Basketbol o’yini maydon va jixoz o’lchamlari kurs ishi - Физическая культура - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	30000UZS
Размер	3.2MB
Покупки	0
Дата загрузки	10 Март 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Физическая культура

Продавец

G'ayrat Ziyayev

Дата регистрации 14 Февраль 2025

122 Продаж

Basketbol o’yini maydon va jixoz o’lchamlari kurs ishi

Купить

Basketbol o‘yini maydon va jixoz o’lchamlari
Mundarija:
Kirish……………………………………………………………….……….……..3
I.Bob Basketbol o‘yini maydon o’lchamlari
1.1 Basketbol o‘yinining kelib chiqishi tarixi……………….………………...…...6
1.2 Basketbol maydoni.Maydonning o‘lchamlari va standartlari
………………...11
1.3 Basketbol o‘yini jihozlari va ularga qo‘yiladigan standart talablar……….….26
II.Bob Basketbol o‘yinida musobaqalarni rejalashtirish
2.1 Basketbol m usobaqalarni tashkil qilish va o’tkazish ………………...………..33
2.2 Basketbol o‘yinida musobaqa jadvallarini tuzish…………………...………..39
Xulosa.…………………………………………………………..………………..44
Foydalanilgan adabiyotlar………………………………………………..……..46
1

Kirish
O‘zbekiston sportchilarini kompleks tayyorlash to‘g‘risidagi, “Sport ta’limi
tizimini tubdan takomillashtirish orqali olimpiya va paralimpiya sport turlari
bo‘yicha sportchilar zahirasini shakllantirish sifatini yanada oshirish chora-
tadbirlari to‘g‘risida”gi qarorlari mamlakatimiz sportini yanada rivojlantirishda
muhim ahamiyat kasb etayotir. Shuningdek, sohada yosh va tajribali
mutaxassislarni tayyorlash, ularning mamlakat, Osiyo hamda xalqaro sport
musobaqalarida faol ishtirokini ta’minlashda dasturilamal va huquqiy asos bo‘lib
xizmat qiladi. Yuqoridagi qarorlar va dasturdan kelib chiqib malakat miqiyosida
jismoniy tarbiya va sport ta’limini yanada yuksaltirish, sportchilar zaxiralarini
maqsadli tayyorlash, 2024 yil Parijda bo‘lib o‘tadigan XXXIII yozgi Olimpiya va
XVII Paralimpiya o‘yinlariga alohida tayyorgarlik ko‘rish, aholi salomatligini
jismoniy tarbiya va sport orqali mustahkamlashga alohida e’tibor qaratish zarur.
Buning uchun kadrlar salohiyatini yanada oshirish, sport tayyorgarligi eng
muvaffaqiyatli tizimga ega bo‘lgan xorijiy mamlakatlar tajribasini o‘rganish,
yangicha fikrlaydigan mutaxasis hamda murabbiylarni tayyorlash uchun eng yangi
sport texnologiyalaridan foydalanish, sport ixtisosligidagi xorijiy oliy ta’lim
muassasalari va sportchilarni tayyorlash markazlari faoliyatini qiyosiy tahlil qilish
lozim.Natijada so‘ngi yillarda ushbu sohada to‘planib qolgan muammolarni bartaraf
etish orqali o‘zbek sportining jahondagi nufuzini yanada oshirish, barcha aholi
qatlamlari, ayniqsa yoshlarning sog‘lom turmush tarziga intilishlarini ta’minlash,
ularni mardlik, sadoqat, Vatanga muhabbat ruhida tarbiyalashga keng imkoniyatlar
yaratiladi. Mamlakatimiz qudratini belgilaydigan omillar ko’p. Biroq ularning eng
asosiylaridan biri shu yurtda voyaga etayotgan yuksak ma’naviyatli, jismoniy
sog’lom, har tomonlama barkamol avloddir.
Shahar va qishloqlarimizda bolalar sportini yanada rivojlantirish maqsadida
o’nlab zamonaviy sport majmualari va stadionlar bunyod etildi.2011yilda
manzilli qurilish dasturida bolalar sporti ob’ektlari, musiqa va san’at maktablari
barpo etish, rekonstrukstiya qilish va kapital ta’mirlash bo’yicha belgilangan
topshiriqlar to’la bajarilda.
2

Sport yoshlarimiz hayotiga tobora chuqur kirib borayotgani, minglab yigit-
qizlar sport bilan shug’ullanishni kundalik vazifasiga aylantirgani ularning
jismoniy holatiga, salomatligiga ijobiy ta’sir ko’rsatmoqda. Jumladan 2005-
2016-2017 yillarda mutlaq sog’lom bolalar mamlakat bo’yicha 52,7 % dan 96
%gacha o’sdi, surunkali kasalliklarga chalingan bolalar soni esa keskin
kamaydi. O’g’il va qiz bolalarning o’rtacha bo’yi va vazni oshmoqda. Harbiy
xizmatga chaqirilgan yoshlar orasida xizmatga loyiq deb topilganlar sezilarli
darajada ortgani ham bu boradagi ishlarning amaliy natijasidir.
Haqiqattan ham sog’lom avlod tarbiyasini keng jamoatchilikning
ishtirokisiz amalga oshirib bo’lmaydi. Mutaxasislarning tasdiqlashlaricha,
kelajak avlodning sog’lom bulishi 50% turmush tarziga, 5 - 20% sotsial va
tabiiy sharoitlaga, irsiy va shu singari omillarga bog’liq ekan. Aholi ko’pchilik
qismining sog’lom o’sishi, asosan, jismoniy tarbiya va sport sohasida amalga
oshirayotgan va shu soha hodimlarining olib borayotgan ishlari bilan bog’liq.
Taraqqiy etgan mamlakatlarda millatning sog’lomlashtirishga asosan
jismoniy tarbiya va sport omillari bilan erishilayotgani hech kimga sir emas.
Demak bu ham o’sib kelayotgan avlodning jismonan har tamonlama uyg’un
kamol toptirish muqaddas burchimizdir.
Bolalarning barcha fanlardan chuqur bilimlarga ega bo’lishlarini
ta’minlashning muhim omili, ularning sog’lig’ini mustahkamlashdan iborat
bo’lib ,bunda jismoniy tarbiya darsi asosiy vosita bo’lib xizmat qilmoqda.
Sport turlari bilan shug’ullanish odatda bir bosqichlarga, ya’ni
boshlang’ich tayyorgarlik, o’quv-mashq hamda sport mahorati bosqichlarga
bo’linadi.Ob-havo qulay bo’lgan kunlari bolalar faolligini oshirish uchun
yaxshi imkoniyat tug’iladi. Buning uchun qulay, katta va keng bo’lgan sport
anjomlari bilan jihozlangan maydonchani tanlash kerak. Bolalar kuch va
chidamlilik faol rivojlanayotganligi tufayli voleybol, basketbol, futbol, engil
atletika, kurash, velosport, eshkak eshish va boshqa sport turlari bilan
muntazam shug’ullanmoqdalar.
3

Ta’lim muassasida bolalarga jismoniy tarbiya darsini olib borishda
quyidagi maxsus jismoniy sifat va qoidalarga e’tibor beriladi: yugirish, sakrash,
uloqtirish, irg’itish, ushlab olish muvozanatini saqlash kabi jismoniy
harakatlarni tartibli bajarish.
Jismoniy tarbiya darslarida voleybol mashg’ulotlarini o’tkazishdan –
bolalarni, aqlan, ruhan, jismonan tetiklik, jismoniy sifat, jismoniy tayorgarlik,
mustahkam, irodali bo’lib o’sishga har bir murabbiy va o’qituvchi muhim rol
o’ynaydi.
Kurs ishning dolzarbligi . Yosh sportchilar deganda avvalo umumta’lim
maktablardagi sport to’garaklari va sport maktablardagi kichik yoshli
guruhlarda shug’ullanuvchi o’g’il - qizlar va bolalarni tushunamiz.Ularda
asosan maxsus jismoniy tayyorgarlik va jismoniy sifatlar darajasini oshirish
va maxsus mashqlarni o’rgatish asosiy dolzarb masala bo’lib qoldi. Tabiiyki
bunday tarbiyaviy jarayonlarda jismoniy sifatlarni tarbiyalashga alohida
e’tibor beriladi. Bunda murabbiyning iste’dodi, tajribalari muhim o’rin
egallaydi.
Kurs ishining qaqsad va vazifalar .Ularda asosan jismoniy
tayyorgarlikdarajasini oshirish va maxsus mashqlarni ( sport turlariga qarab)
o’rgatish asosiy maqsad hisoblanadi.Shug’ullanuvchilarda jismoniy sifatlarni
tarbiyalash uchun beriladigan maxsus mashqlar ularning yosh xususiyatlariga
va jismoniy sifatlarning qulay yosh davrlariga qarab tanlanishi va
rivojlantirishi juda muhim o’rin egallaydi.
Kurs ishi tuzilishi va hajmi.
Kurs ishi kirish, asosiy qism , xulosalar, adabiyotlar ro’yxatidan iborat.
Kurs i sh i 45 betdan iborat matnda bayon qilingan, 12 ta rasm bilan yoritilgan.
Adabiyotlar ro’yxati 1 2 ta manbani o’z ichiga oladi, 6 ta i nternet saytlari.
4

I.Bob Basketbol o‘yini maydoni o’lchamlari
1.1 Basketbol o‘yinining kelib chiqish tarixi
Basketbol o‘yini ham sport o‘yinlarining tarkibiy qismi hisoblanadi. Shu
tufayli u O‘zbekiston Respublikasining yangi Davlat ta’lim standarti va uning
kollejlar uchun dasturidan munosib o‘rin egallagan. Bu o‘yinni butun dunyoda
kichik ham, katta ham birdek qiziqib o‘ynaydi. Vatanimizga basketbol o‘yini
1920- yillardan kirib keldi. U hozirda barcha o‘quv muassasalarining dasturiga
kiritilgan.
Aslida, bu o‘yin bundan 110 yil muqaddam AQSHda paydo bo‘lgan. Uni
Springfild kolleji jismoniy tarbiya o‘qituvchisi Jeyms Neysmit o‘ylab topgan va
o‘z talabalari bilan o‘ynagan. O‘sha paytlarda to‘p hozirgidek halqaga otilmas,
balki oddiy savatga tashlanardi. „Basketbol“ inglizcha so‘z bo‘lib, u „basket“ —
„savat“, „bol“ — „to‘p“ degan ma’noni anglatadi.
Basketbol maydoni.Basketbol ustuni va shiti
5

Basketbol ( inglizcha : basket ; so zidan olinganʻ
bo lib,
ʻ basket — savat , ‘ ball’ — to p ʻ ) har birida beshtadan o yinchi ishtirok ʻ
etadigan jamoaviy sport turidir. O yindan bosh maqsad
ʻ — to pni qo l bilan ʻ ʻ
o ynagan holda 3,05 m balandlikdagi shitga mustahkamlangan savatga
ʻ
tushirib, imkon qadar ko proq ochko olish. Har bir jamoada beshtadan
ʻ
o yinchi ishtirok etadi. Jahondagi eng kuchli basketbol ligasi ham
ʻ Milliy
Basketbol Assotsiatsiyasi (MBA) dir.
Liganing nomdor professional basketbolchilari 1992-
yilgi Olimpiadadan boshlab AQSH t/j sharafini yirik musobaqalarda xam
ximoya qilib kelmoqda. Olimpiada o yinlari basketbol turnirida eng
ʻ
ko p
ʻ AQSH t/j golib chiqqan — 12-marta, Faqatgina SSSR 2-marta (1972,
1988), Yugoslaviya (1980) va Argentina (2004) Olimpiada chempioni nomini
tortib olgan. Basketbol tarixidagi eng buyuk o yinchilar AQSHlik Karim
ʻ
Abduljabbar, Lerri Berd, Medjik Djonson, Uilt CHemberlen, Uilyam Rassel,
Maykl Jordon xisoblanishadi. Zamonaviy basketbol yulduzlaridan SHakil
O nil, Kobi Brayant, Tim Dankan, Alen Ayverson, Lebron Djeymslarni
ʻ
e tirof etish mumkin. Yevropa basketboli yulduzlaridan rossiyalik Andrey
ʼ
Kirilenko, germaniyalik D irk Novitski, ispaniyalik Pou Gazol, serbiyalik
Predrag Stoyakovich va fransiyalik Toni Parkerlarni e tirof etish mumkin.
ʼ
SHuningdek xitoylik Yao Min va argentinalik Emmanuel Jinobili xam Dune
basketbol ixlosmandlari orasida katta nufuzga ega.
6

Basketbol pozitsiyalari Basketbol topining og’irligi: 600-650g
Odatda, basketbol o yinchilari quyidagi pozitsiyalarda o ynashadi:ʻ ʻ
 Hujumkor himoyachi ( ing. Shooting guard, SG ); uning vazifasi — uzoq masofadan
to pni savatga tushirish. Jamoa himoyalanayotganda esa, uch ochkolik zarbalardan
ʻ
savatni himoya qilish. Ularni jamoaning „snayperi“ deb ham atash mumkin. Ular
chaqqon va tezkor bo lishadi.
ʻ
 Shuningdek, yaxshi sakray olishadi. O rtacha bo yi taxminan 193-201 sm ni
ʻ ʻ
tashkil qiladi. Shuni alohida ta kidlash lozimki, ko plab basketbol afsonalari,
ʼ ʻ
masalan, Michael Jordan , Reggie Miller , Clyde Drexler , Oscar Robertson , Jerry
West , Allan Houston , Allan Iverson , Kobe Bryant , Dwayne Wade kabilar aynan
hujumkor himoyachi bo lishgan. Hozirgi kunda o ynayotgan NBA
ʻ ʻ
o yinchilaridan
ʻ James Harden va Klay Thompsonni ham alohida aytib o tish ʻ
mumkin.
 Jamoaning „miya“si. Hamma hujumlar aynan shu o yinchi orqali boshlanadi.
ʻ
 U maydondagi barcha o yinchilarning joylashuvi vaziyatini va imkoinyatlarini
ʻ
o rganib, hujum uchun kerakli yo nalishni tanlaydi. To p bilan muomala qilish
ʻ ʻ ʻ
darajasi juda yuqori. Maydonni yaxshi ko ra olishadi. Himoya vaqtida esa raqib
ʻ
tezkor qarshi hujumga o tib ketishining oldini olishadi. Jamoaning boshqa
ʻ
o yinchilariga nisbatan biroz past bo yli bo lishi ham mumkin.
ʻ ʻ ʻ
 O rtacha bo yi taxminan 185-195 sm ni tashkil qiladi. Bu pozitsiyada o ynagan
ʻ ʻ ʻ
eng mashhur o yinchi bu
ʻ Magic Johnsondir .
7

