Basketbol o‘yini xujum o‘yini texnikasi va taktikasi - Физическая культура - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	30000UZS
Размер	2.2MB
Покупки	0
Дата загрузки	10 Март 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Физическая культура

Продавец

G'ayrat Ziyayev

Дата регистрации 14 Февраль 2025

122 Продаж

Basketbol o‘yini xujum o‘yini texnikasi va taktikasi

Купить

Basketbol o ‘ yini xujum o ‘ yini texnikasi va taktikasi
Mundari ja:
Kirish………………………………………………………………………… .. … 2
ASOSIY QISM
1.1. Basketbol o ‘ yinida xujum texnikasi va taktikasi ….. …… …. …… … ….….6
1.2. Basketbolchilarda xujum texnikasi va taktika sini shakillantirish…….. 14
1.3. Basketbol jamoasiga xujum taxnikalarini o‘rgatish………………..……26
Xulosa………………………………………………………………………….... .32
Foydalanilgan adabiyotlar……………………………………………………. .. . 34
2

Kirish
Prezident Shavkat Mirziyoyev sportni ommalashtirish va iqtidorli
sportchilarni tayyorlash chora-tadbirlar dasturini qabul qildi. Olimpiya va
Paralimpiya o’yinlariga O’zbekiston sportchilarini tayyorlashning ustuvor
vazifalari etib quyidagilar belgilansin:
Sport ta’limi tizimini tubdan takomillashtirish va raqamlashtirish, olimpiya
va paralimpiya dasturlariga kiritilgan sport turlari bo’yicha yuqori natijador va
olimpiya sportchilar zaxirasini yaratish, litsenziyalar sonini sezilarli darajada
ko’paytirish;
Olimpiya va Paralimpiya o’yinlarida ishtirok etish uchun talabgorlar orasida ayol
sportchilar ulushini oshirish, O’zbekiston sportchilari o’rtasida gender tenglikni
ta’minlash;
Sport bazalari va inshootlarining moddiy-texnik bazasini mustahkamlash,
zamonaviy standartlarga javob beradigan yangi sport obyektlarini barpo etish,
ulardan maqsadli va samarali foydalanish;
Sport musobaqalari «tuman—viloyat—respublika» zanjiri asosida tashkil
etilishi belgilandi. Birlamchi saralash bosqichidan o’tmagan sportchilar viloyat va
respublika bosqichida ishtirok etmaydi;
Milliy terma jamoalarga barcha bosqich musobaqalarida ishtirok etib g’olib
yoki sovrindor bo’lgan yoshlar saralab olinadi;
Har yili mahalla va muassasalar jamoalari ishtirokida ko’p bosqichli Hokim kubogi
tashkil qilinadi.Xalqaro tajriba va standartlar asosida sport turlari bo’yicha milliy
chempionatlar o’tkazish tartibi ishlab chiqiladi.Prezident sport sohasidagi ilmiy
salohiyatning amaldagi holati ham talab darajasida emasligini tanqid qildi.«Birorta
sport turi bo’yicha mahalliy olimlar tomonidan na metodika, na dastur ishlab
chiqilgan. Sport diyetologiyasi, farmakologiyasi, psixologiyasi, sport muhandisligi,
kardiomashg’ulotlar bo’yicha bizda umuman mutaxassislar tayyorlanmaydi.
Bugungi kunda sportchilarni tayyorlash 30 yil oldingi dasturlar asosida amalga
oshirilmoqda», deydi davlat rahbari.
3

Jismoniy tarbiya va sport universiteti, respublika malaka oshirish hamda
sport ilmiy-tadqiqot institutlarining roli umuman sezilmayotgani qayd etildi.
Olimpiya sport turlari bo’yicha sportchilarni jismoniy va ruhiy tayyorlash, ularni
sog’lom ovqatlantirish dasturlarini ishlab chiqish;
kelgusi o’quv yilidan boshlab Jismoniy tarbiya va sport universitetida sport
diyetologiyasi, muhandisligi va kardiomashg’ulotlar,Tibbiyot akademiyasida sport
meditsinasi va farmakologiyasi bo’yicha mutaxassislar tayyorlashni yo’lga
qo’yish;
Yiliga kamida 20 nafar mahalliy trener, sport shifokori va boshqa
mutaxassislarni xorijda malaka oshirish tizimini joriy etish;
Unga ko’ra, endi har bir mahallada aprel-iyun va sentabr-dekabr oylarida
musobaqalar tashkil etilib, yaxshi natija ko’rsatgan yoshlar elektron ro’yxatga
kiritiladi hamda hududdagi sport maktabida malakali murabbiylar bilan bepul
shug’ullanish imkoniga ega bo’ladi. Ular jismoniy tayyorgarlik darajasi va
razryadiga qarab, keyingi bosqichga o’tkaziladi.Sport maktablari muayyan
olimpiya sport turlari bo’yicha bazaga aylantiriladi. Murabbiylarning ish haqi 35
foizga oshiriladi.Mutasaddilarga ushbu tizimni joriy etib, yaxshi natija ko’rsatgan
mahallalarni rag’batlantirish bo’yicha ko’rsatmalar berildi. Yil yakunigacha 508 ta
mahallada ko’p funksiyali sport maydonchalari qurilishi qayd etildi.Bugungi kunda
Olimpiya zaxiralari kollejlariga 14 yoshdan katta o’smirlar qabul qilinmoqda.
Oqibatda yoshlarni Olimpiya o’yinlariga tayyorlash kech boshlanayapti.Shu bois,
bu borada rivojlangan davlatlardagi ilg’or tajribalar o’rganildi. Endi u asosida
sportchilarni professional tayyorlash tizimi isloh qilinadi.Barcha sport turlarini
rivojlantirish orqali yozgi Olimpiya va Paralimpiya o’yinlarida qatnashish
huquqini beruvchi litsenziyalar sonini ko’paytirish, 2024-yil Parij shahrida
(Fransiya) bo’lib o’tadigan XXXIII yozgi Olimpiya va XVII Paralimpiya
o’yinlariga (keyingi o’rinlarda – Olimpiya va Paralimpiya o’yinlari)
sportchilarimizning har tomonlama tayyorligi va muvaffaqiyatli ishtirokini
ta’minlash maqsadida:
4

O zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev 20 sentyabr kuniʻ
jismoniy tarbiya va sport sohasini rivojlantirish masalalariga bag ishlangan
ʻ
yig ilish o tkazdi.
ʻ ʻ
Ma lumki, joriy yil 5 mart kuni davlatimiz rahbarining “Jismoniy tarbiya va
ʼ
sport sohasida davlat boshqaruvi tizimini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari
to g risida”gi farmoni qabul qilingan edi. Farmonga muvofiq, ilgarigi davlat
ʻ ʻ
qo mitasi va uning hududiy bo linmalari negizida O zbekiston Respublikasi
ʻ ʻ ʻ
Jismoniy tarbiya va sport vazirligi tashkil etilib, uning vazifa va vakolatlari
kengaytirildi.
Sportchilarni tanlab olish – seleksiya ishlarini takomillashtirish bo yicha
ʻ
yangi tizim joriy etilib, bu o zining dastlabki natijalarini bera boshladi.
ʻ
– Biz xalqaro sport maydonlarida O zbekistonning nufuzi va obro -e tiborini
ʻ ʻ ʼ
oshirishga katta hissa qo shgan sportchilarimiz bilan faxrlanamiz. Shu bilan birga,
ʻ
oliy sportda erishilgan yutuqlar bilan chegaralanmasdan, ommaviy sportga ham
katta e tibor berishimiz kerak, – dedi Shavkat Mirziyoyev.Yig ilishda jismoniy
ʼ ʻ
tarbiya va sport sohasini yanada rivojlantirish bo yicha istiqboldagi muhim
ʻ
vazifalar belgilab berildi.
Aholi, ayniqsa, yoshlarni jismoniy tarbiya va ommaviy sport bilan
shug ullantirish ishlari yaxshi yo lga qo yilmagani, darsdan tashqari vaqtlarda
ʻ ʻ ʻ
ta lim muassasalaridagi sport obyektlaridan barcha yoshdagi odamlarning
ʼ
foydalanishi tashkil etilmagani ko rsatib o tildi.Bundan tashqari, joylardagi bo sh
ʻ ʻ ʻ
turgan xususiy obyektlar negizida aholini ommaviy sportga jalb qilish uchun
imtiyozli xizmat ko rsatuvchi sport markazlarini tashkil etish talab etiladi.Shu bois
ʻ
Jismoniy tarbiya va sport vazirligi Yoshlar ittifoqi, tegishli vazirliklar bilan
birgalikda ta lim muassasalaridagi sport inshootlari hamda bo sh turgan
ʼ ʻ
obyektlarda sport seksiyalarini ochish bo yicha tashkiliy chora-tadbirlarni ko rishi
ʻ ʻ
zarurligi ta kidlandi.Tuman, shahar, viloyat va respublika miqyosida sport
ʼ
musobaqalari sonini keskin ko paytirish, g olib va sovrindorlarni Yoshlar ittifoqi
ʻ ʻ
mablag lari hisobidan pullik mukofotlar bilan rag batlantirish bo yicha topshiriqlar
ʻ ʻ ʻ
berildi.
5

