• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 9000UZS
Размер 1.2MB
Покупки 21
Дата загрузки 13 Сентябрь 2023
Расширение docx
Категория Экономика

Продавец

Bohodir Jalolov

Дата регистрации 10 Май 2023

5700 Продаж

Banklar ularning turlari va kredit tizimidagi roli

Kirish Mamlakatimizda O’zbekiston Respublikasining prezidenti Shavkat Mirziyoyev rahbarligida bank-moliya tizimida izchillik bilan amalga oshirilgan keng ko’lamli islohotlar ushbu soha istiqbollarini ta’minlashda muhim ahamiyat kasb etgani va rivojlanishning yangi bir bosqichiga o’tishga zamin hozirlagani tizimda kuhim rol o`ynadi. Istiqlol yillarida banklar aynan yirik loyihalarning tashabbuskori bo’lib, korxonalarning faoliyat rivoji yo’lida ularni faol moliyaviy qo’llab-quvvatlamoqda hamda bunday moliyaviy va investitsiyaviy ko’mak natijasida O’zbekistonda iqtisodiyotning kelgusi taraqqiyoti hamda jamiyat ijtimoiy hayotida muhim bo’lgan ob’yektlar barpo etilmoqda. Bugungi kunda bank tizimi Respublikamiz iqtisodiyotining eng tez rivojlanayotgan segmentlaridan biri bo’lib, sohadagi aktivlar, kapital darajasi, kredit qo’yilmalari va investitsion amaliyotlar hajmi kabi asosiy ko’rsatkichlarining o’sish sur’atlari buni yaqqol tasdiqlamoqda. Mamlakatimizda bank-moliya tizimini mustahkamlash va sifat jihatidan yaxshilashga, shuningdek tijorat banklarining iqtisodiyotni harakatlantiruvchi kuchi sifatida namoyon bo’lishiga hamda ularning yirik investitsiya institutlariga aylanishiga alohida e’tibor berilmoqda. CHunki mamlakatimizning moliyaviy- iqtisodiy barqarorligi ko’p jihatdan bank-moliya tizimining samarali faoliyatiga bog’liqdir. O’zbekiston bank tizimida olib borilayotgan izchil va maqsadli islohotlar uning nafaqat jahon moliyaviy inqirozining salbiy ta’siri va oqibatlaridan ishonchli tarzda himoyalanishiga, balki banklar faoliyatida muhim va sifat o’zgarishlarga erishish, iqtisodiyotning real sektorini kreditlash hajmini kengaytirish hamda bank va moliya xizmatlarini ko’rsatish darajasini tubdan yaxshilash imkonini berdi. Mamlakatimiz bank tizimining barqaror va ishonchli faoliyat yuritishi, uning jahon moliya bozoridagi nufuzi ortib borishi, shuningdek mamlakatimizni modernizatsiya qilish yo’lidagi dadil qadamlarimiz dunyo jamoatchiligi, shuningdek, qator nufuzli xalqaro moliya tashkilotlari tomonidan e’tirof etilmoqda. 3 O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM , FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI “SIRTQI” FAKULTETI “____________________________________ _______________ ___” kafedrasi Banklar ularning turlari va kredit tizimidagi roli KUS ISHI Tayyorladi: ____________ guruh talabasi _ _________________ Kurs ishi rahbari: O’qituvchi _________________ Kafedra tomonidan ro’yxatga olingan tartib raqami № ________ “___” ______ 202 3 yil ________ imzo Kurs ishi ximoyaga tavsiya qilindi (qilinmadi) Sana “____” ________ 2022 yil Raxbar imzosi: __________________ Kurs ishi baxosi ________ ball Komissiya a’zolari: _____________________________ _____________________________ _____________________________ 1 instrumentlarni (svop, opsion va fyucherslar) joriy etish masalalari inobatga olingan; imtiyozli kreditlash amaliyotini bozor tamoyillari asosida qayta ko’rib chiqish orqali kredit bozoridagi segmentatsiya darajasi pasaytirib boriladi; tahliliy-prognozlash salohiyatini oshirish sohasida: makroiqtisodiy tahlil va prognozlashtirish tizimi (FPAS) va zamonaviy modellashtirish instrumentlari joriy etiladi; aholi va tadbirkorlik sub’ektlarining inflyatsion kutilmalari va inflyatsiya omillari ни empirik modellar asosida doimiy o’rganib borish uslublari ishlab chiqiladi. kommunikatsiya siyosatini takomillashtirish sohasida: keng jamoatchilik va biznes vakillariga inflyatsiyaning asosiy omillari va pul- kredit siyosati choralarining o’z vaqtida yetkazilishini ko’zda tutuvchi kommunikatsiya siyosati нинг zamonaviy tamoyillari ishlab chiqiladi; bozor ishtirokchilari bilan muloqot qilish нинг samarali mexanizmlarini tatbiq etish bo’yicha tizimli ishlar yo’nalishlari belgilandi. Shuningdek, bank tizimini isloh qilish strategiyasi doirasida tijorat banklarini aholi va biznes vakillarining jamg’armalarini investitsiyalarga aylanishiga, iqtisodiyotda uzoq muddatli pullarning shakllanishiga xizmat qiladigan moliya instutitlariga transformatsiya qilish bo’yicha ishlar amalga oshiriladi. Bank tizimida moliyaviy barqarorlikni ta’minlash va yuzaga kelishi mumkin bo’lgan xatarlar ehtimolini kamaytirish maqsadida makroprudensial nazoratning samarali choralari ishlab chiqilishi rejalashtirilgan. Inflyatsiyaning nomonetar omillari ни pasaytirish maqsadida ularning har biri bo’yicha chuqur va har tomonlama tahlil amalga oshiriladi hamda ishlab chiqilgan takliflar keyinchalik Hukumatga va tegishli vazirlik va idoralarga kiritib boriladi. Bundan tashqari, kelgusi yillarda monetar-fiskal va tarkibiy siyosat sohasidagi islohotlarni samarali muvofiqlashtirish bo’yicha birgalikdagi harakatlarni kuchaytirishga alohida e’tibor qaratiladi. 27 joylashgan banklar bu funktsiyasi orqali bu xo`jalik talablaridan kelib chiqqan xolda kapitalni muddati, xajmi va yo`nalishini o`zgartirishga imkon oladi. Banklarning bu funktsiyasi ko`proq mablag’larni o’tkazish funktsiyasi sifatida namoyon bo’ladi. 2. O’zbekiston banklarining rivojlanish yo’llari va islohotlari O’zbekiston respublikasi prezidentining qarori bank xizmatlari ommabopligini oshirish bo’yicha qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida: Amalga oshirilayotgan islohotlar natijasida bank tizimida xizmatlar ko’rsatishning bozor mexanizmlari joriy etilmoqda, ularning turlari kengaytirilmoqda, tadbirkorlar va aholi uchun moliyaviy ochiqlik oshib bormoqda. Aholi uchun valyuta ayirboshlash amaliyotlarini amalga oshirishni yengillashtiruvchi yangi bank xizmatlari joriy etildi, yakka tartibdagi tadbirkorlar tomonidan chet el valyutasini sotib olish uchun imkoniyatlar yaratildi. Shu bilan birga, bank xizmatlari iste’molchilarining huquqlari va qonuniy manfaatlariga, ayniqsa, hududlarda rioya etish hamda moliyaviy ochiqlikni kengaytirish, shuningdek, xizmat ko’rsatish madaniyati va bank tizimiga bo’lgan ishonchni yanada oshirishda bir qator muammo va kamchiliklar kuzatilmoqda. Xususan: birinchidan, kreditlarni ajratish bo’yicha qarorlar qabul qilishda vakolatlarning haddan tashqari markazlashganligi bosh banklar va ularning filiallari o’rtasidagi javobgarlikning aniq chegaralanishiga to’sqinlik qilmoqda; ikkinchidan, kredit buyurtmalarini ko’rib chiqishning murakkablashgan mexanizmlari kreditlarni tezkor olish imkoniyatini chegaralamoqda; uchinchidan, tijorat banklari tomonidan mikroqarzlar ajratilishi imkoniyatining mavjud emasligi mikroqarzlar olish darajasini oshirish imkonini bermayapti, mikrokredit tashkilotlar va lombardlarning xizmatlari bo’yicha yuqori foiz stavkalari aksariyat holatlarda iste’molchilarning moliyaviy holati yomonlashishiga olib kelmoqda; 9 Respublikasi Markaziy bankining asosiy vazifalaridan biri ekanligi belgilab qo’yilsin. 