• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 15000UZS
Размер 87.7KB
Покупки 2
Дата загрузки 13 Декабрь 2024
Расширение docx
Категория Экономика

Продавец

Arslonbek Sulaymanov

Дата регистрации 01 Декабрь 2024

26 Продаж

Bank aktivlari va passivlarini boshqarish

II. BANKNING AKTIV VA PASSIV OPERATSIYALARI BO’YICHA RISKLILIK TAHLILI 2.1. Bankning aktiv va passiv operatsiyalari bo’yicha risk turlari Bank faoliyati ikki asosiy risk turi – tizimli va tizimsiz risklarga duch kelishi mumkin. Har ikkala usul ham o‘zining tahlil qilinish va risk oldini olish usullariga ega. Tizimli risklar umumiy iqtisodiy sharoitlar va makroiqtisodiy siyosat xossalaridan kelib chiqadi. Bank tizimining turg‘un rivojlanishi umuman iqtisodiyotning qanday holatda ekanligiga bog‘liq. Shuning uchun makroiqtisodiy, avvalambor, monetar siyosat va bank risklarini samarali boshqarish tizimli risklarni kamaytirish va oldini olish imkonini beradi. Tizimsiz yoki nomuntazam risklar bank tizimida umumiy ahvol barqaror saqlangan holda ayrim olingan bankning moliyaviy ahvoli yomonlashish ehtimolligiga bog‘liq bo‘ladi. Bu risklar, o‘z navbatida, bank operatsiyalari va tadbirkorlik risklarini o‘z ichiga oladi. Bank operatsiyalari bilan bog‘liq risklar ikki guruh – to‘lovga noqobillik va likvidlik risklariga bo‘linadi. Birinchi guruhga: kredit riski, foiz riski, bozor riski, valuta riski, investitsiya risklari kiradi. Boshqarish usuli va imkoniyatiga qarab risklar ochiq va yopiq ko‘rinishda bo‘ladi. Ochiq risklarni tartibga solib bo‘lmaydi. Yopiq risklarni esa boshqarish mumkin. Ular diversifikatsiya siyosatini o‘tkazish yo‘li bilan tartibga solinadi. Ya’ni bunda: 16 v) qarz oluvchi kapitali ko‘p darajada etarli bo‘lmagan korxona bo‘lgan taqdirda; g) ushbu sohaga nisbatan yo‘nalish va istiqbollar barqaror bo‘lmagan holda; d) kreditlar (aktivlar), garov qiymati asosiy qarz summasidan oshmagan, hech bo‘lmaganda asosiy qarzning to‘lanmagan summasiga teng bo‘lgan holda (ya’ni kredit qisman ta’minlangan bo‘lsa). "Substandart" sifatida tasniflangan aktivlar bo‘yicha bank asosiy qarzning to‘lanmagan summasining 25 foiziga teng bo‘lgan zaxiralarni shakllantirishi lozim. Shubhali. SHubhali kreditlar substandart deb tasniflanuvchi kreditlarga xos barcha xususiyatlarga ega bo‘lib, mavjud sharoitda aktivlarning to‘liq qaytarilishini shubha ostiga qo‘yadi va kam ishonchli qilib qo‘yadi. Ziyon ko‘rish ehtimoli yuqori bo‘lgan, lekin ayrim ijobiy omillari mavjud bo‘lgan ushbu kreditlar sharoit oydinlashguncha "shubhali" deb tasniflanmaydi. Quyidagi omillarning kamida bittasi mavjud bo‘lsa, aktiv "shubhali" deb, tasniflanishi mumkin: a) "substandart" aktivlarning hech bo‘lmaganda bironta ko‘rsatkichi, shuningdek ayrim boshqa noqulay tavsiflari mavjud bo‘lsa (bozorda oson sotiluvchan garovning mavjudligi yoki qarz oluvchining bankrot deb e’lon qilinishi); b) yaqin kelajakda aktivning qisman to‘lanishi ehtimolining mavjudligi, shuningdek ushbu paytda aktivning "umidsiz" deb tasniflanishi zarur emasligi; v) foizlar va asosiy qarz bo‘yicha to‘lash jadvaliga binoan to‘lanmagan to‘lovlar mavjudligi. Aktivni "umidsiz" deb tasniflashga imkon beruvchi muhim omillarga quyidagilar kiradi: - bank aktivlar bo‘yicha ayrim to‘lov turlarini yoki hech bo‘lmaganda, qisman to‘lovlarni oladi; 13 7. Karimov I.A. “Asosiy vazifamiz – vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz farovonligini yanada yuksaltirishdir”.- T.: O‘zbekiston, 2018.-56b. 8. Mirziyoyev Sh.M. “Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz”.- Toshkent: 2016.-56b. 3. Darslik va o‘quv adabiyotlari 9. Abdullayeva Sh.Z. Bank risklari va kreditlash.Darslik.- T.: Moliya, 2022. -304b. 10. Abdullayeva Sh.Z. Pul, kredit va banklar. Darslik.-T.: “IQTISODMOLIYA”, 2018. -405b. 11. Abdullayeva Sh.Z. Omonov A.A.Tijorat banklari kapitali va uni boshqarish.Darslik. –T.: “Iqtisod-Moliya”, 2018 yil 120 b. 12. Abdullayeva Sh.Z., Karimov F.Sh., Navro‘zova K.N., Ortiqov U.D. Bank resurslari va ularni shakllantirish asoslari. O‘quv qo‘llanma. 1-kitob T.:TMI, 2014 yil.-205b 5. Internet saytlari 13. http//www.cbu.uz - (O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki). 14. http//www.gov.uz - (O‘zbekiston Respublikasi Hukumati portali). 15. http//www.stat.uz - (O‘zbekiston Respublikasi Statistika qo‘mitasi). 16 . http://www.lex.uz - (O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy bazasi) 31 XULOSA Bank aktivlarining daromadlilik va risklilik darajasini tahlil qilish bank faoliyatining asosiy moliyaviy ko‘rsatkichlari va barqarorligi bo‘yicha muhim natijalar beradi. Ushbu tahlil natijasida quyidagi muhim jihatlar aniqlanadi: 1. Daromadlilikning ahamiyati va tahlili: Bank aktivlari daromadliligi moliyaviy resurslardan samarali foydalanishni ifodalaydi. Kredit portfeli, investitsiyalar va boshqa daromad keltiruvchi aktivlar bank foydasining asosiy manbai hisoblanadi. Yuqori daromadlilik bankning o‘sish salohiyatini oshiradi va uning investorlar, mijozlar oldidagi ishonchini mustahkamlaydi. Biroq, daromadlilik ko‘rsatkichlari faqat qisqa muddatda emas, uzoq muddatli barqarorlik nuqtayi nazaridan ham tahlil qilinishi lozim. Kam daromadlilik yoki zarar faqat faoliyat samarasizligini emas, balki noto‘g‘ri investitsiyalar, kreditlarni qaytarmaslik yoki moliyaviy inqiroz natijasida yuzaga kelgan muammolarni ko‘rsatishi mumkin. 