Kurs ishning dolzarbligi . Yosh sportchilar deganda avvalo umumta’lim
maktablari,oliy ta’lim muassasalari talabalari o’rtasidagi sport to’garaklari va
sport maktablardagi kichik yoshli guruhlarda shug’ullanuvchi o’g’il - qizlar
va bolalarni tushunamiz.
Ularda asosan maxsus jismoniy tayyorgarlik va jismoniy sifatlar
darajasini oshirish va maxsus mashqlarni o’rgatish asosiy dolzarb masala
bo’lib qoldi. Tabiiyki bunday tarbiyaviy jarayonlarda jismoniy sifatlarni
tarbiyalashga alohida e’tibor beriladi. Bunda murabbiyning iste’dodi,
tajribalari muhim o’rin egallaydi.Jismoniy sifatlarni (kuch, tezlik,
chidamlilik, egiluvchanlik, chaqqonlik va hokazo) tarbiyalashda maxsus
mashqlarni o’rgatish asosiy o’rin tutadi.Bo’lajak sportchilarga basketbol
sportida har birida beshtadan o yinchi ishtirok etadigan jamoaviy sport turidir.
ʻ
O yindan bosh maqsad — to pni qo l bilan o ynagan holda balandlikdagi
ʻ ʻ ʻ ʻ
shitga mustahkamlangan savatga tushirib, imkon qadar ko proq ochko olish.
ʻ
Har bir jamoada beshtadan o yinchi ishtirok etishi va og ir hujumchi asosiy
ʻ ʻ
vazifasi hujum vaqtida va himoyalanishda savatdan qaytgan to plarni qo lga
ʻ ʻ
kiritish.
Kurs ishining qaqsad va vazifalar . E’tirof
etish zarurki
basketbol
har bir sport turida ko’zda tutilgani kabi maqsad va
vazifalarni amalga
oshirishda xilma-xil jismoniy mashqlardan va
o’yinlardan
foydalaniladi.Basketbolda asosan jismoniy tayyorgarlik
darajasini oshirish va maxsus basketbolik mashqlarni o’rgatish asosiy maqsad
hisoblanadi.
Kurs ishi tuzilishi va hajmi. Kurs ishi kirish, asosiy qism , xulosalar,
foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat.Kurs ishi 35 betdan iborat matnda
bayon qilingan. Adabiyotlar ro’yxati a s o s i y , q o ’ s h i m c h a v a internet
manbalaridan iborat .
6

SIY QISM
1.1. Basketbol o ‘ yinida xujum texnikasi va taktikasi
To’pni uzatish. Basketbol — bu to’pni ko’p sonli o’yinchi-dan o’yinchiga tez va
sekin uzatadigan harakatli o’yindir. To’p raqibning kuzatuvidan xolis turgan yoki
raqib shitiga to’p tashlash uchun eng qulay joyda turgan sherikka uzatiladi. i
To’pni ko’pincha ikki qo’llab, ko’krakdan uzatiladi Uning qulayligi, birinchidan,
dastlabki holatda to’p ikki qo’l bilan raqibdan yaxshi himoyalangan joyda ushlab
turiladi, ikkin-chidan, bu uzatish eng aniq va ishonchli bo’lib, uni joyida turib yoki
harakatda bajarish mumkin. Uzatishda to’pni pastga-o’ziga-yuqoriga
harakatlantirib, kerakli yo’nalishga keskin irg’itiladi. Uchishni tezlashtirish
maqsadida shu tomonga bir qadam qo’yiladi; boshqa oyoq keskin to’g’rilanib, pol
(maydon)ga tayaniladi, gavda va yelka harakati yordamida to’pning uzatilishi
kuchaytiriladi va to’pning uzoqqa uchishi ta’minlanadi. O’rganilgan harakatni
mustahkamlash va takomillashtirish uchun bir-biriga qarab turib, uzatishni mashq
qilish foydalidir. Uzatish texnikasini individual takomillashti-rish uchun devor
yonidagi mashqlar ham qo’l keladi. Uzatishni aniq bajarish uchun devorga bo’r
bilan nishon chizib, shu nuqtaga tushirish uchun harakat
qilish lozim.
O’yinda to’xtash va burilishlardan so’ng tez-tez ikki qo’llab pastdan uzatish
qo’llanadi To’p uzatish paytida u tizzagacha tushiriladi va orqaga, son yoniga
olinadi, so’ng oldinga qadam tashlab, ikki qo’lning keskin harakati bilan kerakli
yo’nalishga uzatiladi. Baland bo’yli raqibni aldab o’tishda uzatish juda qo’l keladi.
Shuningdek, ikki qo’llab uzatishni yuqoridan, yon tomondan, boshdan bajarish
ham mumkin.
Yelkadan bir qo’llab uzatish. To’pni tez va uzoqqa uzatish kerak
bo’lganda qo’llanadiyTo’pni uzatish paytida u yelka balandligiga ko’tariladi, qo’l
barmoqlari to’pning orqasida turadi, so’ng to’pni uncha baland bo’lmagan uchish
trayektoryasida kerakli yo’nalishga yuboradi. Uzatishda qo’l barmoqlari to’pni, u
qo’ldan chiqib ketgungacha ushlab turadi. Shundan so’ng bir qo’l yondan pastga
tushiriladi.
7

Uzatishning olisligi oyoqning to’g’ri qo’yilishiga, ya’ni to’pning orqasidan
qanday qadam tashlanishiga bog’liq. Shuningdek, to’p izidan yelka harakatining
ham o’z o’rni bor. Qisqa masofadan yugurib kelib, so’ng sakrab bajarilsa ham
uzatish yanada samaraliroq bo’ladi
Bir qo’llab pastdan uzatish. Bu uzatish usulida oyoq va qo’llar ikki qo’llab
pastdan uzatish paytidagi kabi ishlaydi.,Faqat uzatuvchi qo’l barmoqlari to’pning
orqasidan, ya’ni uning ostidan u qo’ldan chiqib ketguncha ushlaydi.
Aytganimizdek, bu usulni amalga oshirish yelka, bilakning oldinga tez harakati
bilan boshlanadi hamda to’p uzatish barmoqlarning kuzatuvi bilan yakunlanadi.
Shuningdek, bosh ustidan keng yoysimon harakatda bir qo’lda ,,kryuk" uzatish
ham bajariladi.
Maydon (yer) dan sakragan to’pni uzatish, to’pni to’xtatib qoladigan va
egallab olish qobiliyatiga ega bo’lgan harakatchan va chaqqon raqibga qarshi
qo’llanadi. To’p uzatishni bir qo’llab ham, ikki qo’llab ham bajarish mumkin. Bu
holatdagi to’pni polga urish kuchli, sakrash nuqtasi esa hamma vaqt to’pni qabul
qiluvchiga yaqin bo’lishi lozim Maydondan to’pni sakratib uzatish uni oldinga
yoki orqagaburish bilan bajarilgandajuda samarali bo’ladi. Bu uzatishni puxta
o’zlashtirish uchun uni juftlikda bajarib, polda sakragan to’pning qanday
sakrashini eslab va tahlil qilib, tuproqli maydonda, aylantirib va aylantirmasdan
bajarib ko’ring.
To’pni pastlatib olib yurish (dribling). Bu basketbolning muhim texnikaviy
usulidir.,Chunki to’pni egallagan o’yinchi, basketbol qoidalariga qat’iy amal qilgan
holda, hujum uchun qulay holatga chiqadi va shitga yaqinlashadi va to’pni savatga
tashlaydi.Olib yurish, to’pni yerga urish barmoqlarning egiluvchan harakatlarida
amalga oshiriladi. Agar atrofmgizda raqib bo’lmasa, to’pning sakrashi balandroq
bo’lishi mumkin. Bordi-yu raqibga yaqinlashib qolinsa, oyoqni bukish, to’pning
sakrashini pasaytirish va uni gavda bilan to’sib, bo’sh qo’lda raqibning urinishidan
to’pni himoyalash mumkin. Olib yurish yo’nalishini o’zgartirish uchun qo’lni
to’pga yon tomondan qo’yiladi va to’pni yerga urish kerakli yo’nalishda bajariladi.
8

Dribling texnikasini takomillashtira borib, to’pga qaramay turib, olib
yurishga o’rganing. To’pni ko’rishni muskullar orqali his qilish hisobiga amalga
oshiring. To’pni olib yurganda unga emas, balki o’z shitingizga, raqib shitiga,
maydondagi belgilarga va boshqa o’yinchilarga nigoh tashlang. Bu esa o’yin
vaqtida sizni butun may-donni, undagi bo’sh joyni, o’yinchilarning joylashuvini,
raqib-larning himoyalangan yoki zaif yerini ko’rishga o’rgatadi.
To’pni olib yurish malakasini mustahkamlash uchun maydon-ning chegaralangan
zonasida to’pni olmoqchi bo’lgan raqibdan uni yashirib, to’pni olib yurishni
(masalan, doiralardan birida, uch soniyali jarima zonasida) bajaring.
To’pni olish faol bajarilmaydi, lekin dribling darajasidan ko’ra shiddatli va
qat’iyatli bo’ladi. Bu mashq driblingning sifatini yanada takomillashtirish uchun
muhim vosita hisoblanadi.Shiddat bilan harkatlanayotgan raqibga duch kelganda
to’xtash va burilishlar to’pni yo’qotib qo’ymaslik, vaziyatni baholash va to’pni
uzatish uchun yaxshi holatni tanlash imkoniyatini yaratadi. To’xtashlar ikki ketma-
ket qadamlarda (ikki hisobda) yoki bir vaqtda ikki oyoqda (sakrab) qo’nish bilan
bajariladi. Sakrab to’x-tagandan so’ng, burilishlarni har qanday oyoqda bajarishga
ruxsat beriladi.
Himoya texnikasi. Jamoaning hamma basketbolchilari himoyada samarali o’ynay
olishlari kerak. Buning uchun eng avvalo mavjud himoya texnikasining hamma
usulllarini egallash lozim. Himoya texnikasi 2 guruhga: maydonda harakat qilish
texnikasi to’pni egallash va qarshi harakat qilish texnikasiga bo’linadi.
To’pni egallash va harakat qilish texnikasi.
To’pni olib qo’yish. Bu usulni bajarish uchun to’p o’zatayotgan
basketbolchlarning harakatlarini diqqat bilan kuzatish, to’pning yo’nalish
tomonini oldindan aniqlash va to’g’ri pozisiyani tanlash zarur. Himoyadagi
basetblchi to’p uzatish vaqtida uni olib qo’yish maqsadida o’zini to’sib turgan
hujumchining oldindan to’pga qarshi chiqishi uchun turgan joyidan keskin
qo’zg’alishi lozim. Bunda oxirgi qadamning katta qo’yilishi, gavda va qo’llar
to’ga qaratilgan bo’lishi kerak. Basketbolga, har bir jamoa tarkibida 5 tadan
9