2. O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining tuzilmasida bank xizmatlari iste’molchilarining huquqlari va qonuniy manfaatlari himoyasini ta’minlash, moliyaviy ochiqlikni hamda aholi va tadbirkorlik subyektlarining moliyaviy savodxonlik darajasini oshirish asosiy vazifalari bo’lgan Bank xizmatlari iste’molchilarining huquqlarini himoya qilish xizmati tashkil etilganligi ma’lumot uchun qabul qilinsin. O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki bank xizmatlari iste’molchilarining huquqlarini himoya qilish vazifalarini bajarishda: bank tizimida tizimli kamchiliklar va bank xizmatlari iste’molchilarining huquqlari buzilishlarini aniqlashga, shuningdek, ularning oldini olishga; bank xizmatlari iste’molchilari huquqlarining buzilishiga yo’l qo’ygan kredit tashkilotlariga nisbatan javobgarlik choralari ko’rilishini ta’minlashga; bank xizmatlari iste’molchilarining buzilgan huquqlarini tiklashda maslahat berish va ko’maklashishga; moliyaviy ochiqlik darajasini oshirishga va bank xizmatlari iste’molchilarining savodxonligini yuksaltirishga alohida e’tibor qaratsin. 3. Belgilab qo’yilsinki, 2018-yil 1-iyuldan tijorat banklari: dastlabki ruxsatlarsiz va shaxsni tasdiqlovchi hujjatlarsiz mijozlarga bevosita xizmat ko’rsatish hududiga to’sqinliksiz kirish; mijozlarni dastlabki qabul qilish ma’muriyat xodimlaridan ko’rsatilayotgan bank xizmatlari to’g’risida dastlabki maslahatlarni olish; kredit (mikroqarz) berish to’g’risida qaror qabul qilishning bosqichma-bosqich jarayonini va kredit (mikroqarz) berish to’g’risida xabardor qilish yoki uni berishni asoslantirilgan holda rad etish tartibini ko’rsatgan holda kredit buyurtmalarini shaffoflik asosida ro’yxatdan o’tkazish va ko’rib chiqish uchun shart-sharoitlar yaratadi. 4. Kredit tashkilotlariga: 11 3. O’zbekistonda Markaziy bankning vazifalari va operatsiyalari Markaziy bank iqtisodiyotni boshqarish va bank tizimini nazorat qilishda juda muhim rol o’ynaydi, uning ustavi bo’lib, qonun bilan tartibga solinadi, qonun asosida bank tizimini nazorat qiluvchi davlat organidir. Mulki ham davlat mulkidir. Markaziy bank – kredit siyosatini samarali amalga oshirish uchun 1 yilga mo’ljallangan asosiy yo’nalishini ishlab chiqaradi. Bu yo’nalishlar Oliy Majlis tasdiqlangandan so’ng, harakat dasturi sifatida qabul qilinadi. Markaziy bankning vazifalari xilma-xildir va u qonunda aks ettirilgan «O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki to’g’risida» gi qonunning 3-moddasida «Markaziy bankning asosiy maqsadi - milliy valyuta barqarorligini ta’minlashdan iborat» deb yozib qo’yilgan. Valyuta barqarorligi – pul massasi, narx-navo, milliy valyuta almashuv kursining barqaror bo’lishini o’z ichiga oladi, bu esa Markaziy bankning iqtisodiyotni boshqarishdagi rolini aks ettiradi; Pul massasi narxlar, almashuv kurslari Markaziy bank nazoratida va ta’sirida bo’ladi. Markaziy bankning asosiy tamoyillari quyidagilardan iborat: Yagona (monetar) siyosat va valyutani tartibga solish sohasidagi siyosatni shakllantirish, qabul qilish hamda amalga oshirish. O’zbekiston Respublikasida hisob-kitobning samarali tizimini tashkil etish va ta’minlash. Bank faoliyatini tartibga solish va banklar ustidan nazorat qilish. O’zbekiston Respublikasining rasmiy oltin – valyuta zaxiralarini, shuningdek hukumat zaxiralarini kelishuvga ko’ra cheklash va boshqarish. Moliya vazirliqi bilan birgalikda davlat budjetining kassa ijrosini tashkil etish. A) Markaziy bank tijorat maqsadlarida investitsiyalash bilan shug’ullanishga ruxsat berilmaydi. B) Ayrim tashkilot, muassasalar, davlat tashkiloti bo’lsada, moliya yordam berish Markaziy bankka man etilgan. V) Markaziy bank milliy budjetdan mustaqil bo’lgan yuridik subyekt va davlat organidir. 19 5. M о liya - valyuta b о z о rida fa о liyat ko’rsatish; 6. Iqtis о diy – m о liyaviy axb о r о tlar b е rish va k о nsultatsiya xizmatlarini ko’rsatish. Kredit-moliya tizimining barqarorligini, uning alohida bo’g’inlari -birinchi navbatda tijorat banklari faoliyati barqarorligini taminlashi mamlakat Markaziy bankining asosiy vazifasi hisoblanadi. Markaziy bankning asosiy vazifalaridan ya’na biri kredit organlan (tizimi) faoliyatini tartibga solish va umumlasbtirishdan iboratdir. Odatda Markaziy bank - bu davlat banki. Masalan, Angliya banki, Fransiya banki, Buides banki, Yaponiya banki, Sbvetsariya milliy banki, Finiyandiya banki va h.k. yagona banklardan tashkil topadi. Biroq AQSh Markaziy banki 12 hududiy Federal banklardan, ya’ni, federal zahira tizimi (FRS) boshqaruv kengashi tomonidan boshqariladigan bo’limlardan iboratdir. 5 5 «Bozor, pul va kredit» 2017y.\2019 yanvar – dekabr sonlari 24 d) 2018-yil 1-iyulga qadar O’zbekiston banklari assotsiatsiyasi va tijorat banklari bilan birgalikda mahalliy to’lov tizimlarini norezidentlarning to’lov kartalarini barcha to’lov terminallari tarmog’i orqali qabul qilish imkonini beradigan asosiy xalqaro to’lov tizimlari bilan integratsiyalash jarayonini tugallasin; e) 2018-yil 1-noyabrga qadar tijorat banklari bilan birgalikda, ayniqsa turistlar ko’proq boradigan joylarda kunu-tun ishlaydigan avtomatlashtirilgan valyuta ayirboshlash shoxobchalari tashkil etilishini ta’minlasin. 7. O’zbekiston banklari assotsiatsiyasiga uning bank xizmatlari ommabopligini oshirishdagi va bank faoliyatini takomillashtirishdagi rolini kuchaytirishga qaratilgan, shu jumladan quyidagilarni nazarda tutuvchi chora-tadbirlar dasturini ishlab chiqish va uni amalga oshirish tavsiya etilsin: O’zbekiston banklari assotsiatsiyasi faoliyati samaradorligini yanada oshirish konsepsiyasini tasdiqlash; bank tizimi xodimlarining kasbiy mahoratini oshirish, ilg’or xalqaro tajribadan kelib chiqib, xorijiy banklar bilan tajriba almashishni yo’lga qo’yish; mahalliy davlat hokimiyati organlari bilan birgalikda xorijiy mutaxassislarni jalb qilgan holda aholining moliyaviy savodxonligini oshirish yuzasidan tadbirlarni amalga oshirish; bank xizmatlari ommabopligining dolzarb muammolari yuzasidan mavzuga oid izlanishlar olib borish, xalqaro tajribani o’rganish va uni respublika bank xizmatlari bozorida qo’llash yuzasidan takliflar ishlab chiqish, banklar va ularning mijozlari uchun axborot-tahliliy va konsalting xizmatlarini tashkil etish; masofaviy bank xizmatlari ko’rsatishni rivojlantirish bo’yicha zamonaviy va ilg’or bank xizmatlari turlarini amaliyotda joriy etish tashabbuslarini ilgari surish, yangi axborot texnologiyalarini joriy etish; bank xizmatlarining yangi turlari va mahsulotlarini aniqlash hamda ularni keyinchalik respublika banklarida joriy etish maqsadida ilg’or chet el bank faoliyatini o’rganish. 