Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	15000UZS
Размер	59.7KB
Покупки	2
Дата загрузки	31 Март 2025
Расширение	docx
Категория	Экономика

Bank xizmatlari sohasida raqamli texnologiyalarning oʻrni va rivojlanish yoʻnalishlari

Bank xizmatlarini modernizatsiyalash va soddalashtirish tizimi mamlakat
moliyaviy xizmatlarini rivojlantirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Bugungi
kunda axborot texnologiyalari, barcha sohalarda bo‘lgani kabi, bank tizimiga ham
keng joriy etilgan. Bank tizimida raqamli bankingni rivojlantirish iqtisodiy
o‘sishning asosiy masalalaridan biri ekanligi, ayniqsa butun dunyo bo’ylab hukm
surayotgan koronavirus pandemiyasi davrida ham yaqqol yuzaga chiqdi.
Prezidentimiz bank tizimiga to‘xtalar ekan, “Afsuski, bank tizimi raqamli
texnologiyalardan foydalanish, yangi bank mahsulotlari va dasturiy ta’minotni
joriy etish bo‘yicha zamonaviy talablardan ortda qolmoqda”, deya ta’kidlagan.
Bunda biz raqamli bank xizmatlarini ishlab chiqilishi kerak bo’lgan masala sifatida
tan olishimiz zarur. Muhim masalalardan biri bu foydalanuvchilarning bank
tizimiga ishonchini oshiradigan va qulay xizmatlarni taklif etadiga raqamli bank
tizimini rivojlantirish hisoblanadi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati.
36

pasaytirilishiga erishiladi. Mijozlar bankka tashrifi, hujjatlarni rasmiylashtirish
uchun ketadigan vaqt hamda mablag‘larini tejashiga imkon yaratadi.
Bir so‘z bilan aytganda, tijorat banklarining transformatsiya jarayoni va
raqamli bank tizimida ishlashga o‘zgarishi bu – yangi axborot texnologiyalarini
rivojlanishi va butun dunyo bo‘ylab faol tarqalishiga javob hisoblanadi hamda
raqamli texnologiyalar nafaqat mahsulot va xizmatlar sifatini oshiradi, ortiqcha
xarajatlarni kamaytiradi. Boshqacha aytadigan bo‘lsak, raqamli moliyaviy
xizmatlarni rivojlantirish mamlakat bank-moliya tizimi ravnaqining muhim
yo‘nalishi bo‘lib xizmat qiladi
Ushbu tadqiqot davomida bank xizmatlari sohasida raqamli
texnologiyalarning o‘rni va ahamiyati keng qamrab olindi. Quyida natijalar
to‘liqroq va batafsil bayon qilinadi:
1. Bank xizmatlarida raqamli texnologiyalarning zarurati:
Raqamli texnologiyalar bank tizimini nafaqat tezkor va samarali xizmat
ko‘rsatishga, balki mijozlar ehtiyojlariga javob beradigan moslashuvchan tizimga
aylantirdi. Masalan, mobil banking orqali nafaqat hisoblarni boshqarish, balki
kredit olish, to‘lovlarni avtomatlashtirish va mablag‘larni optimallashtirish
imkoniyati yaratilmoqda.
2. Global raqamli transformatsiya tendensiyalari:
Dunyodagi yetakchi banklar o‘z xizmatlarini raqamlashtirishda turli
texnologik yondashuvlarni qo‘llamoqda. Masalan:
Blockchain: Xavfsizlikni oshirish va tranzaktsiyalarni shaffof qilish uchun
ishlatilmoqda.
Sun’iy intellekt: Mijozlarning kredit tarixini tahlil qilish, kiberxavfsizlikni
mustahkamlash va individual xizmatlar taklif qilishda qo‘llanilmoqda.
Big Data: Mijozlarning moliyaviy xatti-harakatlarini chuqur tahlil qilib,
bank strategiyalarini optimallashtirishda ishlatiladi.
2.2 Bank xizmatlari sohasida raqamli texnologiyalarning rivojlanishiga
kelajakdagi tavsiyalar
31

II BOB XALQARO BANK TIZIMIDAGI INNOVATSIYALAR
2.1 O‘zbekistondagi bank xizmatlarining raqamlashtirish istiqbollari
Xalqaro bank tizimi, raqamli texnologiyalarni qo‘llashda va innovatsiyalarni
ishlab chiqishda salmoqli yutuqlarga erishdi. Banklar raqamli texnologiyalarni
tizimlarida qo‘llash orqali xizmatlar sifatini oshirib, yangi biznes modellarini
yaratmoqda. Yangi texnologiyalar, ayniqsa, xalqaro moliya sektori uchun katta
imkoniyatlar yaratdi, bu esa banklarning xizmatlarini yanada zamonaviy va
samarali qilishga yordam beradi.
Blockchain texnologiyasi xalqaro bank tizimida keng qo‘llanilmoqda.
Blockchain markazlashtirilmagan tizimni ta'minlaydi, bu esa tranzaktsiyalarni
xavfsiz va tez amalga oshirish imkoniyatini yaratadi. Ushbu texnologiya nafaqat
kriptovalyutalar, balki an'anaviy moliyaviy operatsiyalar uchun ham
qo'llanilmoqda.
Tezkor va xavfsiz tranzaktsiyalar: Blockchain texnologiyasi yordamida pul
o'tkazmalarini ancha tez va xavfsiz amalga oshirish mumkin. Banklar xalqaro pul
o'tkazmalarini amalga oshirishda blockchainni ishlatib, tranzaktsiyalarni ancha
tezroq bajaradilar. Shu bilan birga, blockchain texnologiyasi markazlashmagan va
shaffof tizimni ta'minlaydi, bu esa firibgarlik va xatoliklarni minimallashtiradi.
Kredit va shartnomalar: Blockchain nafaqat moliyaviy tranzaktsiyalar, balki
kredit shartnomalari va boshqa hujjatlarni raqamli shaklda tasdiqlashda ham
qo'llaniladi. Smart-kontraktlar yordamida avtomatik ravishda amalga oshiriladigan
moliyaviy shartnomalar yaratish mumkin. Bu shartnomalar o‘zaro rozilik bilan
tuzilib, har ikki tomon uchun xavfsizlikni ta'minlaydi. 5
Xalqaro pul o'tkazmalari va remittensiyalar: Blockchain texnologiyasi
yordamida xalqaro pul o'tkazmalarini amalga oshirishda tizimlar orasidagi
bog‘lanishni mustahkamlash va tranzaktsiyalarning o‘zaro kelishilganligi
ta'minlanadi. Misol uchun, Ripple va Stellar kabi blockchain platformalari xalqaro
pul o'tkazmalari sohasida tezlik va xavfsizlikni ta'minlaydi.
5
http://www.cbu.uz - O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki rasmiy sayti
17

Yangi xizmatlar va
aksiyalarni o‘rganish
tartibi Vaqt va xarajatlarni talab
qiladi Tez, SMS va elektron
pochta xabarnomalari orqali
amalga oshiriladi
Xizmat ko‘rsatish
tizimining ishlashining
sarflanadigan
komponenti xodimlar va bo‘limlarga
xizmat ko'rsatish Asosiysi serverlar va
dasturiy ta‘minot paketlarini
sotib olish va ularga xizmat
ko‘rsatish uchunYuqorida keltirib o’tilgan jadval ma’lumotlariga qaraydigan bo’lsak, biz
online bank xizmatlarining an’anaviysidan farqlarini ko’rishimiz mumkin. Ya’ni
nega bu raqamlashtirishlar kerak? Degan savolga javob sifatida qabul qilishimiz
mumkin.
Shuningdek, hozirgi kunlarda O‘zbekistonning ham bak tizimlarida
Uzumbank, Anorbank va Gruziyaning TBS banklar kabi to’liq raqamlashtirilgan
onlinr bank guruhlari faoliyat yuritmoqda, buning natijasida umumiy IT
platformalarida sinxronlashtirish imkonini beradi.
So’nggi natijalarga qaraydigan bo’lsak, yaqin yigirma yillarda axborot
texnologiyalari dunyodagi barcha bank sohasiga ham tasavvur qilib bo‘lmaydigan
darajada o‘yangiliklar va islohatlarni olib kirdi. Mobil aloqalar internet yordamida
Dunyo aholisini va tashkilotlarini bo’g’lab, eng chekka joylarigacha yetib bordi.
Banklarning ishlash tizimi va mijozlarning imkoniyatlardan foydalanish darajasi
sezilarli darajada kengaydi, ko’plab inson omili tufayli vujudga keladigon
muaqmmolar hamda insonlarning soatlab navbat kutishlari bartaraf etildi. Har bir
shahar qismlariga bankomatlar o’rnatildi.
Sun'iy intellekt bank sohasida turli xil jarayonlarni avtomatlashtirish va
yanada samarali qilishda muhim rol o'ynamoqda. Uning asosiy qo'llanilish
sohalariga quyidagilar kiradi:
Kredit baholash: Banklar kreditlar berishda, mijozning to'lov qobiliyatini
baholash uchun sun'iy intellektni qo'llaydilar. Bu, o'z navbatida, mijozning tarixiy
moliyaviy ma'lumotlari, daromadlari va boshqa faktorlarga asoslangan qarorlar
14

14. Qoraliyev T.M., Omonov A.A. Pul, kredit va banklar.- T.: Moliya 2018 yil
15. Rashidov O. va boshqalar. Pul, kredit va banklar.- T.: Cho`lpon 2017yil
16. Mullajonov F.M. va boshqalar. O‘zbekiston Respublikasi bank tizimi. T.:
O`zbekiston 2016
17. Bank axborotnomasi, gazetasi 2016 yil № 1-52, 2017 yil № 1-12
18. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki hisobotlari 2019 yil
Internet saytlar:
http://www.pre ss-service .uz - O’zbekiston Respublikasi Prezidenti axborot
markazi sayti
http://www.gov.uz - O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi rasmiy sayti
http://www.cbu.uz - O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki rasmiy sayti
http://www.stat.uz - O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’mitasi rasmiy
sayti
http:// www.lex.uz - O’zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi huzuridagi huquqiy
axborot bilan ta’minlash markazi rasmiy sayti.
38