2. Risklilik darajasi va boshqaruvi: Bankning aktivlari tarkibida mavjud risklar uning moliyaviy holatiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Kredit risklari (qarzdorlar tomonidan kreditni qaytarib bermaslik ehtimoli), bozor risklari (foiz stavkalari, valyuta kurslari o‘zgarishi), va 28 korxonalar bo’lib, faqatgina joriy hisobvarag‘idagi vaktinchalik va kutilmaganda yuzaga keladigan yetishmovchilikni qoplash maqsadida bank kreditiga ehtiyoj sezadilar. Bunday mijozlar uchun muddatli kreditlar olish maqsadga muvofiq emas. Agar bank mijozlarga overdraft kreditlari berish imkoniga ega bo’lmasa, u holda mijozlar boshqa banklarning overdraft kreditlaridan foydalanishga majbur bo’lishadi. Go’yoki kreditlashning forfeyting shaklini olaylik. Forfeyting mol etkazib beruvchilarning pul mablag‘iga bo’lgan ehtiyojlarini qondirishning samarali usullaridan biri hisoblanadi. Respublikamiz tijorat banklarining yirik kreditlar berish imkonini oshirish lozim. Bizga ma’lumki, respublikamiz tijorat banklarining yirik kreditlar berish imkoniyati Markaziy bankning iqtisodiy me’yorlari orqali tartibga solinadi: Bankning bitta mijozga beradigan ta’minlanmagan kreditining maksimal miqdori birinchi darajali bank kapitalining 5 foizidan oshmasligi kerak. Bankning bitta mijozga beradigan ta’minlangan kreditining maksimal miqdori birinchi darajali bank kapitalining 15 foizidan oshmasligi kerak. Bankning barcha yirik kreditlari uning regulyativ kapitalidan 8 martadan oshib ketmasligi kerak. Demak, bankning yirik kreditlar berish imkoniyati uning kapitaliga va birinchi navbatda, birinchi darajali kapitalining miqdoriga bog‘liq. Agar bankning kapitali kichik miqdorda bo’lsa, u holda bank mijozlarining yirik kreditlarga bo’lgan ehtiyojini qondirolmaydi. Bu esa yirik mijozlarning boshqa banklarga o’tib ketishiga sabab bo’lishi mumkin. Birinchi qayd etilgan me’yorning darajasi qanchalik kichik bo’lsa, kredit portfelining diversifikatsiya darajasi shunchalik yuqori bo’ladi. Mazkur me’yor talablarining buzilishi banklar faoliyatini jiddiy kredit riskiga duchor qiladi. Respublikamiz tijorat banklari faoliyatiga nisbatan qo’llanilayotgan bitta mijozga yoki mijozlar guruhiga to’g‘ri keladigan riskning maksimal miqdori 25 KIRISH Kurs ishi mavzusining dolzarbligi – O’zbekiston mustaqillikka erishgach, ikki bosqichli bank tizimini tanladi, ya’ni Markaziy bank va tijorat banklari, bu esa butun tizimni o’zgarishiga olib keldi. O'zbekiston tijorat banklari, avvalo, ixtisoslashgan kredit institutlari sifatida ko'zga ko'rina boshladi. Bu bir tomondan xo'jaliklarning vaqtincha bo'sh mablag'larini jalb etishi, boshqa tomondan esa jalb etilgan mablag'lar hisobidan korxonalar, xususiy tadbirkorlar va aholining moliyaviy ehtiyojlarini qondirishi bilan dolzarb ahamiyat kasb etdi. Markaziy bank yana tijorat banklari o‘rtasidagi hisob-kitoblarni olib borishga imkoniyat yaratadi. Bank tizimining ikkinchi pog‘onasi - bu xalq xo‘jaligi va aholiga xizmat ko‘rsatishda bosh bo‘g‘in bo‘lgan mustaqil tijorat banklarning tarmog‘idir. Ular yuridik va jismoniy shaxslarga shartnoma asosida turli hisob- kitob va kredit operatsiyalarini amalga oshirish va xizmatlar ko‘rsatish hamda boshqa turli bank xizmatlariniko‘rsatish bilan bog‘liq operatsiyalarni amalga oshiradilar. Mustaqillikka erishilgunga qadar O‘zbekiston bank muassasalari Sobiq Ittifoq bank tizimi tarkibiy qismiga kirar edi. SHu bilan birga bu banklar Sobiq Ittifoq bank tizimi doirasidan tashqarida faoliyat ko‘rsata olmasdilar. Bank tizimi 3 turdagi banklarni: SSSR Davlat banki, SSSR qurilish banki va SSSR Tashqi savdo bankini va Davlat Mehnat omonat- jamg‘arma kassalarini o‘z ichiga olardi. Sobiq Ittifoq bank tizimida Davlat banki monopol mavqega ega bo‘lib, ubir vaqtning o‘zida emissiya instituti, qisqa muddatli kreditlashtirish, xo‘jaliklarga hisob-kitob operatsiyalari bo‘yicha xizmat ko‘rsatuvchi markaz hisoblanardi. Ham emissiya funksiyalarini, ham hisob-kitoblar va kreditlar bo‘yicha mijozlarga xizmat ko‘rsatish funksiyalarini bajarishga monopollashuvi Davlat bankini davlat boshqaruv va nazorat organiga aylantirgan edi Xorijiy va mahalliy ekspertlarning qayd etishicha, so'nggi yillar davomida respublikada asosiy tamoyil — ixtisoslashuvdan uzoqlashish va bank faoliyatida universallashtirishni chuqurlashtirish kuzatilmoqda. Bu esa bank ope ratsiyalari 3 investitsiyalar kichik salmoqni tashkil etadi. Muddati o‘tgan aktivlarning salmog‘i umumiy aktivlar hajmining 3 foizidan oshmasligi kerak. Aktivlarning sifat darajasi Bank aktivlarining sifatini baholash quyidagi mezonlar bo‘yicha amalga oshiriladi: Kredit portfeli sifatini baholash: NPL (Non-Performing Loans) ko‘rsatkichi – muddati o‘tgan kreditlar ulushi. Bu ko‘rsatkich qanchalik past bo‘lsa, bankning kredit portfeli shunchalik sifatli hisoblanadi. Rezervlash darajasi – xatarli kreditlarga ajratilgan zaxira mablag‘lar ulushi. Investitsiya portfeli xavfi va likvidligi: Yuqori xavfli aktivlar ulushi (masalan, xususiy sektorga oid qimmatli qog‘ozlar). Davlat qimmatli qog‘ozlari va yuqori reytingli obligatsiyalar ulushi. Aktivlarning rentabellik darajasi: ROA (Return on Assets) ko‘rsatkichi – aktivlardan olinadigan umumiy daromadlilik. 1.2. Balansda joylashishi bo’yicha bank aktivlarining daromadlilik tahlili O‘zbekistan Respublikasi Markaziy banki tomonidan 1998 yil 9 noyabrda tasdiklangan 242-sonli «Aktivlar sifatini tasniflash, mumkin bulgan yukotishlar buyiicha tijorat banklari tomonidan rezervlar tashkil kilish va undan foydalanish koidasiga asosan, tijorat banklari tomonidan beriladigan kreditlar yukorida keltirilgan mezonlar buyicha «yaxshi», «standart», «substandart», «shubhali», «umidsiz» kreditlarga tasniflanadi. Aktivlarni boshqarishning asosiy maqsadi 8 MUNDARIJA: KIRISH ………………………………………………………………………… 3 I. BANK AKTIVLARINING SHAKLLARI VA TURLARI HAMDA ULARNING DAROMADLILIK BO’YICHA TAHLILI 1.1 Bank aktivlarining turlari va ularning sifat darajasi bo’yicha tahlili … 5 1.2 Balansda joylashishi bo’yicha bank aktivlarining daromadlilik tahlili ... 8 II. BANKNING AKTIV VA PASSIV OPERATSIYALARI BO’YICHA RISKLILIK TAHLILI 2.1 Bankning aktiv va passiv operatsiyalari bo’yicha risk turlari ………… 16 2.2 Bank faoliyatida risklarni boshqarish usullari ………………………… 22 XULOSA……………………………………………………………………….. 28 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ……………………………………... 