o’yinchi bo’lgan 2 ta jamoa o’ynaydi. Agarda maydonda, o’yinga tayyor
bo’lmagan o’yinchisi bor jamoa bo’lsa, o’yin boshlanmaydi.
O’yin vaqti yakunlanganda qaysi jamoat eng ko’p ochko to’plagan bo’lsa,
o’sha jamoa g’olib chiqqan bo’ladi.O’yin, o’lchamlari 28x15 m bo’lgan maydonda
o’tkaziladi, maydondagi barcha chiziqlarning eni 5 sm.Jarima to’pini tashlash
chizig’i (yuza qismi), tashqi chiziqning ichkari qismidan 5,80 m uzoqda bo’ladi.
Yarim aylana bilan ajratilgan, raqib savati yonidagi maydonchadan tashqari,
maydonni barcha qismi 3 ochkolik to’p tashlash zonasiga kiradi 3 ochkolik chiziq,
3 ochkolik to’p tashlash zonasiga kirmaydi.
Jamoalar. Jamoada, o’yinga tushadigan 12 tadan ko’p o’yinchi bo’lmasligi kerak.
Agarda jamoa a’zosining familiyasi o’yin boshlanmasdan oldin protokolga
kiritilgan bo’lsa va diskvalifikatsiya qilinmagunga qadar yoki 5 ta fol olmagunga
qadar o’ynashga xavfli. Jamoalar 4 dan 15 gacha bo’lgan nomerlarni ishlanishlari
kerak. Milliy federatsiyalar o’zlarining o’yinlari uchun 2 xonali sondan oshmagan
boshqa nomerlarni joriy etishlari mumkin.
Sardor . U jamoaning maydondagi vakili bo’lgan o’yinchidir. U to’p
o’ynalayotgan va soatlar to’xtatilgan paytdagina hakamlarga kerakli
ma’lumotlarning olish uchun muloyim murojaat etishi mumkin.
O’yin holatlari
O’yin har bir 10 daqiqadan bo’lgan 4 ta davrdan iborat. O’yindagi birinchi
va ikkinchi, uchinchi va to’rtinchi hamda har yuir qo’shimcha davr orasidagi
tanaffus 2 daqiqa davom etadi. O’yinning yarimi o’tgandan keyin, tanaffus davom
etadi. Agar 4-davrning yakunida durang bo’lsa, hisobdagi tenglikni yo’qotish
uchun o’yinga 5-daqiqali qo’shimcha davrlar qo’shiladi. Agar o’yin qoidasi o’yin
soatlarining o’yin vaqti tugaganligi haqidagi signali chalinishidan oldin bir
vaqtning o’zida buzilgan bo’lsa, istalgan mumkin bo’lgan jarima to’p(lar)i, vaqt
tugallanganidan so’ng baaralish(lari)i kerak. Barcha qo’shimcha davrlarda
jamoalar 4-davrda hujum qilishgan savatlarga hujum qilishadi.
To’p to’g’ri otilib havoda ekanligi inobatga olinadi:
- hakam hushtak chaladi;
10

- davrning tugaganligini bildirib, o’yin soatlarning signali jaranglaydi;
- 24 sekund qurulmasining signali jaranglaydi;
- O’yin xohlagan raqibining birida folni amalga oshirishi mumkin. Bu payt
to’p raqib tomondan nazorat qilinib, to’p o’yinga tashlash jarayonida va o’z
to’p tashlashini uzluksiz harakatlar bilan tugatadi. Bu harakat fol bo’lmasdan
oldin boshlanadi.
Munozarali to’p .
Raqib jamoalardan bitta yoki bir necha o’yinchi, qo’pol harakatlarsiz to’pni
ololmaydigan darajada bitta yoki ikkala qo’llar bilan to’pni ushlab turgan paytda
munozarali to’p qayd qilinadi.
Munozarali to’p o’ynalayotgan paytda har bir o’yinchi shunday turish kerakki,
uning bir oyog’i markaziy aylananing o’z savatiga yaqin bo’lgan qismida turishi;
bunda ikkinchi oyoq markaziy chiziq yonida turishi kerak.
Bir jamoa o’yinchilari aylana atrofidagi joylarni, agar raqib jamoasi o’yinchilari bu
joylarni egallashni xohlashmasa, egallashlari mumkin emas.To’p o’yinga
kiritilganda 2 munozarali o’yinchilarning bir tomonidan eng yuqori nuqtaga
etganda urib qaytarilmog’i zarur. Munozarali o’yinchilarning birontasi to’p to’g’ri
qaytarilmaguncha o’z pozitsiyasini tashlab ketmasligi zarur. Munozarali
o’yinchilardan mumkin emas.
Agar to’p o’yinchilarning birontasi bilan qaytarilmasa munozarali tashlash
qaytarilishi lozim.Munozarali tashlashda ishtirok etmagan o’yinchilarning
birontasining tana a’zolarining hech bir qismi aylana (tsilindr) chizig’i ustida
bo’lmasligi yoki to’p qaytarilmagunga qadar uni kesib o’tmasligi zarur.
To’pga ketma-ket ega bo’lish
To’pga ketma-ket ega bo’lish – bu munozarali tashlash o’ringa to’pni
“jonlantirish” usulidir.Munozarali tashlashlari barcha holatlarida, jamoalar
maydonda chegarlarini tashqarisidan tashlash uchun to’pga ega bo’lish huquqiga
ega.O’yinni bir qismi tugashida to’pga ketma-ket ega bo’lish huquqini olgan
jamoa, ikkinchi qismini markaziy chiziq bo’ylab, maydoncha chegarasini tashqi
qismidan to’pni tashlash bilan boshlanadi.
11

To’pni nazorat qilish
To’pni olib yugurish, bila turib uni oyoq bilan urish, oyoq qismlari bilan uni
blokirovka qilish yoki to’pni musht bilan urish qoidani buzish hisoblanadi. Lekin
to’pga oyoq qismlari bilan tasodifan tegib ketish qoida buzilishiga kirmaydi.
Tashlangan to’p .
Tashlangan to’p uchun:
- jarimali tashlashdan – bir ochko;
- ikki ochkoli zonadan – ikki ochko;
- uch ochkoli zonadan – uch ochko hisoblanadi.
Tashlash
O’yinchi maydondan tashqari turib, maydonga to’pni uzatgandan tashlash
ro’y beradi.
Hakam to’pni qo’ldan qo’lga berishi yoki tashlashni amalga oshirayotgan
uchinchining turgan joyidagi polga qo’yishi zarur.
Bundan tashqari u to’pni tashlashi yoki to’pni polga sakratib (polga urib) uzatishi
mumkin. Bunda quyidagi shartlar amalga oshirilishi zarur:
- hakam to’p tashlashni amalga oshirishi kerak bo’lgan o’yinchidan to’rt metr
uzoqlikda joylashishi;
- tashlashni amalga oshirish kerak bo’lgan o’yinchi hakam ko’rsatgan erda
turishi kerak.
- O’yin texnikasi.
- O’yin texnikasi – basketbolning rivojlanish jarayonida shakllangan
musobaqaning konkret vaziyatlarni eng muvaffaqiyatli ochishga qaratilgan usullar
yig’indisidir.
- Basketbol o’yinni texnikasini bir tartibda o’rganish uchun uning
klassikafikatsiyadan foydaniladi. Basketbol o’yinni 2 bo’limdan tashkil topgan
turli texnik priyomlar yordamida o’tkazildi. Bu hujum texnikasi va himoya
texnikasi har bir bo’lim hujum va himoyadan qo’llaniladigan texnik
12

priyomlarning guruhlarning tashkil topadi. Usul gruppalari ularning har xil yo’llar
bilan bajarilishini o’z ichiga oladi.
- Oyoqlarni to’g’ri ishlata bilish va chalg’itish usullari ikkala bo’limga ham
qarashlidir. Usullarning ayrim bajarish yo’llari o’z navbatida bajarilish harakteriga
ko’ra bir biridan farq qiladi. Masalan usuli bir joyda turib, harakatda bo’lganda
yoki sakraganda bajarish mumkin.
- Hujum texnikasi.
- Hujumda qo’llaniladigan hujum texnikasi texnik priyomlarga to’pni ilish va
uzatish, uni yerga urib olib yurish, savatga otishlar , chalg’atishlar kiradi. Ular
maydonda harakat qilish to’xtalishlar va burilishlar kabi usullar bilan birgalikda
bajariladi.
- Bu usullarni bajarish eng qulay va mustahkam dastlabki holat turishidan
boshlanadi. Bunda oyoqlar bukilgan, gada bir oz oldinga egilgan, uning og’irligi
oyoqlarda barobar taqsimlangan, qo’llar to’pni olish va ushlab turish uchun qulay
holda ko’krak oldida bukilgan bo’lishi kerak. To’p keng yoyilgan barmoqlar
bilan kaftlarga to’liq tekizilmagan holda tutib turiladi.
- Maydonda harakat qilish texnikasi.
- Basketbolchi yurish, sakrash, to’htash va burilish yordamida maydonda harakat
qiladi. Bu guruhda priyomlarni oyoqlarning to’g’ri ishlashiga asoslanadi.
- To’p bilan bajariladigan usullar texnikasi.
- To’pni ilish bir yoki ikki qo’llab bajariladi. Bu harakatlar ko’krak va yelka
balandligiga, yuqorilab (boshdan baland) va pastlab (tizzadan past) hamda
dumalab va maydondan sapchib kelayotgan to’plarni ilishlarga ajratiladi.
- O’rtacha balandlikda kelayotgan to’pni ikki o’qllab ilish eng asosiy usullardan
hisoblanadi. Basketbolchi bir oz bo’shashgan qo’llarni uchib kelayotgan to’pga
qarshi to’g’irlaydi. Panjalar yarim oysimot ochilgan bosh barmoqlarni bir-birlariga
qarab yo’naltirilgan, qolganlari esa oldinga yuqoriga qaratib keng yoyilgan
bo’ladi.To’p barmoqlarning ichiga tegishi bilanoq basketbolchi uni mahkam ilib
oladi, to’pning uchish tezligini kamaytiradi. Keyingi harakatlarni bajarish uchun u
qulay holatini egallaydi va qo’llarini bukib to’pni gavdaga yaqinlashtiradi.
13