 U 3-marta NBAning eng qimmatli o yinchisi deb e tirof etilgan. Bunday unvongaʻ ʼ
yana Oscar Robertson , Allen Iverson , Steve Nash va Stephen Currylar erishishgan.
NBA bo yicha eng ko p samarali to p uzatishlar soni 15086 ga teng bo lib, bu
ʻ ʻ ʻ ʻ
natija John Stockton ga tegishli.
 Kichik hujumchi ( ing. Small forward, SF ); vazifasi hujumkor himoyachinikiga
o xshash, lekin bo y jihatdan biroz balandroq bo lishadi (o rtacha bo yi taxminan
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
195-210 sm), shuningdek, maydonning istalgan nuqtasidan savatga to p tashlay
ʻ
oladi, raqib to plarini qaytarish uchun blok qo yishadi.
ʻ ʻ
 Bu pozitsiyada o ynaydigan mashhur o yinchilardan
ʻ ʻ LeBron James , Kevin
Durant , Skotty Pippen , Carmelo Anthony va rossiyalik basketbolchi Andrei
Kirilenko larni aytib o tish mumkin.
ʻ
 Og ir hujumchi (
ʻ ing. Power forward, PF ); asosiy vazifasi hujum vaqtida va
himoyalanishda savatdan qaytgan to plarni qo lga kiritish. Shu sababli bu
ʻ ʻ
pozitsiyada o ynaydigan o yinchilar jismonan baquvvat va chidamli bo lishadi.
ʻ ʻ ʻ
O rtacha bo yi taxminan 200-215 sm ni tashkil etadi. Asosan, to pni savatga
ʻ ʻ ʻ slem-
dank ko rinishida tushirishadi.
ʻ
 Boshqa pozitsiyadagi o yinchilar, masalan, hujumkor himoyachi yoki kichik
ʻ
hujumchi ham bunday dankni amalga oshirishi mumkin. Lekin og ir hujumchilar
ʻ
bu zarbani mutlaqo boshqacha kuch bilan ijro etishadi. Bu pozitsiyada
o ynagan
ʻ Kevin Garnett , Tim Duncan , Dirk Nowitzki , Dennis Rodman , Ben
Wallace kabi o yinchilarni misol qilib keltirishimiz mumkin.
ʻ
 Markaziy o yinchi (
ʻ ing. Center, C ); uning vazifasi — jamoa himoyalanayotganda,
savatni himoya qilish va raqibga savatdan qaytgan to p (
ʻ ing. rebound )ni qo lga ʻ
kiritishiga yo l qo ymaslik. Hujum vaqtida esa, aynan savatdan qaytgan to plarni
ʻ ʻ ʻ
raqib savatiga tushirish bilan shug ullanishadi. Bu toifadagi basketbolchilar
ʻ
jamoaning boshqa a zolariga nisbatan bo ydorroq va jismonan baquvvatroq
ʼ ʻ
bo lishadi. Jarimadan to pni savatga tushirishda esa, ko rsatkichlari 70
ʻ ʻ ʻ % dan
kamroq bo ladi.
ʻ
 O rtacha bo yi taxminan 210-225 sm bo ladi. Bu pozitsiyada o ynagan eng yorqin
ʻ ʻ ʻ ʻ
basketbolchilardan biri — bu Uilt Chemberlendir . Uning ba zi rekordlari haligacha
ʼ
8

ham yangilanmagan (masalan, u bitta o yinda 100 ochko to plagan yagonaʻ ʻ
o yinchi hisoblanadi). Shuningdek,
ʻ Shaquille O‘Neal , Alexsander Belov , Arvydas
Sabonis , Yao Min , Dwight Howard , Patric Young , David Robinson , Kareem
Abdul-Jabbar kabi o yinchilar ham basketbol tarixidagi eng kuchli markaziy
ʻ
o yinchilar hisoblanadi.
ʻ
Basketbol maydonining o‘lchovlari
Talabalar darajasida sudlar 26 dan 15 metrgacha o‘lchaydilar. Havaskor
basketbolda chora-tadbirlar juda xilma-xil bo‘lishi mumkin.Savatlar har doim
poldan 3 metr balandlikda bo‘lishi kerak, faqat ayrim yoshlar musobaqalarida
bundan mustasno. Basketbol maydonchalarida ikkita savatda uchta nuqta yoyi
bor.Darvoza ortida tayyorlangan savat uch ballga teng; chiziqdan yasalgan bittasi
yoki o‘yinchining oyog’i chiziqqa tekkanida ikki ochkoga teng.Tomning
konstruktsiyasi yoki shiftining ichki qismining poldan balandligi har bir sport
yo‘nalishi bo‘yicha belgilanadi va juda muhim dizayn omilidir.Odatda basketbol
maydonchasi minimal balandligi 7,7 metrga teng bo‘lishi kerak, ammo balandligi
8,23 metr bo‘lishi tavsiya etiladi.
9

1.2 Basketbol maydoni.Maydonning o‘lchamlari va standartlari
Ushbu federatsiya basketbol bo‘yicha xalqaro musobaqalarni tashkil qiladi va
nazorat qiladi; basketbol bo‘yicha Jahon kubogi, basketbol bo‘yicha Olimpiya
musobaqasi va 3 × 3 basketbol musobaqasi va boshqalar.Uning
farmoyishlariga quyidagilar kiradi: basketbolning rasmiy qoidalari, o‘yin
uchun zarur bo‘lgan jihozlar va jihozlar.Shuningdek, ular federatsiyaga a’zo
214 mamlakat o‘rtasida sportchilarni o‘tkazish uchun javobgardir,
shuningdek, a’zolarni boshqarish kerak bo‘lgan qoidalar. Federatsiyaning 5
qit’ada vakolatxonalari mavjud.
Sud mahkam tekis va qattiq yuzaga, to‘siqlardan xoli bo‘lishi va chegara
chizig’ining ichki chetidan o‘lchangan uzunligi 28 metr, kengligi 15 metr bo‘lishi
kerak.Barcha chiziqlar 5 sm kenglikda, oq rangda chizilgan va to‘liq ko‘rinadigan
bo‘lishi kerak. Jamoa skameykalari joylashgan maydon maydon tashqarisida
belgilanishi va ikki qator bilan chegaralanishi kerak.Sud chegara chiziqlari bilan
cheklanishi kerak. Ushbu satrlar sud tarkibiga kirmaydi. Har qanday to‘siq, shu
jumladan skameykalarda o‘tirgan jamoa suddan kamida ikki metr masofada
bo‘lishi kerak.Erkin uloqtirish chizig’i har bir so‘nggi chiziqqa parallel ravishda
tortilishi kerak.
10

Uning chekkasi marra chizig’ining ichki chizig’idan 5,8 metr masofada
bo‘lishi va uzunligi 3,6 metr bo‘lishi kerak. Uning o‘rta nuqtasi ikkita so‘nggi
chiziqning o‘rta nuqtasini birlashtirgan xayoliy chiziqda bo‘lishi kerak.Cheklangan
joylar to‘rtburchaklar shaklida maydonchada belgilangan va chekka chiziqlar,
kengaytirilgan erkin otish chiziqlari va so‘nggi chiziqlardan kelib chiqqan chiziqlar
bilan chegaralangan bo‘lishi kerak.Uning chekkalari so‘nggi chiziqlarning o‘rta
nuqtasidan 2,45 metr masofada va kengaytirilgan erkin otish maydonining tashqi
chetida tugashi kerak.Ushbu chiziqlar, so‘nggi chiziqlar bundan mustasno,
cheklangan maydonning bir qismidir. Cheklangan joylarning ichki qismi bitta
rangga bo‘yalgan bo‘lishi kerak.Uch ochko to‘plash maydoni maydonning barcha
qavatlari bo‘lishi kerak, faqat raqib savati yaqinidagi maydon bundan mustasno;
cheklangan va so‘nggi chiziqlarga perpendikulyar ravishda cho‘zilgan ikkita
parallel chiziq bilan, shu jumladan tashqi tomoni sensorli chiziqlarning ichki
chetidan 0,9 metr masofada.Darvoza 6,75 metr radiusga ega bo‘lishi kerak, u raqib
savati markazining ostidagi qavatdagi nuqtadan darvozaning tashqi chetiga qadar
o‘lchanadi.Erdagi nuqtaning so‘nggi chiziqning o‘rta nuqtasining ichki chetidan
masofasi 1575 metrni tashkil qiladi. Yoy parallel chiziqlarga biriktirilgan. Uch
nuqta chiziq uch nuqtali maydonga tegishli emas.Uzunligi 0,15 metr bo‘lgan ikkita
chiziq maydon tashqarisida, tablo taxtasi qarshisidagi sensorli chiziqda belgilanishi
kerak. Chiziqlarning tashqi qirrasi eng yaqin marra chizig’ining ichki chetidan
8325 metr masofada bo‘lishi kerak. Bu xizmat ko‘rsatish liniyalari.Basketbol
halqasining minimal ichki diametri 450 mm va maksimal diametri 459 mm bo‘lishi
kerak. U qattiq metalldan yasalgan va to‘q sariq rangga bo‘yalgan bo‘lishi kerak.
Metallning minimal diametri 16 mm, maksimal 22 mm bo‘lishi kerak.Taxta
shaffof, aks ettirmaydigan, tekis yuzaga ega bo‘lishi va tashqi qirrasi atrofida
himoya qo‘llab-quvvatlovchi tuzilishga ega bo‘lishi kerak. U singan holda
bo‘laklar ajralib ketmaydigan tarzda ishlab chiqarilishi kerak.Uzunligi 1,8 metrni
1505 metrga o‘lchashi kerak. Pastki kvadrat 0,590 metrni 0,450 metr balandlikda
o‘lchashi kerak. Kvadrat taxtaning markazida joylashgan bo‘lishi kerak.
11

To‘plar sharsimon, kengligi 6,35 mm dan oshmasligi kerak bo‘lgan qora tikuvli
bo‘lishi kerak. Ular bitta to‘q sariq rang yoki FIBA tomonidan tasdiqlangan ranglar
kombinatsiyasi bo‘lishi kerak.
Ularni havo bosimiga etkazish kerak, u to‘pning pastki qismidan o‘lchangan
taxminan 1800 mm balandlikdan mahkamga tashlanganida, 1200 mm dan 1400
mm gacha balandlikka ko‘tariladi.Ushbu masofa to‘pning yuqori qismidan
o‘lchanishi va uning kattaligi bilan belgilanishi kerak.
"Basketbol Arena" bu erga yo‘naltiriladi. Londondagi arenaga
qarang Basketbol arenasi London) .
Milliy basketbol assotsiatsiyasi Mayami Xit uy sudi.
Yilda basketbol basketbol maydoni to‘rtburchaklar qavatdan tashkil topgan, har
ikki uchida savatlar bo‘lgan o‘yin yuzasi. Professional yoki uyushgan basketbolda,
ayniqsa bino ichida o‘ynaganda, odatda a yog’och , ko‘pincha chinor , va juda
jilolangan va 10 metrli jant bilan to‘ldirilgan. Tashqi yuzalar odatda standart yulka
materiallaridan tayyorlanadi beton yoki asfalt .Basketbol maydonchalari turli
o‘lchamlarda. In Milliy basketbol assotsiatsiyasi (NBA), sud 94 x 50 fut (28,7 x
15,2 m).Ostida Xalqaro basketbol federatsiyasi (FIBA) qoidalari, [1]
sud bir oz
12

kichikroq bo‘lib, uning o‘lchami 28 dan 15 metrgacha (91,9 x 49,2 fut). Havaskor
basketbolda sud maydonchalari katta farq qiladi.
Savatlar har doim poldan 3,05 m balandlikda (ehtimol yoshlar musobaqasidan
tashqari). Basketbol maydonchalarida ikkala savatda ham uch nuqtadan yoy bor.
Ushbu kamon ortidan qilingan savat uch ballga teng; ushbu chiziq ichidan
yasalgan yoki o‘yinchining oyog’i chiziqqa tegib turgan savat 2 ballga teng. Erkin
uloqtirish chizig’i, qo‘pol zarba berayotganda turgan joy uchburchak yoyi ichida,
orqa panel tekisligidan 15 metr masofada joylashgan. Noqonuniy zarba 1 ochkoni
tashkil etadi, ammo agar zarba zarbasi chizig’idan o‘yin paytida qilingan bo‘lsa, u
hali ham 2 ballga teng.
Diagrammalar
 Basketbol maydonchasining kompozit diagrammasi
yarmi), NBA (ikkala yarmi) va NCAA (erkaklar va ayollar uchun -
faqat pastki yarmi) belgilar
Orqa taxta va savat
Jadval
1. NCAA I bo‘limi Erkaklar o‘yinida ushbu o‘lchamlardan 2019-20 yilgi mavsumda
Divizionlar bilan foydalanilgan II va III ularni 2020–21 yilgi mavsum uchun qabul
qilish.
2. NBA uch nuqtali chizig’i chiziqdan boshlang’ich chiziqdan boshlanib, 23,75 fut
(7,24 m) yoyni kesib o‘tgandan so‘ng tugaydigan zonada 3 fut (0,91 m) masofada
joylashgan. 22 fut (6,70 m) masofa faqat savat markazining chap va o‘ng tomonida
joylashgan uch nuqtali chiziqda joylashgan. FIBA uch nuqtali chizig’i asosiy
chiziqdan boshlanadigan va 22,1 fut (6,75 m) yoyni kesib o‘tganda tugaydigan
zonadagi yon chiziqdan 2,95 fut (0,90 m) masofada joylashgan. 21,65 fut (6,60 m)
masofa faqat savat markazining chap va o‘ng tomonida joylashgan uch nuqtali
chiziqda joylashgan.
3. NCAA erkaklarining uch nuqtali chizig’i savatning o‘rtasidan FIBA chizig’i bilan
bir xil masofada joylashgan, ammo NCAA mahkamasi kengroq bo‘lganligi sababli
burchaklardagi chiziqdan 3,33 fut (1,02 m) masofada joylashgan.
13