30 2 mumkin. Shu bilan birga moliyaviy ahvol yoki garovni nazorat qilish borasida bir muncha shubhalar bo‘lishi mumkin. Kredit hujjatlarida etarlicha axborot bo‘lmagan yoki garov ta’minoti bo‘yicha hujjatlari bo‘lmagan "Standart" kreditlar (aktivlar) ham "Substandart. " aktivlar sifatida tasniflanishi mumkin. "Standart" sifatida tasniflangan aktivlar bo‘yicha bank qaytarilmagan asosiy qarz summasining 10 foizi miqdorida zaxiralar tuzishi shart. Qoniqarsiz. Qoniqarsiz. aktivlar aniq ifodalangan kamchiliklar belgilariga ega bo‘lib, bu holat dastlabki shartnomaga muvofi є qarz qaytarilishi shartlarining bajarilishiga shubha uyg‘otadi. "Substandart" sifatida tasniflangan kreditlarda qarz to‘lashning dastlabki manbai qarzga xizmat ko‘rsatish uchun etarli darajada bo‘lmaydi va bank qarzni qaytarish uchun qo‘shimcha manbalar (garovdan undirish va qarzdor tomonidan ssuda qaytarilmaganda garovni sotish, asosiy fondlarni sotish singari manbalar)ni qidirishga majbur bo‘ladi, SHuningdek substandart aktivlar ishonchli joriy moliyaviy ahvol va qarz oluvchining to‘lov qobiliyati bilan himoyalanmagan. Substandart aktivlar odatdagiga nisbatan qoniqarli joriy moliyaviy axborotning yo‘qligi yoki garov hujjatlarining etarli emasligi bilan bog‘liq bo‘lgan tavakkalchilik darajasi ancha yuqori bo‘lgan kreditlarni ifodalaydi. (AV 22.09.2011 y. 632-2-son bilan ro‘yxatga olingan MB Boshqaruvining Qarori tahriridagi xatboshi) (Oldingi tahririga qarang) 2 . Shuningdek, quyidagi muammo yoki xususiyatlardan kamida bittasi mavjud bo‘lsa, aktiv to‘lov muddati to‘lgunicha substandart sifatida tasniflanishi mumkin: a) asosiy to‘lov manbalari qarz to‘lash uchun etarli emas, bank garovga qo‘yilgan mulkni sotish, qarz oluvchining boshqa asosiy mablag‘larini sotish, to‘lanishi lozim bo‘lgan boshqa qarz mablag‘larini qayta moliyalash kabilarni hisobga olgan holda qo‘shimcha to‘lov manbalarini topishi kerak; b) qarz oluvchining joriy moliyaviy holati yoki uning pul mablag‘larining mo‘ljallanayotgan oqimi majburiyatlarni qoplash uchun etarli bo‘lmagan hollarda; 2 Mirziyoyev Sh.M. “Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz”.- Toshkent: 2016.-56b. 12 I. BANK AKTIVLARINING SHAKLLARI VA TURLARI HAMDA ULARNING DAROMADLILIK BO’YICHA TAHLILI 1.1. Bank aktivlarining turlari va ularning sifat darajasi bo’yicha tahlili aktivlar — kredit, mikroqarz, overdraft, lizing, faktoring, qimmatli qog‘ozlar, investitsiyalar, boshqa banklardagi mablag‘lar, olinishi lozim bo‘lgan hisoblangan va (yoki) undirilmagan foizli va foizsiz daromadlar, bankning boshqa xususiy mulklari, bo‘lib-bo‘lib to‘lash shaklida sotilgan mulklar, balansdan tashqari moddalar (chaqirib olinmaydigan kredit majburiyatlari, foydalanilmagan kredit liniyalari, akkreditivlar, kafolatlar) hamda kredit tavakkalchiligi mavjud bo‘lgan boshqa aktivlar va balansdan tashqari moddalar. Banklar oz faoliyatlarini amalga oshirishlari uchun kerakli qimmatliklar: binolar, asbob-uskunalar, hozirgi zamonda tezkor hisob-kitobni amalga oshirish uchun zarur bolgan kompyuterlar, naqd pul mablaglari va kreditga berilgan mablaglari boladi. Banklarning mavjud bunday mablaglari banklar buxgalteriya balansida iqtisodiy mazmuniga kora (asosiy vositalar, nomoddiy aktivlar naqd pullar va boshqa qiymatlari guruhlashtirilib bank balansining aktiv tomonida korsatiladi. Shuning uchun ham xalqaro miqyosda bank mablaglarini aktivlari deb aytishadi. Bank mablaglari hozirgi kunda bizda ham aktivlar deyilmoqda.Bank aktivlari deyilganda-bank faoliyatida amalga oshirilgan va oshiriladigan amaliyotlari jarayoni-da mablagni xarid qilish, foydalanish uchun uchinchi shaxsga berish natijasida iqtisodiy manfaat keltiruvchi moddiy va nomoddiy mablaglar tushuniladi. Iqtisodiy manfaat odatda aktivlarda pul oqimi shaklida namoyon boladi.Naqd puldan tashqari har qanday resurs aktivga aylanishi uchun alohida yoki biror bir boshqa resurs bilan birgalakda bevosita yoki bilvosita pul oqimini taminlashi zarur.Bank aktivlari, bankning aktiv amaliyoti natijasida shakllanadi, yani bank balansini likvid holda ushlab turib, oz va jalb qilingan mablaglarni foyda olish maqsadida joylashtirish faoliyatini 5 uchinchi o‘rinda kassadagi naqd pullar – 0,2 dan 12,9 foizgacha;  boshqa turli aktivlar, ya’ni asosiy fondlarga qo‘yilmalardan tortib, to bankning turli hisob operatsiyalarigacha – 0.2 foizdan to 7,8 foizgachani tashkil qiladi. Tijorat bank aktivlari daromadliligiga kara b - berilgan kreditlar; - asosiy vositalar - qimmatli qog‘ozlar; - nomoddiy aktivlar - turli investitsiyalar. - pul mablag‘lari - kapital xarajatlar Ikkinchi guruh aktivlariga bank faoliyatida katta e’tibor berilishi lozim, chunki bu guruhda aktivlar sifatini pasaytiruvchi aktivlar, muddati kechiktirilgan, foizsiz ssudalar, muddati o‘tgan ssudalar va foizi to‘lanmagan ijara va boshqalar bo‘lishi mumkin. Aktivlarning maqsadga muvofiq joylashishi bo‘yicha umumiy ko‘rsatkich - daromad keltiruvchi aktivlarning umumiy aktivlar summasiga nisbati orqali aniqlanadi. Daromad keltiruvchi aktivlar Umumiy aktivlar Tijorat banklarining daromad keltiruvchi asosiy aktivlari- mijozlarga berilgan kreditlardir. Banklarning ikkinchi daromad keltiruvchi aktiv turi –davlatning qisqa muddatli obligatsiyalari (DQMO) ga jalb qilingan banklararo kreditlar va 7daromad keltiradigan aktivlar daromad keltirmaydigan aktivlar likvidlik risklari (tezkor moliyaviy talablarni qondirish qobiliyati) eng muhim omillardan hisoblanadi. Yuqori risklilik darajasi bankning moliyaviy zarar ko‘rish ehtimolini oshiradi. Shu sababli, risklarni minimallashtirish uchun yaxshi diversifikatsiya, xavfli aktivlarga cheklovlar va kuchli ichki nazorat tizimlari zarur. Risklarni o‘z vaqtida aniqlash va boshqarish uchun zamonaviy texnologiyalar va tahliliy vositalardan foydalanish talab etiladi. 3. Daromadlilik va risklilik o‘rtasidagi muvozanat: Bank boshqaruvchilari daromadlilikni oshirishga intilish bilan birga risklarni minimallashtirishni ham nazorat qilishi lozim. Yuqori daromad keltiruvchi aktivlar ko‘pincha yuqori risk darajasiga ega bo‘ladi, shuning uchun balansni ta’minlash strategik ahamiyatga ega. Risklarni kamaytirish uchun kredit portfelini diversifikatsiya qilish, past likvidlikka ega aktivlardan uzoqroq bo‘lish va mijozlar bilan ishlash samaradorligini oshirish zarur. 4. Monitoring va samarali boshqaruv: Bank faoliyatini muntazam monitoring qilish orqali daromadlilik va risklilik ko‘rsatkichlarini baholab borish zarur. Yillik va choraklik hisobotlar, bozor tahlillari va ichki audit natijalari bank rahbariyatiga qimmatli ma’lumot beradi. Moliyaviy bozorlardagi o‘zgarishlarni o‘z vaqtida kuzatib borish va ular asosida mos strategiyalar ishlab chiqish risklarni boshqarishda muhim rol o‘ynaydi. 