14 mikroqarz shartnomalari, shuningdek, lombardlar tomonidan tuzilgan kredit shartnomalari bo’yicha yillik qarz summasining yarmidan ko’p miqdorida foizlar hisoblash, komissiya va neustoyka (shtraf, penya) undirish, javobgarlikning boshqa choralarini qo’llash; 3 kredit buyurtmalarini ko’rib chiqish, ssuda hisob raqamlariga xizmat ko’rsatish, kreditlar ajratish uchun to’lovlar, shuningdek, jismoniy shaxslar va kichik tadbirkorlik subyektlari tomonidan kreditlar (mikroqarzlar)ni muddatidan ilgari uzilganligi uchun neustoyka undirish taqiqlanadi. 5. Tijorat banklariga: bank faoliyatining ilg’or xalqaro tajribasini o’rganish hamda bank xizmatlari va mahsulotlarining yangi turlarini joriy etish; banklar filiallari va mini-banklar qoplanishini hamda bank xizmatlariga bo’lgan ehtiyojlarni hisobga olgan holda banklar filiallari va mini-banklari tarmog’ini kengaytirish; filiallarning kredit ajratishda bosh banklar bilan qo’shimcha kelishuvsiz mustaqil qarorlar qabul qilish bo’yicha huquqlarini kengaytirish tavsiya etilsin. 6. O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki: a) 2018-yil 1-aprelga qadar O’zbekiston Respublikasi hududida jismoniy shaxslar tomonidan xalqaro to’lov kartalariga sotib olingan xorijiy valyutani tijorat banklari tomonidan belgilangan limitlar doirasida naqd shaklda echib olish mexanizmini joriy etsin; b) 2018-yil 1-aprelga qadar tijorat banklari bilan birgalikda xorijiy valyutaning oldi-sotdi operatsiyalarini amalga oshirilishini va xalqaro to’lov kartalaridan pul mablag’larining xorijiy va milliy valyutadagi muddatli omonatlarga o’tkazilishini ta’minlovchi jismoniy shaxslarning hisobvaraqlarini masofadan turib boshqarish tizimini joriy etsin; v) 2018-yil 1-mayga qadar: 3 O‘zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi /http://mf.uz/ 12 Shuningdek, asosiy stavkani ko’rib chiqish bo’yicha o’tkaziladigan Markaziy bank boshqaruvi yig’ilishlari soni bir yilda 4 tadan 8 taga oshirish grafigi tasdiqlandi va boshqaruv yig’ilishlarini shanbadan payshanba kuniga o’zgartirildi. Shu munosabat bilan, 2019 yilning 26 noyabr kuni soat 11−00 da OAV vakillari uchun Markaziy bank va Moliya vazirligi rahbarlari ishtirokida matbuot anjumani tashkillashtirilmoqda. Pul-kredit siyosatining 2020 yil va 2021−2022 yillar davriga mo’ljallangan asosiy yo’nalishlari to’liq matni Markaziy bank veb-saytida joriy yilning 30 noyabriga qadar e’lon qilinadi. 6 6 A.Nurullayev “Mutaxassislikka kirish” fanidan mustaqil ishlar majmui. O‘quv qo‘llanma. T.2005 28 amalga oshirilyapti. Innovatsion mexanizm va vositalarning sohada keng qo’llanishi hududlar iqtisodiyotini kompleks rivojlantirishda, mahalliy byudjet mablag’larini oshirishda qo’l kelayotir. Tadbirkorlikni rivojlantirish va ishlab chiqarishni moliyaviy qo’llab-quvvatlashda banklar muhim o’rin tutadi. Shu bois ushbu moliyaviy institutlarning barqarorligini va hayotdagi rolini oshirishga katta e’tibor qaratilmoqda. Oxirgi yillarda davlat budjetidan tijorat banklariga dasturlarni moliyalashtirish uchun 8,4 trillion so’m, aylanma mablag’lar uchun 400 million dollar, ustav kapitalini oshirish uchun 1,7 milliard dollar mablag’ ajratildi. Umuman olganda, so’nggi ikki yil ichida banklar kapitalizatsiyasini oshirish uchun 3,3 milliard dollar davlat mablag’lari berildi. Tizimda sog’lom raqobat muhitini shakllantirish maqsadida banklar faoliyatida davlat ishtiroki bosqichma-bosqich qisqartirilmoqda. Xususan, davlat dasturlari doirasidagi kreditlar foizi qayta moliyalash stavkasi bilan tenglashtirildi va 2021- yildan to’liq erkinlashtirilishi belgilandi. Bu banklarni ko’proq mijoz topish, resurs jalb qilish, kredit ajratish bo’yicha izlanishga, rivojlanishga undaydi. 7 7 Qoraliyev T.M.Qodirov E.T.Muhamedjanov K.A. Xorijiy mamlakatlarda bank ishi.O‘quv qo‘llanma.Toshkent- 2012 30 4. Pul-kredit siyosatining asosiy yo’nalishlari Markaziy bank 2020 va 2021−2022 yillar uchun pul-kredit siyosatining asosiy yo’nalishlarini e’lon qildi. 2020 yilda YAIM o’sish sur’atlari 5,2−5,5 foiz, 2021−2022 yillarda esa 5,5−5,8 foizgachani tashkil etishi prognoz qilinmoqda. Iqtisodiy rivojlanishning asosiy ssenariysiga ko’ra 2020 yilda yalpi ichki mahsulot (YAIM) hajmining real o’sishi 5,2−5,5 foizni tashkil etishi, 2021−2022 yillarda 5,5−5,8 foizgacha tezlashishi prognoz qilinmoqda. O’zbekiston Markaziy banki e’lon qilgan Inflyatsion targetlashga o’tish orqali pul-kredit siyosatini amalga oshirishning 2020 yil va 2021−2022 yillar davriga mo’ljallangan asosiy yo’nalishlari to’g’risidagi bayonotda bu haqda so’z boradi. Avvalroq e’lon qilingan «Fuqarolar uchun byudjet» loyihasida 2020 yilda sof YAIM o’sish sur’atlari 5,5 foiz, 2021−2022 yillarda esa 5,8−6,2 foiz darajasida prognoz qilingan edi. Markaziy bank 2020 yilda inflyatsion targetlashga o’tishi haqida ham xabar berilgan edi. Inflyatsiya darajasini 2021 yilda 10 foizgacha pasaytirish hamda 2023 yilda 5 foiz darajadagi doimiy inflyatsion maqsadni (target) o’rnatish rejalashtirilmoqda. Tijorat banklari tomonidan iqtisodiyotga ajratiladigan kreditlar qoldig’ining o’sish sur’atlari YAIM nominal hajmini o’sish sur’atlariga mutanosib ravishda, jumladan, 2020 yilda 20−25 foiz atrofida (valyuta kursi o’zgarishlarini hisobga olmaganda) bo’lishi kutilmoqda. Soliq-byudjet sohasida umumiy fiskal balans taqchilligining ma’lum miqdorda qisqarishi hamda davlat tashqi qarzining belgilangan parametrlar doirasida shakllanishi kutilmoqda. Umumiy fiskal balansning 2020 yilda YAIMga nisbatan 2,7 foiz da н oshmasligi, 2022 yilga qadar bosqichma-bosqich 1,5 foiz гача pasayib borishi va kelgusi yillarda ushbu darajada saqlanib qolishi prognoz qilinmoqda. Qat’iy pul-kredit siyosati yuritilishi va fiskal balans taqchilligining qisqarib borishi sharoitida xususiy va xorijiy investitsiyalar hajmining oshishi iqtisodiy o’sishning 25 qoplashda respublika hududlarining ijtimoiy-iqtisodiy holatidan kelib chiqqan holda tabaqalashtirilgan yondashuv uslubini qo’llash asosida qayta ko’rib chiqsin. 13. O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki Adliya vazirligi hamda boshqa manfaatdor idoralar bilan birgalikda bir oy muddatda qonun hujjatlariga mazkur qarordan kelib chiqadigan o’zgartish va qo’shimchalar to’g’risida O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasiga takliflar kiritsin. 