va ichki zidlik, izoh, qiyos, gumon,
shart kabi ma’no munosabatlarni ifodalaydi 4
.
1. Bir.., dam.., ba’zan.., goh..bog’lovchilari bilan shakllangan qo’shma gaplar
ketma-ket sodir bo’lgan voqealarni ifodalab, semantik jihatdan zidlik va izoh
ma’no munosabatlarini anglatadi. Masalan: Dam jahlim chiqadi, dam kulgim
qistaydi. (O.)
2. Yo, yoki, bo’lmasa ayiruv bog’lovchili bog’langan qo’shma gaplarda voqea-
hodisalardan faqat birining sodir bo’lishi aks etadi hamda qiyos, gumon, shart
ma’no munasabatlari ifodalanadi. Masalan: Mayli siz keting bu shahardan, yoki biz
ko’chib ketamiz. (A.Q.)
Inkor bog’lovchili bog’langan qo’shma gaplar. Bunday qo’shma gaplarda inkor
munosabati ifodalanadi. Qo’shma gap qismlari na... inkor yuklama-bog’lovchisi
yordamida bog’lanadi. Bu bog’lovchi qo’shma gap qismlarining boshida
takrorlanib kelib, yuzaga chiqmagan voqea-hodisalarni ifodalovchi gaplarni o’zaro
biriktirib, bog’langan qo’shma gapni hosil qiladi. Masalan:... Na adresi bor,
familiyasi bor, na pochta muhri. (As.M.)
Inkor bog’lovchili qo’shma gaplarning kesimlari, odatda, tasdiq shaklida bo’ladi.
Ba’zi hollarda ma’noni kuchaytirish uchun gap kesimi inkor shaklda ham
qo’llanadi. Masalan:...Bu haqda na Kimsanoy bir narsa deya olmadi, na Anzirat
xola. (A.Q.)
Inkor bog’lovchili bog’langan qo’shma gaplarning kesimlari bir xil so’z bilan
ifodalanib, bir zamonda shakllanganda, ko’pincha oxirgi kesim qo’llanmaydi:
Bular orasida bo’lib o’tgan mojarodan na Umidaning xabari bor, na Isroilning.
(A.Q.)
4 Bobyreva, E. V. Diniy nutq: qadriyatlar va janrlar / E. V. Bobyreva // Moskva
gumanitar fanlar universitetining ilmiy jurnali: Bilim, tushunish, mahorat - 2008. -
№ 1. -- Bilan. 162-167.
24

2.2. Bog’lovchisiz qo’shma gaplarning sintaktik va semantik xususiyatlarida
o’ziga xos yondashuv
Tuzilishi nuqtai nazaridan bog’lovchisizlar sodda ( bir so’zdan iborat: va, a,
lekin, bo’lsa-da, go’yo va hokazo) va qo’shma (bir necha so’zdan iborat: chunki,
shunday, kabi va hokazo) bo’linadi. ) Sodda qo’shma gaplar hosila emas : a,
lekin hosila ham: garchi - garchi gerundiga qaytadi; go'yoki, shunday, shunday, va
hokazo - muhim so'z bilan funktsiyali so'zning muzlatilgan birikmasiga
qayting. Hozirgi vaqtda kompozit uyushmalar toifasi faol ravishda to'ldirilmoqda.
Nihoyat, bog’lovchisizlar birlik bo’lishi mumkin: va, that, boshqalar
kabi, takrorlovchi: na... na, keyin... o’sha (majburiy takror bilan); juft, yoki
juftlangan : agar... keyin, qachon... keyin, zo'rg'a... qanday (ularning ikkinchi qismi
mumkin, lekin shart emas); kabi... shunday va, kabi... shunchalik (ikkinchi qism
zarur).
Sodda qo’shma gaplarga o’zining shakliy tuzilishiga ko’ra ham, semantik
ixtisoslashuvi va qo’llanish shartlariga ko’ra ham bir-biridan farq qiluvchi
bog’lovchisiz va bog’lovchisiz zarrachalar kiradi. (a, baribir, shunchalik, an,
yaxshi, go'yo, kabi, shunday, ha, hatto, zo'rg'a, yoki, go'yo, bo'lsa-da, hech
bo'lmaganda, va hokazo). Bu, shuningdek, ittifoqdosh vositalar sohasida faol
ishtirok etuvchi sifatlovchi leksik ma'noga ega so'zlar guruhini o'z ichiga oladi,
ya'ni. jumlada ular bog'lovchilarning o'xshashlari sifatida ishlaydi: qo'shimcha
ravishda ("qo'shimcha", "bundan tashqari"), oxir-oqibat, yoki to'g'rirog'i, shunday
bo'ladi ("shuning uchun"), lekin, shuning uchun, aslida ("aniq"), bundan tashqari,
haqiqatdan ham, darvoqe, faqat va hokazo.
Kasaba uyushmalarining analoglari, xuddi uyushmalarning o'zlari kabi, ma'lum bir
malakaviy ma'noning tashuvchisi bo'lganligi sababli, birlashmalarning boshqa
CRlar bilan o'zaro bog'liqligini tavsiflashda analoglar birlashmalardan
ajratilmaydi.
Qo’shma (=yakka so’z bo’lmagan) bog’lovchisizlar o’z tarkibida ikki yoki undan
ortiq elementlarning integral shakllanmagan bog’lanishlarini ifodalaydi, ularning
20

tenglanish munosabati. Bu munosabat asosida teng funksiyali gaplar birikib voqea
hodisalarning bir paytda yoki ketma-ket bo’lishi taqqoslanishi, zid qo’yilishi kabi
mazmuniy munosabatlarni bildiradi: Asal aynimas-saryog’ sasimas; qor yog’di-
don yog’di; Kuz keldi, yig’im terim ishlari boshlandi. b/tobelanish munosabati. Bu
munosabat asosida “tobe-hokim” munosabatidagi gaplar birikib izoh, sabab, shart,
toliqsizlik kabi mazmuniy munosabatlarni ifodalaydi; Arslon bo’kirsa otning
oyoqlari chalishar/DLT/. Dalaga chiqdik ko’rdik; paxtalar oppoq ochilgan.
Qo’shning tinch-sen tinch. /Maqol/. Bu-qo’shma gap hosil bo’lishining
bog’lovchisiz usulidir. Til taraqqiyotida har ikki yo’nalish birdek davom etgan.
Lekin ularning rivoji taraqqiyotining turli bosqichlarida turlicha bo’lishi mumkin.
Ular semantikasidagi tarraqiyot o’z navbatida qo’shma gaplarning tuzilmasiga ham
ta’sir etadi va aksincha. “Bog’lovchili qo’llanish shunday tarrqiyotining muayyan
ko’rinishidir nu maxsus ilmiy-tadqiqot obyektidir. Tilining ichki taraqqiyot
tendensiyasi kommunikatsiya talabiga va differensiyasi qonuniga ko’ra yuqoridagi
usulga parallel ravishda bog’lovchili usul ham taraqqiy etadi. Natijada, bitishuv
aloqasi asosida hosil bo’lgan qo’shilmalarning “bog’lovchili“ turi vujudga keladi /
bog’lovchili qo’shma gaplar/. Bu o’rinda qadimgi bog’lovchi vositalarning
hozirgidan farqli bo’lganini unutmaslik kerak.
8

bog’lanadi. Ayiruv bog’lovchisizli bog’langan qo’shma gaplar voqea-
hodisalarning galma-gal bo’lishini yoki ulardan biri bo’lishini ifodalaydi: Goh
osmonni tutib ashula yangrar, goh allaqayerdan garmon tovushi eshitilib qolar
edi. Takrorlanib qo’llangan ayiruv bog’lovchisizlarining ikkinchisidan oldin vergul
qo’yiladi, ayiruv bog’lovchisizlar yakka qo’llansa, tinish belgisi qo’yilmaydi.
4) Inkor munosabatli bog’langan qo’shma gaplar. Bunday gaplar qismlari
o’zaro na inkor yuklamasi orqali bog’lanadi va orasiga vergul qo’yiladi: Na suv
bor, na biron yemish qolibdi.
4) Inkor munosabatli bog’langan qo’shma gaplar. Bunday gaplar qismlari
o’zaro na inkor yuklamasi orqali bog’lanadi va orasiga vergul qo’yiladi: Na suv
bor, na biron yemish qolibdi.
5) Bo’lsa, esa so’zlari yordamida bog’langan qo’shma gaplar. Bunday gaplarda
qiyoslash va zidlash munosabatlari mavjud bo’ladi: Otabek sukutda, O’zbek oyim
bo’lsa boshi bilan “shundog’” ishorasini berar edi. (A.Qod.)
Asosiy tushunchalar: sodda gap, qo shma gap, bog’lovchisizsiz qo’shma gaplar,ʻ
bog’langan qo’shma gaplar, ergashgan qo’shma gaplar, ega ergash gapli qo shma
ʻ
gap, aniqlovchi ergash gapli qo shma gap, to ldiruvchi ergash gapli qo shma
ʻ ʻ ʻ
gap,kesim ergash gapli qo shma gap, payt ergash gap, shart ergash gap.
ʻ
Ikki va undan ortiq sodda gaplarning birikuvidan hosil bo’lgan gap qo’shma gap
hisoblanadi. Qo’shma gaplar tarkibidagi sodda gaplar o’zaro teng yoki tobe
munosabatda bo’ladi. Turkiy tillar tarixiy taraqqiyotining ilk davrlarida
kommunikativ vazifani, asosan, sodda gaplar bajargan. Murakkab fikrlarni
ifodalashda sintaktik aloqaning eng qadimgi turi bo’lgan bitishuv yo’li bilan
bog’langan konstruksiyalardan foydalanilgan. Qo’shma gap tarkibidagi sodda
gaplarning grammatik munosabati deganda, shu sodda gaplarning bir-biri bilan
ma’lum grammatik vositalar (bog’lovchisizlar, yuklamalar, olmoshlar, ohang)
yordamida bog’lanishi tushuniladi. Mazmuniy munosabati deganda esa, qo’shma
gap tarkibidagi sodda gaplarning mazmuniy muvofiqligi nazarda tutiladi. Qo’shma
gapni tashkil etgan sodda gaplar qo’shma gap qismlari sanaladi. Bu qismlarni
bog’lash uchun xizmat qiladigan vositalar esa bog’lovchisiz vositalardir. Qo’shma
14