5. Strategik tavsiyalar: Bank aktivlarini boshqarishda uzoq muddatli barqarorlikni ta'minlash uchun daromadlilikni oshiruvchi innovatsion yechimlar va risklarni kamaytiruvchi vositalarni birgalikda qo‘llash lozim. Kadrlar malakasini oshirish va yangi texnologiyalarni joriy qilish risklarni aniqlash va boshqarish jarayonlarini yanada takomillashtiradi. Kreditlarni tasdiqlash jarayonida mijozlarning moliyaviy holati va to‘lov 29 restrukturizatsiya qilingan kreditlarni tasniflashning o‘ziga xos jihatlari inobatga olinib, ularni tasniflash tizimi ko‘rsatildi, mezonlari aniqlashtirildi. Aktivlar bo‘yicha ehtimoliy yo‘qotishlarni qoplash uchun tijorat banklarining O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankidagi (bundan buyon matnda Markaziy bank deb yuritiladi) majburiy zaxiralar depozitlari; T a’minlanmagan aktivlar — ta’minotsiz berilgan yoki ta’minoti belgilangan tartibda rasmiylashtirilmagan aktivlar. Bunday aktivlar mustahkam tushumga ega bo‘lgan qarzdorga uning yaxshi kredit tarixi asosida berilishi mumkin. Tijorat banklarining hisobotlari ularning aktivlari sifatining haqiqiy holatini aks ettirishi lozim. Hisobotlarning haqqoniy bo‘lmasligi tijorat banki omonatchilari, kreditorlari va aksiyadorlari, shuningdek Markaziy bank va boshqa manfaatdor tomonlarni chalg‘itishga va yanglishtirishga urinish deb baholanadi hamda xavfsiz bo‘lmagan, nosog‘lom bank amaliyoti deb hisoblanadi. Daromad keltirmaydigan aktivlarning ulushi jami aktivlarning etmish foizidan ortiq bo‘lishi bank kredit siyosati, kreditlar ajratish va ularni boshqarish jarayonining bo‘shligini bildiruvchi ko‘rsatkich hisoblanadi. 2011-2015 yillarda respublika bank tizimini yanada isloh qilish, uning barqarorligini oshirish va yuqori xalqaro reyting ko‘rsatkichlariga erishish bo‘yicha chora-tadbirlar majmuasining tijorat banklari aktivlarini, shu jumladan kredit portfellarini yanada o‘sishini va sifatini yaxshilashni ta’minlash, tavakkalchilikni baholash tizimini takomillashtirish maqsadida bank tavakkalchiliklarini boshqarishda chuqur omilli tahlilni amalga oshirishning aniq mexanizmini joriy qilish, zaxiralarni shakllantirish, kredit portfelini diversifikatsiyalashlarni ko‘zda tutgan holda banklar aktivlari sifati monitoringini takomillashtirish, shuningdek muammoli qarzdorlik paydo bo‘lishiga yo‘l qo‘ymaslik yuzasidan ogohlantiruvchi choralar qabul qilish belgilangan edi. № Aktivlarning sifati Zaxiralar 10 dollarlashtirish 90 foizgacha yetganida monetar siyosat vositalarini qo‘llash samaradoraligini keskin cheklab qo‘yadi. Moliya vositachiligida dollarlashtirishni kengaytirish valuta riskini kamaytiradi, albatta. Chunki milliy valutaning qadrsizlanishi qarz oluvchilarga xorijiy valutadagi majburiyatlarini qaytarish qobiliyatini cheklaydi. Ko‘plab ayirboshlash kurslari siyosati xorijiy investorlarda norozilik tug‘diradi. Bu sarmoya oqib kelishini kamaytirib, uning mamlakatdan tashqariga chiqib ketishiga turtki bo‘lishi mumkin. 6.Investitsiya riski bu risk qimmatli qog‘oz emitentining moliyaviy holati yomonlashishi oqibatida investitsiyalar portfelining kamayishi yoki qo‘yilgan mablag‘larni yo‘qotish riskini ifodalaydi. Bu risklar bank sotib olgan qimmatli qog‘ozlar bo‘yicha oladigan daromadlarining tushib ketishi yoki uni oshirish bilan bog‘liq risklar hisoblanadi. Respublikada faol amalga oshirilayotgan davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish jarayonida investitsiya operatsiyalari ayniqsa keng tarqaldi. Ular banklar aktivlarini diversifikatsiyalash va ularga qo‘shimcha foyda olish imkonini beradi, butun iqtisodiyotni «oziqlantiradi». 7.Lizing operatsiyalari bo‘yicha risk bu risk ijarachining bankdan olgan mulkidan samarali foydalana olmasligi, shuningdek, shartnomada ko‘rsatilgan to‘lovni o‘z vaqtida amalga oshira olmasligi natijasida yuzaga keladi. 8.Faktoring operatsiyalari bo‘yicha risk bu risk bankning uchinchi shaxsdan sotib olgan qarzdorning majburiyatlari bo‘yicha to‘lovni o‘z vaqtida amalga oshira olmaslik natijasida yuzaga keladi. 9.Bank portfeli riski bu risklar qimmatli qog‘ozlarning ayrim turlari hamda ssudalarning barcha kategoriyalari bo‘yicha zarar ko‘rish ehtimolligi bilan bog‘liq holda yuzaga keladi. Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida kredit portfelini diversifikatsiyalash darajasini orshirish risklarni kamaytirishning asosiy omili sifatida Yuqorida qayd etilgan muammolarni hal etish uchun bizning fikrimizcha, quyidagi tadbirlarni amalga oshirish maqsadga muvofiqdir: 21 Kreditlash jarayoni tijorat banklarining asosiy faoliyat turini tashkil etib, mamlakat iqtisodiyotida tijorat banklari faol va yetakchi sohalardan hisoblanadi. Ular xalq xo’jaligining barcha soha va tarmoqlariga hamda aholi qo’lida mavjud bo’lgan bo’sh pul mablag‘larini to’plab, ularning moliyaviy resurslariga ehtiyojmand bo’lgan soha va tarmoqlar o’rtasida samarali taqsimlash vazifasini bajarmoqdalar. Bu jarayon manfaatlar uyg‘unligi asosida olib boriladi, ya’ni birinchidan tijorat banklari arzon bo’sh pul mablag‘larini to’plab, ularni qimmatga sotadilar; ikkinchidan pulga ehtiyojmand bo’lgan korxonalar qo’shimcha pul mablag‘lari bilan moliyalashtirilib, ular faoliyatining uzluksizligi ta’minlanadi va ularning daromadlari ortadi. Bu esa, o’z-o’zidan mamlakat iqtisodiyotining ravnaqi uchun xizmat qiladi. Shuning uchun ham hukumatimiz tomonidan boshqa sohalar singari bank sohasiga ham katta e’tibor qaratilmokda. Tijorat banklarining aktiv operatsiyalarda kreditlash amaliyoti yuqori urinni egallaydi. Chunki, bank jami aktivlarining asosiy qismini kredit resurslari tashkil etadi va bu resurslarni taqsimlash orqali tijorat banklari yuqori daromadga ega bo’ladilar. Shunday ekan, tijorat banklari tomonidan kreditlash jarayonini to’g‘ri tashkil etish lozimdir. Bu esa bevosita ularning kredit siyosatiga bog‘likdir, ya’ni ularning kredit siyosati kreditlash jarayonida yuzaga keluvchi riskni boshqarishda bank rahbariyati tomonidan qabul qilingan chora-tadbirlar hamda bank rahbariyati va xodimlarini kredit portfelining samarali boshqarishga doir ko’rsatmalarni o’z ichiga oladi. Tijorat banki faoliyatidan olinadigan foydaning 60-65 foizigacha bulgan qismini uning kredit faoliyatidan olinadigan foydasi tashkil etadi. Shu sababli har qanday bank o’zining aniq va yo’naltirilgan kredit siyosatiga, kredit portfelini samarali boshqarish mexanizmiga ega bo’lishi lozim. Bu esa, bank tomonidan beriladigan kreditlarning o’z vaqtida to’liq so’ndirilishi va bank foydasining kafolatidir. 