14. Mazkur qarorning ijrosini nazorat qilish O’zbekiston Respublikasi Bosh vazirining o’rinbosari J.A. Qo’chqorov va O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining raisi M.B. Nurmuratov zimmasiga yuklansin. Bozor iqtisodiyoti sharoitida banklarning roli, ularning iqtisodga ta’siri o’sib bormoqda. Banklar va uning krediti mavjud Kapital tarmoqlar o’rtasida, ishlab chiqarish va muomala sohasida taqsimlanadi va qayta taqsimlanadi. Oxirgi yillarda tijorat banklarining soni, ular bajaradigan operatsiyalar, ularning ustav fondi va qo’yilmalari salmog’i oshib bormoqda. Hozirgi kunda O’zbekistonda 30 dan ortiq tijorat banklari faoliyat ko’rsatmoqda. O’zbekiston Respublikasining "Banklar va bank faoliyati to’g’risidagi qonunida tijorat banklarining quyidagi operatsiyalari qayd qilingan: 1. Mijozlarning hisob varaqalarini yuritish; 2. Mijozlarga kassa xizmati ko’rsatish; 3. Mijozning topshirig’iga binoan naqd pulsiz hisob-kitoblami bajarish; 4. Qisqa yoki uzoq muddatli kreditlar berish; 5. Shartnoma yoki pullik asosida, buyurtraachining topshirig’iga binoan, kapitat qo’yilmalarini mablag’ bilan ta’minlash; 6. Bo’sh pul mablag’lari - depozitlarini muomalaga jalb qilish; 7. Aholidan omonatlarni qabul qilish; 8. Faktoring operatsiyalarini amalga oshirish; 9. Lizing operatsiyalari ni amalga oshirish; 10.Davlatning hamda boshqalarning qimmatbaho qog’ozlarini xarid qilish va sotish; 16 Banklar ularning turlari va kredit tizimidagi roli Reja Kirish ................................................................................................... 3 1. Banklarining paydo bo’lishi tarixi 4 2. O’zbekiston banklarining rivojlanish yo’llari va islohotlari 9 3. O’zbekistonda Markaziy bankning vazifalari va operatsiyalari 19 4. Pul-kredit siyosatining asosiy yo’nalishlari 25 Xulosa 29 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 31 2 8. O’zbekiston Respublikasi Axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligi O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki va boshqa manfaatdor idoralar bilan birgalikda 2019-yil 1-yanvarga qadar muddatda: jamg’arib boriladigan pensiya tizimidagi fuqarolar uchun hisoblangan mablag’lar; O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi huzuridagi budjetdan tashqari Pensiya jamg’armasiga fuqarolarning hisoblangan sug’urta badallari; soliq va boshqa majburiy to’lovlar bo’yicha hisoblangan qarzdorliklari; identifikatsiyalash uchun jismoniy shaxslar va tadbirkorlik subyektlari; jismoniy shaxslarning mulki va boshqa olgan daromadlari; yuridik shaxslarning moliyaviy holati to’g’risidagi axborotlarni olish imkonini beruvchi davlat organlari va kredit byurosi o’rtasida ma’lumotlarni qayta ishlash va elektron almashish Yagona idoralararo axborot tizimini yaratish. 9. Qoraqalpog’iston Respublikasi Vazirlar Kengashi, viloyatlar va Toshkent shahar hokimliklari tijorat banklariga filiallar, mini-banklar va avtomatlashtirilgan valyuta ayirboshlash shoxobchalarini tashkil etish uchun zarur bo’lgan yer uchastkalarini belgilangan tartibda ajratishda ko’maklashsin. 10. O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki, O’zbekiston banklari assotsiatsiyasi va tijorat banklari tomonidan ishlab chiqilgan bankomatlar tarmog’ini qo’shimcha tarzda kengaytirishning 2018-yilga mo’ljallangan prognoz ko’rsatkichlari 1- ilovaga * muvofiq ma’qullansin. 11. Tijorat banklari va protsessing tashkilotlari tomonidan olib kiriladigan, bojxona to’lovlari to’lashdan (bojxona rasmiylashtiruvi yig’imlaridan tashqari) 2020-yil 1- yanvargacha bo’lgan muddatga ozod etiladigan uskunalar, dasturiy ta’minot, butlovchi va boshqa materiallar ro’yxati 2-ilovaga * muvofiq tasdiqlansin. * 1- va 2-ilovalar rus tilidagi matnda berilgan. 12. Vazirlar Mahkamasi manfaatdor vazirlik va idoralar bilan birgalikda O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirishni qo’llab-quvvatlash davlat jamg’armasi tomonidan taqdim etiladigan tadbirkorlik subyektlarini moliyaviy qo’llab-quvvatlashning amaldagi mexanizmini bank kreditlari bo’yicha foizli xarajatlarning ayrim qismlarini 15 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati. 1.O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. Toshkent, O’zbekiston, 2014 yil. 2. «O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki to’g’risida» gi O’zbekiston Respublikasi Qonuni – http://www.lex.uz . 3. «Banklar va bank faoliyati to’g’risida» gi O’zbekiston Respublikasi Qonuni http://www.lex.uz .; 4. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi «O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha Harakatlar strategiyasi to’g’risida» gi PF-4947-sonli Farmoni http://www.lex.uz .; 5. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 12 sentyabrdagi “Respublika bank tizimini yanada rivojlantirish va barqarorligini oshirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi PQ-3270-sonli Qarori http://www.lex.uz .; 6. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 13 sentyabrdagi «Pul-kredit siyosatini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida» gi PQ-3272-sonli Qarori http://www.lex.uz .; Internet saytlari 1. Axborot ta’lim tarmog’i / http://ziyonet.uz/ 2. O’zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligining ta’lim portali/ http://edu.uz/ 3. Masofaviy ta’lim va kitoblar/ http://e-ilm.uz/ 4. Posledniye novosti po razvitiyu IKT v O’zbekistane// http://uzinfocom.uz/ mf5. Jurnal ekonomicheskoye obozreniye// http://rewiev.uz// 5. O’zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi /http://mf.uz/ 6. O’zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo’mitasi / http://soliq.uz/ 31 -tij о rat banklarini qayta m о liyalashtirish; - о chiq b о z о r siyosati; -targ е trlash va b о shqalar. B о z о r iqtis о diyoti shar о itida O’zb е kist о n R е spublikasida Markaziy bankning as о siy maqsadi - pul-kr е dit tizimi va milliy valyuta barqar о rligini ta’minlash as о sida iqtis о diy o’sishga erishishdan ib о rat. Pul - kr е dit siyosatini samarali amalga о shirish uchun Markaziy bank pulkr е dit siyosatini riv о jlantirishning bir yilga mo’ljallangan as о siy yo’nalishlarini ishlab chiqadi. Bu yo’nalishlar О liy Majlis t о m о nidan tasdiqlangandan so’ng harakat dasturi sifatida qabul qilinadi. Markaziy bankning vazifalari xilma xil bo’lib, bu q о nunda aks ettirilgan. O’zb е kist о n R е spublikasi Markaziy banki huquqiy shaxs sifatida davlat mulkiga as о slangan bo’lib, iqtis о diy jihatdan mustaqil muassasa sifatida o’z harajatlarini dar о madlari his о bidan q о plashi k е rak. Milliy valyutaning barqar о rligini ta’minlash uchun O’zb е kist о n R е spublikasi Markaziy banki qat о r muhim vazifalarni hal etadi. Ularning as о siylari quyidagilardan ib о rat: -m о n е tar siyosatni va valyutani b о shqarish siyosatini shakllantirish, qabul qilish hamda amalga о shirish; -O’zb е kist о n R е spublikasida his о b-kit о blarning samarali tizimini tashkil qilish va ta’minlash; -banklar fa о liyatini tartibga s о lish va banklar fa о liyati ustidan naz о rat qilish; -O’zb е kist о n R е spublikasining rasmiy о ltin, valyuta zahirasini saqlash va ularni b о shqarish; -M о liya vazirligi bilan birgalikda davlat byudj е tining kassa ijr о sini tashkil etish. Tij о rat banklari quyidagi as о siy vazifalarni bajaradi. 