qo‘llaydi. Bundan tashqari, JPMorgan Chase blockchain asosida "JPM Coin"
kriptovalyutasini ishlab chiqdi, bu esa bank o‘rtasidagi xalqaro to‘lovlarni
tezlashtirish va arzonlashtirish imkonini beradi.
HSBC, dunyoning eng yirik xalqaro banklaridan biri, raqamli
texnologiyalarni keng qo‘llashni boshladi. Bank mobil banking, internet banking
va sun'iy intellekt asosidagi xizmatlarni joriy etib, mijozlarga o‘z hisoblarini
boshqarishda yuqori darajadagi qulayliklar taqdim etmoqda. HSBC, shuningdek,
blockchain texnologiyasi yordamida xalqaro to‘lovlarni tezlashtirishni maqsad
qilgan. Bankning "HSBC Blockchain" platformasi, o‘zining global biznes tarmog‘i
orqali, xalqaro to‘lovlarni xavfsiz va samarali tarzda amalga oshiradi.
Ispaniyaning yirik banki Santander, raqamli transformatsiyani amalga
oshirgan va yangi moliyaviy xizmatlar yaratgan kompaniyalardan biridir. Bank
mobil banking xizmatlarini kengaytirib, mijozlarga o‘z hisoblarini boshqarish,
to‘lovlarni amalga oshirish va boshqa moliyaviy xizmatlardan foydalanish
imkonini yaratdi. Santander, shuningdek, blockchain texnologiyasidan foydalanib,
xalqaro to‘lovlarni tez va xavfsiz amalga oshirishni maqsad qilgan. Bankning
"Santander One Pay FX" platformasi, blockchain asosida, chet elga pul o‘tkazishni
tezlashtiradi.
Bank of America, AQShning eng yirik banklaridan biri, sun'iy intellekt va
blockchain texnologiyalarini moliyaviy xizmatlarga integratsiya qilgan. Bank
sun'iy intellektni mijozlarga xizmat ko‘rsatish, kredit baholash, firibgarlikni
aniqlash va moliyaviy maslahatlarga joriy etgan. Bankning "Erica" nomli AI
yordamchisi mijozlarga telefon orqali shaxsiy moliyaviy maslahatlar beradi va
moliyaviy faoliyatlarini boshqarishda yordam beradi. Bundan tashqari, Bank of
America blockchain texnologiyasi yordamida biznes operatsiyalarini
optimallashtirishga muvaffaq bo‘lgan.
Citigroup, global miqyosda faoliyat yurituvchi bank, raqamli transformatsiya
jarayonida yangi texnologiyalarni faol joriy etmoqda. Citigroup, o‘zining
"CitiDirect BE" platformasi orqali mijozlarga internet banking xizmatlarini taqdim
etadi. Shuningdek, bank, blockchain va big data texnologiyalarini qo‘llash orqali
26

transformatsiya banklarga raqobatbardoshlikni oshirish, mijozlarga
shaxsiylashtirilgan xizmatlar taqdim etish va yangi moliyaviy imkoniyatlar
yaratishda muhim rol o‘ynaydi.
Mobil banking – internet tarmog'i yordamida mobil telefon (smartfon) orqali
bank xizmatlaridan foydalanishning zamonaviy usulidir.
Bu usul bank xizmatlaridan foydalanuvchilarga bank hisobvarag'ini
masofadan boshqarish imkonini beradi va deyarli barcha internet-banking
operatsiyalarini ta'minlaydi.
Mobil bankning yordamida mijoz quyidagi imkoniyatlarga ega:
bank kartalarining (kredit, debet va hokazo) holatini kuzatish;
mobil va shahar telefon xizmatlari, internet-provayderlar, kommunal, kabel
va raqamli televidenie xizmatlari uchun vositachilik haqlarisiz to'lovlarni amalga
oshirish;
onlayn konversiya amaliyotlarni o'tkazish;
kartadan kartaga o'tkazmalarni amalga oshirish;
operatsiyalarning avtomatik ijrosini sozlash – hisobvaraq bo'yicha yoki
muayyan sanalarda belgilangan to'lovlar;
pul mablag'larining bank hisobvarag'iga tushganligi haqida ma'lumot olish;
bank kartasi orqali amalga oshirilgan operatsiyalar haqida ma'lumotnoma
olish;
onlayn-do'konlarda haridlarni amalga oshirish;22
kreditlarni so'ndirish, omonatlarga mablag' qo'shish;
kredit olish;
pul o'tkazmasini olish/yuborish;
YHXBB jarimalarini to'lash;
bank kartasini ochish;
bank kartasini bloklash va blokdan yechish;
bank kartasiga omonat bo'yicha foizlarni kirim qilish;
bank kartasining amal qilish muddatini uzaytirish;
28

mobil ilova orqali turli valyutalarda xalqaro pul o'tkazmalarini amalga
oshirish.
Insoniyat har kuni ko‘plab axborotlarni qabul qiladi. Bunga mobil telefon,
internet, smartfonlarning doimiy ravishda o‘sib borayotgan texnik imkoniyatlari,
insonlarning ijtimoiy tarmoqlarga jalb qilinishi va internet tezligining o‘sishi katta
yordam beradi.
Albatta, bugungi kunda axborot tizimining sezilarli darajada o‘zgarishi
asosida jamiyat, huqumat, iqtisodiyot, biznes, savdo va bank sohasidagi tub
o‘zgarishlarni ham kuzatishimiz mumkin.
Keling, raqamli bank o‘zi nima va bank jarayonlari takomillashtirilgan
tizimi qanday yo‘lga qo‘yilganligi haqida to‘xtalib o‘tsak.
Prezidentning “O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining faoliyatini
tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Farmoni imzolangach, bank
tizimiga chakana bank xizmatlariga ixtisoslashgan “raqamli” banklar va bank
bo‘linmalarini tashkil etish hamda innovatsion bank texnologiyalaridan
foydalangan holda mijozlarga xizmat ko‘rsatish sifatini yana-da kengaytirish
vazifasi yuklatilgan. 9
Shunga ko‘ra, O‘zbekistonda 2020 yilda “Anorbank” va “TBC bank”lar
raqamli bank sifatida ro‘yxatga olindi.
Darhaqiqat, “raqamli bank” tushunchasi 2015-2020 yillar davomida
Yevropa davlatlarida jadallik bilan rivojlangan. Raqamli banklar o‘z mijozlariga
yana-da qulaylik va foydali xizmatlarni taqdim etish maqsadida zamonaviy
raqamli innovatsiyalardan keng foydalanadi.
Bugungi kunda raqamli bank sanalmish “Anorbank” va “TB С bank”lar ham
o‘z mijozlariga mobil ilovalar yoki statsionar kompyuterlar orqali to‘liq raqamli
xizmatni taqdim etmoqda. Bu shuni anglatadiki, raqamli bank mijozi 24/7 tizimida
bank xizmatlaridan foydalanishi mumkin. Ya ni, raqamli bank tizimida mijozgaʼ
mobil dasturi, mobil dasturga asosan esa yuqori texnologiyali IT-infratuzilma bilan
ta mirlangan bank operatsiyalarining yuqori moslashuvchanligi taqdim etiladi.
ʼ
9
Mullajonov F.M. va boshqalar. O‘zbekiston Respublikasi bank tizimi. T.: O`zbekiston 2016
29

BANK XIZMATLARI SOHASIDA RAQAMLI TEXNOLOGIYALARNING
O RNI VA RIVOJLANISH YO NALISHLARIʻ ʻ
MUNDARIJA:
KIRISH…………………………………………………………………………….3
I BOB BANK XIZMATLARI SOHASIDA RAQAMLI
TEXNOLOGIYALARNING O‘RNI
1.1 Bank xizmatlarining umumiy tavsifi va bank xizmatida raqamli
texnologiyalarning rivojlanishi……………………………………………………..6
1.2 Raqamli texnologiyalarning bank xizmatlarida qo‘llanilishi va rivojalanish
yo’nalishlari……………………………………………………………………….12
II BOB XALQARO BANK TIZIMIDAGI INNOVATSIYALAR
2.1 O‘zbekistondagi bank xizmatlarining raqamlashtirish istiqbollari…………...17
2.2 Bank xizmatlari sohasida raqamli texnologiyalarning rivojlanishiga
kelajakdagi tavsiyalar……………………………………………………………..32
XULOSA VA TAKLIFLAR…………………………………………………….35
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`YXATI………………………….37
2

2-jadval
An’anaviy va raqamli banklar orasidagi asosiy farqlar 7
An’anaviy banklar Raqamli bank
Bank filiallar tarmoqlarining har bir tuman,
shahar va viloyat kesimida faoliyat
yuritishi, sifat darajasiga e’tiborning bank filiallari tarmog‘ining
kengaytirilmasligi
Bank-mijoz o‘rtasida onlayn aloqa o‘rnatish
holatining pastligi; bank-mijoz o‘rtasida onlayn aloqa
tizimining 100 foiz o‘rnatilganligi
Mobil ilovalari ishlab chiqarilgan ammo
mobil ilovalarda oddiy kartadan-kartaga pul
o‘tkazish yoki kommunal to‘lovlar to‘lash
jarayonlarida doimiy muammolar
mavjud bo‘lib, ko‘p sifatli va foydalanuvchilar uchun qulay
bo‘lgan mobil ilova
bozor talablariga javob beruvchi omonatlar
va kreditlar chiqariladi, ammo ko‘p
holatlarda tanish-bilishchilik katta rol
o‘ynaydi (agar tanish bo‘lmasa, o‘sha mijoz
3 oy va undan ko‘p muddatga sarson-
sargardonlikda yuradi) bozor talablariga javob beruvchi omonatlar
va kreditlar uchun eng qulay sharoitlar
(ya’ni, mijoz talabidan kelib chiquvchi) va
tez fursatlarda xizmat ko’rsatish
24/7 rejimida javob beruvchi aloqa
markazlari nomigagina faoliyat yuritadi,
mijoz bir savoliga javob olish uchun
bankning barcha bo‘limlari mutaxassislari
bilan so‘zlashishiga to‘g‘ri keladi. Mijoz
vaqti, telefon aloqa xizmati uchun mijoz
tomonidan to‘lanadigan summa hisobga
olinmaydi tezkor, sifatli, qulay va 24/7 rejimida javob
beruvchi aloqa markazlarining mavjudligi
Asosan ish haqi ma’lumotnomasi va boshqa
qo’shimcha hujjatlar so’raladi Ortiqcha hujjatlarning talab etimasligi
7
Abdullayeva Sh.Z. Bank ishi: o‘quv qo‘llanma. – T.: Moliya, 2016 yil. – 312
20

raqamlashtirishdir. Axborot va telekomunikatsiya tizimining ko’plab sohalarga shu
jumladan, banklarga ham kirib borishi ko’plab imkoniyatlar yaratib bormoda.
Yangilangab ya’ni raqamlashtirilgan bank xizmatlari- bu faoliyat mijozga
foyda olishda yordam berish hamda qo‘shimcha komissiya daromadlarini olish
uchun. Bank sohasida innovatsiyalarning iqtisodiy mazmuniga ko‘ra texnologik va
mahsulotga bo‘linishi mumkin. Bank innovatsiyalari ixtisoslashgan va
birlashtirilgan bo‘lishi mumkin. Texnologik innovatsiyalarga quyidagilar kiradi:
naqd pul, elektron transferlar, bank kartalari. Bank innovatsiyasining negizi
shundan dalolat beradiki, texnologik innovatsiyalar banklarga raqobatbardoshlik
beradi, hamda foyda va zamonaviy to‘lovni rivojlantirishga hissa qo‘shadi.
Demak, moliyaviy xizmatlarning raqamli transformatsiyasi bank mijozlari
uchun keng imkoniyatlar yaratib, moliyaviy faollikni oshirish uchun muhim
bosqich sanalish bilan birga, mijozlarning iqtisodiy imkoniyatlarini kengaytirishga
yordam beradi. Ya ni, raqamli banklarning istiqbollaridan biri, bu moliyaviyʼ
tarmoqlarni raqamlashtirish evaziga xizmatlar tannarxi 40-60 foizgacha
pasaytirilishiga erishiladi. Mijozlar bankka tashrifi, hujjatlarni rasmiylashtirish
uchun ketadigan vaqt hamda mablag‘larini tejashiga imkon yaratadi.
Bir so‘z bilan aytganda, tijorat banklarining transformatsiya jarayoni va
raqamli bank tizimida ishlashga o‘zgarishi bu – yangi axborot texnologiyalarini
rivojlanishi va butun dunyo bo‘ylab faol tarqalishiga javob hisoblanadi hamda
raqamli texnologiyalar nafaqat mahsulot va xizmatlar sifatini oshiradi, ortiqcha
xarajatlarni kamaytiradi. Boshqacha aytadigan bo‘lsak, raqamli moliyaviy
xizmatlarni rivojlantirish mamlakat bank-moliya tizimi ravnaqining muhim
yo‘nalishi bo‘lib xizmat qiladi.Yuqoridagi raqamlar shundan darak beradiki, bank
jadal rivojlanish va mijozga yo’naltirilganlik tamoyili asosida taklif etayotgan
sifatli xizmatlari mijozlar tomonidan keng qabul qilinmoqda va bank mijozlari soni
kundan kunga ortib bormoqda. Bu esa mamlakatimiz bank-moliya tizimida yangi
raqamli bank tendensiyasi boshlanganligidan darak beradi. Shu sababli hozirda
an’anaviy faoliyat yuritayotgan banklar ham raqamli bank xizmatlarini
rivojlantirishga katta e’tibor qaratishlari zamon talabiga aylanib bormoqda.
35