27 taminlaydi.Bank aynan aktiv amaliyotlari natijasida daromadining asosiy qismini oladi. Bank aktivlari – bu bankka tegishli hamda moddiy qiymatga ega bolgan qiymatliklar: naqd pul mablaglari, qarzga berilgan mablaglar, binolar va asbob- uskunalardan tashkil topadi. Bulardan tashqari, bankda nomoddiy aktivlar ham mavjud bolib, bular ozlarining moddiy shakliga ega bolmaydilar, ammo bankning asosiy faoliyatida faol ishtirok etadi. Bank aktivlari juda turli-tuman bolishi mumkin, lekin hamma tijorat banklari oziga xos xususiyatlaridan kelib chiqib, bir xil turdagi aktivlarga ega. Ularning bir qismi maxsus jihozlangan banklar naqd pullarni saqlash uchun seyflar yoki temir shkaflar, kompyuterlar, avtomashinalar tashkil etadi. Bunday aktivlar banklarda kop yil ishlatiladi va asosiy vositalar deb yuritiladi.Bank aktivi deganda passivlar joylashtirilishi tushuniladi.Uning tarkibiy tuzilmasi deganda esa har bir aktiv turining jami aktivlarga bo‘lgan nisbati tushuniladi. Tijorat banklarining aktivi va uning tarkibi quyidagilar bilan tavsiflanadi. Tijorat banklarning aktivi va uning turlari № Aktivlar % 1. Kassadagi naqd va unga tenglashtirilgan pullar 0,2 - 12,9 2. Kreditlar (ssudalar) 19,9 - 83,2 3. Investitsiya va qimmatli qog‘ozlar 2,1 - 23,9 4. Boshqa turli aktivlar 0,2 – 7,8 Jami aktivlar 100 Jadvaldagi ma’lumotlardan quyidagi xulosalarni chiqarish mumkin:  bank aktivining eng asosiy qismini ssudalar, ya’ni bank kreditlari tashkil qiladi – 19,9 dan to 83,2 foizgacha;  ikkinchi o‘rinda investitsiya va qimmatli qog‘ozlar bilan bo‘ladigan operatsiyalar tashkil qiladi – 2,1 foizdan to 23,9 foizgacha; 6 3.Kassa risklari bu risklar bank kassasi orqali o‘tuvchi naqd pullarni saqlanishi bilan bog‘liq xavfli holatlar natijasida yuzaga chiqadi. 4.Bozor riski bu risklar nisbiy bozor narxlari darajasining keskin o‘zgarishi natijasida bank aktivlari haqiqiy qiymatining pasayishini anglatadi. Bu bozor narxlari nomaqbul o‘zgarishi oqibatida ehtimoliy zarar ko‘rilishi tufayli ro‘y beradi. Pulning qadrsizlanishi yuzaga keladi. Natijada, sotiladigan mahsulotlar va ko‘rsatiladigan xizmatlar haqi oshib ketadi. Bankning esa daromadliligi pasayib, bank aksionerlariga to‘lanadigan to‘lovlar qiymati o‘z kuchini yo‘qotadi. Bank zarar ko‘radi, bunday zararlarni hisobga olish maqsadida aktivlarga qo‘yilmalarni buxgalteriya hisobiga olish qoidalariga o‘zgarishlar kiritilgan. Ularga muvofiq banklar ikki qiymat-xarid qilish va bozor narxlarining eng past hisobini yuritishadi. Bozor narxi xarid qiymatidan past bo‘lsa, banklar aktivlarining pasayish summasiga kamaymasligi uchun zaxiralar yaratishga majbur. Zaxiralar ehtimoliy zararlar sifatida ko‘riladigan bank xarajatlari hisobiga yaratiladi. 5.Valyuta riski bu risk valuta almashtirish kursining o‘zgarishi natijasida chet el valutasida olib boriladigan operatsiyalar bo‘yicha yo‘qotishlar yoki yuqori foyda olish ehtimolini ifodalaydi. Bu risk - valuta kursining ba’zi qarz oluvchilar moliya holatini yomonlashtira-digan tomonga o‘zgarishi natijasida ko‘riladigan zararlardir. Bu yomon kreditlar miqdorini ko‘pay-tiradi. Banklarga bunday ta’sirni kamaytirish boshqa-rish usullari samaradorligiga bog‘liq. Ular valuta riskining bevosita va bilvosita ta’sirini cheklashi kerak. Ayirboshlash kursining nobarqarorligi va uning yuqori darajada aniq emasligi bank operatsiyalariga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Masalan, 1995 yilda Meksikadagi moliya tangligi bilan bog‘liq gumonsirash ko‘plab Lotin Amerikasi mamlakatlarida moliya muammolariga sabab bo‘ldi va Meksikadan ancha uzoqdagi bozorlarda ham keskinlik tug‘dirdi. Devalvatsiya ehtimoli moliyalarning xorijiy valuta bozoriga oqib ketishiga olib keladi, banklar moliya vositachiligi darajasini pasaytiradi, pul-kredit siyosatini amalga oshirishni qiyinlashtiradi. Masalan, Boliviya 20 1 Standart 1% 2 Substandart 10% 3 Qoniqarsiz 25% 4 S h ubxali 50% 5 Umidsiz 100% Standart. Ushbu aktivlar bo‘yicha qarzlarning o‘z muddatida to‘lanishi shubha tug‘dirmaydi. Qarz oluvchi moliyaviy jihatdan barqaror hisoblanadi, u etarli miqdorda kapitalga, yuqori daromadlilik darajasiga hamda barcha mavjud majburiyatlar, jumladan, mazkur qarzni qondirish uchun etarli pul mablag‘lari oqimiga ega. Qarz oluvchi amalda bajariladigan, jumladan, bozorda raqobatlasha olish, yaxshi mahsulot ishlab chiqarishga doir strategik rejani taqdim etadi va o‘z mahsulotlari uchun marketing rejasiga ega bo‘ladi. Qarzdor mavqeini baholash kreditga doir to‘lovlar tarixi, garovning bozorda sotilishi (mulk va ko‘chmas mulk, kafolat) kabi omillarni o‘z ichiga qamrab oladi. Garov "yaxshi ta’minlangan" kredit mezonlariga mos keladi. Garov amaldagi qonunchilikka muvofiq notarial jihatdan puxta tasdiqlangan bo‘lishi va zarur hollarda tegishli mulk bitimini ro‘yxatdan o‘tkazish uchun belgilangan tartibda ro‘yxatga olinishi lozim. Bank kredit qaytarilmagan holda cheklovlarsiz va erkin ravishda uni garov hisobidan undirib olishi mumkin. Ta’minotga doir taqdim etilayotgan barcha hujjatlar qonunchilikda belgilangan tartibda rasmiylashtirilishi kerak. " Standart " deb tasniflangan kreditlarda ular qaytarilmasligi alomatlari bo‘lmaydi. Foizlar muddati o‘tgan ssudalar "Yaxshi" deb tasniflanishi mumkin emas. Substandart. Substandart. toifaga kiritilgan aktivlar berilishida ikkilamchi to‘lov manbasi (kafolat yoki garov bilan) puxta ta’minlangan bo‘lishi lozim. Umuman olganda qarzdorning moliyaviy ahvoli barqaror hisoblanadi, lekin ayrim noqulay vaziyatlar yoki yo‘nalishlar mavjud bo‘lib, agarda ular bartaraf etilmasa, qarzdorning kreditni o‘z vaqtida to‘lash qobiliyatiga nisbatan shubha uyg‘onishi 11 - bank garovni undirib olish bo‘yicha Huquqiy xatti-harakatlarni qo‘llay boshlaydi va ta’minot sotuvini o‘z vaqtida amalga oshiradi (90 kun ichida); - qarzdor tomonidan keyinchalik aktivni to‘liq ta’minlaydigan qo‘shimcha ta’minotni taqdim etish harakatlarining amalda boshlanishi. "Shubhali" deb tasniflangan