1. Vaqtincha bo’sh turgan pul mablag’larini yig’ish va ularni kapitalga aylantirish; 2. K о rx о na, tashkil о tlar, davlat va ax о lini kr е ditlash; 3. Mu о malaga kr е dit pullar (mu о malaning kr е dit v о sitalari) ni chiqarish; 4. Milliy iqtis о diyotda xis о b-kit о blar va to’l о vlarni amalga о shirish; 23 xizmatlar ham keng o’rin olgan. Bizning oldimizda turgan masalalardan biri ham bu sohani o’rganishdir. "O’zbekistonning moliyaga doir yordamchi tarmoqlarini, mamlakatning bank tizimini takomiilashtirish biz uchun birinchi navbatdagi vazifadir" ,- deya e’tirof etilgan. Chunki Mustaqillik e’lon qilingunicha mamlakatda mustaqil bank tizimi mavjud emas edi va mavjud bank muassasalari sobiq Ittifoq bank tizimining tarkibiy qismi hisoblanardi. 4 O’zbekistonda bank tizimini shakllantirish jarayonini shartli ravishda bir necha bosqichlarga bo’lish mumkin. 3. 4 «Bank axborotnomasi 2019 y. yil aprel – dekabr sonlari 18 Q) Markaziy bank boshqa olib bera olmaydigan ko’chmas mulk va moliyaviy aktivlarni o’z ichiga qamragan mulkka ega. Bu ham uni mustaqilligini kuchaytiradi va pul siyosatini samarali olib borish imkoniyati ta’minlaydi. E) Markaziy bankni boshqarishining yuqori degani bo’ladi, uni boshqaruv raisi boshqaradi, u ayni vaqtda Markaziy bank raisi hamdir. U ijro etuvchi organ (direktor) vazifasini bajaradi. Markaziy bank boshqaruv degani boshqa tashkilotlarga buysunmaydi. J) Markaziy bank O’zbekiston Oliy Majlisiga hisob beradi, berilgan vakolatlari bo’yicha qarorlarni mustaqil qabul qiladi. Markaziy bank tizimi – bu davlat tomonidan boshqarilib turuvchi kredit munosabatlari, ularni tashkil qilish normalari orqali mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishga yo’nalqanligi kredit siyosatidir. Kredit tizimiga bank, kredit institutlari, pul-kredit munosabatlarini tashkil qiluvchi va olib boruvchi apparatlar kiradi. Oxirgi yillarda moliya-kredit siyosatining iqtisodga ishlab chiqarishning samarasini oshirishga ta’siri kamayib bormoqda. Korxonalarning hamma ehtiyojlari uchun ishlab chiqarishda mavjud bo’lgan moliyaviy qiyinchiliklarni qoplash uchun kreditning uzluksiz ravishda berilishi, kreditning korxonalarning zararini qoplashiga jalb qilinishi, kredit samaradorligining tushib ketishiga olib keladi va kreditlashda avtomatizm yuzaga keladi. Kreditni berish, qaytib berish, foiz to’lash qonunlari buziladi. Bu esa xalq xo’jaligida berilgan va to’lanmagan kreditlar hajmining oshishiga, natijada muomalada mavjud bo’lgan naqd pul massasining ko’payib ketishiga olib keladi. Shuning uchun ham, davlat tomonidan pul muomalasi, kredit tizimini mustahkamlash yo’lida ko’p choralar ko’rilmoqda. Markaziy bank davlat emissiya markazi hisoblanadi va pul muomalasini boshqarish, davlat qarzlarini to’lash, foiz darajalar belgilash, banklar o’rtasida hisob ishlarini olib borish va boshqa vazifalarni bajaradi. Tijorat banklari Markaziy davlat bankining litsenziyasi (ruxsati) ga asosan ochiladi. Tijorat banklari qonuni buzilgan holda, Markaziy davlat banki bergan litsenziyasini qaytib olish huquqiga ega. Bu holda tijorat banklarning faoliyatlari 20 1. Banklarining paydo bo’lishi tarixi Bank deb pul mablag’larini yig’uvchi, saqlab beruvchi, kredit-hisob va boshqa xar- xil vositachilik operatsiyalarini bajaruvchi muassasalarga aytiladi. Banklar paydo bo’lishining asosi bo’lib, tovar-pul munosabatlarining rivojlanishi hisoblanadi. Tovar-pul munosabatlarining bo’lishi va ularning rivojlanib borishi barcha ijtimoiy-iqtisodiy tizimlarda banklarning ham bo’lishini taqozo qiladi. Banklar o’rta asrlarda puldorlar tomonidan pulni qabul qilish va boshda davlat, shahar puliga almashtirib berish asosida kelib chiqqan. Keyinchalik, puldorlar o’z bo’sh turgan mablag’laridan foyda olish maqsadida ularni vaqtincha foydalanishga mablag’ zarur bo’lgan korxonalarga ssudalar berishgan. Bu pul almashtiruvchi puldorlarning bankirlarga aylanishiga olib kelgan. Bank so’zi italyancha “banca” so’zidan olingan bo’lib, “stol”, banknota “pullik stol” degan ma’noni anglatadi. O’rta asrlarda italiyalik puldorlar hamyonlaridagi, idishlardagi monetalarni stol ustida qo’yib hisob-kitob qilganlar. XII asrlarda Genuyada pul almashtiruvchilarni “bancherii” deb atashgan. Agar puldorlardan birortasi ishonchni oqlamasa va ishiga ma’suliyatsizlik qilsa, u o’tirgan stol sindirib tashlangan va uni “Vapso rotto”, ya’ni bankrot deb atashgan. Ya’ni, bizga ma’lum bo’lgan “bankrot” suzi xam “banca” so’zidan olingan. Banklar paydo bo’lishining boshlang’ich nuqtasi bo’lib XVI asrda Florentsiya va Venetsiyada tashkil qilingan kichik jirobanklar hisoblanadi. Keyinchalik, shunday banklar Amsterdamda (1605 i.), Gamburgdagi (1618 i.), Milanda, Genuyada vujudga kelgan. Bu banklar asosan, o’z mijozlari savdogarlarga xizmat qilgan, ular o’rtasida naqd pulsiz hisob-kitoblarni olib borgan. Bu banklar o’z mijozlarini monetalar tarkibi buzulishidan zarar ko’rishdan himoya qilishgan. Ular hisoblarni ma’lum summadagi qimmatbaho metallni ifodalovchi maxsus pul birligida olib borishgan o’zlarining bo’sh pul mablag’larini jirobanklar davlatga qarzga, shaharlarga, chet el savdogarlariga ssuda bergan. Angliya bank tizimi (XVI asr) yuzaga kelgan va rivojlangan birinchi davlat hisoblanadi. Angliya bankirlari oltin (oltinni saqlab berish) bilan shug’ullanuvchilar (masalan, biz Londonda bank ishini 4 Ta`kidlash mumkinki -bank bu kredit ishining shunday rivojolanish bosqichiki, unda kredit, pul va hisob-kitob operatsiyalari majmuasida bir markazda yigiladi. Umuman olganda yakun kilib aytish mumkinki: Bank - bu pul mablag’larini jamlash va ularni uz nomidan kaytarib berishlik, to’lovlilik va muddatlilik asosida tarkatish uchun yaratilgan tashkilotdir. Banklarning asosiy maqsadi pul mablag’larini kreditorlardan qarz oluvchilarga va sotuvchilardan xaridorlarga o’tkazishda vositachilik kilishdir. Banklar bilan bir katorda, bozorlarda pul mablag’larni o’tkazishni boshqa moliyaviy va kredit - moliyaviy tashkilotlar: investitsion fondlar, sugo’rta kompaniyalari, brokerlar, demir firmalari va xokozolar bajarilishlari mumkin. Birok banklar, moliyaviy bozor sub`ekti sifatida boshqa sub`ektlardan quyidagi belgilari bilan ajralib turadi.: Birinchidan, banklar uchun qarz majburiyatlarining ikki tomonlama almashtirish xarakterlidir (xosdir): ular uzlarining majburiyatlarini (depozit) shakllantiradilar va jalb kilingan mablag’larni qarz majburiyatlariga, qimmatli qog’ozlarga (boshqalarning chiqargan qog’ozlariga) joylashtiradilar; Ikkinchidan banklar uzlariga yuridik va jismoniy shaxslar oldidagika`tiy belgilangan summa buyicha shartsiz majburiyatlarni oladilar. Ammo shuni nazarda tutish zarurki, bugungi kunda anik olingan bank tashkiloti amaliYotida barcha sanab utilgan bank operatsiyalari amalga oshirilmaydi Yoki deyarli mavjud emas. Yuqorida ko`rib o`tilganlarga