yangi imkoniyatlar yaratib, mijozlarga xizmat ko‘rsatish sifatini oshirishga yordam
bermoqda. O‘zbekiston hukumati va bank tizimi mamlakatdagi moliyaviy
xizmatlarni zamonaviylashtirish, raqamlashtirish va innovatsion texnologiyalarni
qo‘llashga katta e'tibor bermoqda. O‘zbekiston bank tizimining raqamlashtirish
istiqbollari quyidagi yo‘nalishlarni o‘z ichiga oladi:
O‘zbekiston banklari mobil banking va internet banking xizmatlarini
kengaytirishga katta e'tibor qaratmoqda. Mobil banking tizimi, ayniqsa, aholining
turli qatlamlari uchun bank xizmatlarini yanada qulay va samarali qilishga yordam
beradi. Internet banking esa mijozlarga o‘z hisoblarini boshqarish, to‘lovlar amalga
oshirish, kreditlar olish va boshqa moliyaviy xizmatlardan foydalanish imkonini
yaratadi. O‘zbekiston banklari, ayniqsa, ushbu xizmatlarni raqamli platformalar
orqali kengaytirishga tayyorlanmoqda.
O‘zbekiston xalqaro pul o'tkazmalarini amalga oshirish uchun innovatsion
texnologiyalarni joriy qilishni davom ettiradi. Mobil va internet banking xizmatlari
orqali xorijdan pul yuborish va qabul qilish jarayonlari yanada
soddalashtirilmoqda. Raqamli pul o'tkazmalari platformalari (masalan,
O‘zbekistonda ham faoliyat yuritayotgan "TransferGo" va "Zolotaya Korona" kabi
tizimlar) xalqaro pul o'tkazmalarini tez va arzon amalga oshirishga imkon beradi.
O‘zbekiston banklari sun'iy intellekt (AI) va chat-botlarni mijozlarga xizmat
ko‘rsatishda qo‘llashni kengaytirmoqda. Banklar sun'iy intellekt asosida mijozlarga
maslahatchilar va yordamchi tizimlarni taqdim etishga harakat qilmoqdalar. Bu
texnologiyalar yordamida mijozlar tezda savollarga javob olishi, bank
operatsiyalarini samarali amalga oshirishi va hatto shaxsiylashtirilgan xizmatlar
olishlari mumkin.
O‘zbekiston banklari big data texnologiyalarini joriy etish orqali mijozlar
haqida ko‘proq ma'lumot olish va tahlil qilish imkoniyatiga ega bo‘lmoqda. Big
data yordamida banklar mijozlarning moliyaviy xatti-harakatlarini tahlil qilib,
ularga individual xizmatlar va mahsulotlar taqdim etish imkoniyatini yaratadi. Bu
esa mijozlarning ehtiyojlariga moslashtirilgan xizmatlarni taqdim etishning
samarali yo‘lidir.
23

qulaylik yaratadi. Mobil banking orqali mijozlar hisob raqamlarini boshqarish,
to‘lovlarni amalga oshirish, transferlar qilish va hatto kredit olish kabi
xizmatlardan foydalanishadi. Internet banking esa mijozlarga o‘z hisob raqamlarini
boshqarish va bank xizmatlarini onlayn tarzda amalga oshirish imkoniyatini beradi.
Sun'iy intellekt va big data texnologiyalari esa bank xizmatlarining yanada
samarali va xavfsiz bo‘lishini ta'minlaydi. Sun'iy intellekt banklar uchun mijozlar
bilan interaktiv muloqot qilish, ularga shaxsiylashtirilgan xizmatlar ko‘rsatish
imkoniyatini beradi. Mijozlarning moliyaviy odatlarini tahlil qilish orqali banklar,
ularning ehtiyojlariga mos xizmatlar yaratadi. Shuningdek, sun'iy intellekt
xavfsizlikni ta'minlashda ham yordam beradi, chunki u tahdidlarni tezda aniqlab,
zarur choralarni ko‘rish imkonini beradi.
Ayniqsa, so‘nggi yillarda bank xizmatlari yanada raqamliroq bo‘lib
bormoqda. Banklar mobil ilovalar, onlayn platformalar va boshqa raqamli
vositalarni joriy qilish orqali mijozlarga xizmat ko‘rsatishni soddalashtirishga
harakat qilmoqda. Raqamli xizmatlarning asosiy afzalliklari orasida xizmatlarning
tezligi, qulayligi, global miqyosda foydalanish imkoniyati va tranzaktsiyalarni
xavfsiz amalga oshirish imkoniyatlari mavjud. Ushbu texnologiyalar yordamida
banklar mijozlarining ehtiyojlarini tezda qondiradi va yangi mahsulotlar ishlab
chiqarishda ham innovatsion yondoshuvlarni qo‘llaydi.
Blockchain texnologiyasi esa banklar uchun tranzaktsiyalarni xavfsiz va
tezkor amalga oshirish imkoniyatini yaratadi. Blockchainning asosiy afzalligi
shundaki, bu texnologiya orqali amalga oshirilgan tranzaktsiyalarni
markazlashtirilmagan tizimda qayd etish mumkin, bu esa ma'lumotlarning
o‘zgartirilishini va noto‘g‘ri yozuvlarni oldini oladi. Banklar uchun bu texnologiya
o‘z mijozlariga ishonchli va xavfsiz to‘lov tizimlarini yaratishda yordam beradi.
Bulutli hisoblash tizimlari esa banklar uchun ma'lumotlarni saqlash va qayta
ishlashni samarali qilishda katta yordam beradi. Banklar bulutli tizimlar orqali o‘z
ma'lumotlarini xavfsiz tarzda saqlashadi va ularga global miqyosda kirish
imkoniyatiga ega bo‘ladi. Bu tizimlar banklarga ma'lumotlarni real vaqtda qayta
ishlash va qarorlar qabul qilishda tezkorlikni oshirish imkonini beradi. 2025
7

1. Mirziyoev Sh. Tanqidiy tahlil, katiy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik -
har bir rahbar faoliyatining kundalik koidasi bo‘lishi kerak // «Xalq so‘zi» gazetasi,
2017 yil 16 yanvar, №11 (6705).
2. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. – T. SHarq, 2023 yil.
3. O‘zbekiston Respublikasi “O‘zbekiston Respublikasining Markaziy banki
to‘g‘risida”gi Qonuni. – Toshkent: O‘zbekiston, 2015 yil
4. O‘zbekiston Respublikasi “Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida” gi Qonuni.
– Toshkent: O‘zbekiston, 2019 yil
5. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Bank tizimini yanada isloh qilish
va erinlashtirish chora tadbirlari to’g’tisida”gi Qarori 2021-yil 15-aprel
6. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Bank tizimini yanada
rivojlantirish va bo’sh pul mablag’larini bank aylanmasiga jalb etish chora
tadbirlari to’g’risida”gi qarori Toshkent,2017 yil 7-noyabr
7. 2017-2021 yillarda O`zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta
ustuvor yo`nalishi bo`yicha Xarakatlar strategiyasini “ Xalq bilan muloqot va inson
manfaatlari yili” da amalga oshirishga oid Davlat dasturini o`rganish bo`yicha
ilmiy-uslubiy risola. T.: 2017y
8. Abdullaeva S h .Z., «Bank ishi». O’quv qo’llanma. –T.: Moliya.20 21 yil
9. Abdullaeva Sh.Z., «Pul kredit va banklar» O’zbekistоn Respublikasi Bank-
mоliya akademiyasi, «Mоliya» nashriyoti,2020 y.
10. Balabanova I.T., “Banki i b ankоvskоe delо ”, Ucheb posob. Piter, 2019.
11. Abdullayeva Sh.Z. Bank ishi: o‘quv qo‘llanma. – T.: Moliya, 2016 yil. – 312
b. O’zbekiston Respublikasi banklarida buxgalteriya hisobi va hisoboti
to’g’risidagi 61-sonli yo’riqnoma. 2017 y. 5 sentyabr.
12. Abdullaeva Sh.Z. «Pul, kredit va banklar» Toshkent 2020 y.
10.Abdullaeva Sh.Z, Navro’zova K.N. «Banklarda buxgalteriya hisobi asoslari»
O’quv qo’llanma T. 2021 y.
11.Murugova I.A. Navro’zova K.N. «Osnova buxgalterskogo ucheta bankax» T.
2021 y.
13. Abdullayev Yo. A. Bank ishi.-T.: Moliya 2017 yil
37

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi: Bank xizmatlarini modernizatsiyalash va
soddalashtirish tizimi mamlakat moliyaviy xizmatlarini rivojlantirishda muhim
ahamiyat kasb etadi. Bugungi kunda axborot texnologiyalari, barcha sohalarda
bo‘lgani kabi, bank tizimiga ham keng joriy etilgan. Bank tizimida raqamli
bankingni rivojlantirish iqtisodiy o‘sishning asosiy masalalaridan biri ekanligi,
ayniqsa butun dunyo bo’ylab hukm surayotgan koronavirus pandemiyasi davrida
ham yaqqol yuzaga chiqdi. Prezidentimiz bank tizimiga to‘xtalar ekan, “Afsuski,
bank tizimi raqamli texnologiyalardan foydalanish, yangi bank mahsulotlari va
dasturiy ta’minotni joriy etish bo‘yicha zamonaviy talablardan ortda qolmoqda”,
deya ta’kidlagan. Bunda biz raqamli bank xizmatlarini ishlab chiqilishi kerak
bo’lgan masala sifatida tan olishimiz zarur. Muhim masalalardan biri bu
foydalanuvchilarning bank tizimiga ishonchini oshiradigan va qulay xizmatlarni
taklif etadiga raqamli bank tizimini rivojlantirish hisoblanadi.
Tadqiqotlar shuni ko'rsatadiki, innovatsion bank texnologiyalaridan
foydalangan holda (kassa xizmatlarini ko'rsatmasdan) masofadan turib bank
xizmatlarini ko'rsatuvchi bank yoki uning sho’ba korxonasi raqamli bank
hisoblanadi. Bu butun bank yoki bank filialiga berilgan ta'rifdir. Raqamli banking
bank xizmatlaridan foydalanuvchilarga bank mahsulotlarini onlayn tarzda taqdim
etish uchun dasturiy ta'minot to'plami sifatida ko'rib chiqilishi lozim.
A.A.Gontarning ta’kidlashicha, “Raqamli banking - bu bank va uning mijozlari
o'rtasidagi o'zaro munosabatlarning yangi shakli, shu jumladan raqamli, axborot va
texnologiya strategiyalari sohasidagi iste'molchilar va tijorat mijozlari uchun
moliyaviy xizmatlar sohasidagi innovatsiyalar”.
Zamonaviy iqtisodiyotda raqamli texnologiyalarning bank sohasidagi o‘rni
tobora muhim ahamiyat kasb etmoqda. Dunyo miqyosida bank xizmatlarining
raqamlashtirilishi nafaqat banklar uchun, balki butun moliya tizimi uchun ulkan
imkoniyatlar yaratmoqda. Raqamli texnologiyalar, ayniqsa, internet-banking,
mobil banking, va sun'iy intellekt kabi innovatsiyalar, banklarning mijozlarga
xizmat ko‘rsatish jarayonini soddalashtiradi, tezlashtiradi va ularning xavfsizligini
3