4. NCAA ayollar yoyi savatning o‘rtasidan o‘tuvchi va chiziq chizig’iga parallel
ravishda xayoliy chiziq bilan chegaralangan 180 ° yoyi davomida uzluksiz.
5. Ushbu xayoliy chiziqdan tortib to
boshlang’ichgacha, yoy yon chiziqdan
4,25 fut (1,30 m) ga teng.
Basketbol maydoniga tegishli
eng muhim atamalar
Markaz doirasi
Uchrashuvdan oldin ushbu maydonga
kirishga ruxsat berilgan ikkita o‘yinchi -
bu sakrash to‘pi bilan bahslashadigan
o‘yinchilar (odatda, lekin har doim ham
markazda emas). Hakam to‘pni havoga
uloqtirganda ikkala futbolchi ham
sakrashadi, har biri to‘pni o‘z jamoasi
o‘yinchisining qo‘liga urishga harakat
qiladi.
Uch nuqta chiziq
Uch nuqta chiziq - bu ikki nuqtali maydonni uch nuqtali maydon ; ushbu chiziqdan
tashqariga o‘tkazilgan har qanday zarba uch ochko hisoblanadi. Agar o‘q
otayotgan o‘yinchi chiziqda qadam bossa, u ikki nuqta sifatida hisoblanadi. Uch
nuqta chizig’idan tashqarida otish paytida qilingan har qanday qoidabuzarlik
o‘yinchiga uchtasini beradi erkin zarbalar agar o‘q otilmasa, bittasi kirsa.
Gacha bo‘lgan masofa uch ochko savatning o‘rtasidan chiziq sathga yoki ligaga
qarab o‘zgarib turadi va bir necha bor o‘zgargan. Bu har bir masofadan
foydalangan holda liga yoki darajadagi hozirgi masofalar:
 19,75 fut (6,02 m): O‘rta maktablar (AQSh)
 20,75 fut (6,32 m): NCAA ayollar
14

 21,65 fut (6,60 m) dan 22,15 futgacha (6,75 m): FIBA va NCAA erkaklar
 22 futdan (6,71 m) 22,15 futgacha (6,75 m): WNBA
 22 futdan (6,71 m) 23,75 futgacha (7,24 m): NBA
Qo‘shma Shtatlarning aksariyat o‘rta maktab birlashmalarida bu masofa
19,75 futni tashkil etadi. Ilgari bu masofa edi kollej basketboli shuningdek. 2007
yil 26-may kuni NCAA o‘yin qoidalari qo‘mitasi erkaklar uchun uchta nuqta
chiziqni bir oyoq orqaga 20,75 futgacha ko‘chirishga rozi bo‘ldi. Ushbu qoida
2008-2009 yilgi mavsum uchun kuchga kirdi. Ayollar uchun uch ochkolik chiziq
(NCAA) 2011-12 yilgi mavsum boshida bir oyoq orqaga 20,75 futgacha siljidi.
2019 yilgi mavsumda NCAA erkaklar o‘yin qoidalari qo‘mitasi FIBA kamonini
ikki bosqichli dasturda qabul qildi, I divizion 2019-2020 yillarda yangi kamonni
qabul qildi va boshqa NCAA bo‘limlari 2020-21 yillarda buni amalga oshirdi.
NCAA ayollar yoyi hali o‘zgargani yo‘q.Amerika Qo‘shma Shtatlaridan
tashqaridagi aksariyat mamlakatlarda, shuningdek, FIBA va NCAA erkaklar
musobaqalarida qo‘llaniladigan xalqaro masofa hozirda 6,6 m (21,65 fut) dan 6,75
m (22,15 fut) gacha. WNBA burchak masofasidan tashqari FIBA kamonidan
foydalanadi, bu erda minimal masofa NBA standarti 22 fut (6,71 m) ni tashkil
qiladi. Uning chekkasi marra chizig’ining ichki chizig’idan 5,8 metr masofada
bo‘lishi va uzunligi 3,6 metr bo‘lishi kerak. Uning o‘rta nuqtasi ikkita so‘nggi
chiziqning o‘rta nuqtasini birlashtirgan xayoliy chiziqda bo‘lishi kerak.Cheklangan
joylar to‘rtburchaklar shaklida maydonchada belgilangan va chekka chiziqlar,
kengaytirilgan erkin otish chiziqlari va so‘nggi chiziqlardan kelib chiqqan chiziqlar
bilan chegaralangan bo‘lishi kerak.Uning chekkalari so‘nggi chiziqlarning o‘rta
nuqtasidan 2,45 metr masofada va kengaytirilgan erkin otish maydonining tashqi
chetida tugashi kerak.Ushbu chiziqlar, so‘nggi chiziqlar bundan mustasno,
cheklangan maydonning bir qismidir. Cheklangan joylarning ichki qismi bitta
rangga bo‘yalgan bo‘lishi kerak.Uch ochko to‘plash maydoni maydonning barcha
qavatlari bo‘lishi kerak, faqat raqib savati yaqinidagi maydon bundan mustasno;
cheklangan va so‘nggi chiziqlarga perpendikulyar ravishda cho‘zilgan ikkita
15

parallel chiziq bilan, shu jumladan tashqi tomoni sensorli chiziqlarning ichki
chetidan 0,9 metr masofada.Darvoza 6,75 metr radiusga ega bo‘lishi kerak, u raqib
savati markazining ostidagi qavatdagi nuqtadan darvozaning tashqi chetiga qadar
o‘lchanadi
Perimetri
Perimetr erkin otish chizig’idan tashqarida va uch nuqta chiziq ichidagi maydonlar
sifatida aniqlanadi. Ushbu maydondan konvertatsiya qilingan (muvaffaqiyatli
bajarilgan) zarbalar NBA ning eski o‘yinlari paytida aytilganidek "perimetr
zarbalari" yoki "tashqi zarbalar" deb nomlanadi. Agar o‘yinchining oyog’i uch
nuqtali chiziqda bo‘lsa, zarba perimetr zarbasi deb hisoblanadi.
Pastki post savatga eng yaqin, ammo tashqarisida
joylashgan joylar sifatida aqlanadi erkin
uloqtirish chiziq.Ushbu yo‘nalish basketbol
strategiyasining asosidir. Mahoratli past postchilar har bir
o‘yinda ko‘p ochko to‘plashlari mumkin sakrab otish .
Kavi Leonard 2-o‘yin davomida erkin to‘p tashlash
chizig’ida 2019 yil NBA finali .
16

kalit , erkin otish chizig’i yoki soyali chiziq, savat ostidagi odatda bo‘yalgan
maydonni anglatadi; NBA uchun uning eni 16 fut (4,9 m), NCAA uchun eni 12 fut
(3,7 m); har ikkala holatda ham u orqa paneldan 15 metr (4,6 m) uzoqlikda
joylashgan. To‘rtburchakning yuqori qismida erkin uloqtirish chiziq, uning
orqasida o‘yinchilar qoidabuzarlik paytida tortishuvsiz zarbalar berishadi. Erkin
uloqtirish chizig’i atrofida 1,8 metr uzunlikdagi doira chizilgan radius ; da
bajarilgandek, bu to‘pni sakrash misollari uchun ishlatiladi markaz doirasi . Erkin
uloqtirish chizig’idan 3 fut, erkin otish chizig’idan 5 fut 8 masofada joylashgan
ikkita 6 dyuymli xash chiziqlari cheklangan maydon bilan bog’langan pastki
himoya maydonchasini ko‘rsatadi.
FIBA turnirlari uchun 2010 yilning oktyabridan buyon kaliti kengligi 4,9 m va
uzunligi 5,8 m bo‘lgan to‘rtburchak bo‘lib kelgan. Ilgari u erkin otish chizig’ida
3,7 metr (12 fut) kenglikda va oxirgi chiziqda 6 metr (19 fut va 6,25 dyuym)
trapezoid edi.Kalit, birinchi navbatda, o‘yinchilarning raqiblar jamoasi savati
ostida uzoq vaqt qolishlariga yo‘l qo‘ymaslik uchun ishlatiladi (maksimal uch
soniya).Zaryad zonasi yoyi - bu to‘g’ridan-to‘g’ri savat ostidagi maydon atrofida
chizilgan yarim dumaloq yoy. Ba’zi istisnolardan tashqari, himoyachi jamoaning
a’zolari bu sohada ayblov qoidalarini buzolmaydilar, barcha Shimoliy Amerika
qoidalarida zona zonasi kamonlari o‘rta maktab darajasidan yuqori emas
( NCAA erkaklar va ayollar, NBA va WNBA ) savat markazining pastidan 4 fut
(1,22 m) radiusga ega. Zaryadsiz zonali kamon qoidasi birinchi marta 1997-98
yilgi mavsumda NBA basketbolining har qanday darajasida paydo bo‘lgan.NCAA
taqiqlangan yoyi dastlab 2011-12 yilgi erkaklar va ayollar mavsumida savatning
o‘rtasidan 3 fut (0,91 m) radiusda tashkil qilingan va 2015-16 yillar uchun 4 fut
radiusga mos ravishda kengaytirilgan. mavsum va undan tashqarida.Jahondagi eng
kuchli basketbol ligasi ham Milliy Basketbol Assotsiatsiyasi (MBA) dir. Liganing
nomdor professional basketbolchilari 1992-yilgi Olimpiadadan boshlab AQSH t/j
sharafini yirik musobaqalarda xam ximoya qilib kelmoqda. Olimpiada o yinlariʻ
basketbol turnirida eng ko p
ʻ AQSH t/j golib chiqqan — 12-marta,
17

Faqatgina SSSR 2-marta (1972, 1988), Yugoslaviya (1980) va Argentina (2004)
Olimpiada chempioni nomini tortib olgan.
Basketbol tarixidagi eng buyuk o yinchilar AQSHlik Karim Abduljabbar, Lerriʻ
Berd, Medjik Djonson, Uilt CHemberlen, Uilyam Rassel, Maykl Jordon
xisoblanishadi.
Zamonaviy basketbol yulduzlaridan SHakil O nil, Kobi Brayant, Tim Dankan,
ʻ
Alen Ayverson, Lebron Djeymslarni e tirof etish mumkin. Yevropa basketboli
ʼ
yulduzlaridan rossiyalik Andrey Kirilenko, germaniyalik D irk Novitski,
ispaniyalik Pou Gazol, serbiyalik Predrag Stoyakovich va fransiyalik Toni
Parkerlarni e tirof etish mumkin. SHuningdek xitoylik Yao Min va argentinalik
ʼ
Emmanuel Jinobili xam Dune basketbol ixlosmandlari orasida katta nufuzga ega.
Basketbol topining og’irligi:600-650g
Basketbol o yinchilarining pozitsiyalari
ʻ
pozitsiyalari
18

Basketbol to piʻ
Odatda , basketbol
o ʻ yinchilari
quyidagi
pozitsiyalarda
o ʻ ynashadi :
 Bu pozitsiyada
o ʻ ynagan Kevi
n Garnett , Tim
Duncan , Dirk
Nowitzki , Dennis Rodman , Ben Wallace kabi o ʻ yinchilarni misol qilib
keltirishimiz mumkin .
 Markaziy o ʻ yinchi ( ing . Center , C ); uning vazifasi — jamoa himoyalanayotganda ,
savatni himoya qilish va raqibga savatdan qaytgan to ʻ p ( ing . rebound )ni qo lga
ʻ
kiritishiga yo l qo ymaslik. Hujum vaqtida esa, aynan savatdan qaytgan to plarni
ʻ ʻ ʻ
raqib savatiga tushirish bilan shug ullanishadi. Bu toifadagi basketbolchilar
ʻ
jamoaning boshqa a zolariga nisbatan bo ydorroq va jismonan baquvvatroq
ʼ ʻ
bo lishadi. Jarimadan to pni savatga tushirishda esa, ko rsatkichlari 70
ʻ ʻ ʻ % dan
kamroq bo ladi. O rtacha bo yi taxminan 210-225 sm bo ladi.
ʻ ʻ ʻ ʻ Bu pozitsiyada
o ynagan eng yorqin basketbolchilardan biri
ʻ — bu Uilt Chemberlendir . Uning
ba zi rekordlari haligacha ham yangilanmagan (masalan, u bitta o yinda 100 ochko
ʼ ʻ
to plagan yagona o yinchi hisoblanadi). Shuningdek,
ʻ ʻ Shaquille
O‘Neal , Alexsander Belov , Arvydas Sabonis , Yao Min , Dwight Howard , Patric
19