KIRISH
An’anaviy sintaktik nazariyalarda bog’lovchisiz qo’shma gap mavqei
jihatdan teng huquqli bo’lgan sodda gaplarning tenglanish munosabati asosida
mazmun va grammatik jihatdan o’zaro birikuvidan tashkil topgan gaplar sifatida
talqin etiladi. Quyida bog’lovchisiz qo’shma gapning formal hamda semantik-
sintaktik tadqiqi natijalari xususida fikr yuritamiz.
Bog’lovchisiz qo’shma gapni tashkil etuvchi teng huquqli qismlar shaklan
mustaqil, mazmunan o’zaro bog’langan, ba’zan mantiqan biri-ikkinchisiga tobe
gaplardan tashkil topadi. Bunday aloqa-bog’liqlik qo’shma gap qismlarining
tuzilishida, kesimlarining mazmunan va grammatik munosabatida yoki umumiy
gap bo’laklarining mavjud bo’lishida ko’rinadi. Anglashiladiki, bunday turdagi
qo’shma gaplarning qismlari mantiqan bir-birini taqozo qilsa-da, grammatik
jihatdan tobe bo’lmaydi 1
.
Bog’lovchisiz qo’shma gapdagi birinchi komponent birmuncha mustaqillik
xususiyatiga ega bo’lsa, ikkinchi komponent birinchi gapga bog’liq holda tuziladi.
Bu qismlar birgalikda yaxlit sintaktik qurilmani, ya’ni qo’shma gapni hosil qiladi.
Bog’lovchisiz qo’shma gap qismlari: 1) teng bog’lovchisizlar; 2) teng
bog’lovchisiz vazifasida qo’llanadigan yuklamalar; 3) bo’lsa, esa yordamchilari; 4)
tenglik ohangi yordamida bog’lanadi.
Biriktiruv bog’lovchisizli bog’lovchisiz qo’shma gap. Biriktiruv
bog’lovchisizli bog’lovchisiz qo’shma gap qismlari ma’lum bir paytda yoki ketma-
ket ro’y beradigan voqea-hodisani bildiradi hamda va, hamda, ham, -u (-yu), -da,
bo’lsa, esa yordamchilari orqali bog’lanadi.
Kurs ishi maqsadi: Bog’lovchisiz qo’shma gaplarning sintaktik va
semantik xususiyatlari haqida ilmiy-metodik tavsiyalar ishlab chiqish.
1 Alikayev, R.S. Zamonaviy tilshunoslik paradigmasida fan tili.- Nalchik: El-Fa, 1999.- 318 b.
4

Teng munosabatdagi sodda gaplarning o’zaro teng bog’lovchisizlar yordamida
bog’lanishidan tuzilgan qo’shma gap bog’langan qo’shma gap deyiladi: Kechasi
qalin qor yog’di, lekin havo sovimadi.
Tarkibidagi sodda gaplarning o’zaro mazmun-munosabatiga ko’ra bog’langan
qo’shma gaplar quyidagi turlarga bo’linadi:
1) Biriktiruv munosabatli bog’langan qo’shma gaplar: Bunday bog’langan
qo’shma gaplar tarkibidagi sodda gaplar o’zaro va, hamda bog’lovchisizlari, ham, -
u(-yu), -da yuklamalari yordamida bog’lanadi va bir paytda yoki ketma-ket ro’y
bergan voqea-hodisalarni ifodalaydi: Mashg’ulotlar tugadi va hamma o’z uyiga
tarqaldi. Odam qo’li tegdi-yu, tashlandiq yerlar obod bo’ldi. Qattiq izg’irin
ko’tarildi-da, hech kim uydan chiqmay qo’ydi.
2) Zidlov munosabatli bog’langan qo’shma gaplar va ularda tinish belgilarining
ishlatilishi.Bunday gaplar tarkibidagi sodda gaplar o’zaro ammo, lekin,
biroq bog’lovchisizlari, -u(-yu) yordamida bog’lanadi: Yurtimizning bu kuni
chiroyli , lekin ertasi , indini yanada chiroyliroq, baxtliroq bo’ladi. Havo ochildi-yu,
harorat sezilmadi. Ba’zan zidlik mazmunini kuchaytirish uchun zidlov
bog’lovchisizsi va bu vazifada qo’llangan -u(-yu) yuklamasi birga
ishlatiladi: Kechasi qor yog’di-yu, lekin havo unchalik sovimadi. Yozuvda zidlov
bog’lovchisizlaridan oldin, yuklamalardan keyin vergul qo’yiladi.
2) Zidlov munosabatli bog’langan qo’shma gaplar va ularda tinish belgilarining
ishlatilishi. Bunday gaplar tarkibidagi sodda gaplar o’zaro ammo, lekin,
biroq bog’lovchisizlari, -u(-yu) yordamida bog’lanadi: Yurtimizning bu kuni
chiroyli, lekin ertasi, indini yanada chiroyliroq, baxtliroq bo’ladi. Havo ochildi-yu,
harorat sezilmadi. Ba’zan zidlik mazmunini kuchaytirish uchun zidlov
bog’lovchisizsi va bu vazifada qo’llangan -u(-yu) yuklamasi birga
ishlatiladi: Kechasi qor yog’di-yu, lekin havo unchalik sovimadi. Yozuvda zidlov
bog’lovchisizlaridan oldin, yuklamalardan keyin vergul qo’yiladi.
3) Ayiruv munosabatli bog’langan qo’shma gaplar va ularda vergulning
ishlatilishi. Bunday ishlardagi sodda gaplar o’zaro ayiruv bog’lovchisizlari
– goh…goh, yoki…yoki, ba’zan…ba’zan, dam…dam, yohud…yohud yordamida
13

uchun... (lekin)”, “...(bu) uchun”. Bu vositalarning barchasi qo'shma birikmalar
hosil qilib, kvalifikatsiya yoki sub'ektiv baholash ma'nolarining tashuvchisi
hisoblanadi.
Gap bo’laklari orasida munosabatni ko’rsatishda ham ohang muhim o’r in tutadi.
Men – men, sen – sen gaplarida gap bo’lak (ega-kesim)larini farqlashda va ular
orasidagi munosabatni ko’rsatishda ohang hal qiluvchi rol o’ynaydi . Halim, ukam
o’qishga kirdi va Halim ukam o’qishga kirdi gaplarida Halim so’zining (1-gapda)
undalma yoki (2-gapda) aniqlovchi ekanligi og’zaki nutqda ohang orqali bilinib
turadi.
O’zbek tilshunosligida N.Said, A.Yo’ldoshev, H.G’oziyev, G’.Abdurahmonov,
H.Boltaboyeva, G’.Abdurahmonov,A.G’ulomov, M.Asqarova, Sh.Rahmatullayev,
R .Rasulov, A.Sayfullayev va A.Mamatov kabi olimlarning sodda gaplar
muammosiga doir tadqiqotlari, muhim fikrlari mavjud.
Bog’langan qo’shma gaplar bog’lovchilari, ham yuklama-bog’lovchisi yordamida
tuzilgan qo’shma gaplarda bir vaqtda va turli vaqtlarda yuzaga kelgan voqea-
hodisa yoki harakat ifodalanadi. Qiyoslang:
1. Qo’shma gapda bir vaqtda yuzaga keladigan voqea-hodisa ifodalanadi: Mudir
jadal qadam tashlagan holda to’xtovsiz gapirar va uning so’zlari hammani
qiziqtirar edi. (P.T.)
2. Qo’shma gapda turli vaqtda yuzaga kelgan voqelik yoki harakat ifodalanadi:
Soy guvillab oqar va uning muzdek shamoli qirg’oqda tartibsiz o’sgan o’tlarni
silkitar edi (S.Ahm.)
-da, -u (yu) yuklamalarining biriktiruv bog’lovchili bog’langan qo’shma gap
tarkibida qo’llanishida quyidagi holat kuzatiladi:
1. -da yuklamasi qo’shma gap tarkibida harakatning odatdagidan ko’ra tezroq
bajarilishini ifodalaydi: Eshik g’irch etib ochildi-da, ruxsat so’rab Darveshali kirdi.
(O.)
22