qabul qilish imkonini beradi. Sun'iy intellekt tizimlari bu jarayonni tezlashtirib,
noaniqliklarni kamaytiradi va aniqlikni oshiradi.
Mijozlarga xizmat ko'rsatish (Chat-botlar va virtual yordamchilar): Banklar
sun'iy intellektdan foydalangan holda mijozlarga 24/7 xizmat ko'rsatuvchi
avtomatik chat-botlar va virtual yordamchilarni ishlab chiqmoqda. Ushbu tizimlar
mijozlarning tez-tez beriladigan savollariga avtomatik ravishda javob berishi,
shuningdek, muammolarni hal qilishda yordam beradi.
Firibgarlikni aniqlash: Sun'iy intellekt banklarda firibgarlikni aniqlash va
oldini olishda ham qo'llaniladi. SI tizimlari mijozlar va tranzaktsiyalarni tahlil
qilib, anomal harakatlarni aniqlaydi va shu asosda bankni potentsial firibgarliklar
haqida ogohlantiradi.
Shaxsiylashtirilgan xizmatlar: Sun'iy intellekt banklar uchun mijozlarga
shaxsiylashtirilgan moliyaviy xizmatlar yaratish imkoniyatini yaratadi. Masalan,
foydalanuvchilarning xatti-harakatlariga asoslanib, banklar individual kredit
takliflarini yoki investitsiya maslahatlarini taqdim etishlari mumkin.
Big Data, yoki katta ma'lumotlar, banklar uchun yangi imkoniyatlar
yaratmoqda. Banklar turli manbalardan (mijozlar, tranzaksiyalar, iqtisodiy holat va
h.k.) katta hajmdagi ma'lumotlarni to'playdi va tahlil qiladi. Bu ma'lumotlar
quyidagi sohalarda qo'llaniladi:
Mijozlar xatti-harakatlarini tahlil qilish: Big Data yordamida banklar
mijozlarning moliyaviy xatti-harakatlarini tahlil qilib, ularning ehtiyojlarini yanada
aniqroq tushunishadi. Bu, o'z navbatida, shaxsiylashtirilgan xizmatlar yoki takliflar
yaratish imkonini beradi. Masalan, banklar mijozning xarid qilish va to'lov xatti-
harakatlarini o'rganib, ularga moslashtirilgan kreditlar yoki maxsus aksiyalar taklif
qilishlari mumkin.
Risklarni boshqarish: Katta ma'lumotlar tahlili yordamida banklar moliyaviy
risklarni aniqroq baholashlari mumkin. Big Data yordamida banklar iqtisodiy
tendensiyalarni kuzatish, pul oqimlarini tahlil qilish va potentsial moliyaviy
xavflarni oldindan aniqlash imkoniyatiga ega bo'ladilar.
15

To‘lovlarni amalga oshirish: Elektron to‘lovlarni amalga oshirish, masalan,
mobil aloqa to‘lovlari yoki onlayn xaridlar uchun to‘lovlarni bankning veb-sayti
orqali amalga oshirish mumkin. Foydalanuvchi internet bankingda "to‘lovlar"
bo‘limini tanlab, kerakli xizmatga to‘lovni amalga oshiradi.
Kredit va depozitlar: Internet banking orqali mijozlar kredit olish,
depozitlarni boshqarish, hisob-kitoblar bilan tanishish, shuningdek, depozitlarni
qayta tiklash yoki yangi kredit olish uchun ariza berish imkoniyatiga ega.
Internet Bankingning afzalliklari:
1. Tayyorlangan xizmatlar: Internet banking tizimlari mijozlar uchun maxsus
xususiyatlarni taklif qiladi. Masalan, mijozlarga o‘zlarining kredit tarixini va hisob
raqamlarini ko‘rsatish va tahlil qilish imkoniyatini beradi.
2. Xavfsizlik: Internet banking tizimlari yuqori xavfsizlik choralarini
ko‘radi. Banklar ikki faktorlu autentifikatsiya, ma'lumotlarni shifrlash va boshqa
usullarni qo‘llashadi, bu esa mijozlarning ma'lumotlarini himoya qiladi.
3. Ko‘p funksiyalarni qo‘llab-quvvatlash: Internet bankingning bir nechta
afzalligi bor — mijozlar nafaqat to‘lovlarni amalga oshirishi, balki kreditlar olish,
pul o‘tkazmalarini amalga oshirishi, hisob raqamlarining o‘zgarishlarini kuzatib
borishi mumkin.
Tahlil va natijalar
Raqamli taraqqiyot bank sektorini o‘z mijozlarini onlayn-segmentga
o‘tkazishga qanchalik harakat qilmasin, filiallar tarmog‘ining mavjudligi va
rivojlanishi yagona kredit tashkiloti xizmatlarining mavjudligi ko‘rsatkichlaridan
biri hisoblanadi, buning sababi quyidagi holatlarga:
✓ bir qator kredit tashkilotlarida ko‘plab funksiyalar Internet orqali mavjud emas;
✓ aholining katta qismi an’anaviy xizmatlar tarafdori bo‘lib qolmoqda;
✓ masofaviy identifikatsiyalash endigina rivojlana boshladi.
12

imkonini yaratadi. Sun'iy intellekt va chat-botlar mijozlarning savollariga tezda
javob berish, masalalarni hal qilish va xizmatlarni avtomatlashtirishda muhim rol
o‘ynaydi.
Mijozlarga xizmat ko‘rsatish: Chat-botlar va virtual yordamchilar bank
mijozlariga 24/7 xizmat ko‘rsatadi. Bu tizimlar mijozlarning tez-tez so‘raladigan
savollariga javob beradi, shuningdek, ma'lumotlarni taqdim etishda yordam beradi.
Shaxsiylashtirilgan xizmatlar: Sun'iy intellekt yordamida chat-botlar
mijozlarning tarixiy ma'lumotlarini tahlil qiladi va shaxsiylashtirilgan xizmatlar
taqdim etadi. Masalan, foydalanuvchi uchun mos kredit va to‘lov rejalarini taklif
qilish.
Xarajatlarni kamaytirish va samaradorlikni oshirish: Chat-botlar yordamida
banklar xizmat ko‘rsatish xarajatlarini kamaytirish va samaradorlikni oshirish
imkoniga ega bo‘ladi. Avtomatlashtirilgan xizmatlar tezlik va samaradorlikni
oshiradi.
Open banking banklar o‘rtasidagi yangi hamkorlik imkoniyatlarini yaratadi.
Open banking tizimi yordamida banklar mijozlarning moliyaviy ma'lumotlariga
ularning roziligi bilan kirish imkoniyatini taqdim etadilar.
Shaxsiylashtirilgan xizmatlar: Open banking banklarga mijozlar haqidagi
ma'lumotlarga asoslanib shaxsiylashtirilgan xizmatlar taqdim etishga imkon beradi.
Bu orqali banklar mijozlarga o‘z ehtiyojlariga mos kreditlar, sug‘urtalar yoki
investitsiya xizmatlarini taqdim etishlari mumkin.
Raqobatbardoshlik va innovatsiya: Open banking banklar o‘rtasidagi
raqobatni kuchaytiradi va innovatsiyalarni joriy etishga yordam beradi. Bu tizim
yordamida yangi moliyaviy xizmatlar va mahsulotlar ishlab chiqilishi mumkin.
Yangi moliyaviy ekotizimlar: Open banking orqali boshqa moliyaviy
tashkilotlar bank tizimlariga ulanishi va yangi xizmatlar taqdim etishi mumkin. Bu
yangi moliyaviy ekotizimlarni yaratadi va banklarga yanada innovatsion yechimlar
ishlab chiqishda yordam beradi.
O‘zbekiston bank sektori hozirgi kunda raqamli texnologiyalarni joriy
etishda tez sur'atlar bilan rivojlanmoqda. Raqamli transformatsiya banklar uchun
22

Raqamli transformatsiya orqali O‘zbekiston banklari moliyaviy raqobatni
kuchaytirishga yordam beradi. Banklar raqamli texnologiyalarni joriy etish orqali
o‘z xizmatlarini yaxshilash, mijozlarga shaxsiylashtirilgan xizmatlar taqdim etish
va yangi moliyaviy mahsulotlarni ishlab chiqish imkoniyatiga ega bo‘ladi.
Raqobatning kuchayishi bank xizmatlarining sifatini oshiradi va yangi
innovatsiyalarni yaratishga yordam beradi.
O‘zbekiston bank tizimi raqamlashtirish jarayonida katta yutuqlarga erishdi
va bu jarayon davom etmoqda. Raqamli texnologiyalar, sun'iy intellekt, big data,
biometrik xavfsizlik, open banking kabi innovatsiyalar bank xizmatlarini samarali,
xavfsiz va shaxsiylashtirilgan qilishga yordam beradi. O‘zbekiston banklari uchun
raqamli transformatsiya nafaqat xizmatlarning sifatini oshirish, balki yangi
moliyaviy xizmatlarni yaratish va global moliya bozori bilan yanada
integratsiyalashish imkoniyatlarini yaratadi. Bu jarayon banklar uchun
raqobatbardoshlikni oshiradi va mijozlarga xizmat ko‘rsatishning yangi bosqichiga
olib chiqadi.
Bu bo‘lim O‘zbekiston bank tizimidagi raqamli transformatsiya va
istiqbollarni keng yoritdi. Agar qo‘shimcha o‘zgartirishlar yoki izohlar kerak
bo‘lsa, yordam berishga tayyorman.
Xalqaro Bank Tizimida Raqamli Texnologiyalarni Joriy Etgan Yirik
Kompaniyalar
Xalqaro miqyosda raqamli texnologiyalarni bank tizimida muvaffaqiyatli
joriy etgan bir qator yirik kompaniyalar mavjud. Ular raqamli transformatsiya
orqali bank xizmatlarini soddalashtirish, mijozlarga shaxsiylashtirilgan xizmatlar
taqdim etish va yangi moliyaviy imkoniyatlar yaratishga erishdilar. Quyida bunday
kompaniyalarga misollar keltirilgan:
JPMorgan Chase, AQShning eng yirik banki, raqamli texnologiyalarni bank
tizimiga integratsiya qilishda yetakchi o‘rinni egallaydi. Bank sun'iy intellekt (AI)
va blockchain texnologiyalarini qo‘llash orqali moliyaviy xizmatlarni
optimallashtirishga erishmoqda. JPMorgan Chase "COiN" nomli platformani
yaratgan bo‘lib, bu platforma hujjatlarni avtomatik tahlil qilishda sun'iy intellektni
25