To’pni uzatish.
To’pni uzatish asosiy texnik usul hisoblanadi. Uning yordamida
basketbolchilar o’zaro harakatlarini bajaradilar.
O’yin davomida uzatishning har xil usullari qo’llaniladi. O’yin sharoitiga qarab
uzatishlar turli: dastlabki holatlardan bir joyda turib harakatda sakrab; har hil
harakatlarda yaqin masofaga, uzoq masofaga, past va yuqori troyektoriya bilan
yo’nalish bo’yicha maydonning eni, bo’yi, diognali bo’ylab bajarilishi mumkin.
Ikki qo’llab ko’krakdan va yuqoridan to’p uzatish usullari zamonaviy basketbolda
ko’proq ishlatiladi.
Basketbol maydoni, asosan, tekis joylarga quriladi. Masalan, bino ichida taxta
yotqizilgan pol ustida ham, yaxshilab tekislangan hovlida ham, asfalt-beton
yotqizilgan yerda ham bo‘lishi mumkin.
Aytish joizki, basketbol maydoni bo‘lmagan maskanlarda ham uni vujudga
keltirish juda oson. Masalan, foydalanilmayotgan keng maydonlarda. Chunonchi,
yerning katta-kichikligiga qarab, maydonning hajmini 28 — 15 metr yoki undan
kichikroq — 22 — 24 metr, yoki 12 — 14 metr qilib tayyorlash mumkin.
Maydonning yuzini yaxshilab tekislab urib chiqish kerak, chunki koptok yerga
tekkanda sakrashi lozim.
Mini-basketbol o‘yini uchun 12 yoshgacha bo‘lgan bolalarga ham
kattalarga mo‘ljallangan (28 — 15 metrli) maydon ajratiladi, ammo jarima
to‘pini tashlash uchun savatdan 4 metrli masofa belgilanadi. Shitning o‘lchovi
90 · 120 sm bo‘lib, unga savat yerdan 2 metr 60 sm balandlikda o‘rnatiladi.
To‘pning og’irligi 450 — 500 gramm bo‘ladi. Basketbol savati rasmiy
maydonda temir halqali bo‘lib, halqaning aylanasi 45 sm bo‘ladi, unga savat
ingichka arqonchadan to‘qiladi.
Halqaga o‘rnatilgan savatning pastki qismi tor bo‘lishi lozim, chunki
tashlangan to‘p undan asta-sekinlik bilan o‘tib tushishi kerak. Savatning halqasi
poldan 3 metr 5 sm balandlikka o‘rnatiladi, toki bo‘yi eng uzun o‘yinchilar ham
savatga o‘ziga yarasha mehnat qilib to‘p tushirsinlar. Savat shitga mumkin qadar
puxta o‘rnatiladi.
14

1.2 Basketbolchilarda xujum texnikasi va taktika sini shakillantirish
Basketbol o’yinida besh kishidan iborat ikkita jamoa ishtirok etadi. O’zaro raqib
hisoblangan har bir jamoaning asosiy vazifasi — bir-birlarining savatiga iloji
boricha ko’proq to’p tashlash. O’yin chog’ida qaysi jamoa o’yinchisining qo’liga
to’p tushsa, o’sha jamoa, o’z o’yinchilari bilan raqibiga qarshi hujumga o’tishga
haqli. Bordi-yu, jamoa qo’lidagi to’pni yo’qotib qo’ysa, u barcha 5 o’yinchisi bilan
himoyaga o’tadi.
Basketbol o’yini ham sport o’yinlarining tarkibiy qismi hisoblanadi. Shu
tufayli u O’zbekiston Respublikasining yangi Davlat ta’lim standarti va uning
kollejlar uchun dasturidan munosib o’rin egallagan. Bu o’yinni butun dunyoda
kichik ham, katta ham birdek qiziqib o’ynaydi. Vatanimizga basketbol o’yini
1920- yillardan kirib keldi. U hozirda barcha o’quv muassasalarining dasturiga
kiritilgan.Aslida, bu o’yin bundan 110 yil muqaddam AQSHda paydo bo’lgan. Uni
Springfild kolleji jismoniy tarbiya o’qituvchisi Jeyms Neysmit o’ylab topgan va
o’z talabalari bilan o’ynagan. O’sha paytlarda to’p hozirgidek halqaga otilmas,
balki oddiy savatga tashlanardi. „Basketbol“ inglizcha so’z bo’lib, u „basket“ —
„savat“, „bol“ — „to’p“ degan ma’noni anglatadi.Basketbol juda qiziqarli va
serqirra, harakatlarga boy o’yindir. O’yin chog’ida tezlik bilan oldinga chiqishlar,
birdaniga yon tomonlarga burilib to’xtab qolishlar, to’pni bir holatdan boshqa
holatga o’tkazib, to’satdan uni sherigiga uzatib yuborishlar, o’zi tezlik bilan bo’sh
joyga chiqib, yana o’sha to’pni ilib olib savatga otishlar yoki himoya to’siqlariga
uchrab, to’pni qaytarib berishlar ungagina xosdir. Son-sanoqsiz sakrashlar, shit
tagida hujumda bo’lib, undan chiqib savatga to’p tashlashlar ungagina
tegishli.Basketbol bilan shug’ullanish organizmning barcha muskullarini birdek,
har tomonlama rivojlanishiga yordam beradi. Tayanch-harakat apparati, ya’ni
suyak-muskul hamda bo’g’inlarning harakatchanligini, qon aylanish va nafas
olishni yaxshilashga ijobiy ta’sir ko’rsatadi hamda o’sib kelayotgan yosh
15

organizmning modda almashinuvini faollashtiradi. Jamoaning g’olibligi ular
to’plagan ochkolarning ko’p-kamligi bilan aniqlanadi. O’yinda jamoa savatiga
tushgan har bir to’p 2 yoki 3 ochkoga hisoblanadi.
Basketbol o’yini respublikamiz hayotiga 1920-yildan kirib kelgan va
hozirgacha o’quv muassalari dasturida mavjud.
Bu o’yinni AQSH ning Sppringfild kollejida Jeyms Neysmit degan jismoniy
tarbiya o’qituvchisi o’z talabalari bilan bundan 110 yil muqaddam o’ylab topgan.
Basketbol o’yinida 5 kishidan iborat bo’lgan ikkita jamoa ishtirok etadi.
O’yinda tushgan har bir to’p – 2 ochkodan hisoblanadi. Basketbol to’pining
og’irligi 600 dan 650 grammgacha bo’lishi zarur.
Basketbol maydonining o’lchami 28x15 bo’ladi. 12 yoshgacha bo’lgan
bolalar mini basketbolni kattlarga mo’ljallangan (28x15).Maydonda o’ynasalar
bo’ladi, ammo jarima to’pi 4 metrli masofa belgilanadi. Shchitning o’lchovi
90x120 sm, to’r o’rnatilgan halqaning kataligi 0,45m, to’rning kenglik joyi 0,30 m
bo’lib, shchitning o’zi yerdan 2 m 60 sm balandlikda o’rnatiladi. To’p og’irligi
450-500 gramm bo’ladi.Basketbol to’pining og’irligi 567 grammdan 650
grammgacha. Ba’zi hollarda, futbol to’pini ishlatsa ham bo’ladi. Chunki basketbol
o’yini paydo bo’lganda ancha vaqtgacha futbol to’pidan foydalanilgan.
Basketbol maydoni, asosan, tekis joylarga quriladi. Masalan, bino ichida taxta
yotqizilgan pol ustida ham, yaxshilab tekislangan hovlida ham, asfalt-beton
yotqizilgan yerda ham bo’lishi mumkin.Aytish joizki, basketbol maydoni
bo’lmagan maskanlarda ham uni vujudga keltirish juda oson. Masalan,
foydalanilmayotgan keng maydonlarda. Chunonchi, yerning katta-kichikligiga
qarab, maydonning hajmini 28 — 15 metr yoki undan kichikroq — 22 — 24 metr,
yoki 12 — 14 metr qilib tayyorlash mumkin. Maydonning yuzini yaxshilab
tekislab urib chiqish kerak, chunki koptok yerga tekkanda sakrashi lozim.
Mini-basketbol o’yini uchun 12 yoshgacha bo’lgan bolalarga ham
kattalarga mo’ljallangan (28 — 15 metrli) maydon ajratiladi, ammo jarima
to’pini tashlash uchun savatdan 4 metrli masofa belgilanadi. Shitning o’lchovi
90 · 120 sm bo’lib, unga savat yerdan 2 metr 60 sm balandlikda o’rnatiladi.
16

To’pning og’irligi 450 — 500 gramm bo’ladi. Basketbol savati rasmiy
maydonda temir halqali bo’lib, halqaning aylanasi 45 sm bo’ladi, unga savat
ingichka arqonchadan to’qiladi.
Halqaga o’rnatilgan savatning pastki qismi tor bo’lishi lozim, chunki
tashlangan to’p undan asta-sekinlik bilan o’tib tushishi kerak. Savatning
halqasi poldan 3 metr 5 sm balandlikka o’rnatiladi, toki bo’yi eng uzun
o’yinchilar ham savatga o’ziga yarasha mehnat qilib to’p tushirsinlar. Savat
shitga mumkin qadar puxta o’rnatiladi. Temirdan yasalgan ikki tomoni
qayirma mix bilan mustahkamlanadi. Shit oddiy taxtalardan yasalishi yoki
atrofi temirli oynasimon plastik materialdan ishlanishi mumkin.
Agarda haqiqiy halqa topilmasa, unda halqani qo’lbola qilib yasash ham
mumkin. Qo’lda yasalgan shitni 1,8 · 1,05 metrli halqali savati bilan
maydonning yon chizig’iga o’rnatilgan ustunga mahkamlash mumkin (54-
rasm). Bordi-yu, buning ham iloji bo’l-masa, bitta savatni devorga yoki
ustunga o’rnatib qo’yilsa, shunda ham asosiy o’yinlarni o’rgatish va ikki
tomonli mashg’ulotni o’tkazish mumkin.
Basketbol maydoni va uning o’lchamlari haqida
Basketbol maydonining markaziy chizig’i ikki tomonni, ya’ni jamoangizni
hujum va himoya zonalariga ajratib turadi. Maydonning yarim halqadan boshlab
markaziy chiziqqacha raqibning oldingi zonasi hisoblanib, ikkinchi yarmi sizning
himoya zonangizdir. Basketbol maydonining jarima to’pi tashlanadigan qismi 3
soniyalik zona deyiladi yoki chegaralangan zona deb ataladi. Sababi, sizning
jamoangiz to’p bilan mashg’ul bo’lgan paytda ushbu maydoncha ichida 3
soniyadan ortiq bo’lishga haqqi yo’q. 3 soniyalik zona go’yoki trapetsiya shakli
ko’rinishida bo’lib, u bir tomoni 6 m li, boshqa tomoni 5 m 80 sm uzunlikdagi
maydonning ikki tomondan yon chiziqlariga biriktirilgan. Trapetsiyaning yuqori
qismi 3 m 60 sm bo’lib, u yer jarima to’pini tashlash chizig’i deb ataladi.
Shu chiziqning o’rtasidan 1 m 80 sm radiusli aylana chiziladi, ya’ni
aylananing ichki tomonlarini punktir (uzuq) chiziqlar, tepa aylanasi — yarimdoira
17