Young , David Robinson , Kareem Abdul-Jabbar kabi o yinchilar ham basketbolʻ
tarixidagi eng kuchli markaziy o yinchilar hisoblanadi.
ʻ
Basketbol juda qiziqarli va serqirra, harakatlarga boy o‘yindir. O‘yin
chog’ida tezlik bilan oldinga chiqishlar, birdaniga yon tomonlarga burilib to‘xtab
qolishlar, to‘pni bir holatdan boshqa holatga o‘tkazib, to‘satdan uni sherigiga
uzatib yuborishlar, o‘zi tezlik bilan bo‘sh joyga chiqib, yana o‘sha to‘pni ilib olib
savatga otishlar yoki himoya to‘siqlariga uchrab, to‘pni qaytarib berishlar
ungagina xosdir. Son-sanoqsiz sakrashlar, shit tagida hujumda bo‘lib, undan chiqib
savatga to‘p tashlashlar ungagina tegishli.Basketbol bilan shug’ullanish
organizmning barcha muskullarini birdek, har tomonlama rivojlanishiga yordam
beradi. Tayanch-harakat apparati, ya’ni suyak-muskul hamda bo‘g’inlarning
harakatchanligini, qon aylanish va nafas olishni yaxshilashga ijobiy ta’sir
ko‘rsatadi hamda o‘sib kelayotgan yosh organizmning modda almashinuvini
faollashtiradi.
Basketbol o‘yinida besh kishidan iborat ikkita jamoa ishtirok etadi. O‘zaro
raqib hisoblangan har bir jamoaning asosiy vazifasi — bir-birlarining savatiga iloji
boricha ko‘proq to‘p tashlash.
O‘yin chog’ida qaysi jamoa o‘yinchisining qo‘liga to‘p tushsa, o‘sha jamoa,
o‘z o‘yinchilari bilan raqibiga qarshi hujumga o‘tishga haqli. Bordi-yu, jamoa
qo‘lidagi to‘pni yo‘qotib qo‘ysa, u barcha 5 o‘yinchisi bilan himoyaga o‘tadi.
Jamoaning g’olibligi ular to‘plagan ochkolarning ko‘p-kamligi bilan aniqlanadi.
O‘yinda jamoa savatiga tushgan har bir to‘p 2 yoki 3 ochkoga hisoblanadi.
Basketbol o‘yini respublikamiz hayotiga 1920-yildan kirib kelgan va hozirgacha
o‘quv muassalari dasturida mavjud. Bu o‘yinni AQSH ning Sppringfild kollejida
Jeyms Neysmit degan jismoniy tarbiya o‘qituvchisi o‘z talabalari bilan bundan 110
yil muqaddam o‘ylab topgan. Basketbol o‘yinida 5 kishidan iborat bo‘lgan ikkita
jamoa ishtirok etadi.O‘yinda tushgan har bir to‘p – 2 ochkodan hisoblanadi.
Basketbol to‘pining og’irligi 600 dan 650 grammgacha bo‘lishi zarur.
20

Basketbol maydonining
o‘lchami 28x15 bo‘ladi. 12
yoshgacha bo‘lgan bolalar mini
basketbolni kattlarga mo‘ljallangan
(28x15)Maydonda o‘ynasalar
bo‘ladi, ammo jarima to‘pi 4 metrli
masofa belgilanadi. Shchitning
o‘lchovi 90x120 sm, to‘r o‘rnatilgan
halqaning kataligi 0,45m, to‘rning
kenglik joyi 0,30 m bo‘lib,
shchitning o‘zi yerdan 2 m 60 sm
balandlikda o‘rnatiladi.
To‘p og’irligi 450-500 gramm
bo‘ladi.Basketbol to‘pining og’irligi
567 grammdan 650 grammgacha. Ba’zi hollarda, futbol to‘pini ishlatsa ham
bo‘ladi. Chunki basketbol o‘yini paydo bo‘lganda ancha vaqtgacha futbol to‘pidan
foydalanilgan.
Basketbol maydoni, asosan, tekis joylarga quriladi. Masalan, bino ichida
taxta yotqizilgan pol ustida ham, yaxshilab tekislangan hovlida ham, asfalt-
beton yotqizilgan yerda ham bo‘lishi mumkin.
Aytish joizki, basketbol maydoni bo‘lmagan maskanlarda ham uni
vujudga keltirish juda oson. Masalan, foydalanilmayotgan keng maydonlarda.
Chunonchi, yerning katta-kichikligiga qarab, maydonning hajmini 28 — 15
metr yoki undan kichikroq — 22 — 24 metr, yoki 12 — 14 metr qilib
tayyorlash mumkin. Maydonning yuzini yaxshilab tekislab urib chiqish kerak,
chunki koptok yerga tekkanda sakrashi lozim.
Mini-basketbol o‘yini uchun 12 yoshgacha bo‘lgan bolalarga ham
kattalarga mo‘ljallangan (28 — 15 metrli) maydon ajratiladi, ammo jarima
to‘pini tashlash uchun savatdan 4 metrli masofa belgilanadi. Shitning o‘lchovi
90 · 120 sm bo‘lib, unga savat yerdan 2 metr 60 sm balandlikda o‘rnatiladi.
21

To‘pning og’irligi 450 — 500 gramm bo‘ladi. Basketbol savati rasmiy
maydonda temir halqali bo‘lib, halqaning aylanasi 45 sm bo‘ladi, unga savat
ingichka arqonchadan to‘qiladi.
Halqaga o‘rnatilgan savatning pastki qismi
tor bo‘lishi lozim, chunki tashlangan to‘p undan
asta-sekinlik bilan o‘tib tushishi kerak. Savatning
halqasi poldan 3 metr 5 sm balandlikka
o‘rnatiladi, toki bo‘yi eng uzun o‘yinchilar ham
savatga o‘ziga yarasha mehnat qilib to‘p tushirsinlar. Savat shitga mumkin
qadar puxta o‘rnatiladi. Temirdan yasalgan ikki tomoni qayirma mix bilan
mustahkamlanadi. Shit oddiy taxtalardan yasalishi yoki atrofi temirli
oynasimon plastik materialdan ishlanishi mumkin.
Agarda haqiqiy halqa topilmasa, unda halqani qo‘lbola qilib yasash ham
mumkin. Qo‘lda yasalgan shitni 1,8 · 1,05 metrli halqali savati bilan
maydonning yon chizig’iga o‘rnatilgan ustunga mahkamlash mumkin (54-
rasm). Bordi-yu, buning ham iloji bo‘l-masa, bitta savatni devorga yoki
ustunga o‘rnatib qo‘yilsa, shunda ham asosiy o‘yinlarni o‘rgatish va
ikki tomonli mashg’ulotni o‘tkazish mumkin.
Basketbol maydoni va uning o‘lchamlari haqida
Basketbol maydonining markaziy chizig’i ikki tomonni, ya’ni jamoangizni
hujum va himoya zonalariga ajratib turadi. Maydonning yarim halqadan boshlab
markaziy chiziqqacha raqibning oldingi zonasi hisoblanib, ikkinchi yarmi sizning
himoya zonangizdir. Basketbol maydonining jarima to‘pi tashlanadigan qismi 3
soniyalik zona deyiladi yoki chegaralangan zona deb ataladi. Sababi, sizning
jamoangiz to‘p bilan mashg’ul bo‘lgan paytda ushbu maydoncha ichida 3
soniyadan ortiq bo‘lishga haqqi yo‘q.3 soniyalik zona go‘yoki trapetsiya shakli
ko‘rinishida bo‘lib, u bir tomoni 6 m li, boshqa tomoni 5 m 80 sm uzunlikdagi
maydonning ikki tomondan yon chiziqlariga biriktirilgan. Trapetsiyaning yuqori
qismi 3 m 60 sm bo‘lib, u yer jarima to‘pini tashlash chizig’i deb ataladi. Shu
chiziqning o‘rtasidan 1 m 80 sm radiusli aylana chiziladi, ya’ni aylananing ichki
2205,1
m1 ,80m
0 ,59 m
0,45m

tomonlarini punktir (uzuq) chiziqlar, tepa aylanasi — yarimdoira esa silliq (yaxlit)
chiziqlar bilan chiziladi. Trapetsiyaning yon chiziqlariga 3 ta 10 sm li chiziqlar
chiziladi.
Trapetsiyaning pastki uch burchagidan tortib birinchi kalta chiziqqacha 1 m
80 sm, qolgan chiziqchalar esa 90 sm oralig’ida bo‘ladi.Maydonning o‘rtasidagi
doira markaziy chiziq hisoblanib, uning aylanasi 1 m 80 sm dan iborat. Basketbol
o‘yinini boshlash doimo shu markaziy doiradan, ya’ni hakamning ikki jamoa
o‘yinchilarining o‘rtasidan to‘pni tepaga otib berishidan boshlanadi. Basketbol
o‘ynaganda quyidagi sport kiyimi kiyiladi: mayka va trusi. Maykaning ko‘krak va
orqa qismida o‘yinchining tartib raqami tikilgan bo‘ladi. Har bir jamoaning o‘z
sardori bo‘lishi va uning o‘ziga xos belgilari bo‘lmog’i lozim.
Har bir o‘quv mashg’uloti boshlanishi oldidan sport kiyimlarining tayyorligi
(ayniqsa, poyabzalning tagi yumshoq bo‘lishi)ni, taqilgan iðlarini ko‘rib chiqish
kerak. Oyoq kiyimiga, hatto kiyilgan paypoqqa alohida e’tibor berish (eng yaxshisi
jun paypoq bo‘lsin) va u qulay bo‘lishi kerak. Sport kiyimi toza bo‘lmog’i zarur.
Basketbol o‘yini ochiq havoda, kun iliq paytlarda o‘tkazilsa, yengil kiyinish
maqsadga muvofiq bo‘ladi. Chunki o‘yin vaqtida kuchli harakatdan organizm
qizib, kishi terlashi va kiyim nam bo‘lib ketishi mumkin. O‘yindan so‘ng birdaniga
yechinib bo‘lmaydi, chunki shamollab qolish mumkin.
Mashg’ulotda amal qilinadigan asosiy qoidalar
Mashg’ulot boshlanishidan oldin tayyorlov mashqlarini bajaring, tanani
qizdiring, qo‘l panjalarini qisib-yozing, kaftlarni aylantiring, silkiting va hokazo.
Keyin oyoq uchlarida, tovonlarda yuring, so‘ng oyoqlarni keng va dadil oldinga,
yonga tashlab yuring.Ilonizi qilib yuring, to‘siqlardan oshib o‘ting, aylanib
o‘tishlarni, tez harakatlar bilan yugurishlarni, to‘satdan oldinga engashib o‘tishni,
to‘xtashlarni, yugurishni o‘zgartirib yurishlarni va ishoraga ko‘ra bir oyoqdan
ikkinchi oyoqqa sakrab o‘tishlarni, to‘pni yerga urib olib yurishni, to‘pni to‘g’ri
chiziq bo‘ylab olib yurishni, to‘pni pastlab olib yurishni, bir va ikki to‘pni olib
yurishlarni, to‘xtab-to‘xtab yurishni, yarim o‘tirgan holatda yurishni, to‘pni
oyoqlar orasidan chap va o‘ng qo‘l bilan olib, yerga urib yurishlarni bajaring.
23

Balandlikka joydan turib, bir oyoqda, ikkala oyoqda sakrashlarni, balandga
sakrab turib yarim o‘tirish holatiga qaytishni va yana balandlikka prujinasimon
sakrashlarni 4—5 marta bajaring. Asta-sekin tinchlantiruvchi yurishlarga o‘ting.
Basketbolchining dastlabki holati —tik turishi va joydan joyga siljib
yurishiUning chekkasi marra chizig’ining ichki chizig’idan 5,8 metr masofada
bo‘lishi va uzunligi 3,6 metr bo‘lishi kerak. Uning o‘rta nuqtasi ikkita so‘nggi
chiziqning o‘rta nuqtasini birlashtirgan xayoliy chiziqda bo‘lishi
kerak.Cheklangan joylar to‘rtburchaklar shaklida maydonchada belgilangan va
chekka chiziqlar, kengaytirilgan erkin otish chiziqlari va so‘nggi chiziqlardan
kelib chiqqan chiziqlar bilan chegaralangan bo‘lishi kerak.Uning chekkalari
so‘nggi chiziqlarning o‘rta nuqtasidan 2,45 metr masofada va kengaytirilgan
erkin otish maydonining tashqi chetida tugashi kerak.Ushbu chiziqlar, so‘nggi
chiziqlar bundan mustasno, cheklangan maydonning bir qismidir. Cheklangan
joylarning ichki qismi bitta rangga bo‘yalgan bo‘lishi kerak.Uch ochko to‘plash
maydoni maydonning barcha qavatlari bo‘lishi kerak, faqat raqib savati
yaqinidagi maydon bundan mustasno; cheklangan va so‘nggi chiziqlarga
perpendikulyar ravishda cho‘zilgan ikkita parallel chiziq bilan, shu jumladan
tashqi tomoni sensorli chiziqlarning ichki chetidan 0,9 metr masofada.
Basketbolchi maydon bo‘ylab joydan joyga o‘tib yurish uchun
yurib, sakrab, to‘xtab, aylanib harakat qiladi. Tik turish dastlabki holat
bo‘lib, eng qulay sanaladi. O‘yinchilar himoyada bu holatni egallab
xohlagancha bir joydan ikkinchi joyga yugurib o‘tadilar. Bunda,
ko‘pincha, oyoqlar yelka kengligida bo‘lib, gavda og’irligi ikkala
oyoqqa bir tekis tushiriladi. Tizzalar bukilgan holatda, gavdani biroz
oldinga tashlab, bel qismini to‘g’ri ushlab, bosh ko‘tarilgan holda, qo‘llar esa
tirsakdan bukilgan va biroz yon tomonga qaratilgan holatda bo‘ladi
Basketbolchining turishi dastlabki tik holatda ham, o‘rtacha
pastroq holatda ham bo‘lishi mumkin.Dastlabki holat hujum
paytida, agar himoya- chining bo‘yi past bo‘lsa, baland uchib
kelayotgan to‘pni ilib olish yoki uzatish uchun, raqib jamoasining
24