kreditlar, depozitlar, to'lov kartalari va boshqa xizmatlarni o'z ichiga olgan keng
turdagi mahsulot va xizmatlarni taklif etadi.
4.Aholining moliyaviy savodxonligini oshirish: Mamlakatda aholining
moliyaviy savodxonligini oshirish bo'yicha turli tadbirlar, jumladan, maktab va
universitetlarda o'qish, shuningdek, axborot kampaniyalari o'tkazilmoqda.
Bank tizimidan foydalanishda aholining faolligi sezilarli darajada oshdi.
Agar 2023 yilning birinchi yarmida kredit portfelining 22,5 foizi jismoniy
shaxslarga tegishli bo'lsa, unda bir yil ichida ularning ulushi 6 foizga o'sib, 28,6
foizni tashkil etdi va yuridik shaxslar soni mos ravishda 77,5 foizdan 71,4 foizga
kamaydi. 3
- O'zbekiston bozorida 2023 yilning 1 yarim yilligi uchun jami pul
tushumlari 295,4 trln so'mni tashkil etib, 2022 yilning shu davriga nisbatan 30,7
foizga o'sdi.
- O'zbekiston Respublikasi Markaziy banki ma'lumotlariga ko'ra, pul
tushumlarining umumiy summasida terminallar orqali tushumlar ulushi 2022
yilning birinchi yarim yilligidagi 32,6 foizdan 2023 yilning birinchi yarim
yilligidagi 38,2 foizga o'sdi. Savdo va xizmatlar sohasidan terminallar orqali
tushumlar ulushi 2022 yilga nisbatan 37,5 foizdan 40,4 foizga oshdi.
Bank xizmatlarining ommabopligini oshirishga ta'sir ko'rsatuvchi muhim
omil- bu qayta moliyalash stavkasidir. Qayta moliyalsh stavkasi-bu mamlakat
Markaziy banki tijorat banklariga kredit berish stavkasi bo'lib, uning darajasi
banklar o'z mijozlariga taqdim etadigan kreditlar bo'yicha foiz stavkalariga ta'sir
qiladi.
Bank xizmatlarining ommabopligini oshirihning quyidagi yo'nalishlarini
taklif etish mumkin: Bankfiliallari va bankomatlar tarmog'ini kengaytirish: -
qishloq va chekka hududlarda yangi filiallar va bankomatlar ochish; - naqd pulni
komissiyasiz qabul qiladigan va chiqaradigan bankomatlar sonini ko'payitirish.
Mobil va Internet-bankingni rivojlantirish: - bank hisoblarini boshqarish uchun
qulay va xavfsiz mobil ilovalar va veb-platformalarni yaratish; - mobil qurilmalar
3
Abdullaeva Sh.Z, Navro’zova K.N. «Banklarda buxgalteriya hisobi asoslari» O’quv qo’llanma T. 2021 y.
9

Banklar xalqaro raqobatbardoshlikni oshirish uchun o‘z ichki texnologik
platformalarini yaratishi va rivojlantirishi lozim. Masalan, tranzaktsiyalarni tezkor
amalga oshiruvchi mahalliy to‘lov tizimlari yoki O‘zbekiston uchun
moslashtirilgan kripto-valyuta tizimlari.
10. Moliyaviy savodxonlik dasturlarini kengaytirish:
O‘zbekiston aholisi, ayniqsa, yoshlar orasida moliyaviy savodxonlikni
oshirish uchun bepul onlayn kurslar yoki treninglar tashkil etish kerak. Bu bilan
nafaqat bank xizmatlari haqida bilimlar oshadi, balki mijozlar raqamli
xizmatlardan foydalanishga ko‘proq qiziqadi.
11. Mikro va kichik biznesni raqamlashtirishga yordam berish:
Mikro va kichik korxonalar uchun maxsus raqamli banking xizmatlarini
ishlab chiqish muhim. Masalan, tezkor hisobotlar uchun raqamli tizimlar, oddiy
kredit arizalari yoki onlayn soliq to‘lovlari uchun maxsus dasturlar. 11
12. Blokcheyn asosidagi yangi xizmatlarni ishlab chiqish:
Blokcheyn texnologiyasidan foydalangan holda avtomatlashtirilgan "aqlli
shartnomalar" xizmatlarini taklif qilish. Bu mijozlar orasida ko‘proq ishonch va
xavfsizlikni ta'minlaydi, ayniqsa, korporativ bank mijozlari uchun muhim bo‘ladi.
13. Bank xizmatlarini kengaytirish uchun davlat bilan hamkorlik:
Davlat dasturlari bilan hamkorlik qilib, ijtimoiy loyihalar uchun raqamli
xizmatlar taklif qilish mumkin. Masalan, ijtimoiy to‘lovlarni raqamli shaklda
amalga oshirish yoki davlat tomonidan taqdim etiladigan subsidiyalarni
avtomatlashtirish.
14. Sun iy intellekt va chatbotlarni rivojlantirish:ʼ
Banklar mijozlarga xizmat ko‘rsatishni 24/7 davomida amalga oshirish
uchun sun iy intellekt asosida ishlaydigan chatbotlarni takomillashtirishi kerak.
ʼ
Bunday tizimlar mijozlarning savollariga darhol javob berishi va ularga xizmat
ko‘rsatishni osonlashtiradi.
Raqamli transformatsiya jarayoni bank xizmatlarini sifat jihatidan yangi
bosqichga olib chiqmoqda. Yuqorida ta kidlangan tavsiyalar O‘zbekiston bank
ʼ
11
Bank axborotnomasi, gazetasi 2016 yil № 1-52, 2017 yil № 1-12
33

Yuqorida keltirilgan xulosalarga asoslanib, quyidagi amaliy tavsiyalar ishlab
chiqildi:
1. Innovatsion texnologiyalarni kengaytirish: Blockchain, sun’iy intellekt va
Big Data tizimlarini joriy qilishni jadallashtirish.
2. Kiberxavfsizlikni kuchaytirish: Zamonaviy xavfsizlik protokollarini
qo‘llash orqali mijoz ma lumotlarini himoya qilish.ʼ
3. Kadrlar tayyorlash: Bank sohasida ishlovchi xodimlarning raqamli
texnologiyalar bo‘yicha malakasini oshirish uchun xalqaro tajribaga asoslangan
treninglarni yo‘lga qo‘yish.
4. Mijozlar o‘rtasida raqamli savodxonlikni oshirish: Bank xizmatlaridan
foydalanishni osonlashtirish va aholining texnologiyalarga bo‘lgan ishonchini
oshirish uchun targ‘ibot ishlari olib borish. 10
5. Xalqaro hamkorlik: Dunyoning ilg‘or banklari bilan tajriba almashish va
global texnologik yechimlarni mahalliy sharoitga moslashtirish.
Bank mahsulotlarini rivojlantirish uchun mijoz tahlilini chuqurlashtirish:
Mijozlar xatti-harakatlari va ehtiyojlarini tushunish uchun Big Data
texnologiyalaridan foydalanishni kuchaytirish. Misol uchun, xarid qilish odatlariga
qarab, maxsus chegirmali kredit kartalari yoki mablag‘ boshqaruvi taklif etish.
7. Innovatsion moliyaviy mahsulotlar yaratish:
Banklar faqat odatiy kredit va omonatlar bilan cheklanmasdan, yangi turdagi
xizmatlar taklif qilishi kerak. Misol: ekologik loyihalarni moliyalashtirish uchun
"yashil kreditlar", millenniallar uchun o‘yin elementlari bilan boyitilgan mablag‘
yig‘ish ilovalari.
8. O‘zbekistonning qishloq joylarida maxsus dasturlar ishlab chiqish:
Qishloq joylardagi aholiga xizmat ko‘rsatish uchun oddiy mobil ilovalar
yaratish. Bunday dasturlar internet tezligi past bo‘lgan joylarda ham ishlashi lozim.
Shu bilan birga, oddiy interfeyslar va mahalliy tillardagi xizmatlar taqdim etish
mijozlarning qamrovini oshiradi.
9. O‘z raqamli texnologiya platformalarini yaratish:
10
Abdullaeva Sh.Z, Navro’zova K.N. «Banklarda buxgalteriya hisobi asoslari» O’quv qo’llanma T. 2021 y.
32

tizimining xalqaro standartlarga moslashuvini tezlashtirishga xizmat qiladi.
Xususan:
Innovatsion texnologiyalarni joriy qilish, xususan, sun iy intellekt vaʼ
blokcheyn kabi vositalarni faol qo‘llash;
Mijozlar bilan munosabatlarni shaxsiylashtirish orqali xizmat sifatini
oshirish;
Qishloq hududlari va kichik bizneslar uchun maxsus dasturlar ishlab chiqish;
Xalqaro tajriba asosida kiberxavfsizlik va infratuzilmani mustahkamlash.
Shu bilan birga, mijozlar ehtiyojlarini chuqur o‘rganish va ularga javob
beruvchi xizmatlarni taklif etish O‘zbekiston bank tizimini raqobatbardosh qilishda
muhim ahamiyat kasb etadi.
Tadqiqot natijasida raqamli texnologiyalarni keng joriy etish bank
sektorining barqaror rivojlanishini ta minlashning asosiy vositasi ekanligi
ʼ
aniqlandi. Kelgusida raqamlashtirishning samarali rejalashtirilishi orqali banklar
nafaqat ichki bozorda, balki xalqaro maydonda ham mustahkam o‘rin egallashiga
erishadi. Shu sababli, mazkur tavsiyalarni amalga oshirish mamlakatimizning
moliyaviy tizimini yangi bosqichga olib chiqishi kutilmoqda.
Xulosa va takliflar
Hozirda banklar tomonidan rivojlanish dasturi bilan bog‘liq yirik loyihalarni
amalga oshirish bo‘yicha jiddiy ishlar amalga oshirilmoqda. Buning bir misoli bu
34

1-jadval
An’anaviy banklar va zamonaviy moliyaviy texnologiyalarning xizmat
ko‘rsatish sohasidagi xususiyatlari 4
Ajratib turuvchi
xususiyatlar An’anaviy model Raqamli model
Mijozlarga xizmat
ko‘rsatish muddati Cheklangan. Xizmat faqat
aniq belgilangan vaqtda
amalga oshiriladi Cheksiz. Kechayu kunduz
kirish imkoniyati.
Mijozlarga xizmat
ko‘rsatish tezligi Bank xodimining malakasi va
tajribasiga bog'liq Darhol, to‘g‘ridan to‘g‘ri.
Xizmatga yondashuv
Moslashuvchan, ammo
xizmat ko‘rsatish soha kichik
turlari bilan cheklangan Moslashuvchan va mijoz
uchun har qanday qulay
kanal orqali amalga
oshiriladi
Xizmat narxi
Bankning kadrlar va
bo'limlarni saqlash
xarajatlarini hisobga olgan
holda yuqori Kam, ko‘pincha xizmatlar
bepul taqdim etiladi
Xizmat doirasi Filial tarmog‘ining
cheklangan tarmoqlanishi va
xodimlar soni Cheksiz, bank
muassasasining geografik
joylashuvidan tashqariga
chiqishi mumkin
Xizmat ko‘rsatish
jarayonida operatorning
holati Operatorning funktsiyalari
bank xodimi tomonidan
amalga oshiriladi Operatorning funktsiyalari
bank mijozi tomonidan
amalga oshiriladi
4
Abdullaeva Sh.Z., «Pul kredit va banklar» nashriyoti,2020 y.
13