aktivlar bo‘yicha bank asosiy qarz to‘lanmagan summasining 50 foizi miqdorida zaxirani tashkil etishi shart. Umidsiz deb tasniflangan kreditlarga qaytarilmaydigan kreditlar kiradi. Qiymati juda pastligi tufayli bank aktivlari sifatida ularning Hisobini yuritish maqsadga muvofiq emas, deb Hisoblanadi. Bunday tasniflash kreditlarda umuman Hech qanday tugatiladigan qiymat mavjud emasligini bildirmaydi. Lekin banklar o‘z balanslarida bu qarzdorlikning Hisobini yuritishni davom ettirishlari maqsadga muvofiq emas. Bank garovga olingan mulkni sotish orqali bunday qarzdorlikni bartaraf etish choralarini ko‘rishi yoki uni qaytarish choralarini qo‘llashi kerak Quyidagi muammolar yoki tavsiflarning kamida biri mavjud bo‘lganda aktiv "umidsiz" deb tasniflanadi: shartnoma jadvaliga muvofiq oraliq to‘lovlarni to‘lash kuni 180 va undan ortiq kunga kechiktirilgan bo‘lsa; aktiv shartnomada belgilangan muddatda to‘lanmagan bo‘lsa; sudda ishni ko‘rish jarayonida bo‘lgan aktivlar; qarz oluvchining yomon moliyaviy aHvoli va to‘lovga qodir emasligi sababli to‘lash muddati uzaytirilgan aktivlar bo‘lsa; qarz oluvchi va lizing oluvchidan undirilgan mol-mulk bank maqsadlarida foydalanilmaydigan Hamda garovga qo‘yilgan mol-mulkka bo‘lgan Huquqlardan foydalanish yo‘li bilan bank balansiga qabul qilingan kundan boshlab uch oylik muddatda bank tomonidan realizatsiya qilinmagan bo‘lsa. Aktiv shartnomada belgilangan muddatda qaytarilmasligidan dalolat beruvchi dalillar yoki alomatlar mavjud bo‘lganda ushbu aktiv Ham "umidsiz" deb tasniflanadi 14 mazmuni va kredit munosabatlari mohiyatini oldindan belgilab beradi. Kurs ishining obekti – bank aktivlarining risklilik va daromadlilik darajalari va unga ta’sir etuvchi omillar hisoblanadi. Kurs ishining maqsadi – bank aktivlarining risklilik va daromadlilik darajalari va unga ta’sir etuvchi omillarni tahliliy jixatdan o’rganish. 4 Umidsiz deb tasniflangan aktivlar bo‘yicha bank asosiy qarzning to‘lanmagan summasining 100 foizi miqdorida zaxiralar yaratishi kerak. Bank balansidagi aktivlar daromadlilik tahlili ularning quyidagi asosiy guruhlarga bo‘linishi asosida amalga oshiriladi: 1. Naqd va likvid aktivlar: -Kassa mablag‘lari. -Markaziy bankdagi hisoblar. -Talabga oid depozitlar. Ushbu aktivlar daromadlilik jihatidan kam, lekin yuqori likvidlikka ega. 2. Investitsiya aktivlari: -Davlat qimmatli qog‘ozlari. -Korporativ obligatsiyalar. -Aktsiyalar va boshqa investitsiyalar. Bu aktivlar daromadliligi ularning xavf darajasi va bozordagi foiz stavkalariga bog‘liq. 3. Kredit portfeli: -Iste’mol kreditlari. -Korporativ kreditlar. -Ipoteka kreditlari. Kredit portfeli bankning asosiy daromad manbai bo‘lib, foiz stavkalari, kredit muddati va qarz oluvchilarning to‘lov qobiliyatiga bog‘liq. 15  V toifa – o‘rtachadan yuqori (oshgan) risk;  G toifa – yuqori darajadagi risk;  D toifa – nomaqbul risk. Mamlakatimiz bank tizimida risk toifalarining darajalanishi bank aktivlari bo‘yicha risk darajalarini hisobga olgan holda guruhlanadi. hisoblash usuliga ko‘ra risklar umumiy yoki yakka ko‘rinishda hisoblanishi mumkin. Umumiy risk bank riskining umumiy hajmi, uning umumiy daromadi va likvidligi me’yorlariga asoslanib baholanadi yoki taxmin qilinadi. Yakka ko‘rinishdagi risk bankning ayrim operatsiyalari yoki ularning guruhlari bo‘yicha risk koeffitsiyentlari shkalasi asosida baholanadi. Ta’sir vaqtiga ko‘ra risklarni retrospektiv, joriy yoki istiqboldagi risklarga ajratish mumkin. Retrospektiv risklar bank faoliyatining o‘tgan davrdagi turli risklarga bog‘liqligini ifodalaydi va joriy hamda istiqboldagi risklarni baholashga yordam beradi. Ichki risklar bevosita bank faoliyati natijasida vujudga keladi. Bu risklar bank faoliyatiga sezilarli ta’sir qiluvchi risklar bo‘lib, ular bankning o‘z faoliyati, uning mijoz (qarzdor)lari yoki uning muayyan kontragentlari bilan bo‘lgan faoliyatlariga bog‘liq bo‘ladi. Bank rahbarlari , ularning tadbirkorligi , marketing strategiyasining optimalligi , taktikaning to ‘ g ‘ ri ta ’ minlanganligi kabi omillar ichki riskdarajasigata ’ sirqiluvchiomillardir .Ichkirisklar:  bank operatsiyalarining xususiyati;  bank mijozlarining tarkibi;  tijorat banklarining turlari bo‘yicha guruhlarga bo‘linadi. Tashqi risklar makromuhit darajasida yuzaga keladi. Ular bank faoliyati bilan bevosita bog‘liq bo‘lmaydi. Tashqi risklarga juda ko‘p omillar ta’sir ko‘rsatadi. Ular tarkibida siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy va tabiiy risklarni alohida ajratish lozim. Siyosiy risklar mamlakatdagi siyosiy vaziyat va davlatning faoliyati bilan bog‘liq bo‘ladi. Iqtisodiy risklar mamlakatdagi umumiy iqtisodiy vaziyatdan kelib chiqadi. 18 ta’minlanmagan ssudalar deb ataladi. Bu me’yor ham birinchi darajali kreditga nisbatan o’rnatilgan bulib, uning maksimal darajasi 0,05 qilib belgilangan. Mazkur me’yorning bajarilishi bankning kredit riskidan sezilarli darajada himoyalanish imkonini beradi. Chunki mijozlarning pul oqimiga tashqi ta’sirlar kuchli tarzda ta’sir etib turgan hozirgi sharoitda ta’minlanmagan ssudalarni bitta mijozga yoki mijozlar guruhiga yirik miqdorda berilishi bankni jiddiy tarzda kredit riskiga duchor qilishi mumkin. Mamlakatimiz tijorat banklarining kredit operatsiyalariga nisbatan belgilangan uchinchi me’yor barcha yirik kreditlar uchun riskning maksimal miqdori deb ataladi. Mazkur normativ birinchi darajali kapitalga nisbatan belgilangan bo’lib, uning maksimal miqdori 8,00 qilib belgilangan, ya’ni bank tomonidan berilgan barcha kreditlar miqdori birinchi darajali bank kapitali summasidan 8 martadan oshib ketmasligi lozim. Yirik kredit deganda bitta mijozga beriladigan bank kapitalining 15 foizidan oshadigan kreditga aytiladi. Yirik kreditlarga nisbatan o’rnatilgan mazkur me’yor xalqaro andozalardan kelib chiqqan holda o’rnatilgan. Masalan, Germaniyada ham yirik kreditlarning umumiy summasi uchun kapitalga nisbatan 8 martalik limit belgilangan. Fransiyada bitta mijozga beriladigan kreditlar summasi bank aksionerlik kapitalining 40 foizidan oshmasligi va yirik kreditlarning umumiy summasi bank kapitalidan 8 martadan oshib ketmasligi lozim. Biz kredit portfelining iqtisodiy mazmunini o’rgangan holda tijorat banklari kredit siyosatining mazmun mohiyatini, shuningdek tijorat banklari kredit portfelini boshqarishning optimal yunalishlarini ko’rib chiqdik. Xulosa qilib aytadigan bo’lsak, kredit - bu mamlakat iqtisodiyotining barqarorligini ta’minlovchi, banklar daromad manbaining asosini tashkil etuvchi iqtisodiy kategoriyadir. 