halqasida turib to‘pni tashlashda yoki shit tagida to‘p uchun yakkama-yakka
kurashishda, baland uchib kelayotgan to‘pni ushlashda egallanadi.O‘rtacha tik
turish holati butun o‘yin davomida qo‘llanishi mumkin.
1.3 Basketbol o‘yini jihozlari va ularga qo‘yiladigan standart talablar
Bunday holat barcha texnik usullarda: to‘pni ilib olishda, harakatdagi turli
o‘zgarishlarda, to‘pni yerga urib joydan joyga o‘tib yurishlarda, to‘pni halqaga
sakrab turib tashlashda juda qo‘l keladi
Past holatda turish to‘pga egalik qilib turgan raqib jamoaning o‘yinchisi
bilan kurashishga, past uchib kelayotgan to‘pni to‘satdan ushlab olishga va
uzatishga, bo‘yi baland o‘yinchiga qarshilik ko‘rsatishga, qarshi jamoaning
halqasiga tez yorib o‘tishga va to‘pni pastlab olib yurishga juda qulaydir.
Yugurish . Basketbolchi yugurishining yengil atletikachining
yugurishidan farqi shundaki, bunda oyoqlar yerdan uzilmaganday, tovondan
oyoq uchigacha uzilmasdan to‘liq bosib yurilganday tuyuladi va oyoq
panjalari yumshoq qo‘yiladi.Basketbolchining yon tomonga sirpanib
yurishlari . Chapgao‘ngga, oldinga-orqaga sirpanib yurishlari, ayniqsa,
himoyada va xohlagan paytida to‘satdan to‘p uchun kurashga qulaylik yaratib
beradi. Shunda gavdaning og’irligi birdek bir oyoqdan ikkinchi oyoqqa
o‘tkaziladi. Oyoq panjalari hamma vaqt go‘yoki maydondan ko‘chmagan
holda sirpanib yurganday bo‘ladi. Oyoqlar tizzadan bukilgan holda, gavda,
bosh va qo‘llar asosiy tik turish holatini saqlab qoladi. Bunday yurishni
o‘rganish uchun quyidagi mashqlarni bajarish mumkin:
a) chap va o‘ngga harakat qilib siljishlar;
b) oldinga va orqaga siljishlar;
d) aralash siljishlar: chapga va o‘ngga, oldinga va orqaga, sherik bilan
yuzma-yuz turib, ko‘zguda aks etgandek mashqlarni bajarish.
To‘xtashlar ikki qadamlab va sakrab bajariladi. Qadamlab to‘xtashda
basketbolchi yugurish maromini buzmasdan oxirgi qadamni kattaroq qilib
tovondan qo‘yadi, so‘ng tayanch oyog’ini bukib,
ikkinchi oyog’ini oldinga qo‘yadi, shunda
25

harakatni to‘xtatib tayanch oyog’iga tiralib qoladi. Basketbolchi sakrab
to‘xtagan
paytlarda bir oyoq bilan depsinadi va oldinga sakraydi. Havoda bukilgan
oyoqlari yerga barobar yoki oldinma-keyin qo‘yiladi.
Burilishlar oldinga va orqaga bajariladi. Ular to‘xtash bilan birgalikda
o‘rgatiladi. Ular orqaga, oldinga tayanch joylashgan oyoqda, bir joyda turganda va
harakatda, to‘p bilan yoki to‘psiz bajariladi. Basketbolchi tayanch oyog’i uchini
yerdan ko‘tarmay turib, ikkinchi oyog’i bilan depsinadi va uni kerakli tomonga
yo‘naltirib, burilishlarni bajaradi. Bunda oyoqlar bukilgan bo‘lib, bir oyoq bilan bir
qadam nari oyoq tashlanadi. Albatta, bunday burilishlar, qadam tashlashlar
o‘yinchining qo‘liga to‘p tushgach bajariladi. To‘pni bir joyda turib ilib olishda
xohlagan oyoq bilan tayanch hosil qilinadi, shunda to‘p yerga urib yurilsa, bu
„probejka“ bo‘lmaydi.O‘yinchilarning joydan joyga o‘tib yurishlari o‘yin
harakatini bildirsa, to‘p bilan texnik usullarni o‘rganish — basketbolning asosi
bo‘lib hisoblanadi.
To‘pni ilib olish va uzatishlar.To‘pni ilib olish bir yoki ikki qo‘llab bajariladi
Bu harakatlar ko‘krak va yelka balandligida, yuqorilab va pastlab hamda dumalab
va maydon bo‘ylab uchib kelayotgan to‘plarni ilish texnikasiga kiradi.
Basketbolchi to‘pni ilib olish uchun har doim ikki qo‘lini oldinga cho‘zadi,
panjalarini yarim oysimon ochadi, bosh barmoqlarini bir-birlariga qaratadi, qolgan
barmoqlari esa oldinga-yuqoriga qaratilgan bo‘lib, ular keng ochilgan, yarim bo‘sh
holatda bo‘ladi.
To‘p barmoqlar uchiga tegishi bilan o‘yinchi uni mahkam ushlab o‘ziga tortib
oladi, ya’ni to‘pning uchish tezligini pasaytirib, navbatdagi harakatlarni bajarish
uchun qo‘llarini bukib o‘ynashga qulay holatni egallaydi.
58-rasm. To’pni otish
26

Pastdan uchib kelayotgan to‘pni ushlab olish uchun u oyoqlarini ko‘proq
bukib, biroz oldinga egiladi, to‘g’rilangan qo‘llar pastga tushiriladi va
panjalar to‘pga qarata ochiladi. Shunday qilib, aytib o‘tilgan usullar joyda
turganda, harakatda va sakrash paytlarida qo‘llaniladi.
To‘pni ilib olgandan so‘ng endi uni uzatishga ham tayyor bo‘lish kerak.
To‘pni uzatish o‘yinchilarning o‘zaro harakatlarida asosiy texnik usullardan
hisoblanadi. O‘yin davomida to‘pni uzatishning turli usullari qo‘llaniladi va
uni savatga tashlash amalga oshiriladi.To‘pni uzatish juda qisqa muddatda,
qo‘llarning tez harakati, gavdaning ustunligi va kaft panjalarini siltash
natijasida amalga oshiriladi. Bu ish himoyachining diqqatini to‘p
uzatilayotgan o‘yinchiga jalb qilmaslik hamda tezlik va aniqlik bilan to‘pning
asosiy yo‘nalishini raqibga sezdirmaslik maqsadida qilinadi. Zamonaviy
basketbolda ikki qo‘llab ko‘krakdan, yuqoridan, pastdan va qo‘ldan qo‘lga
to‘p uzatishlar asosiy to‘p uzatish usullari hisoblanadi .
To‘pni bir qo‘llab uzatish va ilib olish usuli ham basketbolda ancha keng
tarqalgan bo‘lib, o‘yin maydonida istagan masofaga qo‘llaniladi.
Bir qo‘lda yelkadan to‘pni uzatish texnikasi eng asosiy hisoblanib, bunda
to‘pni yaxshi tutib turish, panjaning harakati bilan qo‘ldan chiqib ketishi paytida
uning yo‘nalishini o‘zgartirib yuborish mumkin. O‘yinchi to‘pni o‘ng qo‘li bilan
uzatish uchun qo‘lini bukib, uni o‘ng yelkasiga shunday yaqinlashtirishi lozimki,
27

bunda uning o‘ng qo‘li to‘pni orqasidan, chap qo‘li esa uni old-past tomonidan
tutib turishi, tirsaklar pastga tushirilgan bo‘lishi lozim. Basketbolchi o‘ng qo‘lini
to‘g’rilay turib, chap qo‘lini pastga tushiradi va panjaning keskin harakati bilan
to‘pni kerakli tomonga uzatadi.
Unutmangki, ushbu to‘p uzatish texnikasi eng tez uslub hisoblanib, u
raqibining savatiga yaqinlashishga yordam beradi. To‘pni sherigingizning ko‘krak
qismiga uzatishga harakat qilsangiz, uni ilib olishga qulaylik yaratgan bo‘lasiz.
To‘pni sherigingizga faqat u kutib turgandagina uzating. Agar sherigingiz
qarshingizdan yugurib kelayotgan bo‘lsa, unga to‘pni aniq qilib sekingina uzatib
qo‘ya qolganingiz ma’qul.
To‘pni yuqoridan bir qo‘llab uzatishda qo‘lni to‘g’ri, orqaga va yuqoriga
ko‘tarib uzatiladigan tomonga qaratish hamda chap yon bilan turib „kryuk“ usulini
amalga oshirish lozim. Buning uchun, avval, qo‘llarni to‘g’rilab pastga tushirib,
to‘pni uzatadigan qo‘lning kaftiga o‘tkaziladi, yon tomondan doira hosil qilib,
boshni orqa tomonga ko‘tarib, panjani keskin bukib, to‘pni sherigiga uzatadi.
To‘pni pastdan bir qo‘llab uzatish himoyachi to‘pning yo yuqoridan yoki yon
tomonidan uzatilishiga to‘sqinlik qilayotganda,
ko‘pincha, uzatishdan boshqa iloj qolmagan paytlarda
qo‘llaniladi. To‘pni maydonga urib uzatishlar
o‘yinchining bir joyda turgan paytlarda, bir qo‘l bilan
bajariladi. U himoyachilar juda yaqin bo‘lgan paytlarda
qo‘l keladi. Bunda to‘pni to‘satdan urib himoyachining
tayanch oyog’i yonidan maydonga yo‘naltiriladi.
Shuningdek, to‘pni bir qo‘l bilan orqaga uzatish, to‘pni
polga yaqin olib yurishda oldinga va orqaga uzatishlar ham mavjud, lekin bu
usullar maktab dasturida ko‘rsatilmagan.
To‘pni olib yurish . Yerga to‘xtatmasdan urib yurish, yugurish usuli o‘ziga
xos texnikaga ega. Bu usul qo‘lida to‘pi bor basketbolchining harakat qilishida
qo‘llaniladigan asosiy texnikasi hisoblanadi. To‘pni yerga urib yurish texnikasi
28

shundan iboratki, basketbolchi maydondan sapchib-sakrab chiqayotgan to‘pni
keng yoyilgan barmoqlari bilan kaftini silkitib yana qayta yerga uradi.
Ammo to‘pning ustidan shapillatib urmaslik lozim.To‘pni yerga urib yurish
va yugurishda gavda biroz oldinga to‘g’ri engashgan, oyoqlar bukilgan, bosh
to‘g’ri tutilgan holatda bo‘lishi, qo‘l himoyachidan nariroq bo‘lishi kerak.
To‘pni yerga urib yurishga o‘rganishda to‘pga qaramay yurishga harakat
qilinadi. Shuningdek, to‘pni yerga urib yurishda o‘ng va chap qo‘l bilan uni bir
baland, bir past sakratib, almashtirib yurishning ham ahamiyati katta. Chap qo‘l
bilan to‘pni yerga urib yurishda o‘ng oyoq yarim qadam ilgariroq yuradi. To‘pni
har qadamda urib olib yurishni o‘rganib bo‘lgandan so‘ng to‘pni yerga urib asta
yugurib olib yurishga o‘rganish lozim. Ikkita to‘pni baravariga yerga urib yurishni
ham sinab ko‘ring va o‘rganing.To‘pni yerga urib yurishda yo‘nalishni, tezlikni,
sakrash balandligini o‘zgartirib yurishlar, to‘pni orqadan va oldindan o‘tkazish
hamda to‘pga qaramay yurishlar himoyachining kutilmagan to‘siqlaridan o‘tib
ketishga yordam beradi. Bundan tashqari, agar to‘p chap qo‘l bilan yerga urib
yurilsa, o‘ng oyoq bilan oldinga qadam tashlanadi, to‘p pastga-oldinga, o‘ngga urib
yurilsa, o‘ng qo‘l bilan yo‘nalishni o‘zgartirib yuriladi.Basketbolda ko‘proq ikki
xil usul qo‘llaniladi: to‘pni yuqoriroq va pastroq sapchitib yerga urib yurish.
To‘pni me’yorida o‘rtacha yerga urib yurish basketbolchining asosiy turishidan
boshlanadi. U qo‘lini bukib, barmoqlarini keng yozib, erkin holatda to‘pni yerga
uradi, shunda sakrab chiqqan to‘pni yana barmoqlari bilan tutib oladi.
To‘pni past olib yurish—past turib, oyoqlar
tizzadan bukilib, to‘pni tez-tez yerga urib yurish orqali
bajariladi. Bu usulni qo‘llashning qulayligi shundaki,
bunda birdaniga tezlikni o‘zgartirib, sherikni
chalg’ituvchi harakatlar qilib, to‘g’ridan-to‘g’ri raqib
jamoaning halqasiga chiqish mumkin Savatga to‘p
tashlash . Bir jamoa o‘yin davomida o‘rtacha hisobda
savatga 60 marta to‘p tashlashi aniqlangan. Lekin barcha tashlangan to‘plar
29