to‘lov tizimlarini samarali qilish va mijozlarga xizmat ko‘rsatish jarayonlarini
tezlashtirishni maqsad qilgan. Citigroup sun'iy intellektni firibgarlikni aniqlash va
xavfsizlikni ta'minlashda ham qo‘llaydi.
DBS Bank, Singapurda joylashgan va raqamli bank xizmatlarida yetakchi
hisoblangan bank, mobil banking va sun'iy intellektni muvaffaqiyatli joriy etgan.
DBS Bankning mobil banking platformasi foydalanuvchilarga hisoblarini
boshqarish, to‘lovlarni amalga oshirish va boshqa ko‘plab xizmatlardan
foydalanish imkoniyatini beradi. Bank, shuningdek, raqamli xizmatlarning
xavfsizligini ta'minlash uchun biometrik autentifikatsiyani joriy qilgan. DBS Bank,
o‘zining innovatsion yondashuvlari orqali bank sohasida global miqyosda
muvaffaqiyatga erishdi.
ING Group, Gollandiya banki, raqamli texnologiyalarni moliyaviy
xizmatlarga joriy etishda yuqori natijalarga erishgan. Bank sun'iy intellekt,
blockchain va big data texnologiyalarini qo‘llab, mijozlarga yanada tezkor va
shaxsiylashtirilgan xizmatlar taqdim etmoqda. ING, shuningdek, o‘zining mobil
banking va internet banking xizmatlari orqali global miqyosda mijozlarga oson
kirish imkoniyatini yaratdi. Bankning "ING Think" platformasi mijozlarga
moliyaviy maslahatlar va xizmatlar taqdim etishda AI va big data texnologiyalarini
qo‘llaydi.
Standard Chartered banki, xalqaro miqyosda faoliyat yurituvchi yirik
moliyaviy institut, raqamli transformatsiyani amalga oshirgan. Bank, o‘zining
"Straight2Bank" platformasi orqali mijozlarga internet banking xizmatlarini taqdim
etmoqda. Bank, shuningdek, sun'iy intellekt va blockchain texnologiyalarini
moliyaviy xizmatlarda qo‘llashni rivojlantirmoqda. Standard Chartered, AI va big
data yordamida moliyaviy operatsiyalarni tezlashtirish va optimallashtirishni
maqsad qilgan.
Xalqaro miqyosda yirik banklar raqamli texnologiyalarni muvaffaqiyatli
joriy etish orqali bank xizmatlarini yanada samarali, xavfsiz va qulay qilishga
erishmoqdalar. Sun'iy intellekt, blockchain, big data va mobil banking kabi
texnologiyalar banklar uchun yangi imkoniyatlar yaratmoqda. Raqamli
27

yillarga mo'ljallangan O'zbekiston Respublikasining bank tizimini isloh qilish
strategiyasi to'g'risida» PF-5992-son Farmonida bank tizimini isloh qilish
strategiyasi belgilandi.
Har bir jamiyatda bank tizimi iqtisodiyotning muhim va ajralmas tarkibiy
qismi hisoblanadi. Banklar xo'jaliklarga kredit berish, korxona, tashkilotlar
o'rtasida xisobkitoblarni o'tkazish jarayoni, kapital harakatida vositachi sifatida
maydonga chiqadi.
Bank xizmatlari ommabopligi tushunchasining mohiyati aholining to'lovlar,
hisob-kitoblar, kreditlar va depozitlar kabi turli xil bank xizmatlarini cheklovlarsiz
va to'siqlarsiz olish qobiliyatidir. Bank xizmatlarining ommabopligiga ta'sir
qiluvchi omillarga quyidagilar kiradi:
- banklarning filial tarmog'ining rivojlanishi va mintaqaviy
kompaniyalarning xizmat ko'rsatish qulayligiga bog'liq bo'lgan jismoniy
foydalanish imkoniyati;
- mavjud aloqa kanallarining qulayligi, barqarorligi va elektron xizmat
ko'rsatish sifati bilan bog'liq;
- moliyaviy savodxonlikning past darajasi, moliyaviy tashkilotlarga
ishonchsizlik va mentalitetning o'ziga xos xususiyatlari ham bank xizmatlaridan
foydalanishni cheklashi mumkin.
O'zbekistonda, boshqa ko'plab mamlakatlarda bo'lgani kabi, bank
xizmatlaridan foydalanish imkoniyatini oshirish bo'yicha ko'plab chora-tadbirlar
ko'rilmoqda. Ulardan ba'zilari quyidagilarni o'z ichiga oladi:
1.Masofaviy xizmat ko'rsatish kanallarini rivojlantirish: O'zbekistonda
Internet-banking, mobil ilovalar va boshqa masofaviy xizmat ko'rsatish kanallari
faol rivojlanmoqda.
2.Filiallar va bankomatlar tarmog'ini kengaytirish: O'zbekiston hukumati
bank infratuzilmasini rivojlantirishga faol sarmoya kiritmoqda, butun mamlakat
bo'ylab filiallar va bankomatlar tarmog'ini kengaytirmoqda.
3.Ixtisoslashtirilgan bank mahsulot va xizmatlarini ishlab chiqish:
O'zbekiston banklari turli toifadagi mijozlarning ehtiyojlarini qondira oladigan
8

Marketing va mijozlarga xizmat ko'rsatish: Big Data banklar uchun
marketing strategiyalarini shakllantirishda juda muhim rol o'ynaydi. Banklar
mijozlar haqidagi katta hajmdagi ma'lumotlarni tahlil qilib, aniqroq va maqsadli
marketing kampaniyalarini tashkil etadilar. Shu bilan birga, ma'lumotlar mijozlarga
xizmat ko'rsatishning sifatini oshirish va ularning ehtiyojlariga moslashtirish uchun
ishlatiladi.
Prognozlash va qarorlar qabul qilish: Big Data tahlili banklarga kelajakdagi
moliyaviy tendensiyalarni prognoz qilish va shunga mos qarorlar qabul qilishda
yordam beradi. Masalan, iqtisodiy o'zgarishlarni tahlil qilib, banklar kelajakda foiz
stavkalarini yoki kredit siyosatlarini o'zgartirishlari mumkin.
Banklar sun'iy intellekt va Big Data texnologiyalarini birgalikda qo'llash
orqali xizmatlar sifatini oshiradilar va mijozlar bilan aloqani kuchaytiradilar.
Integratsiya orqali banklar quyidagi natijalarga erishadilar:
Tezkor va aniq qarorlar qabul qilish: Sun'iy intellekt va Big Data birgalikda
ishlash orqali banklar yanada tezkor va aniqlik bilan qarorlar qabul qilish
imkoniyatiga ega bo'ladilar. Bu esa banklarning operatsion samaradorligini
oshiradi.
Shaxsiylashtirilgan xizmatlar: Mijozlarning katta hajmdagi ma'lumotlari
sun'iy intellekt tizimlari orqali tahlil qilinadi va ular asosida shaxsiylashtirilgan
xizmatlar taklif qilinadi. Bu banklarning mijozlarga moslashtirilgan xizmatlar
taqdim etish imkonini yaratadi.
Operatsiyalarni optimallashtirish: Katta ma'lumotlar va sun'iy intellekt
yordamida banklar o'z operatsiyalarini optimallashtirishi, resurslardan samarali
foydalanishi va xarajatlarni kamaytirishi mumkin.
Shunday qilib, sun'iy intellekt va Big Data bank sohasida yangi imkoniyatlar
yaratishda, xizmatlarning sifatini oshirishda va banklarning raqobatbardoshligini
kuchaytirishda muhim o'rin tutadi. Bu texnologiyalar banklarga mijozlarga eng
yaxshi xizmatlarni taqdim etish imkonini beradi, shu bilan birga banklar o'z
operatsiyalarini yanada samarali qiladi.
16

ta'minlaydi. Bularning barchasi banklar uchun yangi raqobatbardosh ustunliklar
yaratadi, shu bilan birga mijozlarga yanada samarali xizmat ko‘rsatish imkonini
beradi.
Raqamli bank xizmatlari nafaqat rivojlangan mamlakatlar, balki
rivojlanayotgan iqtisodiyotlarda ham muhim ahamiyatga ega. O‘zbekiston kabi
mamlakatlarda bank tizimi ham raqamli texnologiyalarni joriy etish orqali o‘zining
global miqyosdagi raqobatdoshligini oshirishi mumkin. Misol uchun,
O‘zbekistonning moliya sektorida raqamli texnologiyalarni joriy etish, xalqaro
savdolarni osonlashtirish, kichik va o‘rta bizneslarni qo‘llab-quvvatlash,
shuningdek, davlat xizmatlarini raqamlashtirish orqali iqtisodiyotni yanada
jonlantirishga imkon yaratadi. 1
Raqamli texnologiyalarni joriy etish, banklarning ishlash samaradorligini
oshiradi, biroq bu jarayon o‘z ichiga turli qiyinchiliklarni ham oladi.
Texnologiyalarni integratsiya qilish, yangi tizimlarni yaratish, xavfsizlikni
ta'minlash kabi masalalar banklar uchun katta sinov bo‘lishi mumkin. Shu sababli,
bank xizmatlarining raqamli transformatsiyasi haqida to‘liq tushuncha hosil qilish
va bu jarayondagi eng yaxshi tajribalarni o‘rganish dolzarb masala hisoblanadi.
Raqamli innovatsiyalar va texnologiyalarning bank sohasiga ta'sirini tahlil
qilish. Raqamli texnologiyalar, xususan, mobil banking, internet banking, sun'iy
intellekt, big data va blockchain texnologiyalarining bank xizmatlarida qanday
qo‘llanilayotgani, ularning banklarning operatsion samaradorligiga qanday ta'sir
ko‘rsatishi haqida to‘liq tahlil olib boriladi. Bank xizmatlarining asosiysiga xalqaro
moliyaviy operatsiyalar, pul o‘tkazmalari, kreditlash va omonat operatsiyalari
kiradi. Global miqyosda banklar mijozlarga taqdim etadigan xizmatlarning soni va
sifatiga qarab raqobatlashadi.
Xalqaro va o‘zbek bank tizimlarida raqamli texnologiyalarning rivojlanish
istiqbollarini aniqlash. Tadqiqotda xalqaro bank tizimlaridagi eng yaxshi
amaliyotlarni o‘rganish va O‘zbekistondagi raqamli bank xizmatlarining
1
Mirziyoev Sh. Tanqidiy tahlil, katiy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik - har bir rahbar faoliyatining kundalik
koidasi bo‘lishi kerak // «Xalq so‘zi» gazetasi, 2017 yil 16 yanvar, №11 (6705).
4

kelajakdagi rivojlanish istiqbollarini belgilash maqsad qilinadi. Bunda yirik
xalqaro banklarning raqamli texnologiyalarga yondoshuvi va ularning
muvaffaqiyatli tajribalaridan foydalanish mumkin.
Kurs ishining maqsadi : – bank xizmatlari sohasida raqamli
texnologiyalarning o‘rni va rivojlanish yo‘nalishlarini chuqur tahlil qilishdir.
Tadqiqot orqali bank tizimining raqamli transformatsiyasini o‘rganish, bu
jarayondagi innovatsion yondoshuvlarni tahlil qilish va bank sektorida raqamli
texnologiyalarni joriy qilishning afzalliklarini ko‘rsatish maqsad qilinadi. Tadqiqot
davomida quyidagi vazifalar amalga oshiriladi:
Kurs ishining vazifasi : Raqamli bank xizmatlarini joriy qilishdagi global
tendensiyalarni ko‘rib chiqish. Bu vazifa orqali raqamli bank xizmatlarining global
miqyosdagi rivojlanish tendensiyalarini o‘rganish, shu jumladan fintech va
blockchain kabi sohalarda qanday yangi yondoshuvlar mavjudligini aniqlash
kutilmoqda.
Kurs ishining obyekti : Bank xizmatlarida raqamli texnologiyalarni
qo‘llashning hozirgi holatini o‘rganish. Bu vazifa bank tizimida raqamli
texnologiyalarni joriy etish va ulardan qanday foydalanilayotganini aniqlashni
nazarda tutadi. Mavjud tizimlarning samaradorligi va kamchiliklarini tahlil qilish
kerak bo‘ladi.
Kurs ishining pridmeti : O‘zbekistonda raqamli bank xizmatlari
rivojlanishini qo‘llab-quvvatlash uchun tavsiyalar ishlab chiqish. Tadqiqot
natijalariga asoslanib, O‘zbekistondagi bank tizimida raqamli texnologiyalarni
yanada rivojlantirish uchun amaliy tavsiyalar ishlab chiqish muhimdir. Bu
tavsiyalar nafaqat banklar, balki davlat organlari va boshqa manfaatdor tomonlar
uchun ham foydali bo‘lishi mumkin.
Kurs ishining tuzilishi: Kurs ishi, kirish, ikkita bob to’rtta paragrf xulosa
va takliflar, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat.
5