esa silliq (yaxlit) chiziqlar bilan chiziladi. Trapetsiyaning yon chiziqlariga 3 ta 10
sm li chiziqlar chiziladi.Trapetsiyaning pastki uch burchagidan tortib birinchi kalta
chiziqqacha 1 m 80 sm, qolgan chiziqchalar esa 90 sm oralig’ida bo’ladi.
Maydonning o’rtasidagi doira markaziy chiziq hisoblanib, uning aylanasi 1 m 80
sm dan iborat. Basketbol o’yinini boshlash doimo shu markaziy doiradan, ya’ni
hakamning ikki jamoa o’yinchilarining o’rtasidan to’pni tepaga otib berishidan
boshlanadi. Basketbol o’ynaganda quyidagi sport kiyimi kiyiladi: mayka va trusi.
Maykaning ko’krak va orqa qismida o’yinchining tartib raqami tikilgan bo’ladi.
Har bir jamoaning o’z sardori bo’lishi va uning o’ziga xos belgilari bo’lmog’i
lozim.Har bir o’quv mashg’uloti boshlanishi oldidan sport kiyimlarining tayyorligi
(ayniqsa, poyabzalning tagi yumshoq bo’lishi)ni, taqilgan iðlarini ko’rib chiqish
kerak. Oyoq kiyimiga, hatto kiyilgan paypoqqa alohida e’tibor berish (eng yaxshisi
jun paypoq bo’lsin) va u qulay bo’lishi kerak. Sport kiyimi toza bo’lmog’i
zarur.Basketbol o’yini ochiq havoda, kun iliq paytlarda o’tkazilsa, yengil kiyinish
maqsadga muvofiq bo’ladi. Chunki o’yin vaqtida kuchli harakatdan organizm
qizib, kishi terlashi va kiyim nam bo’lib ketishi mumkin. O’yindan so’ng birdaniga
yechinib bo’lmaydi, chunki shamollab qolish mumkin.
Mashg’ulotda amal qilinadigan asosiy qoidalar
Mashg’ulot boshlanishidan oldin tayyorlov mashqlarini bajaring, tanani
qizdiring, qo’l panjalarini qisib-yozing, kaftlarni aylantiring, silkiting va hokazo.
Keyin oyoq uchlarida, tovonlarda yuring, so’ng oyoqlarni keng va dadil oldinga,
yonga tashlab yuring.Ilonizi qilib yuring, to’siqlardan oshib o’ting, aylanib
o’tishlarni, tez harakatlar bilan yugurishlarni, to’satdan oldinga engashib o’tishni,
to’xtashlarni, yugurishni o’zgartirib yurishlarni va ishoraga ko’ra bir oyoqdan
ikkinchi oyoqqa sakrab o’tishlarni, to’pni yerga urib olib yurishni, to’pni to’g’ri
chiziq bo’ylab olib yurishni, to’pni pastlab olib yurishni, bir va ikki to’pni olib
yurishlarni, to’xtab-to’xtab yurishni, yarim o’tirgan holatda yurishni, to’pni
oyoqlar orasidan chap va o’ng qo’l bilan olib, yerga urib yurishlarni bajaring.
18

Balandlikka joydan turib, bir oyoqda, ikkala oyoqda sakrashlarni, balandga
sakrab turib yarim o’tirish holatiga qaytishni va yana balandlikka prujinasimon
sakrashlarni 4—5 marta bajaring. Asta-sekin tinchlantiruvchi yurishlarga o’ting.
Maydonda tartib saqlang. O’yin tugagach, to’pni, albatta, o’z joyiga olib
borishga odatlaning.
Agar mashg’ulot sport zalida o’tkazilgan bo’lsa, undan so’ng zal havosini
yaxshilab almashtiring, yoritgichlarni tekshiring, jarohatlanishga sabab bo’ladigan
ortiqcha narsalarni zaldan chiqarib tashlang.
O’yin paytida sirpanib ketib jarohat olmaslik uchun maydonning nam, ho’l
joylarini qurigunicha toza latta bilan arting.
O’yinchining ko’rinishi doimo ozoda, xushbichim bo’lishi kerak. O’yin
paytida qo’l soati, taqinchoqlar, zirak va boshqa narsalarni yechib, bexavotir joyga
olib qo’ying, aks holda ular tan jarohatiga sabab bo’lib qolishi mumkin.
Basketbolchining dastlabki holati —tik turishi va joydan joyga siljib
yurishi
Basketbolchi maydon bo’ylab joydan joyga o’tib yurish uchun yurib,
sakrab, to’xtab, aylanib harakat qiladi. Tik turish dastlabki holat
bo’lib, eng qulay sanaladi. O’yinchilar himoyada bu holatni egallab
xohlagancha bir joydan ikkinchi joyga yugurib o’tadilar. Bunda,
ko’pincha, oyoqlar yelka kengligida bo’lib, gavda og’irligi ikkala
oyoqqa bir tekis tushiriladi. Tizzalar bukilgan holatda, gavdani biroz
oldinga tashlab, bel qismini to’g’ri ushlab, bosh ko’tarilgan holda, qo’llar esa
tirsakdan bukilgan va biroz yon tomonga qaratilgan holatda bo’ladi .
Basketbolchining turishi dastlabki tik holatda ham, o’rtacha pastroq holatda
ham bo’lishi mumkin.Dastlabki holat hujum paytida, agar himoya-chining bo’yi
past bo’lsa, baland uchib kelayotgan to’pni ilib olish yoki uzatish uchun, raqib
jamoasining halqasida turib to’pni tashlashda yoki shit tagida to’p uchun yakkama-
yakka kurashishda, baland uchib kelayotgan to’pni ushlashda egallanadi.
O’rtacha tik turish holati butun o’yin davomida qo’llanishi mumkin. Bunday
holat barcha texnik usullarda:
19

to’pni ilib olishda, harakatdagi turli o’zgarishlarda, to’pni yerga urib joydan
joyga o’tib yurishlarda, to’pni halqaga sakrab turib tashlashda juda qo’l keladi.Past
holatda turish to’pga egalik qilib turgan raqib jamoaning o’yinchisi bilan
kurashishga, past uchib kelayotgan to’pni to’satdan ushlab olishga va uzatishga,
bo’yi baland o’yinchiga qarshilik ko’rsatishga, qarshi jamoaning halqasiga tez
yorib o’tishga va to’pni pastlab olib yurishga juda qulaydir.
Yugurish. Basketbolchi yugurishining yengil atletikachining yugurishidan
farqi shundaki, bunda oyoqlar yerdan uzilmaganday, tovondan oyoq uchigacha
uzilmasdan to’liq bosib yurilganday tuyuladi va oyoq panjalari yumshoq
qo’yiladi.Basketbolchining yon tomonga sirpanib yurishlari . Chapgao’ngga,
oldinga-orqaga sirpanib yurishlari, ayniqsa, himoyada va xohlagan paytida
to’satdan to’p uchun kurashga qulaylik yaratib beradi. Shunda gavdaning og’irligi
birdek bir oyoqdan ikkinchi oyoqqa o’tkaziladi. Oyoq panjalari hamma vaqt
go’yoki maydondan ko’chmagan holda sirpanib yurganday bo’ladi. Oyoqlar
tizzadan bukilgan holda, gavda, bosh va qo’llar asosiy tik turish holatini saqlab
qoladi. Bunday yurishni o’rganish uchun quyidagi mashqlarni bajarish mumkin:
a) chap va o’ngga harakat qilib siljishlar;
b) oldinga va orqaga siljishlar;
d) aralash siljishlar: chapga va o’ngga, oldinga va orqaga, sherik bilan yuzma-
yuz turib, ko’zguda aks etgandek mashqlarni bajarish.
To ’ xtashlar ikki qadamlab va sakrab bajariladi . Qadamlab to ’ xtashda
basketbolchi yugurish maromini buzmasdan oxirgi qadamni kattaroq qilib
tovondan qo ’ yadi , so ’ ng tayanch oyog ’ ini bukib , ikkinchi oyog ’ ini oldinga
qo ’ yadi , shunda harakatni to ’ xtatib tayanch oyog ’ iga tiralib qoladi . Basketbolchi
sakrab to ’ xtagan 6 — Jismoniy tarbiyapaytlarda bir oyoq bilan depsinadi va
oldinga sakraydi . Havoda bukilgan oyoqlari yerga barobar yoki oldinma - keyin
qo ’ yiladi .
Burilishlar oldinga va orqaga bajariladi. Ular to’xtash bilan birgalikda
o’rgatiladi. Ular orqaga,
oldinga tayanch joylashgan oyoqda, bir joyda turganda va
hara-katda, to’p bilan yoki to’psiz bajariladi. Basketbolchi tayanch oyog’i uchini
20