Bunday qo’shma gap qismlari ohangdan tashqari ayrim so’zlarning takrorlanishi,
gap qurilishi, umumiy bo’laklar vositasida birikadi: Kech kirdi, tevarak-atrofga
qorong’ulik tusha boshladi. Bu qo’shma gapdagi sodda gaplar o’zaro faqat ohang
yordamida bog’langan, ularning o’rnini almashtirib bo’lmaydi.
Bog’lovchisizsiz qo’shma gaplar quyidagi turlarga bo’linadi:
Bog’lovchisizsiz qo’shma gaplar quyidagi turlarga bo’linadi:
Bog’langan qo’shma gapga sinonim bo’lgan bog’lovchisizsiz qo’shma gap: Tig’
yarasi tuzaladi, til yarasi tuzalmaydi.
Ergashgan qo’shma gapga sinonim bo’lgan bog’lovchisizsiz qo’shma gap: Qor
yog’di – don yog’di. (O’xshatish)
Bog’lovchisizli qo’shma gapga sinonim bo’lmagan bog’lovchisizsiz qo’shma
gap: Xushxabar olib keldim: garnizon yanchildi. (Sh.)
Bog’lovchisizsiz qo’shma gaplar tarkibida tinish belgilari quyidagicha qo’llanadi:
Agar bog’lovchisizsiz qo’shma gap qismlari bir paytda yoki ketma-ket yuz
bergan voqea-hodisalarni ifodalasa , ular orasiga vergul qo’yiladi: Arava g’ijirlab
borar, aravakash xirgoyisini bir zumga ham to’xtatmas edi.
Agar bog’lovchisizsiz qo’shma gap qismlari o’zaro mazmunan bir-biridan ancha
uzoq bo’lsa, ular orasiga nuqtali vergul qo’yiladi: Yomg’ir chelakdan quyganday
sharillab yog’ardi; uning hayoli uzoq yoshlik paytlarida kezar edi. Politsmeyster
zinada to’xtadi; uning basharasi yovuz va quturgan edi. (O.)
Bog’lovchisizsiz qo’shma gapning ikkinchi qismi birinchi qismining sababini
bildirsa, izohlasa, to’ldirsa, ular orasiga ikki nuqta qo’yiladi: Gap shu: Ertaga men
bilan yo’lga chiqasiz.
Agar bog’lovchisizsiz qo’shma gap qismlari o’zaro zidlik, o’xshashlik yoki shart
munosabatiga kirishgan bo’lsa, ular orasiga tire qo’yiladi: Qor yog’di – don yog’di.
Yoshim yetmish ikkida –o’zim yigitman 2
.
Bog’langan qo’shma gaplar
2 Baiburin, A. K. An'anaviy madaniyatdagi marosim. - Sankt-Peterburg: Nauka, 1993. - 253 b.
12

har biri bir vaqtda tilda alohida so’z sifatida mavjud. Bularning ko pchiliginingʻ
shakllanishida oddiy polisemantik bog lanishlar (va, nima, nima bilan, qanday,
ʻ
qachon, bo lsa) mavjud.
ʻ Masalan, shu sababli, nima bo’lishidan qat’iy nazar,
shunga qaramay, chunki, chunki, chunki, birdaniga, birdaniga, shu vaqtdan beri,
tez orada, zo’rg’a, oldin va hokazo.
Elementlar orasidagi bog’lanish xususiyatiga ko’ra qo’shma qo’shma gaplar:
(1) sintaktik turtkisiz (sitagmatik tur), (2) sintaktik turtki (sitagmatik tip).
1 - oddiy ulash, torli qilish printsipi bo'yicha birlashtirilgan.
Bosh gap ishtirokisiz tuzilgan qo’shma gaplar sintagmatik bo’lmagan tuzilishga
ega va hokazo. hol so’z shaklini o’z ichiga olmaydi. (ya'ni, va emas, va u emas, va
shuningdek, zo'rg'a, agar shunday bo'lsa va hokazo.)
2 – elementlar tilda mavjud so’z birikmalari modeliga ko’ra bog’lanadi. Ularning
asosiy qismi bosh gap ishtirokida tuziladi va ya’ni. mos keluvchi bosh gap
birikmalari bilan bog’lanish. Bunday uyushmalarning qurilish bloki oddiy
birlashmadir (qanday, nima, shunday, agar). Misollar: shu nuqtagacha, oldin,
bo'lmasdan, maqsadida, yoqtirish uchun, bunga qo'shimcha sifatida va hokazo.
Bir jumlada egallagan pozitsiyalar soniga ko'ra, barcha ittifoqlar yagona va
yagona bo'lmaganlarga bo'linadi. Bir o rinli bog lovchi matnning bog langan
ʻ ʻ ʻ
qismlari orasida joylashgan yoki ulardan biriga pozitsiya jihatdan yondosh bo ladi
ʻ
(va, lekin, shunga qaramay, qachon, faqat, qanday holatda, nimaga zid);
Yagona bo’lmagan bog’lovchisiz shunday joylashganki, uning tarkibiy qismlari
bog’langan tuzilmaning har bir qismida joylashadi (yoki – yoki, kabi – shunday va,
garchi – lekin, nafaqat – balki, yetarlicha – shunday va hokazo).
Yagona bo'lmagan: ikki va ko'p o'rindiqli. Ko’p o’rinli qo’shma gap bir necha
o’rinli bo’laklarning birikmasidir: va...va...va, ha...ha...ha, na... na... na, na... yoki...
yoki va boshqalar.
Qo’sh qo’shma gaplar ikki shaklan mos kelmaydigan va o’z o’rnida ajratilgan
elementning birikmalari bo’lib, ularning hosil bo’lishida o’ziga xos
bog’lovchisizlardan tashqari, zarrachalar, modal so’zlar, ergash gaplar,
shuningdek, turg’un birikmalar “nafaqat bu... (ham)”dir. “bunday demaslik
21

gap qismlari bog’lovchisizlar, bog’lovchisiz vazifasidagi vositalar, ohang
yordamida bog’lanadi. Qismlarining qanday bog’lovchisiz vositalar yordamida
bog’lanishiga ko’ra qo’shma gaplar quyidagi guruhlarga bo’linadi: bog’langan
qo’shma gaplar; ergashgan qo’shma gaplar; bog’lovchisizsiz qo’shma gaplar.
Barcha qo’shma gaplar tarkibida ikki yoki undan ortiq sodda gaplarni
mujassamlantirishi bilan xarakterlanadi. Bu sodda gaplar o’zaro teng munosabatda
bo’lishi yoki qo’shma gapning bir qismi ikkinchisini izohlab kelishii mumkin.
Bog’lovchisizsiz qo’shma gaplar qadimgi yodnomalar tilining asosini tashkil etadi.
Qo shma gaplar tarkibidagi sodda gaplar tuzilishiga ko ra oddiy (ko pincha soddaʻ ʻ ʻ
yig iq) bo lib, ular umumiy bir fikrni ifodalash uchun xizmat qiladi, mazmunan va
ʻ ʻ
shaklan bir-biriga tobe bolmaydi. Bunda sodda gaplar asosan sanash ohangi,
intonatsiya vositasida bog lanadi, bir paytda, ketma-ket ro y bergan voqea-hodisa,
ʻ ʻ
belgi-xususiyat, shuningdek, zidlik, qiyoslash, sabab-natija, izohlash
munosabatlarini ifodalaydi:
15