va kompyuterlar orqali turli xil bank operatsiyalarini (to'lovlar, o'tkazmalar,
to'lovlarni to'lash) amalga oshirish imkoniyatini berish. To'lovlar va
tariflarnipasaytirish: - bank hisobvaraqlarini ochish va ularga xizmat ko'rsatish,
naqd pul olish, pul o'tkazmalari va boshqa operatsiyalar uchun to'lovlarni
kamaytirish yoki bekor qilish; - aholining ayrim toifalari (nafaqaxo'rlar, talabalar,
kam ta'minlanganlar) uchun imtiyozli shart-sharoitlarni ta'minlash. Aholining
moliyaviy savodxonligini oshirish: - aholining moliyaviy savodxonligini
oshirishga qaratilgan ta'lim dasturlari va tadbirlarini o'tkazish; -bank xizmatlari va
mahsulotlari to'g'risida ma'lumotni arzon va tushunarli tarzda taqdim etish.
Banklarning bank bo 'lmagan moliyaviy tashkilotlar bilan hamkorligi: - chekka
hududlarda moliyaviy xizmatlardan foydalanish imkoniyatlarini kengaytirish
uchun mikromoliya tashkilotlari, kredit uyushmalari va boshqa bank bo'lmagan
moliya institutlari bilan hamkorlik aloqalarini o'rnatish.
Mobil banking — bu mobil qurilmalar (smartfonlar va planshetlar) orqali
bank xizmatlaridan foydalanish imkoniyatini ta’minlovchi texnologiya. Mobil
banking orqali mijozlar o‘z hisob raqamlarini boshqarish, to‘lovlarni amalga
oshirish, pul o‘tkazmalarini qilish, kreditlar va depozitlar bo‘yicha ma'lumot olish,
shuningdek, ko‘plab boshqa bank xizmatlaridan foydalanishlari mumkin. Mobil
banking, ayniqsa, mobil ilovalar yordamida amalga oshiriladi. Banklar mobil
banking xizmatlari uchun o‘zining maxsus ilovalarini ishlab chiqadi, masalan,
Xalq banki yoki Ipoteka bankining mobil ilovalari.
Mobil Banking xizmatlarining misollari:
Hisobni boshqarish: Mijozlar mobil telefonlaridagi bank ilovasini ochib, o‘z
hisob raqamlarini kuzatib borishlari, tranzaktsiyalarni ko‘rishlari, balansni
tekshirishlari mumkin. Misol uchun, foydalanuvchi o‘z hisobida mavjud bo‘lgan
pul miqdorini ko‘rishi yoki to‘lovlarni amalga oshirishi mumkin.
Pul ko‘chirish: Mobil banking orqali foydalanuvchilar bir bankdan boshqa
bankka yoki o‘z hisoblariga pul o‘tkazmalarini amalga oshirishi mumkin. Masalan,
mobil ilovada foydalanuvchi "pul ko‘chirish" bo‘limini tanlab, kerakli summa va
hisob raqamlarini kiritadi, shunda pul o‘tkazmasi tezda amalga oshiriladi.
10

Boshqaruvning markazlashganligi va inson
omili katta ro’l o’ynashi Dastur tomonidan xizmat ko’rsatilishi va
inson omilining hissasi nisbatan kamayishi
Bank xarajatlarining ko’pligi natijasida
xizmatlar tannarxining yuqoriligi Xizmatlar tannarxining arzon bo’lishi (yirik
bino va ofislarga zaruriyatning yo’qligi)
Yuqoridagi jadvalda ko’rinib turganidek raqamli banklar asosan
mijozlarning qulayligiga xizmat ko’rsatadi. Garchi an’anaviy banklar ham o’z
mobil ilovalarini yaratayotgan va 24/7 rejimdagi aloqa markazlarini faoliyatini
yo’lga qo’yayotgan bo’lsa ham ularning faoliyati va boshqaruvi markazlashgan
holda amalga oshiriladi. Bu esa mijozlarning bank xizmatlaridan qoniqish
darajasiga salbiy ta’sir o’tkazadi.
Xalqaro bank tizimlari xavfsizlikni ta'minlashda raqamli identifikatsiya va
biometrik texnologiyalarni keng qo‘llamoqda. Bu texnologiyalar mijozlarning
xavfsizligini oshirib, bank tizimlarini himoya qilishda muhim rol o‘ynaydi.
Biometrik autentifikatsiya: Banklar biometrik tizimlar yordamida
mijozlarning shaxsini tekshiradilar. Yuzni tanish, barmoq izi yoki ovozni tanish
kabi tizimlar yordamida foydalanuvchilar o‘z hisoblariga kirish imkoniyatini
oladilar.
Bu tizimlar xavfsiz va qulay bo‘lib, mijozlarga tezkor xizmat ko‘rsatish
imkonini beradi.
Raqamli identifikatsiya: Raqamli identifikatsiya banklarga mijozlarning
shaxsini elektron shaklda tekshirish imkonini beradi. Ushbu tizimlar xavfsiz
tranzaktsiyalarni amalga oshirishda, shuningdek, firibgarlik va noto‘g‘ri
foydalanishni oldini olishda muhim ahamiyatga ega.
Xavfsizlik va ma'lumotlarni himoya qilish: Raqamli xavfsizlik, ayniqsa,
onlayn bankingda yuqori darajada muhimdir. Biometrik texnologiyalar,
shuningdek, maxfiylikni ta'minlashda va mijozlarning shaxsiy ma'lumotlarini
himoya qilishda eng yuqori xavfsizlikni ta'minlaydi.
Dunyoning yetakchi banklari sun'iy intellekt asosidagi chat-botlarni joriy
qilmoqda. Bu texnologiyalar banklarga mijozlarga samarali xizmat ko‘rsatish
21

To‘lovlarni amalga oshirish: Bank ilovasida foydalanuvchi o‘z telefon
raqami, shaxsiy identifikatori yoki karta ma'lumotlari orqali elektr energiyasi,
internet, gaz va boshqa to‘lovlarni amalga oshirishi mumkin. Misol uchun,
O‘zbektelekom va Uzbekenergo kabi kompaniyalar uchun mobil banking orqali
to‘lovlarni amalga oshirish mumkin.
Kredit va depozitlar: Mobil banking orqali foydalanuvchi o‘z kreditlari
bo‘yicha so‘nggi to‘lovlar tarixini ko‘rishi, shuningdek, yangi depozitlar ochish
yoki kredit olish uchun ariza topshirish imkoniyatiga ega bo‘ladi.
Mobil Bankingning afzalliklari:
1. Qulaylik: Mijozlar bankka borishning o‘rniga, telefon orqali xizmatlardan
foydalanishadi. Bu bank xodimlariga ehtiyojni kamaytiradi.
2. 24/7 xizmat: Mobil banking orqali mijozlar istalgan vaqtda xizmatlardan
foydalanishlari mumkin.
3. Tezlik va samaradorlik: Barcha operatsiyalarni tezda va samarali bajarish
imkoniyati.
Internet banking, yoki online banking, internet orqali bank xizmatlaridan
foydalanish imkonini beradigan texnologiyadir. Internet banking yordamida
mijozlar o‘z hisob raqamlarini ko‘rish, to‘lovlar amalga oshirish, kreditlarni
boshqarish va boshqa turli bank xizmatlarini kompyuter yoki mobil telefon orqali
amalga oshirishlari mumkin. Internet banking xizmatlari odatda bankning rasmiy
veb-saytida yoki maxsus ilovalar yordamida ishlaydi.
Internet Banking xizmatlarining misollari:
Hisobni boshqarish: Internet banking tizimi orqali mijozlar o‘z hisoblaridagi
pul miqdorini tekshirishi, so‘nggi operatsiyalarni ko‘rishi va balanslarini nazorat
qilishlari mumkin. Misol uchun, foydalanuvchi bank saytiga kirib, o‘zining to‘lov
tarixini yoki hisob raqamidagi o‘zgarishlarni ko‘rishi mumkin.
1.2 Raqamli texnologiyalarning bank xizmatlarida qo‘llanilishi va
rivojalanish yo’nalishlari
11

I BOB BANK XIZMATLARI SOHASIDA RAQAMLI
TEXNOLOGIYALARNING O‘RNI
1.1 Bank xizmatlarining umumiy tavsifi va bank xizmatida raqamli
texnologiyalarning rivojlanishi
Bank xizmatlari – bu banklar tomonidan taqdim etiladigan moliyaviy va
iqtisodiy xizmatlar to‘plami bo‘lib, ular mijozlarning turli moliyaviy ehtiyojlarini
qondirishga qaratilgan. Bank xizmatlari nafaqat shaxsiy mijozlar, balki yuridik
shaxslar va bizneslar uchun ham zarur. Asosiy bank xizmatlariga omonatlar,
kreditlar, valyuta ayirboshlash, to‘lovlar va moliyaviy maslahatlar kiradi. Shu bilan
birga, banklar muhim moliyaviy infratuzilmani yaratish va rivojlantirishda,
iqtisodiy barqarorlikni ta'minlashda katta rol o‘ynaydi.
Bank xizmatlarining asosiysiga xalqaro moliyaviy operatsiyalar, pul
o‘tkazmalari, kreditlash va omonat operatsiyalari kiradi. Global miqyosda banklar
mijozlarga taqdim etadigan xizmatlarning soni va sifatiga qarab raqobatlashadi.
Banklar, shuningdek, o‘z mijozlariga mahsulotlar va xizmatlarni samarali va
xavfsiz tarzda taqdim etish uchun yangi texnologiyalarni qo‘llashga harakat
qilmoqda. Bunga internet banking, mobil banking, to‘lov tizimlari, xavfsiz onlayn
tranzaksiyalar, shuningdek, sun'iy intellekt va big data texnologiyalarining
qo‘llanilishi kiradi. 2
Raqamli texnologiyalar bank xizmatlarining samaradorligini oshirishga katta
ta'sir ko‘rsatmoqda. Banklar, ayniqsa, raqamli texnologiyalarni joriy qilish orqali
ko‘plab xizmatlarni tez va qulay tarzda mijozlarga yetkazish imkoniyatiga ega
bo‘lmoqda. Bank xizmatlarini raqamlashtirish jarayonida eng keng
qo‘llanilayotgan texnologiyalar orasida mobil banking, internet banking, sun'iy
intellekt (AI), blockchain, big data, va bulutli hisoblash tizimlari mavjud.
Mobil banking va internet banking bugungi kunda bank xizmatlarining
ajralmas qismiga aylangan. Ushbu texnologiyalar mijozlarga istalgan vaqtda va
istalgan joyda bank operatsiyalarini amalga oshirish imkoniyatini beradi. Mijozlar
mobil ilovalar orqali bank xizmatlaridan foydalanishadi, bu esa ular uchun katta
2
Mullajonov F.M. va boshqalar. O‘zbekiston Respublikasi bank tizimi. T.: O`zbekiston 2016
6