yerdan ko’tarmay turib, ikkinchi oyog’i bilan depsinadi va uni kerakli tomonga
yo’naltirib, burilishlarni bajaradi. Bunda oyoqlar bukilgan bo’lib, bir oyoq bilan bir
qadam nari oyoq tashlanadi.Albatta, bunday burilishlar, qadam tashlashlar
o’yinchining qo’liga to’p tushgach bajariladi.
To’pni bir joyda turib ilib olishda xohlagan oyoq bilan tayanch hosil qilinadi,
shunda to’p yerga urib yurilsa, bu „probejka“ bo’lmaydi. O’yinchilarning joydan
joyga o’tib yurishlari o’yin harakatini bildirsa, to’p bilan texnik usullarni o’rganish
— basketbolning asosi bo’lib hisoblanadi .
To’pni ilib olish va uzatishlar . To’pni ilib olish bir yoki ikki qo’llab bajariladi
. Bu harakatlar ko’krak va yelka balandligida, yuqorilab va pastlab hamda dumalab
va maydon bo’ylab uchib kelayotgan to’plarni ilish texnikasiga kiradi.Basketbolchi
to’pni ilib olish uchun har doim ikki qo’lini oldinga cho’zadi, panjalarini yarim
oysimon ochadi, bosh barmoqlarini bir-birlariga qaratadi, qolgan barmoqlari esa
oldinga-yuqoriga qaratilgan bo’lib, ular keng ochilgan, yarim bo’sh holatda
bo’ladi.
To’p barmoqlar uchiga tegishi bilan o’yinchi uni mahkam ushlab o’ziga tortib
oladi, ya’ni to’pning uchish tezligini pasaytirib, navbatdagi harakatlarni bajarish
uchun qo’llarini bukib o’ynashga qulay holatni egallaydi.
Pastdan uchib kelayotgan to’pni ushlab olish uchun u oyoqlarini ko’proq
bukib, biroz oldinga egiladi, to’g’rilangan qo’llar pastga tushiriladi va
panjalar to’pga qarata ochiladi. Shunday qilib, aytib o’tilgan usullar joyda
21

turganda, harakatda va sakrash paytlarida qo’llaniladi . To’pni ilib olgandan
so’ng endi uni uzatishga ham tayyor bo’lish kerak. To’pni uzatish
o’yinchilarning o’zaro harakatlarida asosiy texnik usullardan hisoblanadi.
O’yin davomida to’pni uzatishning turli usullari qo’llaniladi va uni
savatga tashlash amalga oshiriladi.To’pni uzatish juda qisqa muddatda,
qo’llarning tez harakati, gavdaning ustunligi va kaft panjalarini siltash
natijasida amalga oshiriladi. Bu ish himoyachining diqqatini to’p
uzatilayotgan o’yinchiga jalb qilmaslik hamda tezlik va aniqlik bilan to’pning
asosiy yo’nalishini raqibga sezdirmaslik maqsadida qilinadi. Zamonaviy
basketbolda ikki qo’llab ko’krakdan, yuqoridan, pastdan va qo’ldan qo’lga
to’p uzatishlar asosiy to’p uzatish usullari hisoblanadi
To’pni bir qo’llab uzatish va ilib olish usuli ham basketbolda ancha keng
tarqalgan bo’lib, o’yin maydonida istagan masofaga qo’llaniladi. Bir qo’lda
yelkadan to’pni uzatish texnikasi eng asosiy hisoblanib, bunda to’pni yaxshi tutib
turish, panjaning harakati bilan qo’ldan chiqib ketishi paytida uning yo’nalishini
o’zgartirib yuborish mumkin. O’yinchi to’pni o’ng qo’li bilan uzatish uchun qo’lini
bukib, uni o’ng yelkasiga shunday yaqinlashtirishi lozimki, bunda uning o’ng qo’li
to’pni orqasidan, chap qo’li esa uni old-past tomonidan tutib turishi, tirsaklar
pastga tushirilgan bo’lishi lozim.Basketbolchi o’ng qo’lini to’g’rilay turib, chap
qo’lini pastga tushiradi va panjaning keskin harakati bilan to’pni kerakli tomonga
uzatadi. Unutmangki, ushbu to’p uzatish texnikasi eng tez uslub hisoblanib, u
raqibining savatiga yaqinlashishga yordam beradi. To’pni sherigingizning ko’krak
22

qismiga uzatishga harakat qilsangiz, uni ilib olishga qulaylik yaratgan bo’lasiz.
To’pni sherigingizga faqat u kutib turgandagina uzating.
Agar sherigingiz qarshingizdan yugurib kelayotgan
bo’lsa, unga to’pni aniq qilib sekingina uzatib qo’ya
qolganingiz ma’qul.
To’pni yuqoridan bir qo’llab uzatishda qo’lni to’g’ri,
orqaga va yuqoriga ko’tarib uzatiladigan tomonga qaratish
hamda chap yon bilan turib „kryuk“ usulini amalga oshirish
lozim. Buning uchun, avval, qo’llarni to’g’rilab pastga
tushirib, to’pni uzatadigan qo’lning kaftiga o’tkaziladi, yon
tomondan doira hosil qilib, boshni orqa tomonga ko’tarib, panjani keskin bukib,
to’pni sherigiga uzatadi.
To’pni pastdan bir qo’llab uzatish himoyachi to’pning yo yuqoridan yoki yon
tomonidan uzatilishiga to’sqinlik qilayotganda, ko’pincha, uzatishdan boshqa iloj
qolmagan paytlarda qo’llaniladi. To’pni maydonga urib uzatishlar o’yinchining bir
joyda turgan paytlarda, bir qo’l bilan bajariladi. U himoyachilar juda yaqin bo’lgan
paytlarda qo’l keladi. Bunda to’pni to’satdan urib himoyachining tayanch oyog’i
yonidan maydonga yo’naltiriladi. Shuningdek, to’pni bir qo’l bilan orqaga uzatish,
to’pni polga yaqin olib yurishda oldinga va orqaga uzatishlar ham mavjud, lekin bu
usullar maktab dasturida ko’rsatilmagan.To’pni yerga urib yurish texnikasi
shundan iboratki, basketbolchi maydondan sapchib-sakrab chiqayotgan to’pni
keng yoyilgan barmoqlari bilan kaftini silkitib yana qayta yerga uradi. Ammo
to’pning ustidan shapillatib urmaslik lozim.
To’pni yerga urib yurish va yugurishda gavda biroz oldinga to’g’ri
engashgan, oyoqlar bukilgan, bosh to’g’ri tutilgan holatda bo’lishi, qo’l
himoyachidan nariroq bo’lishi kerak.To’pni yerga urib yurishga o’rganishda to’pga
qaramay yurishga harakat qilinadi. Shuningdek, to’pni yerga urib yurishda o’ng va
chap qo’l bilan uni bir baland, bir past sakratib, almashtirib yurishning ham
ahamiyati katta. Chap qo’l bilan to’pni yerga urib yurishda o’ng oyoq yarim qadam
ilgariroq yuradi. To’pni har qadamda urib olib yurishni o’rganib bo’lgandan so’ng
23

to’pni yerga urib asta yugurib olib yurishga o’rganish lozim. Ikkita to’pni
baravariga yerga urib yurishni ham sinab ko’ring va o’rganing.
To’pni yerga urib yurishda yo’nalishni, tezlikni, sakrash balandligini
o’zgartirib yurishlar, to’pni orqadan va oldindan o’tkazish hamda to’pga
qaramay yurishlar himoyachining kutilmagan to’siqlaridan o’tib ketishga
yordam beradi. Bundan tashqari, agar to’p chap qo’l bilan yerga urib yurilsa,
o’ng oyoq bilan oldinga qadam tashlanadi, to’p pastga-oldinga, o’ngga urib
yurilsa, o’ng qo’l bilan yo’nalishni o’zgartirib yuriladi.Basketbolda ko’proq
ikki xil usul qo’llaniladi: to’pni yuqoriroq va pastroq sapchitib yerga urib
yurish. To’pni me’yorida o’rtacha yerga urib yurish basketbolchining asosiy
turishidan boshlanadi. U qo’lini bukib, barmoqlarini keng yozib, erkin
holatda to’pni yerga uradi, shunda sakrab chiqqan to’pni yana barmoqlari
bilan tutib oladi.
To’pni past olib yurish—past turib, oyoqlar
tizzadan bukilib, to’pni tez-tez yerga urib yurish orqali
bajariladi. Bu usulni qo’llashning qulayligi shundaki,
bunda birdaniga tezlikni o’zgartirib, sherikni
chalg’ituvchi harakatlar qilib, to’g’ridan-to’g’ri raqib jamoaning halqasiga chiqish
mumkin.
Savatga to’p tashlash. Bir jamoa o’yin davomida o’rtacha hisobda savatga 60
marta to’p tashlashi aniqlangan. Lekin barcha tashlangan to’plar mo’ljalga aniq
yetib boradi, deb bo’lmaydi, shuning uchun to’pni mo’ljalga to’g’ri va aniq
tashlashga sabr-qanoat bilan o’rganish lozim.
To’p tashlashlarning eng ko’p tarqalgan usullari
quyidagicha: ikki qo’llab (pastdan, ko’krakdan, bosh
ustidan), bir qo’llab.
Ikki qo’llab pastdan to’p tashlashdan ko’proq qizlar
foydalanadilar.
Ushbu usulni qo’llash texnikasi quyidagicha:
oyoqlarni tizzadan bukib, to’pni ikki qo’llab ushlab, savatni aniq mo’ljalga olib,
24