mo‘ljalga aniq yetib boradi, deb bo‘lmaydi, shuning uchun to‘pni mo‘ljalga to‘g’ri
va aniq tashlashga sabr-qanoat bilan o‘rganish lozim.
To‘p tashlashlarning eng ko‘p tarqalgan usullari quyidagicha: ikki qo‘llab
(pastdan, ko‘krakdan, bosh ustidan), bir qo‘llab Ikki qo‘llab pastdan to‘p
tashlashdan ko‘proq qizlar foydalanadilar. Ushbu usulni qo‘llash texnikasi
quyidagicha: oyoqlarni tizzadan bukib, to‘pni ikki qo‘llab ushlab, savatni aniq
mo‘ljalga olib, oyoqlarni to‘g’rilab, qo‘llarni oldinga va yuqoriga ko‘tarib, panjalar
uchidan to‘pni chiqarib (to‘pni o‘ziga qaratib) otiladi. Qo‘llar to‘pning harakatiga
mos ravishda baland va oldinga ko‘tariladi. Oyoq va gavda to‘g’rilanib, oyoq
uchlariga ko‘tariladi (to‘pni otishda sakrashga ruxsat etilmaydi).
To‘pni ikki qo‘llab ko‘krakdan otish asosiy usullardan hisoblanib, o‘yinda
ko‘proq shu usul qo‘llaniladi. Bu usulning qulayligi shundaki, u ko‘proq ikki
qo‘llab ko‘krakdan to‘p uzatishga o‘xshab ketadi. Uning bajarilishi, ko‘pincha,
o‘rta va uzoq masofaga teng. Dastlabki holat — to‘p ko‘krak oldida, bir oyoq
oldinga biroz chiqqan, oyoqlar tizzadan bukilgan bo‘ladi. To‘pning uchishini
ta’minlash uchun birdaniga qo‘llarning harakati bilan oyoq, gavda ham ko‘tarilib
oldinga intilish kerak. Kaft va barmoqlar to‘p otilib chiqishi paytida keng ochiladi.
Shunda to‘pni o‘ziga aylantirib barmoq uchlari bilan tashlash shart.To‘pni bosh
tomondan ikki qo‘llab tashlash usuli. Bu usul bir joyda turib hamda uzoq va o‘rta
masofalardan sakrab hujum qilishda qo‘llaniladi. Bu ham xuddi shu usul bilan to‘p
uzatishdek amalga oshiriladi. Lekin to‘pni otish bajarilayotganda qo‘llar ko‘proq
bukilishi, oyoqlar tizzalardan boshlab tiklanishi va to‘p panjalar bilan siltab
nishonga aniq mo‘ljal olib tashlanishi lozim.To‘pni bir qo‘llab yelkadan otish har
xil masofalardan turib savatga to‘p tashlashning asosiy usulidir. Buni bir joyda,
harakat chog’ida sakrab bajarish mumkin. Basketbolchi asosiy tik turish holatida,
bir joyda turib to‘pni savatga joylashda, oyoqlarni tizzadan to‘g’rilab, qo‘llarni
oldinga-tepaga chiqarib, panja kaftlarini siltab to‘pni uloqtirib yuboradi.To‘p
tashlash bir oyoqda depsinib, sakrab bajariladi. Basketbolchi harakatdagi vaqtda
to‘pni (havoda) tayanch hosil qilmagan holda ushlab, so‘ng bir oyoqni yerga
qo‘yib, ikkinchisi bilan qadam tashlaydi va shu oyog’i bilan depsinib sakrab to‘pni
30

savatga tashlaydi. Shu paytda qo‘l tepaga cho‘zilib, kaft va panjalarni bir tekis
ishlatib, to‘p savatga tashlanadi.To‘pni bir qo‘llab sakrab tashlash.
Bu hozirgi zamon basketbol o‘yinida eng samarali usul hisoblanadi. Uning
bajarilishi barcha masofalardan, ayniqsa, o‘rta va uzoq masofalardan amalga
oshiriladi. Harakatda bo‘lgan o‘yinchi to‘pni ilib olib to‘xtaydi va shu zahoti
ikkala oyoqda depsinib sakrab to‘pni savatga otadi. To‘pni savatga tashlashda
diqqatni bir joyga to‘plab, aniq nishonga olish kerak. Agar to‘pni shitga urib
tushirish mo‘ljali bo‘lmasa, unda halqaning oldingi tomoni mo‘ljalga olinadi.
To‘pni savatga bir qo‘l bilan tepadan tushirishni va qaytgan to‘pni yana qayta
tashlashni bo‘yi baland o‘yinchilar va yaxshi tayyorlangan basketbolchilar
mohirona bajara oladilar.To‘pni olib qo‘yish, tortib olish va urib chiqarish . Bu
usullar to‘pni egallash va qarshi harakat qilish texnikasiga taalluqlidir. To‘pni olib
qo‘yish uchun, avval, o‘zaro to‘p uzatayotgan basketbolchilarning harakatlarini
diqqat bilan kuzatish, to‘pning yo‘nalishini oldindan aniqlash va shunga ko‘ra
joyni tanlash muhimdir. Himoyachi to‘pni olib qo‘yish maqsadida o‘zi ta’qib
qilayotgan hujumchining oldidan keskin chiqishi lozim. Shu paytda oxirgi
qadamni katta qo‘yish, gavda va qo‘llarni to‘pga qaratish kerak.
O‘yin qur’a tashlash va ikkala jamoaning 2 tadan o‘yinchilari markaziy
doirada turishi hamda hakamning o‘rtaga to‘p tashlashidan boshlanadi. O‘yinning
ikkinchi yarmini boshlashda tomonlar o‘rin almashadilar. To‘p savatga tepadan
to‘liq tushib o‘tsa, savatga to‘p tushdi, deb hisoblanadi. Agar to‘p savatga tegib,
tagidan o‘tib tushsa, unday to‘p hisoblanmaydi. To‘p o‘yin paytida savatga tushsa,
jamoa buning uchun 2 ochko oladi. To‘p savatga 6 metr 25 sm masofadagi
chiziqdan tushsa, 3 ochko beriladi. O‘yinchilar to‘pni uzatishi, dumalatishi, bir
qo‘li bilan yerga urib yurishi, savatga tashlashi mumkin. To‘p savatga tushib
bo‘lgandan so‘ng, uni o‘yinga yon chiziqdan kiritilishi qarshi jamoaning bironta
o‘yinchisi tomonidan bajariladi.
II.Bob Basketbol o‘yinida musobaqalarni rejalashtirish
31

2.1 Basketbol m usobaqalarni tashkil qilish va o’tkazish
Musobaqalarni tashkil qilish va o’tkazish.Musobaqalarning ahamiyati Sport
musobaqalari sportchilarning malakalarini oshirishda katta ahamiyatga ega. Ular
jismoniy, texnik, taktik, ruhiy, funksional tayyorgarliklarni aniqlashga va
takomillashtirishga yordam beradi hamda qilinayotgan mehnatni natijasini
ko’rsatadi.
To’g’ri va yaxshi tashkil qilingan musobaqalar katta tarbiyaviy ahamiyatga
ega, chunki musobaqalar faqat jismoniy sifatlargagina (kuchlilik, chidamlilik,
tezkorlik va egiluvchanlik) emas, balki ruhiy-psixologik sifatlarga ham katta ta’sir
ko’rsatadi. Musobaqa davrida sportchilarning tashkilotchilik, o’zini tuta bilishlik,
jamoa maqsadini o’z maqsadidan yuqori qo’ya olishlik kabi yana bir qancha
sifatlari ham takomillashadi.Musobaqalarda qatnashuvchilar avvalombor, tajriba
almashadilar, murabbiylar esa yangi trenirovka usullarini sinovdan o’tkazish
imkoniyatiga ega bo’ladilar. Shuningdek, sport musobaqalari sport turlarini targ’ib
qilishning eng yaxshi va hammabop shakllaridan hisoblanadi.
Musobaqalarning turlari
Musobaqalar qo’yilgan vazifalargagina qarab: birinchiliklar yoki
chempionatlar, kubok musobaqalari, qisqartirilgan, baravarlashtirilgan,
klassifikasiya va saralash musobaqalari, match va o’rtoqlik uchrashuvlar kabi
turlarga bo’linadi.Birinchiliklar yoki chempionatlar eng katta musobaqalardan
bo’lib, ularda kollektiv, tuman, shahar, respublika chempioni degan faxriy unvon
beriladi. Ular yilda bir marta o’tkaziladi. Birinchilik g’oliblari oltin, kumush va
bronza medallari bilan mukofotlanadilar.
Kubok musobaqalari “yutkazgan chiqib ketish” prinsipida o’tkaziladi. Bu
musobaqalar ko’p vaqt talab qilmaydi va ko’p qatnashuvchilarni jalb qilish
imkonini beradi.Qisqartirilgan musobaqalar (blis turnirlar)da ko’p jamoalar
qatnashganlari holda bir kunda o’tkaziladi. Buning uchun o’yin vaqti 30
daqiqagacha qisqartiriladi. Bunday musobaqalar mavsumning ochilishiga yoki
bayramlarga bag’ishlab o’tkaziladi.
32

Baravarlashtirilgan musobaqalar tayyorgarligi har xil bo’lgan jamoalar orasida
o’tkaziladi. Jamoalarning qiziqishini saqlab qolish uchun kuchsizrok jamoaga
oldindan yoki uchrashuv tamom bo’lgandan so’ng qo’shimcha ochkolar beriladi.
Klassifikatsiya musobaqalari jamoalarning (o’yinchilarning) tayyorgarligini
aniqlash, sport klassifikasiyasining razryad talablarini bajarish maqsadida
o’tkaziladi.Saralash musobaqalari tayyorgarligi eng yaxshi jamoalarni
(o’yinchilarni) aniqlab, keyingi yirik musobaqalarda qatnashtirish uchun
o’tkaziladi.
Match uchrashuvlari musobaqalar kalendarida ko’zda tutilgan va an’anaviy
hisoblanadi. Uchrashuvlarda ikki va undan ortiq jamoalar qatnashishi mumkin.
Musobaqalarning bunday turlari alohida shaharlar, viloyatlar hamda chet davlatlar
orasida do’stlik munosabatlarining rivojlanishiga yordam beradi.
O’rtoqlik uchrashuvlari bo’lajak musobaqalarga va sport trenirovkasining ba’zi
bir bo’limlari bo’yicha tayyorgarlikni aniqlash maqsadida ayrim jamoalar o’rtasida
o’tkaziladi.
Musobaqa o’tkazish sistemalari
Musobaqa paytida hamma jamoalarga g’alaba uchun kurashishga bir xil sharoit
yaratib berish va g’oliblarni haqiqiy natijalar asosida aniqlash kerak.
Musobaqalarni o’tkazish sistemalari har xil bo’lishi mumkin. Lekin u yoki bu
sistemalarni tanlashda quyidagi sharoitlarni hisobga olish lozim:
a) musobaqa oldida turgan vazifalarni ;
b) musobaqa o’tkazish sharoitlarini;
v) qatnashuvchi jamoalarning sonini;
g) o’tkazilayotgan musobaqaning turlarini;
d) qatnashuvchilarning sport tayyorgarligi va ishlab chiqarishda bandligini;
e) musobaqa o’tkazish joylarining bandligi, soni va hududiy joylashuvini.
Umuman olganda sport o’yinlari musobaqalarini O’tkazish amaliyotida asosan
ikkita (chiqib ketish va aylanma) sistema qo’llaniladi.
Bu ikki sistemaning qo’shilishi natijasida uchinchi – aralash sistema paydo
bo’ladi.
33

Chiqib ketish sistemasi bo’yicha musobaqalar o’tkazish. Bu sistema bo’yicha
musobaqalar o’tkazilganda uchrashuvda yutqazgan jamoa keyingi uchrashuvlarda
qatnashmaydi. Natijada musobaqa oxirida biror marta ham yutqazmagan jamoa
qoladi. Ana shu jamoa g’olib hisoblanadi. Oxirgi (final) uchrashuvda g’olib
jamoaga yutqazgan jamoa ikkinchi hisoblanadi. Bu sistemaning afzalligi shundaki,
agar 64 jamoa bilan aylanma sistema bo’yicha musobaqao’tkazish uchun 63
kalendar kuni talab qilinadigan bo’lsa, chiqib ketish sistemasi bo’yicha esa faqat 6
kalendar kunining o’zi kifoya. Lekin u bir qator kamchiliklarga ham ega. Bu
sistema barcha jamoalarning haqiqiy o’yinlarini aniqlash imkonini bermaydi va
shu usul qo’llanilganda aksariyat jamoalar juda kam uchrashuvlarda qatnashadi.
Birorta kuchli jamoa birinchi kunning o’zida mag’lubiyatga uchrab,
musobaqalardan chiqib ketishi mumkin. Chiqib ketish sistemasi bo’yicha
o’tkazilgan musobaqalarda hamma uchrashuvlar biror jamoaning g’alabasi bilan
tugallanishi lozim.
Aylanma sistema. Musobaqalar aylanma sistemada o’tkazilganda hamma
jamoalar bir-birlari bilan bir, ikki yoki undan ham ko’proq uchrashib chiqishlari
mumkin. Pirovardida butun musobaqa davomida eng ko’p ochko to’plagan jamoa
g’olib chiqadi.Aylanma sistema eng takomillashgan sistema hisoblanadi. Chunki u
faqat birinchi o’rinni egallagan jamoanigina aniqlab qolmay, balki musobaqada
qatnashayotgan hamma jamoalarning tayyorgarligiga qarab munosib o’rinlarni
aniqlab beradi. Bu sistema qatnashuvchilardan katta tayyorgarlikni va
basketbolchilarning butun musobaqa davrida yuqori sport formasida bo’lishlarini
talab qiladi. Aylanma sistemaning salbiy tomoni – musobaqa o’tqazish uchun ko’p
vaqt talab qilishidir. Vaqtdan yutish uchun jamoalarni bir nechta guruhlarga bo’lish
mumkin.Aralash sistema. Musobaqalarni aralash sistemada o’tkazilganda
uchrashuvlarning bir qismi aylanma, ikinchi qismi esa chiqib ketish sistemasida
o’tkaziladi. Bu usul musobaqalarda qathashayotgan jamoalar soni ko’p hamda ular
bir birlaridan hududiy jihatdan uzoqda joylashganda qo’llaniladi. Bunda hamma
jamoalar zonalarga va guruhlarga bo’linadi.
34