26 Tijorat bankarining kredit portfelining birinchi navbatda tarmoq xususiyatiga ko’ra diversifikatsiya darajasini oshirish lozim. Buning uchun har bir tijorat bankida kreditlanayotgan tarmoq korxonalariga nisbatan kreditlash limitlari joriy etilishi lozim. Kreditlash limitlari kreditlarning asosiy qismini ma’lum tarmoqda to’planib qolishiga yo‘l qo’ymaydi. Foiz stavkasi tahlili: -Foiz xarajatlarining umumiy passivlarga nisbati. -O‘zgaruvchan va sobit foiz stavkali passivlarning ulushi. Passivlar diversifikatsiyasi -Passivlar tarkibining har xil manbalar bo‘yicha taqsimoti: -Depozitlar: jismoniy va yuridik shaxslar, talabga oid va muddatli. -Qarz mablag‘lari: xalqaro moliya institutlari, ichki va tashqi bozorlardan qarzlar. Dinamik tahlil -Passivlarning tarkibi va xarajatlaridagi o‘zgarishlarni vaqt o‘tishi bilan kuzatish: -Depozitlarning o‘sishi yoki pasayishi tendensiyalari. -Foiz stavkalarining o‘zgarishiga bank reaksiyasi. Bank passiv operatsiyalari bilan bog‘liq risklarni samarali tahlil qilish va boshqarish bankning barqarorligi va daromadliligini ta’minlashda muhim ahamiyatga ega. Tahlil qilishda muhim ko‘rsatkichlar va ularga asoslangan boshqaruv strategiyalari risklarni minimallashtirishga xizmat qiladi. 2.2 Bank faoliyatida risklarni boshqarish usullari Amaliyotdan shu narsa ma’lumki, bankning boshqaruv organlari har bir kredit arizasi bo’yicha qarorlar qabul qilishda ishtirok eta olmaydi, shu sababli kreditlash limitlarini belgilash banklarning kredit amaliyotida muhim o’rin tutadi. 22 asosida tarmoq uchun riskning umumiy reytingi aniqlanadi. Tarmoq riskining limiti berilgan ssuda summasiga nisbatan mutloq summada yoki ma’lum foizda belgilab qo’yilishi lozim. Masalan, bank risk limitini qishloq xo’jaligiga nisbatan berilgan kreditlarning 10 foiz miqdorida belgilab qo’yilishi mumkin. Tarmoq riski aniqlangandan so’ng bank tarmoq limitlari asosida kreditlar berish to’g‘risida qaror qabul qilishi mumkin. Bankni bitta mijozga nisbatan kreditlash limitini aniqlashda quyidagi omillarni hisobga olishi shart deb hisoblaymiz: -Mijoz-korxona rahbarining reputatsiyasi; -Mijozning aktivlari va passivlari tarkibi; -Mijozning moliyaviy barqarorligi; -Mijoz-korxonaning rivojlanish istiqbollari; -Bankning mijoz bilan o’zaro munosabatlari; -Milliy iktisodiyotning umumiy joriy holati; -Mijoz-korxona mansub tarmoqning umumiy joriy holati. Markaziy bankning tijorat banklarini kreditlash amaliyotiga nisbatan quyilgan direktiv talablari kredit riskini minimallashtirishga xizmat qiladi. Shu sababli tijorat banklarida Markaziy bank tomonida o’rnatilgan mazkur normativlarni bajarilishi ustidan nazorat urnatish tijorat banklarining kredit riskiga uchrash darajasini pasaytirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Yuqorida o‘z aksini topgan amaliy takliflar va tavsiyalar respublikamiz tijorat banklarining kredit siyosatining samaradorligini oshirishga xizmat qiladi deb umid qilamiz. Respublikamizning barcha banklarida kreditlash shakllaridan tulaqonli tarzda foydalanishni yo‘lga q o’yish lozim. Kreditlashning har bir shakli uziga xos afzalliklarga ega bo’lib, mijozlar uchun bank kreditlarining jozibadorligini oshiruvchi omil hisoblanadi. Masalan, overdraft kreditlari mijozlarning shunday toifasiga mo’ljallanganki, ular ishlab chiqarish yoki mahsulotlarni sotish sikli juda qiska bulgan 24  bank operatsiyalari umumiy hajmini saqlash maqsadida bir necha mijozlarga berilgan kreditlarni kichik summalarda keng miqyosda taqsimlash;  yirik kreditlarni konsorsional asosda berish;  depozit sertifikatlarini joriy qilish;  qayta hisobga olish operatsiyalarini kengaytirish;  kredit va depozitlarni sug‘urtalash kabi amallar amalga oshiriladi. Banklarda ko‘pincha mijoz tanlashda yanglishish natijasida balan- slashmagan likvidlik riski yuzaga keladi. Bunday risklar odatda iqtisodi beqaror bo‘lgan korxonalarni kreditlashga ustunlik berilgan hollarda yuzaga keladi. Balanslashmagan likvidlik riski bank boshqaruvi va xodimlar malakasining sayozligi, bank faoliyati nazoratining sust tashkil qilinishi, risklarni tartibga solishda qo‘llaniladigan usullarning takomillashma-ganligi, ayrim olingan bank operatsiyalari yoki ularning guruhlari bo‘yicha risklar koeffitsiyenti shkalalarini o‘rnatishda yo‘l qo‘yilgan kamchiliklar natijasida yuzaga keladi 3 . Bank faoliyati va uning natijalariga ta’sir etish omillariga qarab bank risklarini bir necha toifalarga bo‘lish mumkin. Umumlash-tirgan holda ularni:  past darajadagi risklar;  o‘rtacha darajadagi risklar;  yuqori darajadagi risklarga bo‘lish mumkin. Risk darajalari bank faoliyatiga salbiy ta’sir ko‘rsatuvchi va yo‘qotishlarga sabab bo‘luvchi jarayonlarning ehtimolligiga bog‘liq bo‘-ladi. Ular koeffitsiyentlar yoki foizlardaifodalanishimumkin. Chet el tijorat banklari risklarni besh toifaga ajratadi. Bular:  A toifa – past darajadagi risk;  B toifa – o‘rtacha darajadagi (oddiy) risk; 3 Abdullayeva Sh.Z. Omonov A.A.Tijorat banklari kapitali va uni boshqarish.Darslik. –T.: “Iqtisod-Moliya”, 2018 yil 120 b. 17 Banklar limitlarni aniqlash masalasiga turlicha yondashadilar. Lekin ularning amaliyotda qo’llanilayotgan limitlarni umumiy mazmuniga kura ikki guruhga bo’lish mumkin: -Tarmoq limitlari. -Bitta mijozni kreditlash limitlari. -Banklar uzlarining kredit portfeli sifatini yaxshilash maqsadida mijozlarni kreditlashning nafaqat individual risklarini, balki risklarning bir qator umumiy kategoriyalarini ham tahlil qilishlari shart. Shning uchun ham alohida mijozlarni kreditlash limitlari bilan bir qatorda kredit riskiga uchrash darajasi bir xil bo’lgan mijozlar guruhi uchun kreditlash limitlari o’rnatiladi. Bu limitlar bitta tarmoqqa mansub korxonalarga bankni bog‘liq bo’lib qolmasligini oldini olish maqsadida o’rnatiladi. Amaliyotdan ma’lumki, ayrim tarmoqqa mansub korxonalarda rentabellik darajasi ma’lum bir