boshlandi . Bu gapda Hamma yig’ilgachgapi ergash gap bo’lib, Majlis
boshlandi degan gap bosh gap orqali ifodalangan voqea-hodisaning bajarilish
paytini izohlab kelgan.
Ergash gap bosh gapni butunicha yoki uning biror bo’lagini izohlaydi: Rais
kirgach, hamma tinchlandi gapida ergash gap bosh gapni butunicha
izohlayapti. Siz shuni unutmangki, kurashchilar yolg’iz emas gapida esa ergash
gap bosh gap tarkibidagi olmosh bilan ifodalangan
to’ldiruvchini (shuni) izohlayapti. Ergash gap bosh gapdan oldin, undan keyin yoki
uning ichida kela oladi: O’qituvchi, qo’ng’iroq chalingach, sinfga kirdi. Bu gapda
ergash gap bosh gap ichida qolgan.
Ergash gap bosh gapni butunicha yoki uning biror bo’lagini izohlaydi: Rais
kirgach, hamma tinchlandi gapida ergash gap bosh gapni butunicha
izohlayapti. Siz shuni unutmangki, kurashchilar yolg’iz emas gapida esa ergash
gap bosh gap tarkibidagi olmosh bilan ifodalangan
to’ldiruvchini (shuni) izohlayapti. Ergash gap bosh gapdan oldin, undan keyin yoki
uning ichida kela oladi: O’qituvchi, qo’ng’iroq chalingach, sinfga kirdi. Bu gapda
ergash gap bosh gap ichida qolgan.
Ergash gaplar bosh gaplarga chunki, shuning uchun , -ki, agar, garchi, mabodo,
go’yo(ki) (ayrim darsliklarda go’yo bog’lovchisizsi bog’lovchisiz vazifasidagi
so’z deb atalgan) kabi ergashtiruvchi bog’lovchisizlar, fe’lning ravishdosh,
sifatdosh, harakat nomi shakllari, shuningdek , yuklama, ko’makchilar, ko’makchili
qurilmalar (shuning uchun, shu sababli, shu tufayli), turli vazifadagi ko’rsatish
olmoshlari, kim – u, qanday – shunday, qancha – shuncha, qaysi – o’sha,
qayerda – u yerda kabi bir-biriga ishora ma’nosini bildiradigan so’roq olmoshlari
va ko’rsatish olmoshlaridan iborat nisbiy so’zlar, sababli, tufayli, deb so’zlari
orqali bog’lanadi: 1) Biz kitobni sevamiz , chunki u bilim manbaidir. 2) Hosil
to’kin bo’lsa, to’ylar to’xtamas.
Bog’lovchisizsiz qo’shma gaplar
Maxsus bog’lovchisiz vositalarsiz, asosan ohang yordamida birikkan sodda
gaplardan tuzilgan qo’shma gaplar bog’lovchisizsiz qo’shma gaplar deyiladi.
11

Kurs ishi ob’ekti: Bog’lovchisiz qo’shma gaplarning sintaktik va semantik
xususiyatlari bilan tanishtirish jarayoni
Kurs ishi predmeti: Bog’lovchisiz qo’shma gaplarning sintaktik va
semantik xususiyatlari bilan tanishtirish ko’nikmalari
Kurs ishining amaliy ahamiyati. Kurs ishi jarayonida ilgari surilgan
fikrlardan, yondashuvlardan hamda samaradorligini ta’minlovchi Kurs ishi
natijalaridan pedagogik fanlar bo’yicha ma’ruzalar tayyorlash, qo’llanmalar
yaratish, shuningdek metodik tavsiyanomalar yaratishda, ish tajribalarini
ommalashtirishda samarali foydalanishga xizmat qiladi.
Kurs ishining tarkibiy tuzilishi va hajmi: ish kirish, 2 bob, 4 bo’lim,
umumiy xulosalar va tavsiyalar, foydalanilgan adabiyotlar ro’yhatidan iborat.
5

Muvofiqlashtiruvchi va tobe bog’lovchilar o’rtasidagi farq morfologik va
sintaktik jihatdan barqaror emas.
Bog’lovchilar vazifasida olmoshlar va olmoshlar qo’llanilishi mumkin, bu
holda ular ittifoqdosh yoki nisbiy so’zlar deb ataladi. Kasaba uyushmalari sifatida
harakat qilish, ya'ni. Aloqa vositasi vazifasini o’tagan turdosh so’zlar qo’shma
gaplardan farqli ravishda gapning tobe bo’lak a’zolari hisoblanadi. Va
boshqalar. Nima eksang shuni olasan. (nisbiy so'z, qo'shimcha). Men
g'azablanganim uchun ahmoqman. (bu birlashma).
Qo’llanish jihatidan bog’lovchilar uch xil bo’ladi:
1) bitta, bir marta ishlatilgan. Muvofiqlashtiruvchi qo’shma gaplardan bu boradagi
tipik qo’shma gap lekin (tobe bog’lovchilar odatda bitta bo’ladi) Ex. Kichik olim,
ammo pedant.
2) takrorlash: va...va, yoki... yoki, keyin... o’sha, yo... yo, na... na, na va hokazo.
3) qo'sh, uning tarkibiy qismlari foydalanish bo'yicha o'zaro
bog'liq. Muvofiqlashtiruvchi qo’shma gaplar qo’sh (ham... va, nafaqat... balki): va
tobe bog’lovchilar (agar... keyin; shundan beri... keyin, faqat... kabi va hokazo)
bo’lishi mumkin. Masalan: Va agar kimdir aybdor bo'lsa, men yolg'izman (L. T.).
Uyushma tahlili:
ittifoq
1. Muvofiqlashtiruvchi / bo'ysunuvchi
2. 1p ga qarab tasniflash.
3. Oddiy/kompozitsiya
4. Yagona/takroriy/ikki marta
5. Olingan, bo’lsa, nimadan / nohosia
6. gapdagi vazifa
Gapning xizmat qismlari mustaqillardan farqli o'laroq, predmet va
ob'ektlarni, ularning xususiyatlarini, harakatlarini, miqdorlarini nomlay olmaydi.
26

Foyd а l а nilg а n а d а biyotl а r ro’yx а ti
Normativ-huquqiy hujjatlar:
1. Shаvkаt Mirziyoеv. “Milliy tаrаqqiyot yo’lini qаt’iyat bilаn dаvоm ettirib, yangi
bоsqichgа ko’tаrаmiz”. Tоshkеnt, “O’zbеkistоn”, 2017 yil
2. Shavkat Mirziyoyev. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga
quramiz
Darslik va o’quv qo’llanmalar:
1. Alikayev, R.S. Zamonaviy tilshunoslik paradigmasida fan tili.- Nalchik: El-Fa,
1999.- 318 b.
2. Arutyunova, N. D. Til ma’nolarining turlari (baho, hodisa, fakt). - M.: Nauka,
1988. - 341 b.
3. Baiburin, A. K. An'anaviy madaniyatdagi marosim. - Sankt-Peterburg: Nauka,
1993. - 253 b.
4. Baranov, A. N. Siyosiy nutq: tematik tuzilma va metaforalarni tahlil qilish
usullari / Baranov A. N., Mixaylova O. V., Satarov G. A., Shipova E. A. - M.:
INDEM fondi, 2004. -- 94 b.
5. Baxtin, M. M. Nutq janrlari muammosi // Og'zaki ijod estetikasi. - M.: Art,
1979. - 360 b.
6. Bobyreva, E. V. Diniy nutq: qadriyatlar va janrlar / E. V. Bobyreva // Moskva
gumanitar fanlar universitetining ilmiy jurnali: Bilim, tushunish, mahorat - 2008. -
№ 1. -- Bilan. 162-167.
7. Bogdanov, V.V. Kommunikativ kompetentsiya va kommunikativ etakchilik /
V.V. Bogdanov // Til, nutq va shaxsiyat: Tver. davlat un-t. - Tver, 1990. - p. 26 -
31.
8. Varshavskaya, A. I. Til tuzilishidagi semantik munosabatlar: (zamonaviy ingliz
tili materiali bo'yicha).- L.: 1984. - 134 b.
9. Vinogradov, VV Badiiy nasr tili haqida. - M.: Nauka, 1980. - 362 b.
33

Matn talabi bilan inkor bog’lovchili qo’shma gaplarda ba’zan hamma kesimlar
qo’llanmasligi mumkin: Cho’chima jigarim, o’z uyingdasan bu yerda, na g’urbat,
na ofat, na g’am. (G’.G’.)
Xullas, an’anaviy sintaktik ta’limotda bog’langan qo’shma gaplar: biriktiruv,
zidlov, ayiruv va inkor bog’lovchili bog’langan qo’shma gaplarga ajratiladi. Har
bir tur nafaqat bog’lovchi vositalariga ko’ra, balki ularda aks etgan mazmuniy
munosabatlar asosida ham o’zaro farqli belgilarini namoyon qiladi.
Qo’shma qo’shma qo’shma gaplar, masalan: bo’lsa, chunki, beri, va hokazolar ot,
olmosh va ergash gaplar bilan bog’lanib, alohida komponentlarga bo’linadi.
Qo’shma gaplar sintaktik vazifalariga ko’ra muvofiqlashtiruvchi va tobe
bog’lovchilarga bo’linadi.
Muvofiqlashtiruvchi bog’lovchilar gapning bir jinsli a’zolarini, shuningdek,
murakkab gaplarning qismlarini bog’laydi. Bu qo’shma gaplar ma’nosiga ko’ra
bog’lovchilarga bo’linadi: va, ha (va ma’nosida); va...va, na... na; qiyosiy:
nafaqat... balki, ham, ham... va; ko’makchi qo’shimchalar: a, lekin, ha (lekin
ma’nosi), ammo, bir xil, lekin; bo’luvchi: yoki, yoki... yoki, yo, yoki... yoki,
keyin... o’sha, u emas... u emas, ham... yoki; bog’lovchi: ha va, shuningdek, ham.
Tobe bog’lovchilar odatda murakkab gaplarning qismlarini bog’laydi, garchi
ba’zan nisbatan kamdan-kam hollarda ular sodda gapda gap a’zolarini bog’lash
uchun ishlatilishi mumkin. Masalan: U yaxshi usta sifatida tanilgan.
Ayrim tobe bog’lovchilarni ikki qismga bo’lish mumkin, masalan, chunki,
beri va boshqalar: bir bo’lak gapning bosh bo’lagida o’zaro bog’lovchi so’z yasasa,
ikkinchisi tobe gapda bog’lovchi hosil qiladi 5
.
Tobe bog’lovchilar o’tkinchi (qachon, zo’rg’a, faqat, hozircha, hozircha,
uzoq, faqat, beri), sabab (chunki, chunki, chunki, natijada), maqsad (shunday)
kabilarga bo’linadi., maqsadida), oqibatlar (shunday), shartlar (agar, bo’lsa,
bo’lsa), murosasiz (garchi, bo’lsin, shunga qaramay), qiyosiy (go’yo, go’yo,
go’yo), izohlovchi (shunday).
5 Danilova, N. K. "Mavzuning belgilari" nutqida.- Samara: "Samara universiteti" nashriyoti, 2001. - 228
b.
25