Musobaqalar zonalarda va guruhlarda chiqib ketish bo’yicha o’tkazilsa, final
musobaqalari esa aylanma sistemasi bo’yicha o’tkazilishi mumkin va aksincha.
Musobaqa nizomi
Musobaqalarni yuqori saviyada o’tkazish ularni tayyorlash darajasi qanday
bo’lganligiga bevosita bog’liqdir. Tayyorgarlik ishlariga hujjatlarni tayyorlash
(ishlab chiqish), musobaqa o’tkaziladigan joylarni tayyorlash, qatnashuvchi
jamoalar bilan ish olib borish va shu kabilar kiradi. Har bir musobaqaga
tayyorgarlik unga nizom tuzish bilan boshlanadi. Nizom musobaka o’tkazishda
asosiy hujjat bo’lib hisoblanadi. U yoki bu tashkilot Nizomni oldindan aniq bilishi,
unga o’quv-trenirovka ishlarini to’g’ri rejalashtirishiga yordam beradi. Shuning
uchun Nizomni o’z vaqtida qatnashuvchi tashkilotlarga oldindan yuborishlari o’ta
zarur.
Nizom musobaqani o’tkazuvchi sport tashkiloti tomonidan tuziladi, hamda
quyidagilarni ifodalaydi:
1. Musobaqaning maqsadi va vazifalari. Ular quyidagilardan iborat bo’lishi
mumkin:
a) o’quv-trenirovka ishlarining yakunini tekshirish;
b) basketbolchilarning tayyorgarligini tekshirish va kuchlilarni aniqlash;
v) sportchilarning sistemali ravishda trenirovka qilishga va sport mahoratlarini
oshirishga bo’lgan qiziqishlarini oshirish;
g) basketbol o’yinini omma o’rtasida keng yoyish va boshqalar.
2. Musobaqalarni o’tkazish joyi va vaqti. Musobaqa o’tkaziladigan shahar
(baza) ko’rsatiladi va kunlari belgilanadi.
3.Musobaqani boshqarish. Musobaqani tashkil qiluvchilar qaysi tashkilotligi,
rahbarlari, hakamlar hay’ati va ularni tasdiklovchi tashkilot ko’rsatiladi;
4. Musobaqalarda qatnashuvchi tashkilotlar va sportchilar. Musobaqada
qatnashuvchi jamoalar soni va nomi ko’rsatiladi; talabnoma (zayavka)ga
kiritiladigan qatnashuvchilarning ko’pi bilan qancha bo’lishligi, ya’ni soni, yoshi
va ularni malakasi belgilanadi.
35

5. Musobaqalarni o’tkazish shartlari. Qur’a tashlash vaqti, joyi va uning asosiy
prinsiplari (tamoyillari) ma’lum qilinadi. Musobaqa qaysi o’yin sistemasi
(aylanma, chiqib ketish, aralash) bo’yicha o’tkazilishi ko’rsatiladi.
6.Norozilik (protest)larni taqdim etish shartlari va ularni ko’rib chiqish tartibi.
7. Jamoalarni va qatnashuvchilarni mukofotlash. G’olib jamoa va
sovrindorlarni mukofotlash, estaliklar taqdim qilish ko’rsatiladi.
8.Jamoalarni qabul qilib olish. Agar musobaqalar sportchilarning doimiy turar
joylarida o’tkazilmasa, u holda mablag’ ajratuvchi tashkilot, kelish va ketish
muddatlari, joylashtirish hamda ovqatlantirish qanday tashkil etilishi ko’rsatiladi.
9. Talabnoma (zayavka)ni va qayta talabnomani taqdim etish turlari va vaqti,
jamoalar va qatnashuvchilarni rasmiylashtirish (pasport, reyting daftarchasi,
klassifikasiya bileti, talabalik guvohnomasini taqdim qilish) tartibi.
Musobaqa qatnashchilarining kiyimi. Musobaqaga qatnashchilar toza, oq
rangli dazmollangan sport kiyimidagina qo’yiladi.Erkaklar (bolalar va yigitlar)
kiyimi shim yoki kalta ishton, tenniska yoki mayka va oyoq kiyimidan iborat;
ayollar (qiz bolalar va qizlar) kiyimi ko’ylak, yubka yoki kalta ishton, tenniska
yoki engi kalta ko’ylak va oyoq kiyimdan iboratdir. Oyoq kiyimi poshnasiz
bo’lishi lozim. Musobaqalardagi partiyalar soni. Erkaklarning yakkama-yakka va
juftma-juft uchrashuvlari musobaqa haqidagi nizomga qarab uchta yoki beshta
partiyadan iborat bo’ladi. Yosh bolalar, qiz bolalar, yigitlar, qizlar, ayollar, katta
yoshdagi erkaklar o’rtasidagi musobaqalar va shular orasidagi aralash musobaqalar
uch partiyadan iborat bo’ladi. Bir kun davomida har bir qatnashchi ikkita-uchtadan
ortiq musobaqa o’tkazmasligi va ulardan bittasi yakkama-yakka, qolgan bittasi
yoki ikkitasi juftma-juft bo’lmog’i, shu bilan birga, yakkama-yakka musobaqa
birinchi navbatda o’tkazilmog’i zarur.Yosh bolalar bilan qiz bolalar bir kunda
ikkitadan ortiq musobaqa o’tkazmasligi va ulardan bittasigina yakkama-yakka
musobaqa bo’lmog’i zarur.Yosh bolalar va qiz bolalar orasida o’tkaziladigan
barcha musobaqalarda ikkinchi partiyadan keyin majburiy 10 minutli tanaffus
beriladi.Qatnashchilarning razryadlari. Musobaqalarda ishtirok etuvchi barcha
36

sportchilar yagona umumittifoq sport klassifikatsiyaga mos ravishda sport
razryadlari bo’yicha ajratiladi.
Yuqori razryadli sportchi navbatdagi quyi razryadli sportchilar orasidagi
musobaqalarga konkursdan tashqari qatnashishi mumkin, xolos. Natijasi butun
komandaga yoziladigan komandalararo musobaqalarda har xil razryadli o’yinchilar
qatnashaveradilar.
Sudyalar kollegiyasi
Sudyalar kollegiyasi musobaqa o’tkazayotgan tashkilot tomonidan belgilanadi.
Kichikroq masshtabdagi musobaqalar bosh sudya, bosh sudyaning (musobaqa
o’tkaziladigan joylardagi) muovinlari, minoradagi sudyalar, bosh sekretar va
musobaqa o’tkazilayotgan joylardagi sekretarlarni o’z ichiga olgan sudyalar
kollegiyasi tomonidan o’tkazilishi mumkin.
Har bir uchrashuvni (o’yinni) minoradagi sudya boshqaradi.
Bosh sudya. Bosh sudya musobaqaning qoida va nizomga muvofiq ravishda
o’tkazilishiga javob beradi.
Bosh sudyaning vazifasi quyidagilardan iborat:
- musobaqa o’tkaziladigan joyning tayyorligini va uning musobaqa davomida
yaxshi holatda turishini nazorat qilib turish;
- qatnashchilar orasida chek tashlash o’tkazish, uchrashuvlar jadvalini
tasdiqlash;
- sudyalar kollegiyasining ishiga rahbarlik qilish, musobaqa davomida
vujudga keladigan barcha masallarni uzil-kesil hal qilish, shikoyat arizalarini
tekshirib, ariza berilgan kunning o’zidayoq qaror chiqarish;
- musobaqa natijalarini va yakunlarini tasdiqlash;
- o’tkazilgan musobaqalar haqida hisobot berish.
Bosh sudya quyidagi huquqlarga ega:
- o’z vazifalarini o’tay olmayotgan, musobaqa tartib-qoidalarini buzgan
sudyalarni o’z vazifalaridan chetlatish;
2.2 Basketbol o‘yinida musobaqa jadvallarini tuzish
37

Qo‘yilgan vazifalarga qarab musobaqalarni asosiy va yordamchi
musobaqalarga bulish mumkin.Yagona sport klassifikatsiyasi talablariga muvofiq
tashkil etiladigan va natijalarga ko‘ra sport klassifikatsiyasi belgilanadigan hamda
g‘olib yoki chempion degan nom beriladigan musobaqalar asosiy musobaqalarga
kiradi.
Musobaqalarning asosiy turi – kalendar musobaqalar bo‘lib, ular sport
tadbirlarining yagona kalendar rejasida nazarda tutiladi va tasdiqlangan nizomga
muvofiq ravishda o‘tkaziladi.
Quyidagilar musobaqalarning asosiy turlariga kiradi:
 birinchilik yoki chempionatlar;
 kubok musobaqalari;
 saralash musobaqalari.
Birinchilik yoki chempionatlar eng mas’uliyatli musobaqalar bo‘lib, ularning
natijalari bo‘yicha g‘olib jamoaga chempion nomi beriladi. Musobaqalarni tashkil
etishning bu turi jamoalar kuchini ob’ektiv baholashga, olib borilayotgan o‘quv -
mashq ishining sifatini taqqoslashga imkon beradi.
Kubok musobaqalari musobaqalarga juda ko‘p jamoalarni jalb etish va
g‘olibni nisbatan qisqa muddatlarda aniqlash maqsadida o‘tkaziladi. Kubok
musobaqalari eng yaxshilarni izchillik bilan tanlab olish printsipi bo‘yicha
o‘tkaziladi.
Saralash musobaqalari keyingi bosqichda qatnashish uchun eng kuchli
jamoalarni aniqlash maqsadida o‘tkaziladi.
Musobaqalarning yordamchi turlariga quydagilar kiradi:
 nazorat uchrashuvlari;
 o‘rtoqlik uchrashuvlari;
 ko‘rgazmali uchrashuvlar;
 qisqartirilgan musobaqalar.
Nazorat uchrashuvlari jamoalarni bo‘lajak musobaqalarga tayyorlash va
ularning tayyorgarligini tekshirish maqsadida o‘tkaziladi.
38

O‘rtoklik uchrashuvlari o‘quv-mashq maqsadlarida yoki an’anaviy
musobaqalar planida o‘tkaziladi.
Ko‘rgazmali uchrashuvlar sport o‘yinini ommalashtirishga va sport
mahoratini ko‘rsatishga xizmat qiladi.
Qiskartirilgan musobaqalar bir necha soat mobaynida o‘tkaziladi. Ular,
odatda, bayram kunlariga va sport mavsumining ochilishi yoki yopilishiga
rejalashtiriladi.
Bunday musobaqalarning o‘tkazilishini tezlashtirish uchun o‘yin vaqti
qisqartiladi. Qisqartarilgan musobaqalarning dasturi faqat o‘yin o‘tkazishni emas,
balki o‘yinchilarning texnik yoki jismoniy tayyorgarligiga doir musobaqalarni ham
o‘z ichiga olishi mumkin.
Jamoa harakatlarni takomillashtirish mashqlari va o‘yinlarida shaxsiy
pressing dastlab orqasidan o‘yinga kiritilayotganda shaxsiy pressing maydonning
yarmida qo‘llaniladi. So‘ng bu usulni qo‘llash onlari sistemali osha boradi va
nihoyat, uni har bir to‘p yo‘qotilgandan keyin qo‘llash vazifasi bajariladi. Butun
maydon bo‘ylab shaxsiy pressingni qo‘llash mashqlari ham xudi shunday yo‘l
bilan qiyinlashtirilib boraveriladi.Basketbolchilarning psixologik tayyorgarligi ham
shaxsiy pressingni egallashda xalqiluvchi ahamiyatga ega. Shaxsiy himoyani
takomillashtirish jarayoning oxirgi vazifasi ana shu himoyaning variantlarini
maqsadga muvofiq qo‘llay bilishdir. Shu maqsadda qo‘llaniladigan mashq va o‘yin
variantlari murabbiyning ko‘rsatmasi bilan ma’lum vaziyatlardan so‘ng yoki
uchrashuvda kuchlar nisbatining o‘zgarishiga qarab almashtirib turiladi.
O‘yin sistemalarini tuzish tartibi
Musobaqani ikki sistemada: davrali sistema, yutkazgandan keyin o‘yin dan
chiqib ketiladigan sistemada o‘tkazish mumkin.
Davrali sistema
Musobaqaning davrali sistemasida har bir jamoa, agar musobaqa bir davrali
o‘tkazilsa, bir-biri bilan bir marta, agar musobaqa ikki davrali o‘tkazilsa, ikki
marta uchrashishi kerak. O‘yinning bunday sistemasi musobaqalashuvchilar
kuchlari nisbatini ancha ob’ektiv belgilashga va kuchli jamoa ni aniqlashga imkon
39

beradi, bunda musobaqaning umumiy yakunidagi tasodifiylik elementi ma’lum
darajada bartaraf qilinadi. Bu sistema musobaqani ikki davrali qilib o‘tkazish eng
tug‘ri hisoblanadi.Davrali sistemada musobaqa ishtrokchilarining barcha o‘rinlari
to‘plangan ochkolar soniga qarab aniqlanadi. O‘tkazilgan barcha o‘yinlar natijasida
eng ko‘p ochko olgan jamoa (yoki sport jamoasi g‘olib hisoblanadi . Bir yoki bir
necha jamoa larda ochkolar teng bo‘lib qolganda g‘olibni aniqlash uchun
musobaqa tartibida qandaydir qo‘shimcha ko‘rsatkichlar yoki tadbirlar (masalan,
shu jamoalar o‘rtasida qushimcha o‘yin yoki shu jamoalar o‘rtasidagi avval
o‘ynalgan o‘yin natijalari, yoki kiritilgan yoki o‘tkazib yuborilgan to‘plar nisbati)
nazarda tutilgan bulishi kerak.
Davrali sistema bo‘yicha o‘ynash tartibida qur’a tashlash bilan musobaqada
qatnashuvchi jamoa larning raqamlari aniqlanadi. Jamoa larning aniqlangan
raqamlari asosida o‘yinlar jadvali tuziladi.Musobaqalar bir davrali qilib
o‘tkazilganda o‘yin bir-biri bilan bellashuvchi ikki jamoa dan daslabkisining
maydonida o‘tkaziladi. Agar musobaqada ikki davra nazarda tutilgan bo‘lsa,
ikkinchi o‘yin keyingi jamoa maydonida o‘tkazilishi kerak.Davrali sistema
bo‘yicha utkaziladigan o‘yin lar taqvimini ikki usul bilan tuzish mumkin.
Birinchi usul. Musobaqada ishtirok etuvchi jamoalar soniga qarab, jamoa
larning umumiy soniga yaqin bo‘lgan toq son olinadi va unga muvofik ravishda
vertikal chiziqlar o‘tkaziladi. Masalan 6 ta jamoa bo‘lganda unga (6 soniga) yaqin
bo‘lgan toq son 5 bo‘ladi. Demak, 5 ta vertikal chiziq o‘tkazish zarur. Jamoalar
soni 10 ta bo‘lganda, unga yaqin son 9, demak 9 ta vertikal chiziq o‘tkazilgan
bulishi kerak va xokazo.
Vertikal chiziqlarning ostida va ustidan, pastdan boshlab chapdan o‘nga
qaratib, jamoalar raqami ketma-ket tartibda birinchidan musobaqada qatnashuvchi
jamoa larning umumiy soniga eng yaqin bo‘lgan tok songacha, orada bir chiziq
qoldirib yozib chiqiladi.(10-jadval).Bu raqamlar keyingi raqamlarni grafik tarzda
yozish uchun dastlabki reja hisoblanadi.Birinchi kun o‘yinlar taqvimini tuzish
uchun birinchi raqamdan boshlab vertikal chiziq atrofida, soat strelkasiga qarshi
oshib boruvchi tartibda barcha ishtrok etuvchi raqamlar yozib chiqiladi.
40