haqida tushunib yetmoqda. Misol uchun Amerika banki an’anaviy bank filiallariga
qaraganda ko’proq onlayn depozitlar qabul qilgan. Bankning Bosh ijrochi direktori
Brayn Moynihaning fikriga ko’ra, raqamli bank xizmatlariga investitsiya kiritish
mijozlarning ehtiyojini qondirishga yordam beradi.
Darhaqiqat, “Raqamli bank” tushunchasi 2015-2020 yillar davomida Yevropa
davlatlarida jadallik bilan rivojlangan. Raqamli banklar o‘z mijozlariga yanada
qulaylik va foydali xizmatlarni taqdim etish maqsadida zamonaviy raqamli
innovatsiyalardan keng foydalanadi.
Afsus bilan qayd etish lozimki, jahon iqtisodiy forumi ma’lumotlariga ko’ra
mamlakatimiz bu ko’rsatgich bo’yicha oxirgi o’rinlardan birida turadi. Moliyaviy
sektorda huddi shu tufayli ro’y berayotgan salbiy oqibatlarni yengib o’tish uchun
milliy iqtisodiyotda raqamli iqtisodiyotni keng ko’lamda qo’llashga erishish asosiy
masalalardan biri bo’lib hisoblanadi. Raqamli banking usullarini qo’llash, iqtisodiy
xavfsizlikni ta’minlash va mobil tizimlar rivojlanishiga alohida ahamiyat berish
moliyaviy bozorlar va banklar rivojlanishi uchun muhim ahamiyat kasb etadi.
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbekiston Respublikasi
Markaziy bankining faoliyatini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari
to‘g‘risida”gi PF5296- sonli farmoni 1
imzolangach, bank tizimiga chakana bank
xizmatlariga ixtisoslashgan “raqamli” banklar va bank bo‘linmalarini tashkil etish
hamda innovatsion bank texnologiyalaridan foydalangan holda mijozlarga xizmat
ko‘rsatish sifatini yanada kengaytirish vazifasi yuklatilgan.
Shunga ko‘ra, O‘zbekistonda 2020 yilda “Anorbank” va “TBC bank”lar
raqamli bank sifatida ro‘yxatga olindi. Bugungi kunda raqamli bank sanalmish
“Anorbank” o‘z mijozlariga mobil ilovalar yoki statsionar kompyuterlar orqali
to‘liq raqamli xizmatni taqdim etmoqda. Bu shuni anglatadiki, raqamli bank mijozi
24/7 tizimida bank xizmatlaridan foydalanishi mumkin. Ya’ni, raqamli bank
tizimida mijozga mobil dasturi, mobil dasturga asosan esa yuqori texnologiyali IT-
infratuzilma bilan ta’mirlangan bank operatsiyalarining yuqori moslashuvchanligi
taqdim etiladi.
19

O‘zbekiston banklari biometrik xavfsizlikni kengaytirishga qaror qilgan.
Banklar mijozlar uchun yuzni tanish, barmoq izini o‘rganish va ovoz orqali
autentifikatsiya qilish tizimlarini joriy qilmoqda. Bu texnologiyalar orqali banklar
o‘z mijozlariga yanada xavfsiz va samarali xizmatlar taqdim etmoqda. Biometrik
xavfsizlik tizimlari mijozlarning shaxsiy ma'lumotlarini himoya qilishda muhim rol
o‘ynaydi.
O‘zbekiston banklari raqamli identifikatsiya tizimlarini rivojlantirishni
davom ettirmoqda. Raqamli identifikatsiya tizimlari yordamida banklar
mijozlarning shaxsini tekshirish va bank operatsiyalarini amalga oshirishda
xavfsizlikni ta'minlashadi. Bu tizimlar o‘z navbatida moliyaviy jinoyatlarga qarshi
kurashishda ham samarali vosita hisoblanadi.
O‘zbekistonda open banking tizimi joriy etish jarayoni boshlandi. Banklar
o‘z mijozlarining ma'lumotlariga ularning roziligi bilan kirish imkoniyatini
beruvchi yangi tizimlar yaratishni rejalashtirmoqda. Open banking orqali boshqa
moliyaviy tashkilotlar bank tizimlariga ulanishi va yangi xizmatlar yaratishi
mumkin. Bu tizim banklarning raqobatbardoshligini oshirishga va yangi moliyaviy
ekotizimlarni shakllantirishga yordam beradi.
FinTech startaplari va banklar o‘rtasidagi hamkorlik:
O‘zbekistonda FinTech startaplari va banklar o‘rtasidagi hamkorlikning
kuchayishi kutilmoqda. FinTech kompaniyalari yangi moliyaviy texnologiyalarni
ishlab chiqishda va banklarga innovatsion yechimlarni taklif qilishda faol rol
o‘ynayapti. Banklar, o‘z navbatida, bu texnologiyalarni o‘z tizimlariga qo‘shib,
xizmatlarni yanada samarali va qulay qilishni maqsad qilmoqda. 8
O‘zbekiston banklari xalqaro moliyaviy standartlarga muvofiq ishlashni
davom ettirmoqda. Banklar raqamli texnologiyalarni joriy etishda va xavfsizlikni
ta'minlashda xalqaro me'yorlarga rioya qilishga harakat qilmoqda. Bu xalqaro
standartlarga mos keladigan bank tizimlari mijozlar uchun xavfsiz va samarali
xizmatlar taqdim etishda muhim rol o‘ynaydi.
8
http://www.cbu.uz - O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki rasmiy sayti
24

Albatta savol tug‘iladi, bugungi kunda faoliyat yuritayotgan tijorat banklari
bilan yangi tashkil etilgan raqamli banklar o‘rtasida qanday farq mavjud?
Raqamli banklar:
- bank filiallari tarmog‘ining kengaytirilmasligi;
- bank-mijoz o‘rtasida onlayn aloqa tizimining 100 foiz o‘rnatilganligi;
- sifatli va foydalanuvchilar uchun qulay bo‘lgan mobil ilova;
- bozor talablariga javob beruvchi omonatlar va kreditlar uchun eng qulay
sharoitlar (ya ni, mijoz talabidan kelib chiquvchi);ʼ
- tezkor, sifatli, qulay va 24/7 rejimida javob beruvchi aloqa markazlarining
mavjudligi;
Xususiy yoki davlat banklari:
- Bank filiallar tarmoqlarining har bir tuman, shahar va viloyat kesimida
faoliyat yuritishi, sifat darajasiga e tiborning sustligi;
ʼ
- Bank-mijoz o‘rtasida onlayn aloqa o‘rnatish holatining pastligi;
- Mobil ilovalari nomiga chiqarilib, foydalanuvchi bir marotaba kiradi va
qayta kirmaslikka ahd qiladi (mobil ilovalarda oddiy kartadan-kartaga pul
o‘tkazish yoki kommunal to‘lovlar to‘lash jarayonlarida doimiy muammolar
mavjud bo‘lim, ko‘p holatlarda tizimda uzilishlar kuzatiladi);
- bozor talablariga javob beruvchi omonatlar va kreditlar chiqariladi, ammo
ko‘p holatlarda faqat tanish-bilishchilik katta rol o‘ynaydi (agar tanish bo‘lmasa,
o‘sha mijoz 3 oy va undan ko‘p muddatga sarson-sargardonlikda yuradi).
- tezkor, sifatli, qulay va 24/7 rejimida javob beruvchi aloqa markazlari
nomigagina faoliyat yuritadi, mijoz bir savoliga javob olish uchun bankning barcha
bo‘limlari mutaxassislari bilan so‘zlashishiga to‘g‘ri keladi. Mijoz vaqti, telefon
aloqa xizmati uchun mijoz tomonidan to‘lanadigan summa hisobga olinmaydi
Demak, moliyaviy xizmatlarning raqamli transformatsiyasi bank mijozlari
uchun keng imkoniyatlar yaratib, moliyaviy faollikni oshirish uchun muhim
bosqich sanalish bilan birga, mijozlarning iqtisodiy imkoniyatlarini kengaytirishga
yordam beradi. Ya ni, raqamli banklarning istiqbollaridan biri, bu moliyaviy
ʼ
tarmoqlarni raqamlashtirish evaziga xizmatlar tannarxi 40-60 foizgacha
30

FinTech kompaniyalari va an'anaviy banklar o'rtasidagi hamkorlik kuchayib
bormoqda. FinTech kompaniyalari innovatsion texnologiyalarni ishlab chiqishda
va mijozlarga zamonaviy xizmatlarni taklif qilishda yirik rol o'ynamoqda. Banklar
esa o'zlarining xususiyatlarini saqlab qolgan holda, FinTech kompaniyalarining
yangi yechimlarini o'z tizimlariga integratsiya qilmoqda.
Xizmatlarning innovatsiyalashuvi: FinTech kompaniyalarining yangi
xizmatlari banklar tomonidan keng qo‘llanilmoqda. Ular kreditlar, investitsiyalar,
to‘lovlar va boshqa moliyaviy xizmatlarni yanada samarali qilish uchun yangi
texnologiyalarni taqdim etadi. Banklar esa o‘z mijozlariga innovatsion va
shaxsiylashtirilgan xizmatlar taklif qilishda FinTech kompaniyalari bilan
hamkorlik qilmoqda.
O‘zaro integratsiya: FinTech kompaniyalari va banklar o‘rtasidagi
hamkorlik orqali yangi raqamli platformalar yaratildi. Banklar mijozlarning
ehtiyojlariga moslashgan xizmatlar yaratish uchun FinTech texnologiyalarini
integratsiya qilishadi. Bu integratsiya orqali banklar mijozlarning talablariga mos
keladigan yangi xizmatlarni taqdim etadilar. 6
Raqamli kreditlash va moliyaviy inklyuziya: FinTech kompaniyalari,
ayniqsa, raqamli kreditlashni va moliyaviy inklyuziyani kuchaytirishga yordam
beradi. Yangi platformalar yordamida past daromadli yoki bank hisobvarag‘i
bo‘lmagan foydalanuvchilarga xizmat ko‘rsatilmoqda. Banklar bu yangi
texnologiyalarni o‘z tizimlariga qo‘shib, mijozlarga ancha qulay kredit olish
imkoniyatlarini yaratmoqdalar.
Hozirgi kunda bank sohasi dunyo bo’ylab raqamli qurollanish poygasiga
kirishgan. 2018-yilda dunyo banklari raqamli banking imkoniyatlari uchun 9.7
mlrd. AQSH dollari miqdorda investitsiya kiritishni rejalashtirgan. Ko’pchilik
tijorat banklarida onlayn va mobil bank dasturlarini yaratish va rivojlantirish odatiy
bank filiallari va ATMlarni ko’paytirishdan ko’ra muhimroq deb qaralmoqda.
Dunyo bo'ylab banklar allaqachon raqamli texnologiyalarga investitsiyalar
qanday bo'lishi mumkinligi hamda mijozlarni jalb qilish va qoniqish hosil qilish
6
Abdullaeva Sh.Z., «Pul kredit va banklar» O’zbekistоn Respublikasi Bank-mоliya akademiyasi, «Mоliya»
nashriyoti,2020 y.
18

Bank xizmatlari sohasida raqamli texnologiyalarning oʻrni va rivojlanish yoʻnalishlari

Купить