asosan , aytish mumkinki banklarni norma faoliyat ko`rsatishi va yashashi uchun aniq asosiy faoliyat «to`plami» mavjuddir. Bunday operatsiyalarga quyidagilar kiradi: -Depozitlarni qabul qilish - Pul to’lovlari va hisob-kitoblarni amalga oshirish; - Kreditlarni berish. Bank moxiyatini to`liqroq (to`laroq) uning funktsiyalarini ochib beradi. Tijorat banklarining iqtisodiy roli uning faoliyat doirasining keng bo’lishiga olib keladi. Tijorat banklari quyidagilarni bajaradi: 6 prognoz ko’rsatkichlariga erishilishiga xizmat qiladi. Shundan kelib chiqib, dastlabki hisob-kitoblarga ko’ra kelgusi yillarda to’lov balansining joriy operatsiyalar hisobvarag’i manfiy saldosi YAIMga nisbatan 2020 yildagi 7 foiz da н 2022 yilda 5,9 foiz гача pasayib boradi. Ushbu taqchillikning asosan tashqi moliyaviy manbalar, xususan, investitsion resurslar hisobidan qoplanib borishi natijasida valyuta almashuv kursiga sezilarli devalvatsion bosimni yuzaga keltirmasligi kutilmoqda. Asosiy ssenariy bo’yicha yillik inflyatsiya darajasi 2020 yil oxirida 12−13,5 foiz oralig’ida bo’lib, 2021 yilda bir xonali son darajasiga tushadi va 2023 yilda esa asosiy 5 foizlik targetga erishiladi. Ushbu ssenariyga ko’ra, tashqi iqtisodiy sharoitlarning joriy tendensiyalari saqlanib qolib , asosiy savdo hamkor davlatlar iqtisodiyotida keskin o’zgarishlar yuzaga kelmaydi hamda asosiy eksport tovarlari narxlari va transchegaraviy pul o’tkazmalar o’sishining ijobiy dinamikasi saqlanib qoladi. Prognozlarga ko’ra inflyatsiya bo’yicha doimiy maqsadli ko’rsatkichga erishish maqsadida pul-kredit siyosatining qat’iy sharoitlari saqlanib qolinadi va bunda iqtisodiyotda ijobiy real foiz stavkalar ta’minlanadi. Asosiy yo’nalishlarda inflyatsion targetga erishish va pul-kredit siyosati instrumentlari, mexanizmlari va jarayonlarini inflyatsion targetlash rejimi standartlariga muvofiqlashtirish bo’yicha amalga oshiriladigan barcha chora- tadbirlar batafsil yoritilgan. Xususan: operatsion mexanizmni rivojlantirish sohasida: asosiy foiz stavkasi va foiz koridori , pul-kredit siyosati operatsion mexanizmining samarali ishlashini ta’minlovchi bozor instrumentlari to’plami, shu jumladan, kredit va depozit auksionlari, overnayt depozit va kreditlar joriy etiladi hamda zarur hollarda Markaziy bank obligatsiyalari muomalaga chiqariladi; ichki valyuta bozorini rivojlantirish strategiyasi ни ishlab chiqish ko’zda tutilgan bo’lib, bunda tijorat banklarining valyuta kursi shakllanishida market-meyker sifatidagi rolini bosqichma-bosqich oshirib borish, valyuta intervensiyalarini o’tkazishga bo’lgan yondashuvni takomillashtirish, shuningdek, hosilaviy 26 to’xtatiladi. Hozir Markaziy davlat bankining ustav fondi 5 mln. so’mga teng bo’lib, bozor iqtisodiyotiga o’tishda bu summani 5-10 marta oshirish ko’zlanmoqda. Bozor iqtisodiyotiqa o’tish davrida banklar faoliyatiga qarab ularni 2 ta bo’limga (darajaqa) ajratiladi: Markaziy davlat banki va respublika davlat banki. Korxona va tashkilotlarga xizmat ko’rsatuvchi mustaqil bo’lgan tijorat va aktsioner banklar kiradi. Banklarning ikki bo’limga bo’linishining sababi shundaki, mavjud banklar tizimi o’z oldiga qo’yilgan vazifalarni bajara olmadi. Banklar va korxonalar o’rtasida mavjud bo’lgan kredit munosabatlariga ko’zlangan o’zgarishlar kirita olmadi. Bank monopoliyasini yumshatish o’rniga tarmoqlar bo’yicha banklar monopoliyasi kuchaydi. Davlat banki xalq xo’jaligiga kredit bermasligi uchun ishlab chiqarish samaradorligiga ta’sir ko’rsata olmadi va u banklar o’rtasida hisobchi organga aylanib qoldi. Markaziy bank sifatida davlat bankning roli pasaydi. Ixtisoslashgan banklarning tarmoqlarga xizmat ko’rsatish natijasida respublika, viloyat, tumanlar miqyosida bu banklarning bo’limlari ko’payib ketdi, ya’ni banklarning maydalashuviga olib keldi. Bu kamchiliklardan bozor iqtisodiyoti tamoyillariga mos kelmaqanligi uchun ham banklar faoliyatini yaxshilash va kreditning samarasini oshirish maqsadida banklar zvenolarga ajratildi. Markaziy bankning vazifalari : -Emissiya – eng qadimiy va eng muhim vazifalaridan biridir, banknot emissiyasi hamon o’z ahamiyatini saqlab qolmoqda, chunki naqd pul hali ham chakana savdodagi to’lovlar va zarur qarz majburiyatlarini uzil-kesil to’lashga ham mablag’ga ega bo’lish lozim bo’lgan kredit tizimining likvidligini ta’minlash uchun zarur. Markaziy bank - kr е dit tizimining b о sh banki bo’lib, mamlakatda pul-kr е dit siyosatini, emissiya jarayonlarini о lib b о radi. 21 -vaqtincha bo`sh turgan pul mablag’larni yigish va ularni kapitalga aylantirish; -korxona, tashkilotlar va axolini kreditlash; -muomalaga kredit pullar (muomalaning kredit vositalari) ni chiqarish; -xalq xo`jaligida hisob-kitoblar va to’lovlarni amalga oshirish; -moliya - valyuta bozorida faoliyat ko`rsatish; -iqtisodiy-moliyaviy axborotlar berish va maslaxat xizmatlarini ko`rsatish. Bankning birlamchi va asosiy funktsiyasi bo`lib, vaqtinchalik bo`sh pul mablag’larini akkumlyatsiya qilish, yig`ish funktsiyasi hisoblanadi. Akkumlyatsiyasining o`ziga xos tamoyillarni hisobga olish zarurdir. Banklar bo`sh pul mablag’larini yig`ish va ularni kapitalga aylantirish funktsiyasini bajara turib mavjud bo`sh pul daromadlari va jamg`armalarni yig`adi. Chunki banklar nafaqat O`zlarining, balki begonalarning vaqtinchalik bo`sh pul mablag’larini yig`adilar. Jamlangan pul mablag’lari banklarning o`zlarining iste`moliga emas, balki begonalarning (boshqa) iste`mol uchun foydalaniladi. Jamg`aruvchi (bo`sh pul mablag’i egasi) o`z mablag’larini bankka ishonib topshirgani uchun va bank bu mablag’lardan foydalangani uchun ma`lum foiz hisobida daromad oladilar. Jamlanadigan va qayta taqsimlanadigan mablag’larining mulk xuhuhi birlamchi kreditor (bank mijozi) da saqlanib qoladi. Bo`sh pul mablag’lari hisobidan ssuda kapitali fondi vujudga keladi va bu fond xalq xo`jaligi tarmoqlarini kreditlash uchun ishlatiladi Banklarning ikkinchi funktsiyasi- pul muomalasini tartibga solish funktsiyasi. Banklar turli xo`jalik sub`ektlar orqali o`tadigan to’lov muomalasi (oboroti) ning markazi sifatida chiqadilar. Hisob-kitoblar tizimi orqali banklar o`zlarining mijozlariga ayirboshlashni amalga oshirishni, pul mablag’lari va kapitalni aylanishi uchun sharoit yaratib beradilar. Banklar orqali alohida olingan sub`ektlar va bir butun mamalakat iqtisodiyotidagi oborot(aylanishi) o`tadi. Muomalaga kredit pullarni chiqarish funktsiyasi tijorat banklarni boshqa moliya institutlaridan ajratib turadi. Tijorat banklari depozit-kredit emissiya qilganida, ssudalar berganida pul massasi oshadi va ssuda bankka qaytarilganda muomalada pul massasi kamayadi. 