Qolgan o‘yin kunlarining taqvimini tuzish uchun vertikal chiziqlar o‘rtasidagi
barcha raqamlar, avval ularning ostiga va ustiga quyilgan raqamlarni hisobga olgan
xolda, ilon izi qilib quyib-chiqiladi. Shuni xam aytish kerakki, raqamlar birin ketin
vertikal chiziqlarning o‘ng tomondan ortib boruvchi tartibda takrorlanib yoziladi.
Shundan keyin ikkinchi va qolgan taqvim kunlarda bellashuvchi jamoa larni
aniqlash uchun har bir vertikal chiziqning chap tomoniga avvalgi taqvim kundagi
barcha raqamlar o‘zgarishsiz o‘tkazilishi kerak. O‘yin texnikasi – basketbolning
rivojlanish jarayonida shakllangan musobaqaning konkret vaziyatlarni eng
muvaffaqiyatli ochishga qaratilgan usullar yig‘indisidir. Basketbol o‘yinni
texnikasini bir tartibda o‘rganish uchun uning klassikafikatsiyadan foydaniladi.
Basketbol o‘yinni 2 bo‘limdan tashkil topgan turli texnik priyomlar yordamida
o‘tkazildi. Bu hujum texnikasi va himoya texnikasi har bir bo‘lim hujum va
himoyadan qo‘llaniladigan texnik priyomlarning guruhlarning tashkil topadi.
Usul gruppalari ularning har xil yo‘llar bilan bajarilishini o‘z ichiga oladi.
Oyoqlarni to‘g‘ri ishlata bilish va chalg‘itish usullari ikkala bo‘limga ham
qarashlidir. Usullarning ayrim bajarish yo‘llari o‘z navbatida bajarilish harakteriga
ko‘ra bir biridan farq qiladi. Masalan usuli bir joyda turib, harakatda bo‘lganda
yoki sakraganda bajarish mumkin.
Hujum texnikasi.
Hujumda qo‘llaniladigan hujum texnikasi texnik priyomlarga to‘pni ilish va
uzatish, uni yerga urib olib yurish, savatga otishlar , chalg‘atishlar kiradi. Ular
maydonda harakat qilish to‘xtalishlar va burilishlar kabi usullar bilan birgalikda
bajariladi. Bu usullarni bajarish eng qulay va mustahkam dastlabki holat
turishidan boshlanadi. Bunda oyoqlar bukilgan, gada bir oz oldinga egilgan,
uning og‘irligi oyoqlarda barobar taqsimlangan, qo‘llar to‘pni olish va ushlab
turish uchun qulay holda ko‘krak oldida bukilgan bo‘lishi kerak. To‘p keng
yoyilgan barmoqlar bilan kaftlarga to‘liq tekizilmagan holda tutib turiladi.
Basketbolchi yurish, sakrash, to‘htash va burilish yordamida maydonda
harakat qiladi. Bu guruhda priyomlarni oyoqlarning to‘g‘ri ishlashiga
asoslanadi.To‘pni ilish bir yoki ikki qo‘llab bajariladi. Bu harakatlar ko‘krak va
41

yelka balandligiga, yuqorilab (boshdan baland) va pastlab (tizzadan past) hamda
dumalab va maydondan sapchib kelayotgan to‘plarni ilishlarga ajratiladi.
O‘rtacha balandlikda kelayotgan to‘pni ikki o‘qllab ilish eng asosiy
usullardan hisoblanadi. Basketbolchi bir oz bo‘shashgan qo‘llarni uchib kelayotgan
to‘pga qarshi to‘g‘irlaydi. Panjalar yarim oysimot ochilgan bosh barmoqlarni bir-
birlariga qarab yo‘naltirilgan, qolganlari esa oldinga yuqoriga qaratib keng
yoyilgan bo‘ladi. To‘p barmoqlarning ichiga tegishi bilanoq basketbolchi uni
mahkam ilib oladi, to‘pning uchish tezligini kamaytiradi. Keyingi harakatlarni
bajarish uchun u qulay holatini egallaydi va qo‘llarini bukib to‘pni gavdaga
yaqinlashtiradi.
To‘pni uzatish asosiy texnik usul hisoblanadi. Uning yordamida
basketbolchilar o‘zaro harakatlarini bajaradilar. O‘yin davomida uzatishning har
xil usullari qo‘llaniladi. O‘yin sharoitiga qarab uzatishlar turli: dastlabki
holatlardan bir joyda turib harakatda sakrab; har hil harakatlarda yaqin
masofaga, uzoq masofaga, past va yuqori troyektoriya bilan yo‘nalish bo‘yicha
maydonning eni, bo‘yi, diognali bo‘ylab bajarilishi mumkin. Ikki qo‘llab
ko‘krakdan va yuqoridan to‘p uzatish usullari zamonaviy basketbolda ko‘proq
ishlatiladi. Ko‘krakdan ikki qo‘llab to‘p uzatish yaqin va o‘rta masofadda
bajaradigan o‘zaro harakatlari paytida qo‘llaniladi. Uni bajarish uchun basketblchi
turish holatida to‘pni ko‘krak oldida tutib turadi. Qo‘llar bukilgan, tirsaklar
pastga tushirilgan bo‘ladi. Barmoqlar joylashtirilgan, bosh barmoqlar bir-birlariga
qolganlari esa yuqoriga-oldindan qaratilgan bo‘lishi lozim. To‘pni uzatish
qo‘llarning pastki-gavdaga, yuqoriga qarab dastlabki dira bo‘ylab ajariladigan
harakati bilan bajariladi. SHundan so‘ng qo‘llar tez oldinga qarab to‘g‘irlanadi.
Uzatish panjalarining faol harakatlari bilan yakunlanadi. To‘pni yo‘nalish tezligini
oshirish uchun basketbolchi oyoqlarni to‘hrilashi yoki qadam qo‘yishi
mumkin.O‘yinning yakuniy natijasi savatga otiladigan to‘plarning aniqligi bilan
bog‘liq Ular har xil: yaqin (3 metrdan ortiq) masofalarda bajariladi.
Xulosa
42

Xulosa qilib shuni ta’kidlash kerakki, basketbol jamoalariga sharoitlar yaratib
berish, basketbolning hozirgi zamon talablariga mos keladigan moddiy texnik
bazasini yaratish, milliy usto murabbiylar maktabini yaratish basketbolning yangi
qonuni va oidalari deyarli hamma maktablarda , o’rta maxsus bilim yurtlariga va
ayniqsa, oliy o’quv yurtlarida yetkazish va shu asnoda jamoalarni tayyorlash
birinchi o’rinda turibdi. Buning uchun o’zbekcha adabiyotlar, darsliklar, uslubiy
qo’llanmalar, uslubiy tavsiyanomalar, ilg’oir ustoz murabbiylarning ish
tajribasidan namuna keltirib jamoa tayyorlab borish bugungi kunda O’zbekiston
basketbolini yanada pog’onaga ko’tarish kabi vazifalarni bajardi. Buning uchun
har bir mutaxassis o’zlarining ishlarini mukammaal reja asosida tashkil qilishlari
kerak bo’ladi. Umuman basketbolda o’yinchilarni tanlovda jamoalarni o’yinlarini
nazorat qilib borish, baland bo’yli o’yinchilarni izlash kabi ishlarni amalga
oshirish lozim. Uning chekkasi marra chizig’ining ichki chizig’idan 5,8 metr
masofada bo‘lishi va uzunligi 3,6 metr bo‘lishi kerak. Uning o‘rta nuqtasi ikkita
so‘nggi chiziqning o‘rta nuqtasini birlashtirgan xayoliy chiziqda bo‘lishi
kerak.Cheklangan joylar to‘rtburchaklar shaklida maydonchada belgilangan va
chekka chiziqlar, kengaytirilgan erkin otish chiziqlari va so‘nggi chiziqlardan kelib
chiqqan chiziqlar bilan chegaralangan bo‘lishi kerak.Uning chekkalari so‘nggi
chiziqlarning o‘rta nuqtasidan 2,45 metr masofada va kengaytirilgan erkin otish
maydonining tashqi chetida tugashi kerak.Ushbu chiziqlar, so‘nggi chiziqlar
bundan mustasno, cheklangan maydonning bir qismidir. Cheklangan joylarning
ichki qismi bitta rangga bo‘yalgan bo‘lishi kerak.Uch ochko to‘plash maydoni
maydonning barcha qavatlari bo‘lishi kerak, faqat raqib savati yaqinidagi maydon
bundan mustasno; cheklangan va so‘nggi chiziqlarga perpendikulyar ravishda
cho‘zilgan ikkita parallel chiziq bilan, shu jumladan tashqi tomoni sensorli
chiziqlarning ichki chetidan 0,9 metr masofada.Darvoza 6,75 metr radiusga ega
bo‘lishi kerak, u raqib savati markazining ostidagi qavatdagi nuqtadan darvozaning
tashqi chetiga qadar o‘lchanadi.
43

Foydalanilgan adabiyotlar va internet manbalari
1.O’zbekiston Respublikasi Qonunlari.
1. Jismoniy tarbiya va sport tugrisidagi Uzbekiston Respublikasi Konuniga
uzgartirish va kushimchalar kiritish xakida 473- modda .
2. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni, 05.03.2018 yildagi PF-5368-
son “Jismoniy tarbiya va sport sohasida davlat boshqaruvi tizimini tubdan
takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida”
3. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni, 24.01.2020 yildagi PF-5924-
son “O’zbekiston Respublikasida jismoniy tarbiya va sportni yanada
takomillashtirish va ommalashtirish chora-tadbirlari to’g’risida”
4. 7 iyun. 2022 g. — «Davlat sport -ta’lim muassasalari faoliyatini m utlaqo yangi
tizim asosida tashkil qilish chora-to’g’risida»gi Prezident qarori (PQ–268-son, )
5. 6 iyun. 2022 g. — Sport maktablarida o’quvchilarni qabul qilish va
tayyorlash bo’yicha PQ-201-son qarori
6. « Sport kurashlarining Olimpiya turlarini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari
to’g’risida»gi Prezident qarori (PQ–336-son, 29.07.2022 y.)
7. 21 apr. 2022 g. Uzbekiston Respublikasini « Jismoniy tarbiya va sport
to’g’risidagi » gi konun 2015 yil 4 sentyabr, O’RQ-394-son .
8. 24 yanv. 2020 g. Farmoni . O’zbekiston Respublikasida jismoniy tarbiya va
sportni yanada Prezidentining 2020 yil 24 yanvardagi PF- 5924 -son Farmoniga
9. Prezidentning 11.04.2022 yildagi “Mahallalarda yoshlarni ommaviy sportga
jalb qilishni yangi bosqichga olib chiqish chora-tadbirlari to’g’risida”gi PQ-
201 -son qarori qabul qilindi.
Asosiy adabiyotlar
1. Arjan Egges, Arno Kamphuis, Mark Overmars “Motion in Games” First
International Workshop, Utrecht, MIG 2008. 236 s.
7. Jukov M.N. — M.: Podvijno’e igro’: Ucheb. dlya stud. ped. vuzov. Izdatelskiy
sentr «Akademiya» 2000. - 160 s.
45

8. Nurimov R.I. “Futbol” darslik T, O’zDJTI 2005 y.
9. Ayropetyans L.R. “Basketbol” Uchebnik. T, UzGosIFK 2006 g.
10. Rasulov O.T. “Basketbol” Darslik. Toshkent 1998 y.
11. Pavlov SH., Abduraxmanov F., Akromov J. “Gandbol” darslik. T, O’zDJTI
12. Nigmanov B.B, Xo’jaev F, Raximqulov K.D “Sport o’yinlari va uni o’qitish
metodikasi” o’quv qo’llanma Ilm-Ziyo nashriyoti Toshkent 2011 y.
4.Qo’shimcha adabiyotlar
13. Mirziyoev SH.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga
quramiz.Toshkent “O’zbekiston” – 2017 y.
14. SH.Mirziyoev Erkin va farovon demokratik O’zbekiston davlatini birgalikda
barpo etamiz. “O’zbekiston” NMIU, 2016 y.
15. Xo’jaev F, Murodov M, Mirsolixov.S. Xalq milliy o’yinlari 1-qism. Toshkent
-

5.Internet saytlari
27. www.tdpu.uz
28. www.pedagog.uz
29. www.edu.uz
30. http://ziyonet.uz — Ziyonet axborot-ta’lim resurslari portal
31.https://parliament.gov.uz
32.https://lex.uz
46

Basketbol o’yini maydon va jixoz o’lchamlari kurs ishi

Купить