2. -u(-yu) yuklamasi hodisalarning bajarilish paytini, sababini, harakat yoki voqea-
hodisaning to’satdan, kutilmaganda va ketma-ket bajarilishini ko’rsatadi: Shu payt
to’satdan ko’cha eshigi ochildi-yu, Zunnunxo’ja xaloslagancha kirib keldi. (A.Q.)
Bog’lovchi vazifasida qo’llanuvchi bo’lsa, esa so’zlari yordamida tuzilgan
bog’lovchisiz qo’shma gaplarda ham bir paytda yoki ketma-ket sodir bo’lgan
voqealar ifodalanadi, shu bilan birga bunday tuzilishdagi gaplarda qiyos, izoh,
zidlik kabi ma’no munosabatlari ham shakllanadi.
32

tergov;
tushuntirish.
Vaqtinchalik bo'lganlar ish-harakatning gapning tobe bo'lakda bajarilgan
vaqtini bildiradi. Tobe ergash gap savollarga javob beradi: qachon? Qancha vaqt
oldin? qachondan beri? qachongacha? Misollar: qachon, zo'rg'a, tez orada, faqat.
Sabab bog’lovchilari sodir bo’lgan voqeaning sababini bildiradi. Tobe
bo'lak javob beradi: nima uchun? nima sababdan? Misollar: chunki, chunki,
chunki.
Maqsadlar ob'ekt yoki shaxs tomonidan harakatni amalga oshirish uchun
ko'zlangan maqsadni ko'rsatadi. Tobe ergash gapga beriladigan savollar: nega?
qanday maqsad bilan? bu nima uchun qilingan? Misollar: maqsadida, maqsadida,
keyin.
Shartlar ish-harakat bajarilgan yoki hech qachon erishilmagan shartni bildiradi.
Tobe bo'lak so'roq: qanday sharoitda? Misollar: agar, agar, agar shunday bo'lsa...
keyin, agar.
Konsessiv qo’shma gaplar hodisa jarayonida yuzaga kelgan ziddiyatlarni
bildiruvchi qo’shma gaplardir. Tobe gap javob berishi kerak: nimaga qaramay?
nimaga qaramay?
Taqqoslash solishtirishni bildiradi. Tobe gapning asosiy savoli qanday qilib?
Misollar: go'yo, aynan, go'yo, qanday.
29

ustundir /bundagi qisman zidlik munosabati oson va qiyin so’zlarining leksik
ma’nosi bilan bo’gliq/ Ko’rinadiki, qo’shma gap turlarini shuningdek
bo’g’lovchisiz qo’shma gap turlarini ajratishda grammatik munosabatining ro’li
muhim bo’lib, asosiy kreteriy /o’lchov sanaladi/: gaplarning birikish usullari va
ular orasidagi munosabatni o’rganish qo’shma gap sintaksisining asosidir. Shuni
takidlash zarurki, bog’lovchilar nisbiy so’zlar va bog’lovchi vasifasini bajaruvchi
boshqa leksik – grammatik vositalar muayyan qo’shma gapdagi u yoki bu
munosabatni bo’rttirish bu gapga muvofiqlashtirish /xoslash/ uchun xizmat qiladi.
Nutq vaziyati tartib grammatik tuzilma leksik grammatik vosita kabilarning
munosabatlarini bir-biridan farqlashdagi ularning muayyan turdagi gaplarga
muvofiqlashdagi ahamiyati kattadir. Masalan, teng bog’lovchilar bog’langan
qo’shma gaplarni ergatiruvchi bog’lovchilar esa ergashgan qo’shma gaplarni
chegaralash va farqlash vositalaridan hisoblanadi. Aslida bog’lovchilarning hozirgi
nomlanishi va guruhlanishi gapdagi qanday munosabatni ko’rsatishi sintaktik
vasifasi bilan bog’liqdir. Qo’shma gap sintaksisi sohasida qo’shma gaplarning
taraqqiyot qonunlari va rivojlanish tendensiyalarini aniqlash hamda mavjud
klassifikatsiyalariga aniqliklar kiritish eng aktual masalalardan hisoblanadi.
Qo’shma gaplarni turlarga ajratishda ayniqsa bog’lovchisiz qo’shma gap haqida
tilshunoslarning nuqtai nazarlari turlichadir. Bog’lovchisiz qoshma gaplarni
monografik o’rganish orqali yuqoridagi so’roqqa uzil-kesil javob berish mumkin.
Mazkur maqolada qo’shma gap turlarining hosil bo’lish texnologiyasi va
terminalogiyasi haqida o’z mulohazalarimizni bildirmoqchimiz. Qo’shma gap
sintaksisiga oid ayrim terminlarning noqulay va nomuofiqligi haqida mutaxassislar
tomonidan ko’p tanqidiy fikrlar aytilgan. Masalan, qo’shma gap komponentlariga
nisbatan “Sodda gap” terminining nomunofiqligi “ergashgan qo’shma gap”
terminining nomunofiqligi v.b “Ergashgan” termin qanchalik o’rinsiz bo’lsa
“bog’langan” xam shunchalik noo’rindir. Yuqorida ta’kidlanganidek bitishuv
aloqasi asosida bog’lovchisiz qo’shilmalar hosil bo’lar ekan. Buning aksi sifatida
bog’lovchilar vositasida “bog’lovchili qoshilmalar” vujudga keladi. Bitishuv
aloqasi asosida birikkan qo’shilmalar ikki xil predikativ munosabatda bo’ladi a/
7

2. -u(-yu) yuklamasi hodisalarning bajarilish paytini, sababini, harakat yoki voqea-
hodisaning to’satdan, kutilmaganda va ketma-ket bajarilishini ko’rsatadi: Shu payt
to’satdan ko’cha eshigi ochildi-yu, Zunnunxo’ja xaloslagancha kirib keldi. (A.Q.)
Bog’lovchi vazifasida qo’llanuvchi bo’lsa, esa so’zlari yordamida tuzilgan
bog’langan qo’shma gaplarda ham bir paytda yoki ketma-ket sodir bo’lgan
voqealar ifodalanadi, shu bilan birga bunday tuzilishdagi gaplarda qiyos, izoh,
zidlik kabi ma’no munosabatlari ham shakllanadi.24 Masalan: Uning gavdasi juda
katta, tovushi bo’lsa juda baland edi. (S.A.)
Zidlov bog’lovchili bog’langan qo’shma gaplar. Zidlov bog’lovchili
qo’shma gap qismlari o’z semantikasiga mos grammatik shaklni talab qiladi. Shu
sababli bunday qo’shma gap qismlarini bog’lashda ammo, lekin, biroq, balki
zidlov bog’lovchilari, bu bog’lovchilar vazifasida qo’llanuvchi -u(-yu) yuklamasi
ishlatiladi. Ular mazmunan zid bo’lgan qo’shma gap qismlarini bog’laydi.
Zidlov bog’lovchili bog’langan qo’shma gaplarda voqea-hodisaning yoki
harakatning bir-biriga zidligi, shunga qaramay ulardan birining yuzaga kelishi yoki
yuzaga kelmaganligi ifodalanadi. Masalan: Vasiyatnoma shunday ham tiklangani
ma’lum bo’lgani rost, lekin bundan bolaning xabari yo’q-ku! (О’.U.)
-u (-yu) yuklamalari zidlov bog’lovchilari o’rnida qo’llanib, zid munosabatdagi
bog’langan qo’shma gap qismlarini bog’lashga xizmat qiladi. Ba’zi hollarda bu
bog’lovchilar bilan birikkan qo’shma gaplarda u(-yu) yuklamasi zidlikni
kuchaytirish uchun qo’llanadi. Masalan: Ishim nihoyatda ko’p-u, kelmaslikka
ilojim yo’q.
Zidlov bog’lovchili bog’langan qo’shma gaplarda ba’zan zidlik bilan birga
to’siqsizlik munosabati ham shakllanadi. Qiyoslang: Men u bilan gaplashmadim,
lekin uning ko’zlari ba’zi-ba’zida uzun kipriklari ostidan menga boqardi. (I.R.)
Ayiruv bog’lovchili bog’langan qo’shma gaplar. Ayiruv bog’lovchili bog’langan
qo’shma gaplar ketma-ket yuzaga keladigan yoki bir-biri bilan almashinib
23