oyoqlarni to’g’rilab, qo’llarni oldinga va yuqoriga ko’tarib, panjalar uchidan to’pni
chiqarib (to’pni o’ziga qaratib) otiladi. Qo’llar to’pning harakatiga mos ravishda
baland va oldinga ko’tariladi.
Oyoq va gavda to’g’rilanib, oyoq uchlariga ko’tariladi (to’pni otishda
sakrashga ruxsat etilmaydi).To’pni ikki qo’llab ko’krakdan otish asosiy usullardan
hisoblanib, o’yinda ko’proq shu usul qo’llaniladi. Bu usulning qulayligi shundaki,
u ko’proq ikki qo’llab ko’krakdan to’p uzatishga o’xshab ketadi. Uning bajarilishi,
ko’pincha, o’rta va uzoq masofaga teng. Dastlabki holat — to’p ko’krak oldida, bir
oyoq oldinga biroz chiqqan, oyoqlar tizzadan bukilgan bo’ladi. To’pning uchishini
ta’minlash uchun birdaniga qo’llarning harakati bilan oyoq, gavda ham ko’tarilib
oldinga intilish kerak. Kaft va barmoqlar to’p otilib chiqishi paytida keng ochiladi.
Shunda to’pni o’ziga aylantirib barmoq uchlari bilan tashlash shart .
To’pni bosh tomondan ikki qo’llab tashlash usuli.Bu usul bir joyda turib
hamda uzoq va o’rta masofalardan sakrab hujum qilishda qo’llaniladi. Bu ham
xuddi shu usul bilan to’p uzatishdek amalga oshiriladi. Lekin to’pni otish
bajarilayotganda qo’llar ko’proq bukilishi, oyoqlar tizzalardan boshlab tiklanishi
va to’p panjalar bilan siltab nishonga aniq mo’ljal olib tashlanishi lozim.To’pni bir
qo’llab yelkadan otish har xil masofalardan turib savatga to’p tashlashning asosiy
usulidir. Buni bir joyda, harakat chog’ida sakrab bajarish mumkin. Basketbolchi
asosiy tik turish holatida, bir joyda turib to’pni savatga joylashda, oyoqlarni
tizzadan to’g’rilab, qo’llarni oldinga-tepaga chiqarib, panja kaftlarini siltab to’pni
uloqtirib yuboradi.To’p tashlash bir oyoqda depsinib, sakrab bajariladi.
Basketbolchi harakatdagi vaqtda to’pni (havoda) tayanch hosil qilmagan holda
ushlab, so’ng bir oyoqni yerga qo’yib, ikkinchisi bilan qadam tashlaydi va shu
oyog’i bilan depsinib sakrab to’pni savatga tashlaydi. Shu paytda qo’l tepaga
cho’zilib, kaft va panjalarni bir tekis ishlatib, to’p savatga tashlanadi.
To’pni bir qo’llab sakrab tashlash . Bu hozirgi zamon basketbol o’yinida eng
samarali usul hisoblanadi.
Uning bajarilishi barcha masofalardan, ayniqsa, o’rta va uzoq masofalardan
amalga oshiriladi. Harakatda bo’lgan o’yinchi to’pni ilib olib to’xtaydi va shu
25

zahoti ikkala oyoqda depsinib sakrab to’pni savatga otadi. To’pni savatga
tashlashda diqqatni bir joyga to’plab, aniq nishonga olish kerak. Agar to’pni shitga
urib tushirish mo’ljali bo’lmasa, unda halqaning oldingi tomoni mo’ljalga olinadi.
Agar o’yin davomida o’yinchi besh marta jarima olsa, u maydondan
chiqariladi.Bunda hakam to’pni juda yuqoriga otadi. Shu payt o’yinchilar
birdaniga sakrab to’pni qo’llari bilan urib yuborishga harakat qiladilar. Agar to’p
o’yinchilarning qo’liga tegmay qaytib tushsa, unda to’p qayta tashlanadi.
O’yin paytida nimalarni qilish mumkin-u, nimalarni qilish
mumkin emas.
Agar o’yinchi to’pni ataylab oyog’i bilan tepib yoki qo’li bilan urib yuborsa,
to’p boshqa jamoaga beriladi. Bordi-yu, o’yinchining oyog’i bexosdan tegib ketsa,
unda jarima ham berilmaydi, o’yin ham to’xtatilmaydi.
To’pni yerga faqat bir (o’ng yoki chap) qo’l bilan urib yurib harakat qilishga
ruxsat etiladi. To’p bilan qancha qadam qo’yilsa ham xato bo’lmaydi (to’p yerga
urib yurilsa, albatta). To’pni yerga urib yurish, yugurish to’xtatildi deb aytish, bu
o’yinchining to’p bilan to’xtaganidir. Shundan so’ng u to’pni savatga tashlashi
yoki sherigiga uzatishi mumkin.O’yinchi to’p bilan xohlagan tomonga burilishi,
harakatda bo’la turib, ikki qadam yurib to’xtashi, to’pni uzatib yuborishi, to’pni
savatga otish uchun sakrashi mumkin, ammo oyog’i yerga tushmay, to’pni otib
ulgurishi kerak.Sakrab to’pni ilib olib bir oyoqqa tushish (shu tushgan oyoq boshqa
qadam qo’yilgunicha) tayanch oyoq deb hisoblanadi, bordi-yu qadam qo’yib
yurilsa, unda „probejka“ deyiladi.Bundan tashqari, o’yinchilar zonalar haqidagi
qoidani ham bilishlari zarur, chunki jamoalarning o’z zonasi hamda raqibning
zonasi degan tushunchalar mavjud.Agar o’yinchi hisoblangan hujumchi oldingi
zonaga o’tsa, u o’yinchi orqa zonaga to’p uzatishi man etiladi.
O’rta chiziqdan orqaga to’p uzatish mumkin emas.Basketbol o’yini to’rt
taymdan iborat bo’lib, har qaysi taym 10 daqiqa davom etadi.
Birinchi taym—10 daqiqa o’yin, 2 daqiqa tanaffus; ikkinchi taym — 10
daqiqa o’yin, 15 daqiqa tanaffus; uchinchi taym — 10 daqiqa o’yin, 2 daqiqa
tanaffus; to’rtinchi taym —10 daqiqa o’yin. Mabodo, o’yinning ikkinchi yarmi
26

tugallanishi oldidan natija durang bo’lib qolsa, yana 5 daqiqa qo’shimcha vaqt
beriladi.Uch, besh, o’n soniyali qoidalar .
1.3. Basketbol jamoasiga xujum taxnikalarini o‘rgatish
Basketbol o’yinni texnikasini
bir tartibda o’rganish uchun uning
klassikafikatsiyadan foydaniladi.
Basketbol o’yinni 2 bo’limdan
tashkil topgan turli texnik
priyomlar yordamida o’tkazildi. Bu
hujum texnikasi va himoya
texnikasi har bir bo’lim hujum va
himoyadan qo’llaniladigan texnik priyomlarning guruhlarning tashkil topadi.
Usul gruppalari ularning har xil yo’llar bilan bajarilishini o’z ichiga oladi.
Oyoqlarni to’g’ri ishlata bilish va chalg’itish usullari ikkala bo’limga ham
qarashlidir. Usullarning ayrim bajarish yo’llari o’z navbatida bajarilish harakteriga
ko’ra bir biridan farq qiladi. Masalan usuli bir joyda turib, harakatda bo’lganda
yoki sakraganda bajarish mumkin.
Hujum texnikasi.
Hujumda qo’llaniladigan hujum texnikasi texnik priyomlarga to’pni ilish va
uzatish, uni yerga urib olib yurish, savatga otishlar , chalg’atishlar kiradi. Ular
maydonda harakat qilish to’xtalishlar va burilishlar kabi usullar bilan birgalikda
bajariladi. Bu usullarni bajarish eng qulay va mustahkam dastlabki holat
turishidan boshlanadi. Bunda oyoqlar bukilgan, gada bir oz oldinga egilgan,
uning og’irligi oyoqlarda barobar taqsimlangan, qo’llar to’pni olish va ushlab
turish uchun qulay holda ko’krak oldida bukilgan bo’lishi kerak. To’p keng
yoyilgan barmoqlar bilan kaftlarga to’liq tekizilmagan holda tutib turiladi.
Maydonda harakat qilish texnikasi.
Basketbolchi yurish, sakrash, to’htash va burilish yordamida maydonda
harakat qiladi. Bu guruhda priyomlarni oyoqlarning to’g’ri ishlashiga asoslanadi.
27

To’p bilan bajariladigan usullar texnikasi. To’pni ilish bir yoki ikki qo’llab
bajariladi. Bu harakatlar ko’krak va yelka balandligiga, yuqorilab (boshdan baland)
va pastlab (tizzadan past) hamda dumalab va maydondan sapchib kelayotgan
to’plarni ilishlarga ajratiladi.
O’rtacha balandlikda kelayotgan to’pni ikki o’qllab ilish eng asosiy
usullardan hisoblanadi. Basketbolchi bir oz bo’shashgan qo’llarni uchib kelayotgan
to’pga qarshi to’g’irlaydi. Panjalar yarim oysimot ochilgan bosh barmoqlarni bir-
birlariga qarab yo’naltirilgan, qolganlari esa oldinga yuqoriga qaratib keng
yoyilgan bo’ladi. To’p barmoqlarning ichiga tegishi bilanoq basketbolchi uni
mahkam ilib oladi, to’pning uchish tezligini kamaytiradi. Keyingi harakatlarni
bajarish uchun u qulay holatini egallaydi va qo’llarini bukib to’pni gavdaga
yaqinlashtiradi.
To’pni uzatish.
To’pni uzatish asosiy texnik usul hisoblanadi. Uning yordamida
basketbolchilar o’zaro harakatlarini bajaradilar. O’yin davomida uzatishning har
xil usullari qo’llaniladi. O’yin sharoitiga qarab uzatishlar turli: dastlabki
holatlardan bir joyda turib harakatda sakrab; har hil harakatlarda yaqin
masofaga, uzoq masofaga, past va yuqori troyektoriya bilan yo’nalish bo’yicha
maydonning eni, bo’yi, diognali bo’ylab bajarilishi mumkin. Ikki qo’llab
ko’krakdan va yuqoridan to’p uzatish usullari zamonaviy basketbolda ko’proq
ishlatiladi. Ko’krakdan ikki qo’llab to’p uzatish yaqin va o’rta masofadda
bajaradigan o’zaro harakatlari paytida qo’llaniladi. Uni bajarish uchun basketblchi
turish holatida to’pni ko’krak oldida tutib turadi. Qo’llar bukilgan, tirsaklar
pastga tushirilgan bo’ladi. Barmoqlar joylashtirilgan, bosh barmoqlar bir-birlariga
qolganlari esa yuqoriga-oldindan qaratilgan bo’lishi lozim. To’pni uzatish
qo’llarning pastki-gavdaga, yuqoriga qarab dastlabki dira bo’ylab ajariladigan
harakati bilan bajariladi.
Shundan so’ng qo’llar tez oldinga qarab to’g’irlanadi. Uzatish panjalarining faol
harakatlari bilan yakunlanadi. To’pni yo’nalish tezligini oshirish uchun
basketbolchi oyoqlarni to’hrilashi yoki qadam qo’yishi mumkin.
28