7 Birinchi Markaziy banklar bundan qariyb uch yuz yil о ldin tij о rat banklarining riv о jlanishi natijasida vujudga k е lgan. Bular 1688 yilda tashkil qilingan SHv е d Riks Jir о banki, 1694 yilda tashkil qilingan Angliya banklaridir. Markaziy bank, ya’ni kr е dit tizimini b о shqarib turuvchi, barcha banklar fa о liyatini naz о rat qilib turuvchi kr е dit institut sifatida nam о yon bo’ladi. Markaziy bank quyidagi as о siy funktsiyalarni bajaradi: - bankn о tlar (naqt pullar) emissiyasi, davlatning о ltin-valyutasi zaxiralarini saqlash; -pul-kr е dit siyosati instrum е ntlari yordamida iqtis о dni muv о fiqlashtirish; -kr е dit institutlari fa о liyatini muv о fiqlashtirish; - davlat banki sifatida fa о liyat ko’rsatish; - to’l о v-his о b mun о sabatlarini tashkil qilishni b е lgilab b е rish; -valyuta kursini muv о fiqlashtirish. Jah о nning barcha mamlakatlarida bankn о tlarni mu о malaga chiqarish funktsiyasi Markaziy banklarning as о siy funktsiyalaridan biri his о blanadi va bu ah о lida m о n о p о l huquqqa ega. Davlatning о ltin - valyuta zahiralarini b о shqarish funktsiyasi. Markaziy bank davlatning о ltin, qimmatbah о m е tall va kamyob t о shlarni, valyuta zaxiralarini b о shqaradi. Markaziy banklar mamlakat valyuta zahiralarini o’zida yig’adi va bu zahiralar xalqar о his о b-kit о blarni amalga о shirish, to’l о v balansi d е fitsitini q о plash va mamlakat milliy valyutasi kursining barqar о rligini ta’minlash uchun ishlatiladi. Pul - kr е dit siyosatining as о siy maqsadi milliy valyuta barqar о rligini ta’minlash, valyuta kursi va f о iz stavkalarini о qil о na o’rnatish as о sida inflyatsiya sur’atlarini kamaytirish, kr е ditdan f о ydalanishning samarad о rligini о shirish va milliy iqtis о diyotning barqar о r o’sishini ta’minlashdan ib о rat. Markaziy bankning pul-kr е dit siyosatining as о siy instrum е ntlari bo’lib, quyidagilar his о blanadi: -minimal majburiy r е z е vr m е ’yorlarini o’rnatish; -f о iz (diskant) siyosati; 22 11.Xorijiy valyuta va qimmatbaho metallarni xarid qilish va sotish; 12.O’z mijozlari uchun kafolat va majburiyatlar berish; 13.Byudjetning kassa ijrosini bajarish; 14. Bank operatsiyalari bo’yicha maslahatlar berish va boshqa operatsiyalar. Banklarning operatsiyalari ularning bevosita faoliyati (vazifasi) orqali amalga oshiriladi. Sunday vazifaiar, yuqorida ko’rib o’tganimizdek, o’zaro bog’liq ikki turga bo’linadi. Passiv bank mablag’larini shakkitantirish bo’yicha operatsiyalar. Aktiv -- bunday mablag’larni joylashtirish hamda foydalanish biian bog’liq operatsiyalar. Bank mablag’lari o’ziga tegishli va jalb etilgan mablag’lardan vujudga kefadi. O’ziga tegishli mablag’lar odatda banklar tasarrufidagi barcha ntablag’laming faqat uncha katta bo’Imagan qismlarini tashkil etadi. Ularning asosiy qismi depozitlar yoki banklarning mijozlariga qarashli omonatlardan iborat. Bankning aktiv operatsiyafariga awalo beriladigan foizli ssudalar yoki kreditlar kiradi. Qimmatli qog’oz garovga olinib beriladigan ssudalar, shunmgdek, mana shunday qog’ozlami xarid qilish operatsiyalari fond operatsiyalari deb yuritiladi. Bugungi kunda respublikada davlat mulkini xususiylashtirish bilan bog’liq jarayonlar keng o’rin olganligi sababli, korxonalarga tegishli qiinmatli qog’ozlar bozoriga nisbatan davlat qimmatli qog’ozlar bozori aktiv harakat qilmoqda. Bu bozorda asosiy qatnashchilar sifatida esa tijorat banklari may donga chiqmoqda. Respublika iqtisodiyotiga kirib keiayoigan "Lizing" jarayonlari bugungi kunda ishlab chiqarishni texnika va texnologiya bilan ta’minlash hamda qayta jihozlashda muhim ahamiyat kasb etadi. Tijorat banklari tomonidan olib borilayotgan bank faoliyatiga bugungi kunda "Trast" xizmatlari ham kirib kelmoqda. Trast xizmatlari respubiika banklari uchun yangi hisoblansa-da, uni o’ziashtirish sohasida ko’plab ishiar olib boriimoqda. Jahon banklari ish faoliyatida axborotlarni sotisb va moliyaviy maslahatlar kabi 17 Bank xizmatlari iste’molchilari bilan o’zaro munosabatlarni amalga oshirishda tijorat banklarining faoliyatiga qo’yiladigan minimal talablar to’g’risidagi nizomni ishlab chiqsin va tasdiqlasin; qonun hujjatlariga tijorat banklariga mikroqarzlar ajratish huquqi berilishini nazarda tutuvchi o’zgartish va qo’shimchalar to’g’risida Vazirlar Mahkamasiga takliflar kiritsin; bank xizmatlari iste’molchilarining huquqlari kredit tashkilotlari tomonidan buzilgan taqdirda ularga nisbatan Markaziy bank tomonidan sanksiyalar qo’llanilishiga doir normativ-huquqiy hujjatlarga qo’shimchalar kiritsin; tijorat banklari tomonidan potensial qarz oluvchining kreditga layoqatlilik darajasini baholash hamda jismoniy shaxslarga va kichik tadbirkorlik subyektlariga kreditlar (mikroqarzlar) ajratish muddatlarini qisqartirish imkonini beruvchi o’z skoring modelini yaratish imkoniga ega bo’lgan kredit byurosida skoring modeli mavjudligi bo’yicha talab o’rnatilishini nazarda tutuvchi nizomni ishlab chiqsin va tasdiqlasin; g) 2018-yil 1-iyulga qadar O’zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi Loyiha boshqaruvi milliy agentligi bilan birgalikda banklar — mahalliy va xalqaro bank kartalari bo’yicha hisob-kitoblar ishtirokchilari o’rtasida axborot va texnologik o’zaro munosabatlarni ta’minlovchi Milliy bank protsessing markazini tashkil etish konsepsiyasini ishlab chiqsin, uning asosiy vazifalari etib quyidaglar belgilansin: tranzaksiyalarning xavfsiz va uzluksiz amalga oshirilishini ta’minlovchi milliy chakana to’lov tizimini tuzish va rivojlantirish; qulay to’lov xizmatlarini yaratish va rivojlantirish; naqd pulsiz to’lovlarni amalga oshirishda innovatsion mahsulotlarni, shu jumladan bevosita muloqotsiz va mobil texnologiyalarni rivojlantirish hamda ilgari surish; bevosita muloqotsiz va mobil texnologiyalarni, birinchi navbatda, ijtimoiy-maishiy xizmat ko’rsatish, transport, savdo, umumiy ovqatlanish sohalarida, ayniqsa, hududlarda joriy etish; xalqaro to’lov tizimlari bilan o’zaro hamkorlikni ta’minlash; 13 Xulosa 2017-2021 yillarda O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo’nalishi bo’yicha Harakatlar strategiyasini faol investitsiyalar va ijtimoiy rivojlanish da amalga oshirish davlat dasturiga muvofiq mamlakatimiz iqtisodiyoti, ijtimoiy soha va davlat boshqaruviga zamonaviy ilm-fan yutuqlari, innovatsion g’oya va texnologiyalarni joriy etish bo’yicha kompleks chora-tadbirlar amalga oshirilishi belgilangan. Ana shu vazifalar sirasiga bank va moliya tizimini isloh qilish hamda mazkur sohaga zamonaviy bozor mexanizmlarini joriy etish ham kiradi. Batafsilroq to’xtaladigan bo’lsak, davlat mablag’lari hisobidan imtiyozli bank krediti ajratish amaliyotini tubdan takomillashtirish, banklardagi davlat ulushini bosqichma-bosqich kamaytirish, bank va mijoz o’rtasidagi munosabatlarda zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish, bank xizmatlari sifatini oshirish maqsadida tijorat banklari faoliyatiga samaradorlikning muhim ko’rsatkichlari (KPI), mijozlarning bank xizmatlaridan mamnunlik