e) bog’lovchisiz bog’lovchisizlar : va, ha va, ha va u, yoki va boshqalar,
to’ldiruvchi gaplar yoki gapning alohida a’zolari ilgari bildirilgan fikrni
rivojlantiradi: “ Kampir va bechora ko’r odamga nima bo’ldi, men "Bilmayman.
Meni, men, sayohatchi ofitser, odamlarning quvonchlari va baxtsizliklari bilan
nima qiziqtiradi " (L.).
Tobe bog’lovchisizlar (ma’nosi bo’yicha):
a) muvaqqat : qachon, hozir, as uzun, qadar, qachon... keyin, kabi kabi.
b) qiyosiy: go’yo, go’yo, aniq kabi.
v) maqsad : tartibda, tartibda, tartibda va hokazo.
d) konsessiv: shunga qaramay, garchi, va hokazo.
e) shartlar: agar, agar... keyin, qachon... keyin.
f) izohlovchi : nima, go’yo, shunday, shunday, go’yo bo’lmagandek va
h.k.) sabab: chunki, beri, uchun va hokazo.
h) oqibatlari; shuning uchun, bundan oldin, buning natijasida.
Uyushgan so’zlarni tobe bog’lovchisizlardan – nisbiy olmoshlardan va
olmoshlardan farqlash kerak: qayerda, qaysi, kim, nima, qayerdan, dan va
hokazo. Bog’lovchisiz so’zlar qo’shma gaplar bilan bir xil sintaktik vazifani
bajaradi (ular bosh gapga ergash gapni biriktiradi), lekin ergash gapda uning
a’zolaridan biri vazifasini bajaradigan muhim so’zlardir. Qiyoslang: “Ular unga
xuddi shunday belgilar bilan aytishdiki, ular xususiy odamlardan buyruq
olmaydilar” (O'tgan.) - bosh gapga ergash gapni biriktiruvchi izohli bog'lovchi. -
“Hunarmand ayollardan biri yuzida hayratni tasvirlab, bezovtalik belgisi sifatida
kaftini oldinga qo yib, ko zlari bilan ungaʻ ʻ nima kerakligini so radi” (O tgan.) ʻ ʻ
- izohlovchi gapning predmeti bo lgan
ʻ nisbiy olmosh.
Predloglar singari, bog'lovchilar ham bir ma'noli yoki noaniq bo'lishi
mumkin. Masalan, bog’lovchisizlar bir ma’noga
ega: maqsadida...; sifatida; boshqalarga qaramay Avvalo, bir necha so’z bilan
ifodalangan qo’shma gaplar bir xil ma’noga ega. Undan farqli ravishda va, yoki,
ha, shunday, o’sha kabi qo’shma gaplar. ko'p qiymatli. Shunday qilib,
ha bog’lovchisizsi uchun 4 jildlik “Rus tili lug’ati”da to’rt ma’no ko’rsatilgan: 1)
18

Ba’zan tobe bog’lovchisizlar sodda gapda alohida a’zolarni bog’lash uchun
ishlatiladi: “Bu yoz men yangidan o’rgandim... ko’p so’zlarni o’sha paytgacha
menga ma’lum bo’lsa-da, uzoq va tajribasiz edi” (O’tgan.) – bog’lovchisiz,
garchi... lekin ta'riflarni bog'laydi va ular o'rtasidagi qiyosiy-imtiyozli
munosabatlarni beradi; “Ko’zgudek ko’lmak” predmetni predmet bilan
bog’lovchisiz, qiyosiylik tuyg’usi bilan predikat ma’nosini to’ldiradigan qo’shma
gap. Bu sintaktik vazifada tobe bog’lovchilar nihoyatda kam uchraydi. Asosan, u,
than kabi birikmalar yordamida bajarilishi mumkin.
Muvofiqlashtiruvchi va tobe bog’lovchisizlar o’rtasida sezilarli farq bor. Tobe
bog’lovchisizlar ma’no jihatdan ergash gaplar bilan chambarchas bog’lanib, ular
bilan “yaxlit semantik massa” hosil qiladi. Bog’lovchisizlarning bu xossasi
murakkab gap tarkibidagi bo’laklarning joylashish tartibini belgilaydi: sodda
gaplarni birlashtirgan muvofiqlashtiruvchi bog’lovchisizlar hamisha shu gaplar
orasida bo’ladi, tobe bog’lovchisiz esa to’g’ridan-to’g’ri ergash gap bilan
boshlansa, murakkab gap boshida paydo bo’lishi mumkin.
Muvofiqlashtiruvchi qo’shma gaplar ma’nosiga ko’ra quyidagi guruhlarga
bo’linadi:
a) sanoq munosabatlarini ifodalovchi bog’lovchisizlar : va, ha, va... va, na... na,
ham, ham.
b) o’zaro istisno munosabatlarini ifodalovchi ayirma bog’lovchisizlar: yo, yo,
keyin... keyin, u emas... u emas va hokazo.
v) ergash gapli qo’shma gaplar : a, lekin, lekin, ammo, lekin, lekin, lekin, lekin,
lekin, lekin, lekin, lekin, lekin, lekin, lekin, lekin, lekin, lekin, lekin, lekin, lekin,
lekin, lekin, lekin, lekin, lekin, lekin, va hokazo.
d) gradatsion qo’shma gaplar : nafaqat... balki, agar bo’lmasa... u holda, unchalik
emas... kabi, kabi... va hokazo: “ Lekin jallod emas, balki g’ayritabiiy qo’rqinchli.
yorug'lik... faqat dunyo falokatlari paytida bo'lgani kabi qaynab turgan va erga
tushadigan qandaydir bulutdan paydo bo'lgan "(M. Bulg.); bu bog’lovchisizlar
guruhi bog’langan a’zolardan biri (odatda ikkinchisi) muhimroq, ahamiyatliroq
ekanligini bildiradi;
17

KURS ISHIGA XULOSA (NAMUNA)
Toshkent amaliy fanlar universiteti 2-kurs 208-guruh talabasi Qurbonova
Intizor Baxtiyorovnaning “O’zb е k tilshunosligida ergashgan qo’shma gaplar
talqini” mavzusida yozilgan kurs ishiga
X U L O S A

Kurs ishi mavzusining dolzarbligi, o’rganilganlik darajasining aniqlanganligi_
____________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________

Kurs ishining maqsad va vazifalari, tadqiq usullarining to’g’ri belgilanganligi
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
Kurs ishi mavzusiga oid daliliy materiallarning to’planganligi, mavjud
ilmiy manbalarning qay darajada tahlil qilinganligi____________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
Kurs ishi mavzusi yuzasidan talabaning o’z nuqtayi nazarini haqqoniy
aks ettira olganligi, ko’tarilgan muammoni hal etishga ijodiy yondashuvi
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________

Talabaning kurs ishi mavzusini yozma madaniy nutq talablari asosida
chuqur ilmiy mushohada bilan izchillikida yoritib berganligi darajasi_____________________
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
36

10. Galperin, I. R. Matn lingvistik tadqiqot ob'ekti sifatida. -M.: "Nauka", 1981. -
136 b.
11. Grigoryeva, V.S. Muloqot kommunikativ jarayonning elementi sifatida:
pragmalingvistik va kognitiv jihatlar: monografiya / V.S. Grigorieva. - Tambov:
Tambov nashriyoti. davlat texnologiya. un-ta, 2007. - 288 b.
12. Danilova, N. K. "Mavzuning belgilari" nutqida. - Samara: "Samara
universiteti" nashriyoti, 2001. - 228 b.
13. Dijk van, T. A., Kinch V. Muvofiq matnni tushunish strategiyasi // Chet el
tilshunosligida yangilik. - M.: Progress, 1988. - XXIII. -- Bilan. 153-211.
14. Erofeeva, T. I. Tilning tabiati va tizimi masalasiga / T. I. Erofeeva // Ijtimoiy
va psixolingvistika muammolari: Sat. Art. - Perm. un-t. - Perm, 2003. - 3-son. --
Bilan. 28-36.
15. Zalogina, E. M. Lingvistik shaxs: lingvistik va psixologik jihatlar: "Jinlar"
romani va "Yozuvchining kundaligi" asosida F.M. Dostoevskiy: yoshlarning
yo'nalishlari va ularning zamonaviy rus jamiyatidagi o'zgarishlarining tabiati:
filologiya fanlari nomzodi ilmiy darajasini olish uchun dissertatsiya. RGPU
im. Gertsen, Sankt-Peterburg, 2001 yil.
16. Karasik, V. I. Til doirasi: shaxs, tushunchalar, nutq. - Volgograd: O'zgarish,
2002. - 477 p.
34