vaqt oralig‘ida yuqoriligicha qoladi, ayni vaqtda boshqa tarmoqqa mansub korxonalarda rentabellik darajasi ancha past bo’ladi. Bank amaliyotida bunga ko’plab misollar keltirish mumkin. Masalan, hozirgi vaqtda O’zbekiston Respublikasida qishloq xo’jaligi, aviatsiya sanoati korxonalarining rentabellik darajasi past. Bunday tarmoq korxonalarida bank kreditlarining yuqori darajada tuplanishi banklarga sezilarli zarar keltirishi mumkin. Tarmoq limitlarini belgilashda tahlil qilinayotgan tarmoqning joriy holatini, rivojlanish istiqbollarini, texnologik o’zgarishlarning barqarorlik darajasini, tarmoqda asosiy xarajat turlarini o’zgarishi kabi holatlarni baholash zarur. Tarmoq risklarini baholash usullarini ishlab chiqishda banklar ssudalarini berishda yuzaga keladigan, yuqorida ta’kidlangan risklarga ta’sir qiluvchi omillarni tahlil qilishlari zarur. Bunday tahlil natijasida ushbu omillarni ta’sirini hisobga olish uchun tegishli tizim qabul qilinadi. Xalqaro bank amaliyotida bunday tizim sifatida ballarni hisoblash tizimidan keng foydalaniladi. Ta’sir qiluvchi omillarning har birini alohida ko’rib chiqish 23 qobiliyatini chuqur tahlil qilish, yuqori xavfli mijozlarga cheklovlar qo‘yish zarur. Umumiy xulosa: Bank aktivlari daromadlilik va risklilik darajasini doimiy ravishda tahlil qilish, bankning moliyaviy barqarorligini ta'minlashda hal qiluvchi ahamiyatga ega. Ushbu jarayonni samarali boshqarish orqali bank faqat qisqa muddatli natijalarga emas, balki uzoq muddatli rivojlanishga erishishi mumkin. Shu bilan birga, barqarorlikni saqlash uchun tashqi bozor sharoitlari va ichki siyosatni moslashtiruvchi yondashuv zarurligi doimiy e’tiborda bo‘lishi kerak. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI 1. Me’yoriy-huquqiy xujjatlar 1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. 1992 yil 8-dekabr. 2. O‘zbekiston Respublikasining “O‘zbekiston Respublikasining Markaziy banki to‘g‘risida”gi Qonuni. 1995 yil 21-dekabr. 3. O‘zbekiston Respublikasining “Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida”gi Qonuni. 1996 yil 25-aprel. 4. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida”gi 4947-sonli Farmoni. 2017 yil 7-fevral. 2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti asarlari va ma’ruzalari 5. Karimov I.A. “Mamlakatimiz taraqqiyoti va xalqimizning hayot darajasini yuksaltirish barcha demokratik yangilanish va iqtisodiy islohotlarimizning pirovard maqsadidir”.- T.: O‘zbekiston, 2017. 6. Karimov I.A. “Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O‘zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo‘llari va choralari”. – T.: O‘zbekiston, 2019. 30 Tashqi risklar urushlar, milliylashtirish, chetga to‘lovlarni taqiqlash, qarzlarni konsolidatsiyalash, embargo joriy qilish, importga litsenziyani bekor qilish, tabiiy ofatlar natijasida yuzaga keladigan yo‘qotishlarni o‘ziga jamlaydi. Bu risklarning o‘ziga xos xususiyati shundaki, ular bank daromadiga, operatsiyalar samaradorligiga va umuman, bank kelajagiga katta zarar yetkazadi. Bank operatsiyalari xususiyatiga ko‘ra risklar quyidagi turlarga bo‘linadi:  balans operatsiyalari riski;  balansdan tashqari operatsiyalar riski;  moliyaviy xizmatlarni amalga oshirish bilan bog‘liq risklar. Balans operatsiyalari riski o‘z navbatida: -bankning aktiv operatsiyalari riski; -bankning passiv operatsiyalari riski; -aktiv va passivlarni boshqarish sifati bilan bog‘liq risklarga bo‘linadi. Balansdan tashqari operatsiyalar risklari, avvalo, mijozlarning majbu riyatlari yuzasidan berilgan kafolatlar bo‘yicha to‘lov majburiyati yuzaga kelishi ehtimoli bilan bog‘liq. Bankning aktiv operatsiyalari risklari quyidagi turlarga bo‘linadi: 1.Kredit riski bu risk mijoz tomonidan asosiy qarz summasini va kredit bo‘yicha foizlarni to‘lay olmaslik ehtimoli bo‘lganda yuzaga keladi. Ya’ni bu risk qarz oluvchi o‘z qarzini qaytarmasligi oqibatida zarar ko‘rilishi bilan bog‘liq bo‘lgan riskdir. Buning manbayi faqat kreditlar emas, balki qimmatli qog‘ozlar, jumladan veksellar, akseptlar hamda kafolat va kafilliklar singari balansdan tashqari vositalar ham bo‘lishi mumkin. Bank mablag‘i yetarliligi uning aktivlariga tegishli sarmoya ulushi bilan ta’minlanganligini anglatadi. 2 . Hisob-kitob risklari bu risklar bankning kelishilgan shartnoma bo‘yicha mijozning talabiga binoan hisob-kitoblarni o‘z vaqtida o‘tkaza olmasligi sharoitida yuzaga keladi . 19 tavakkal qilishning eng pats darajasi sharoitida daromad foiz tushumlari va xarajatlar orasidagi farqni mumkin kadar oshirish yoki uni juda bo‘lmaganda barqaror darajada saqlab turishdan iborat ekanligi malum. Hozirgi kunda O‘zbekiston Respublikasining « O‘zbekiston Respublikasining Markaziy banki to‘g‘risida »gi, « Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida »gi, « Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida »gi qonunlari va O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2015 yil 6 maydagi PQ–2344-son «Tijorat banklarining moliyaviy barqarorligini yanada oshirish va ularning resurs bazasini rivojlantirish chora- tadbirlari to‘g‘risida»gi qaroriga muvofiq yangi nizom ishlab chiqilgan. “Tijorat banklarida aktivlar sifatini tasniflash va aktivlar bo‘yicha ehtimoliy yo‘qotishlarni qoplash uchun zaxiralar shakllantirish hamda ulardan foydalanish tartibito‘g‘risidagi” Nizom 2015 yil 14 iyuldan kuchga kirgan 1 . Ushbu tartibda asosan quyidagilar ko‘rib chiqilgan jumladan: -umumiy qoidalar; -aktivlarni tasniflash tizimi; -ta’minotga qo‘yilgan talablar; -Shartlari qayta ko‘rib chiqilgan aktivlar sifatini tasniflash; -ehtimoliy yo‘qotishlarga doir zaxirani shakllantirish tartibi; -Investitsiya portfelining sifatini tasniflash -Tijorat banki aktivlari bo‘yicha ehtimoliy yo‘qotishlarga doir zaxirani shakllantirish -Majburiy zaxiralar depozitlariga mablag‘ o‘tkazish -Zaxiralardan foydalanish Y a ngi tartibni oldingisidan asosiy farqlari bunda iqtisodiy terminlarga oydinlik kiritildi, zaxira yaratish qoidalari mustahkamlandi, kreditlarni tasniflashdan aktivlarni tasniflashga o‘tildi, ta’minotga qo‘yilgan talablar kiritildi, 1 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida”gi 4947-sonli Farmoni. 2017 yil 7-fevral. 9
Купить