indeksi (CSI), mijozlarning bank xizmatlarini bosh qalarga tavsiya etish indeksi (№PS) kabi ko’rsatkichlarni tatbiq qilish, mahalliy va xalqaro bank plastik kartochkalari bo’yicha hisob-kitoblarda banklar orasida axborot va texnologik hamkorlikni yo’lga qo’yish maqsadida milliy banklararo protsessing markazini ishga tushirish va boshqa talay ishlarni amalga oshirish mo’ljallangan. Bank tizimini isloh qilish jarayonida ularning barqarorligini ta’minlash, qo’shimcha investitsiyalarni jalb qilish, moliyaviy muassasalar faoliyatini xalqaro standartlarga muvofiq yanada takomillashtirish, ko’rsatilayotgan moliyaviy xizmatlar hajmini kengaytirish hamda aholining ishonchini oshirishga alohida e’tibor qaratilyapti. Davlatimiz rahbarining tegishli qaror va farmonlari sohaga taalluqli ayrim kamchiliklarni bartaraf etishga imkon yaratib, mamlakatimizda tarmoq va hududiy loyihalarni amalga oshirish bo’yicha mutlaqo yangi tizimni shakllantirdi. Xususan, hokimliklar bilan birgalikda hududlarni kompleks va intensiv rivojlantirishda davlat byudjetiga qo’shimcha mablag’lar jalb etish, shuningdek, tabiiy va iqtisodiy salohiyatdan yanada samarali foydalanish, hududlar iqtisodiyotini yangi innovatsion yondashuvlar asosida modernizatsiyalash ishlari 29 to’rtinchidan, chakana bank xizmatlari bozorining past darajada rivojlanganligi va mijozlar bilan hamkorlik munosabatlarini yo’lga qo’yishning zamonaviy yondashuvlari mavjud emasligi ortiqcha byurokratiya va sansalorlik uchun zamin yaratmoqda; beshinchidan, bank kartalari asosida naqd pulsiz hisob-kitoblarni amalga oshirish bo’yicha davlat protsessing tashkilotining mavjud emasligi chakana to’lov tizimlarining xavfsizlik, uzluksizlik va ishonchlilik darajasiga ta’sir ko’rsatmoqda hamda aholining keng qatlamlari uchun ochiq bo’lgan innovatsion loyihalarni amalga oshirishda zamonaviy texnologik yechimlarni ilgari surishga to’sqinlik qilmoqda; oltinchidan, kreditlarni (mikroqarzlarni) ko’rib chiqish va ajratish uchun xizmat haqi hamda boshqa to’lovlarning undirilishi qarzning real qiymati oshishiga olib kelmoqda; yettinchidan, shartnomalarga xizmatlar tariflarini, ajratilgan kreditlar va jalb qilingan depozitlar bo’yicha foizlarni bir tomonlama o’zgartirish huquqini nazarda tutuvchi shartlarning kiritilishi, shuningdek, bir xizmatning qo’shimcha xizmatdan foydalanish sharti bilan ko’rsatilishi bank xizmatlari iste’molchilarining huquqlarini buzmoqda; sakkizinchidan, bank to’lov kartalaridan chet el valyutasini echish bo’yicha cheklovlarning mavjudligi va bankomatlar sonining yetarli emasligi valyuta ayirboshlash amaliyotlarini bajarishda talab darajasida xizmat ko’rsatish imkonini bermayapti. Mazkur muammolarni bartaraf etish, bank xizmatlari iste’molchilarining huquqlarini himoya qilishni ta’minlash mexanizmlarini yanada takomillashtirish va innovatsion rivojlanishning tendensiyalarini inobatga olgan holda moliyaviy ochiqlik darajasini oshirish, shuningdek, 2017 — 2021-yillarda O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo’nalishi bo’yicha Harakatlar strategiyasida belgilangan vazifalarni amalga oshirish maqsadida: 1. Bank xizmatlari ommabopligining oshirilishini va bank xizmatlari iste’molchilari huquqlarining himoya qilinishini ta’minlash O’zbekiston 10 ilk bor rivojlantirgan Chayld nomli puldorni aytish mumkin) va savdogarlardan kelib chiqqan. Tarixda birinchi yuzaga kelgan bank - Angliya banki hisoblanib, u 1694 yilda aktsioner, bank sifatida tashkil bo’lgan. Bu bank aktsioner emissiya bank bo’lib, unga davlat tomonidan banknotlar chiqarishga ruxsat berilgan. Keyinchalik, sanoat rivojlanish natijasida banklar boshqa mamlakatlarda xam tashkil qilinib borgan. Banklarning kelib chiqishi va rivojlanish ishlab chiqarish bilan bog’liq xarajatlar va talablarning oshishi, savdo kapitali aylanishining tezlashuvi bilan bog’liq bo’lgan. Natural xo’jalik munosabatlarining tugashi savdo-sotiq munosabatlarining rivojlanishi pullik hisob-kitoblar olib borishga, kreditning rivojlanishiga yo’l ochdi. Ishlab chiqarishni rivojlantirish yollanma mehnatni jalb qilishga olib kelgan. Yollanma mehnat uchun haqning pul shaklida to’lanishi, doimiy pul aylanishini yuzaga keltirdi. Pul aylanishini esa bank tomonidan boshqarish zarur edi. Shunday qilib, banklar faoliyat ko’rsata boshladi va ular mablag’larni yig’ish va taqsimlash orqali ssuda kapitali harakatini boshqara boshladi. Ssuda kapitalistidan farqli o’larok bankir tadbirkor sifatida ish olib borgan. Agar sanoat kapitalistga kapitalini sanoatga, savdo kapitalisti savdoga qo’ysa, bankir uz kapitalini bank ishiga qo’yadi. Ssuda kapitalisti uz bo’sh kapitalini qarzga bersa, bankirlar asosan chetdan jalb qilingan mablag’larga tayanadi. Ssuda kapitalistining daromadi ssuda foizi bo’lsa, bankirning daromadi - bank foydasi hisoblanadi. Banklar korxona, tashkilot, davlat muassasalari, aholi bo’sh pullarini jalb qilish orqali katta hajmdagi kapitalni o’z qo’llarida jamlaydilar va daromad keltiruvchi kapital harakatini boshqarib boradilar. Banklarning yiriklashuvi va ular faoliyatining takomillashuvi ularning maxsus korxonalar - kredit muassasalariga aylanishiga olib keladi. 1 Shunday qilib, bank faoliyati xalq xo’jaligi mavjud bo’lgan bo’sh mablag’larni jalb qilish va ssuda kapitalini taqsimlashni uy ichiga oladi. Bank o’z faoliyati davomida ma’lum daromadga ega bo’ladi. Bu daromad bank jalb qilgan resurslarga yo’llaydigan foiz bilan joylashtirgan resurslari bo’yicha oladigan foiz o’rtasidagi farqdan iborat bo’ladi. 1 Axborot ta’lim tarmog‘i / http://ziyonet.uz/ 5 Tijorat banklari kredit pullarni yaratishning emitenti hisoblanadi. Tijorat bank tomonidan mijozga berilgan kredit uning hisob raqamiga o’tkaziladi va bankning qarz majburiyati ortadi. Mijoz bu mablag’ning ma`lum qismini naqd pul shaklida hisob raqamidan olishi mumkin. 1-chizma Zamonaviy tijorat banklarining funktsiyalari. 2 Bu xolda muomalada pul massasining miqdori oshadi. S h uning uchun ham tijorat banklar faoliyati ustidan Markaziy bank nazorat olib boradi. Tijorat banklarning mu h im funktsiyalaridan biri-hisob-kitoblarni olib borishdir. Hisob-kitoblarni olib borishda bank mijozlar o’rtasida vositachi bo’lib xizmat qiladi. Banklarning bu funktsiyasi- vositachilik funktsiyasi bo’lib, bunga asosan banklarning to’lovlaridagi vositachiligi faoliyati tushiniladi. Banklar orqali korxona, tashkilot va aholining to’lovlari o’tkaziladi. Iqtisodiy xayot markazida 2 Роуз Питер «Банковский менеджмент», М. Дело ЛТД. 1995 8Jamg`arma funksiyasi Bank investor funksiyasi Pul oqimlarini boshqarish funksiyasi Brokerlar funksiyasiZamonaviy bank funksiyalariTrans-vositachilik funksiyalari Kredit berish funksiyalari To`lov funksiyalari Sug`urta funksiyasi Investitsion rejalashtirish funksiyasi

Banklar ularning turlari va kredit tizimidagi roli

Купить