X ULOSA
Gap bo’laklari orasida munosabatni ko’rsatishda ham ohang muhim o’r in
tutadi.
Men – men, sen – sen gaplarida gap bo’lak (ega-kesim)larini farqlashda va ular
orasidagi munosabatni ko’rsatishda ohang hal qiluvchi rol o’ynaydi . Halim, ukam
o’qishga kirdi va Halim ukam o’qishga kirdi gaplarida Halim so’zining (1-gapda)
undalma yoki (2-gapda) aniqlovchi ekanligi og’zaki nutqda ohang orqali bilinib
turadi.
O’zbek tilshunosligida N.Said, A.Yo’ldoshev, H.G’oziyev, G’.Abdurahmonov,
H.Boltaboyeva, G’.Abdurahmonov,A.G’ulomov, M.Asqarova, Sh.Rahmatullayev,
R .Rasulov, A.Sayfullayev va A.Mamatov kabi olimlarning sodda gaplar
muammosiga doir tadqiqotlari, muhim fikrlari mavjud.
Bog’lovchisiz qo’shma gaplar bog’lovchilari, ham yuklama-bog’lovchisi
yordamida tuzilgan qo’shma gaplarda bir vaqtda va turli vaqtlarda yuzaga kelgan
voqea- hodisa yoki harakat ifodalanadi. Qiyoslang:
1. Qo’shma gapda bir vaqtda yuzaga keladigan voqea-hodisa ifodalanadi: Mudir
jadal qadam tashlagan holda to’xtovsiz gapirar va uning so’zlari hammani
qiziqtirar edi. (P.T.)
2. Qo’shma gapda turli vaqtda yuzaga kelgan voqelik yoki harakat ifodalanadi:
Soy guvillab oqar va uning muzdek shamoli qirg’oqda tartibsiz o’sgan o’tlarni
silkitar edi (S.Ahm.)
-da, -u (yu) yuklamalarining biriktiruv bog’lovchili bog’lovchisiz qo’shma gap
tarkibida qo’llanishida quyidagi holat kuzatiladi:
1. -da yuklamasi qo’shma gap tarkibida harakatning odatdagidan ko’ra tezroq
bajarilishini ifodalaydi: Eshik g’irch etib ochildi-da, ruxsat so’rab Darveshali kirdi.
(O.)
31

Talabaning F.I.SH . Matyoqubova Dilnura
Sirtqi ta’lim yo’nalishi: IV kurs 403 - guruh
Fan nomi : Hozirgi o’zbek adabiy tili
Kurs ishi mavzusi : “Badiiy matnda yuklamalar vositasida bog’langan
qo’shma gaplar”
Kurs ishi bo’yicha komissiya xulosasi
_____________________________________________________________
_____________________________________________________________
_____________________________________________________________
_____________________________________________________________
_____________________________________________________________
Himoya qilgan sana ___ ___ ______ Komissiya raisi _______ R.Abdullayeva
A’zolar:
________________ __________
____________________ __________
____________________ __________
___________________________________________________________ __
REJA:
2

Talabaning kurs ishida ko’rarilgan muammo yuzasidan umumlashma
ilmiy-nazariy xulosalar chiqara olganligi _________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
Talabaning kurs ishini rasmiylashtirishi va ochiq himoya qilshi. Himoya vaqtida talabaning
mavzuni ilmiy nutq malakasi asosida izchil yorita berish mahorati, uning axborot
texnologiyalaridan to’giri va samarali foydalanganlik darajasi
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________

Ilmiy rahbar
_____________________________________________________________

Kaf е dra mudiri
_____________________________________________________________
37

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
ALISHER NAVOIY NOMIDAGI
TOSHKENT DAVLAT O’ZBEK TILI VA ADABIYOTI UNIVERSITETI
MASOFAVIY TA’LIM YO’NALISHI O’ZBEK TILI VA ADABIYOTI
KAFEDRASI
Himoyaga tavsiya etaman
Masofaviy ta’lim
fakultet dekani
________ N. Chiniqulov
“____” ____________
MAVZU: “ Badiiy matnda yuklamalar vositasida bog’langan qo’shma gaplar ”
mavzusida
KURS ISHI
Himoyaga tavsiya etildi.
Masofaviy ta’lim kafedrasi
Mudiri _________ R. Abdullayeva

Toshkent – 2024
1

II. BOB. BADIIY MATNDA YUKLAMALAR VOSITASIDA
BOG'LANGAN QO'SHMA GAPLAR SINTAKTIK VA SEMANTIK
Х USUSIYATLARI VA O’ZIGA XOS YONDASHUV
2.1. Badiiy matnda yuklamalar vositasida bog'langan qo'shma gaplar sintaktik va
semantik х ususiyatlari
Bog’lovchisiz gapning yordamchi qismi bo’lib, uning yordamida murakkab
gap bo’laklari, matndagi alohida gaplar o’rtasida, shuningdek (bu ba’zi
bog’lovchisizlarga tegishli) sodda gapdagi so’z shakllari orasidagi bog’lanish hosil
bo’ladi. Asosiy funktsiya bog'lovchi, shuningdek sifatlovchi, ya'ni bog'langan
gaplar yoki ularning a'zolari o'rtasidagi munosabatni bildiradi (turli o'ziga xoslik
darajasi bilan).
Ko’pchilik bog’lovchisizlar yordamida bog’lanishning sintaktik turi
(muvofiqlashtiruvchi yoki bo’ysunuvchi) ajratiladi. Bog’lovchisizning gap bo’lagi
sifatidagi grammatik ma’nosi uni kirish (modal) so’zlar bilan bir qatorda yuklama
va zarrachalarga ham yaqinlashtiradi. 3
Bog’lovchisizlar predloglar kabi o’zgarmaydi. Biroq, o’z vazifasini faqat otning
hol shakllari bilan birgalikda bajaradigan yuklamalardan farqli o’laroq,
bog’lovchisizlar o’zlari bog’lagan so’zlar bilan grammatik jihatdan bog’liq emas
va bu so’zlarning u yoki bu gap bo’laklariga mansubligiga bog’liq
emas. Bog’lovchisizlar faqat gapdagi so’zlar yoki alohida gaplar orasidagi
bog’lanishni aniqlash va rasmiylashtirishga yordam beradi.
Bog’lovchisiz yordamida qanday sintaktik munosabatlar ifodalanishiga qarab
qo’shma gaplar quyidagilarga bo’linadi: muvofiqlashtiruvchi va bo’ysunuvchi.
Muvofiqlashtiruvchi qo’shma gaplar sodda gap doirasidagi bir jinsli a’zolarni ham,
mustaqil gaplarni ham bog’lashi mumkin.
Tobe bog’lovchisizlar, asosan, murakkab gapda bosh va tobe bo’laklar o’rtasidagi
har xil semantik munosabatlarni ifodalashga yordam beradi; munosabatlar
vaqtinchalik, maqsadli, taqqoslash, tergov, sabab va boshqalar.
3 Baxtin, M. M. Nutq janrlari muammosi // Og'zaki ijod estetikasi. - M: Art, 1979. - 360 b.
16

1.2. Bog’lovchisiz qo’shma gapning turlari
Qo’shma gap haqida umumiy tushuncha. Qo’shma gap bilan sodda gap
qiyosiy xarakteristkasi
Ikki yoki undan ortiq sodda gapning mazmun, grammatik va ohang jihatidan
birikuvidan tuzilgan gap qo’shma gap deyiladi: Eshik sekin ochildi-yu ,
Qalandarovning yuzi ko’rindi.
Sodda gap tarkibida bitta ega va kesim birligi ishtirok etsa, qo’shma gap tarkibida
ikki va undan ortiq ega va kesim birligi qatnashadi. Qo’shma gap tarkibidagi sodda
gaplar o’zaro bog’lovchisizlar, yuklamalar, ko’makchilar va fe’l shakllari hamda
ohang orqali bog’lanadi.
Mazmun munosabati va bog’lovchisiz vositalarining qo’llanishiga ko’ra qo’shma
gaplar 3 xil bo’ladi: bog’langan qo’shma gaplar, ergash gapli qo’shma gaplar va
bog’lovchisizsiz qo’shma gaplar.
Mazmun munosabati va bog’lovchisiz vositalarining qo’llanishiga ko’ra qo’shma
gaplar 3 xil bo’ladi: bog’langan qo’shma gaplar, ergash gapli qo’shma gaplar va
bog’lovchisizsiz qo’shma gaplar.
Ayrim darsliklarda qo’shma gaplar quyidagi guruhlarga bo’linadi:
1) Teng bog’lovchisizlar vositasida bog’langan qo’shma gaplar. 2) Ergashtiruvchi
bog’lovchisizlar vositasida bog’langan qo’shma gaplar.
3) Bog’lovchisiz-yuklamalar vositasida bog’langan qo’shma gaplar.
4) Nisbiy so’zlar vositasida bog’langan qo’shma gaplar. 5) Faqat ohang vositasida
bog’langan qo’shma gaplar.
Ergash va bosh gaplar haqida ma’lumot
Birdan ortiq sodda gaplarning mazmun jihatdan tobe-hokim munosabati asosai,
ya’ni birining boshqasiga ergashishidan tuzilgan qo’shma gap ergash gapli
qo’shma gap deyiladi: Ildiz oziq bersa, novda ko’karar. Ergashgan gapda bosh gap
va ergash gap bo’ladi.
Mazmuni izohlanadigan gap bosh gap hisoblanadi. Bosh gapga ergashib , uning
mazmunini izohlab kelgan gap ergash gap deyiladi : Hamma yig ’ ilgach , majlis
10

Kurs ishi Toshkent amaliy fanlar universiteti o’zbek tili va adabiyoti kafedrasida
bajarilgan.

Ilmiy rahbar _________________________________________

Himoya 2023-yil _______ oyining ____ kuni soat_____ da
Toshkent amaliy fanlar universiteti “O’zbek tili va adabiyoti” kafedrasida kurs
ishlari himoyasi yig’ilishida o’tkaziladi.
Manzil: ______________________________

Kurs ishi 2023-yil ___ oyining ___ kunida kafedraga topshirildi.

Kurs ishi bilan Toshkent amaliy fanlar universiteti o’zbek tili va adabiyoti
kafedrasida tanishish mumkin.

Manzil: ______________________________

Yig’ilish kotibi: ______________
38

I.BOB. BOG’LANGAN QO’SHMA GAPLARNING FORMAL -SINTAKTIK
TALQINI VA TURLARI
1. 1. Badiiy matnda yuklamalar vositasida bog'langan qo'shma gaplar formal -
sintaktik talqini.
Keyingi yillarda qo’shma gap sintaksisi sohasida ham ko’pgina jiddiy va
yirik ilmiy tadqiqot ishlari olib borildi: Qo’shma gap nazariyasi ularning taraqqiyot
qonunlari semantik grammatik tuzilmasi va klassifikatsiyasi ancha oydinlashdi,
biroq qo’shma gap sintaksisining hali aniqlanmagan qirralari ko’p bo’lib, qo’shma
gap sintaksisi va u bilan bog’liq bo’lgan qator muammolar o’z yechimini
kutmoqda.
Qo’shma gap sintaksisini tarixiy tarzda o’rganish qo’shma gap tillarini aniq
belgilash va ular orasidagi farqlarni ilmiy dalillash uchun zamin yaratdi. Bu
lingvistika ilmi uchun yangi g’oya va qiziqarli kashfiyotlarning tug’ilishi uchun
juda muhimdir. Qadimda qo’shma gaplarning oddiy tuziluvi asosida vujudga
kelganligi ma’lum. Misollarga e’tibor bering: birlik bor – tiriklik bor; birlik yo’q-
baraka yo’q, dard boshqa – o’lim boshqa dard mehmon – tana qo’rg’on va
boshqalar. Jumladan gap nazariyasinig ilmiy yechimi sodda va qo’shma gap
tushunchalari hamda ular orasidagi farqni aniq belgilash imkoniyatini anglatadi;
qo’shma gap sintaksisi umuman gapning grammatik tuzilmasi turkiy tillarda
shuningdek o’zbek tilida sinxronik tarzda ancha o’rganildi, ammo diaxronik tarzda
yetarlicha o’rganilgan emas.
Ma’lum bo’ladiki, o’rdak o’rdak bilan uchar, g’oz g’oz bilan uchar; o’rik
o’rikni ko’rib rang oladi, uzum uzumni ko’rib chumak uradi, o’rganish oson
o’rgatish qiyin tipidagi qo’shma gap ko’rinishlari qadimiydir /bo’lovchisiz
bog’lanish – bog’lovchisiz qo’shma gap. Bu haqda tilshunos olimlarning fikrlari
deyarli bir xil. Yuqoridagi har bir qo’shma gapning qismlari o’zaro bitishuv
a’loqasi asosida birikkan. Lekin har birida semantik – grammatik munosabat
turlichadir: birinchi ikki misolda moslashtirish /xoslash/, ta’kidlash va qisman
taqqoslash munosabatlari mavjud ; uchinchi misolda esa taqqoslash munosabati
6

KIRISH…………………………………………………………………………….3
I.BOB. BOG’LANGAN QO’SHMA GAPLARNING FORMAL -SINTAKTIK
TALQINI VA TURLARI…………………………………………………………5
1. 1. Badiiy matnda yuklamalar vositasida bog'langan qo'shma gaplar formal -
sintaktik talqini…………………………………………………………………..…5
1.2. Bog’langan qo’shma gaplarning turlari ……………………………………...12
II. BOB. BADIIY MATNDA YUKLAMALAR VOSITASIDA
BOG'LANGAN QO'SHMA GAPLAR SINTAKTIK VA SEMANTIK
Х USUSIYATLARI VA O’ZIGA XOS YONDASHUV……………………….14
2.1. Badiiy matnda yuklamalar vositasida bog'langan qo'shma gaplar sintaktik va
semantik х ususiyatlari……………………………………………………………14
2.2. Bog'langan qo'shma gaplarning sintaktik va semantik xususiyatlarida o’ziga
xos yondashuv…………………………………………………………………….18
XULOSA…………………………………………………………………………29
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR………………………………………..31
3

Qarama-qarshiliklar qarama-qarshilik ma'nosiga ega. Ular semantik
qismlar orasidagi farqni ko'rsatish zarur bo'lgan hollarda qo'llaniladi: a, ha (lekin
ma'nosida), lekin, lekin, bir xil.
Bo'lish, ajratish ma'nosini anglatadi. Bu bog’lovchilar guruhi gaplarning
ma’no qismlarini ajratish uchun ishlatiladi: yo, yo, keyin... o’sha, yoki... yoki, yo...
yo.
Asosiy uchta guruhdan tashqari, quyidagilar ham mavjud:
bosqichma-bosqich;
tushuntirish;
ulash.
Darajali bog’lovchilar gap a’zolaridan birining yoki bir jinsli turkumning
ahamiyatini kuchaytirish yoki kuchsizlantirishni ko’rsatish zarur bo’lganda
qo’llaniladi: unchalik emas... lekin; garchi va... lekin; nafaqat... qancha.
Tushuntirish munosabatlarini ifodalovchi, yozilgan yoki aytilgan narsaning
ma'nosini aniqlaydigan qo'shma qo'shma gaplar: ya'ni, yoki (ma'nosida), ya'ni.
Bog’lovchilar gapning bosh ma’nosidan keyin kelgan qo’shimcha ma’lumot
yoki izohlarni kiritish uchun ishlatiladi: bundan tashqari, bundan tashqari, ham.
Tobe bog’lovchilar
Tobe bo'laklar gapning teng bo'lmagan qismlarini bog'laydigan yordamchi
bo'laklar deb qaraladi, ulardan biri yoki bir nechtasi ma'no jihatdan asosiyga
bog'liq.
Tobe bog’lovchilar turkumiga ko’ra, ya’ni ma’nosiga ko’ra yoki gapning tobe
bo’lagiga berilgan savollarga ko’ra bo’linadi.
Ular toifalarga bo'linadi:
vaqtinchalik;
sabab;
maqsadli;
shartli;
imtiyozli;
qiyosiy;
28

bog’lovchisiz: “Atrofda dasht va dasht.Yo’l uzoq”; 2) bir nechta bir xil a'zolarning
sanoqli qo'shilishi bilan amalga oshiriladigan sanoq, shuningdek, bir nechta
jumlalar: "Mening idealim - uy bekasi. Mening orzularim - tinchlik. Menga bir
qozon karam va kattasini bering" (P.); 3) bog’lovchisiz: “Qanday quloq! 4)
qarama-qarshilik: “Ular hatto meni kollegial baholovchi qilmoqchi bo’lishdi, ha,
nega deb o’ylayman” (Yuj.); "Va biz hammamiz hech bo'lmaganda bir kun ispan
bo'lamiz" (Mayoq).
19

Ular gap ichida muloqot qilish va hodisalar yoki ob'ektlar o'rtasidagi
munosabatlarni bildirish uchun ishlatiladi. 6
Uyushma bir qator xususiyatlarga ega:
ta'zim qilmaydi;
konjuge emas;
gapning bir qismi emas.
Bog’lovchilar gap bo’laklari – sintaktik birliklar orasidagi semantik
munosabatlarni ifodalash uchun ishlatiladi.
Kelib chiqishi bo'yicha uyushmalar quyidagilarga bo'linadi:
hosilalar;
hosila bo'lmagan.
Foydalanishga ko'ra ular quyidagilarga bo'linadi:
yagona (ha, ha, lekin);
takrorlash (na... na, na... yoki);
qo’sh (... o’shandan beri, kabi... shunday va).
Rolga qarab quyidagilar mavjud:
bastalash;
bo'ysunuvchi.
Muvofiqlashtiruvchi birikmalar
Muvofiqlashtiruvchi qo’shma gaplar qo’shma gap tarkibidagi bir hil a’zolar va
sodda gaplarni bog’lovchilardir.
Muvofiqlashtiruvchi birikmalar quyidagilarga bo'linadi:
ulash;
salbiy;
bo'linish.
Bog’lovchi bog’lanishni bildiradi. Ular qo’llanganda gapning semantik
bo’laklarining umumiyligi va yaxlitligini ko’rsatadi: va, ha (ma’nosida va),
nafaqat... balki, kabi... va.
6 Erofeeva, T. I. Tilning tabiati va tizimi masalasiga / T. I. Erofeeva // Ijtimoiy va psixolingvistika
muammolari: Sat. Art. - Perm. un-t. - Perm, 2003. - 3-son. -- Bilan. 28-36.
27

Badiiy matnda yuklamalar vositasida bog’langan qo’shma gaplar

Купить