Savatga to’p otishlar. O’yinning yakuniy natijasi savatga otiladigan to’plarning
aniqligi bilan bog’liq Ular har xil: yaqin (3 metrdan ortiq) masofalarda bajariladi.
Otishlar xarakteriga sakraganda to’plarni savatga bir va ikki qo’llab otish mumkin.
Xoirgi kunda to’plar savatga himoyachilarning qattiq qarshiligi ostida
otiladi. SHuning uchun, to’pning savatga aniq borishga oyoqlarning, qo’llarning,
ayniqsa, panjalarning to’g’ri ishlashi, aniq mo’ljal olish shu sharoitga mos
samarali usulni tanlash shu bilan birga, basketbolchining muvozanat saqlashiga
va har xil sharoitda qiyin kordinatsiyali harakatlari bajarish imkoniyatlarini
yaratish uchun ma’lum mushak guruhlarini bo’shashtirish qobiliyatlariga ega
bo’lish katta ahamiyatga ega.
Zamonaviy basketbolda to’pni savatga sakraganda bir qo’llab otish shitdan
qaytgach to’pni qayta otish, “Kryuk” usulida va yuqoridan pastga otish kabi
usullar katta ahamiyatga ega.
To’pni yerga urib yurish.
To’pni bir qo’llab ketma-ket yerga urish to’pni yerga urib yurish deyiladi. Bu usul
bir joyda turganda, yurganda va asosan, yugurganda bajariladi. Bu usul to’pni
basketbolchining harakat qilishga qo’llaniladigan asosiy usul hisolanadi. To’pni
yerdan har xil: yuqoriroq va pastroq, sapchitib turib yurish mumkin. U qo’lni
bukib, to’pni bir oz yuqoriga ko’taradi so’ng uni yana maydonga ma’lum burchak
bo’yicha keskin itaradi.To’p pastroq sapchib yerga urib yurilganda oyoqlar
ko’proq bukiladi. To’pni tizzadan pastga tez-tez yerga urit yurishga oyoq va
qo’llarning har bir ma’lumda ishlashi, chap va o’ng qo’llarni barobar ishlata
bilish, harakatni yuqoriga tezlikda amalga oshirish maqsadga muvofiqdir.
Chalg’itishlar. Asosiy maqsadni bajarishdan avval uni berkitib himoyachining
diqqatini chalg’itish uchun hujumchi bajaradigan harakatlar chalg’itishlar deb
ataladi. Ko’pchilik texnik usulllar yoki ularning qo’shilmas chalg’itish harakati
sifatida qullanishi mumkin. Chalg’itishlar qo’llanilayotgan priyomlarga mos
sur’atda bajarilishi kerak. Bunda muvozonat saqlanib qolishi shart. Chalg’itish
harakatlarini bir marta yoki bir necha marta bajarish mumkin. Ular to’psiz va
to’p bilan bir joyda turganda va harakatda bo’lganda bajarilish mumkin.
29

Harakat paytida chalg’atishlarni bajarish qiyinroq hisoblanadi. Himoya
texnikasi. Jamoaning hamma basketbolchilari himoyada samarali o’ynay olishlari
kerak. Buning uchun eng avvalo mavjud himoya texnikasining hamma usulllarini
egallash lozim. Himoya texnikasi 2 guruhga: maydonda harakat qilish texnikasi
to’pni egallash va qarshi harakat qilish texnikasiga bo’linadi.
To’pni egallash va harakat qilish texnikasi. To’pni olib qo’yish. Bu usulni
bajarish uchun to’p o’zatayotgan basketbolchlarning harakatlarini diqqat bilan
kuzatish, to’pning yo’nalish tomonini oldindan aniqlash va to’g’ri pozisiyani
tanlash zarur. Himoyadagi basetblchi to’p uzatish vaqtida uni olib qo’yish
maqsadida o’zini to’sib turgan hujumchining oldindan to’pga qarshi chiqishi
uchun turgan joyidan keskin qo’zg’alishi lozim. Bunda oxirgi qadamning katta
qo’yilishi, gavda va qo’llar to’ga qaratilgan bo’lishi kerak.
Basketbol o’yini kelib chiqishi va dastlabki qoidalari
Basketbol o’yini ham sport o’yinlarining tarkibiy qismi hisoblanadi. Shu
tufayli u O’zbekiston Respublikasining yangi Davlat ta’lim standarti va uning
kollejlar uchun dasturidan munosib o’rin egallagan. Bu o’yinni butun dunyoda
kichik ham, katta ham birdek qiziqib o’ynaydi. Vatanimizga basketbol o’yini
1920- yillardan kirib keldi. U hozirda barcha o’quv muassasalarining dasturiga
kiritilgan.Aslida, bu o’yin bundan 110 yil muqaddam AQSHda paydo bo’lgan. Uni
Springfild kolleji jismoniy tarbiya o’qituvchisi Jeyms Neysmit o’ylab topgan va
o’z talabalari bilan o’ynagan. O’sha paytlarda to’p hozirgidek halqaga otilmas,
balki oddiy savatga tashlanardi. „Basketbol“ inglizcha so’z bo’lib, u „basket“ —
„savat“, „bol“ — „to’p“ degan ma’noni anglatadi.Basketbol juda qiziqarli va
serqirra, harakatlarga boy o’yindir. O’yin chog’ida tezlik bilan oldinga chiqishlar,
birdaniga yon tomonlarga burilib to’xtab qolishlar, to’pni bir holatdan boshqa
holatga o’tkazib, to’satdan uni sherigiga uzatib yuborishlar, o’zi tezlik bilan bo’sh
joyga chiqib, yana o’sha to’pni ilib olib savatga otishlar yoki himoya to’siqlariga
uchrab, to’pni qaytarib berishlar ungagina xosdir. Son-sanoqsiz sakrashlar, shit
tagida hujumda bo’lib, undan chiqib savatga to’p tashlashlar ungagina
30

tegishli.Basketbol bilan shug’ullanish organizmning barcha muskullarini birdek,
har tomonlama rivojlanishiga yordam beradi.Tayanch-harakat apparati, ya’ni
suyak-muskul hamda bo’g’inlarning harakatchanligini, qon aylanish va nafas
olishni yaxshilashga ijobiy ta’sir ko’rsatadi hamda o’sib kelayotgan yosh
organizmning modda almashinuvini faollashtiradi.Basketbol o’yinida besh
kishidan iborat ikkita jamoa ishtirok etadi. O’zaro raqib hisoblangan har bir
jamoaning asosiy vazifasi — bir-birlarining savatiga iloji boricha ko’proq to’p
tashlash. O’yin chog’ida qaysi jamoa o’yinchisining qo’liga to’p tushsa, o’sha
jamoa, o’z o’yinchilari bilan raqibiga qarshi hujumga o’tishga haqli. Bordi-yu,
jamoa qo’lidagi to’pni yo’qotib qo’ysa, u barcha 5 o’yinchisi bilan himoyaga
o’tadi. Jamoaning g’olibligi ular to’plagan ochkolarning ko’p-kamligi bilan
aniqlanadi.
O’yinda jamoa savatiga tushgan har bir to’p 2 yoki 3 ochkoga hisoblanadi.
Basketbol o’yini respublikamiz hayotiga 1920-yildan kirib kelgan va hozirgacha
o’quv muassalari dasturida mavjud. Bu o’yinni AQSH ning Sppringfild kollejida
Jeyms Neysmit degan jismoniy tarbiya o’qituvchisi o’z talabalari bilan bundan 110
yil muqaddam o’ylab topgan. Basketbol o’yinida 5 kishidan iborat bo’lgan ikkita
jamoa ishtirok etadi.O’yinda tushgan har bir to’p – 2 ochkodan hisoblanadi.
Basketbol to’pining og’irligi 600 dan 650 grammgacha bo’lishi zarur.
Basketbol maydonining o’lchami 28x15 bo’ladi. 12 yoshgacha bo’lgan
bolalar mini basketbolni kattlarga mo’ljallangan (28x15).Maydonda o’ynasalar
bo’ladi, ammo jarima to’pi 4 metrli masofa belgilanadi. Shchitning o’lchovi
90x120 sm, to’r o’rnatilgan halqaning kataligi 0,45m, to’rning kenglik joyi 0,30 m
bo’lib, shchitning o’zi yerdan 2 m 60 sm balandlikda o’rnatiladi. To’p og’irligi
450-500 gramm bo’ladi.Basketbol to’pining og’irligi 567 grammdan 650
grammgacha. Ba’zi hollarda, futbol to’pini ishlatsa ham bo’ladi. Chunki basketbol
o’yini paydo bo’lganda ancha vaqtgacha futbol to’pidan foydalanilgan.
Basketbol maydoni, asosan, tekis joylarga quriladi. Masalan, bino ichida taxta
yotqizilgan pol ustida ham, yaxshilab tekislangan hovlida ham, asfalt-beton
yotqizilgan yerda ham bo’lishi mumkin.Aytish joizki, basketbol maydoni
31

bo’lmagan maskanlarda ham uni vujudga keltirish juda oson. Masalan,
foydalanilmayotgan keng maydonlarda. Chunonchi, yerning katta-kichikligiga
qarab, maydonning hajmini 28 — 15 metr yoki undan kichikroq — 22 — 24 metr,
yoki 12 — 14 metr qilib tayyorlash mumkin. Maydonning yuzini yaxshilab
tekislab urib chiqish kerak, chunki koptok yerga tekkanda sakrashi lozim.
Mini-basketbol o’yini uchun 12 yoshgacha bo’lgan bolalarga ham kattalarga
mo’ljallangan (28 — 15 metrli) maydon ajratiladi, ammo jarima to’pini tashlash
uchun savatdan 4 metrli masofa belgilanadi. Shitning o’lchovi 90 · 120 sm bo’lib,
unga savat yerdan 2 metr 60 sm balandlikda o’rnatiladi.
To’pning og’irligi 450 — 500 gramm bo’ladi. Basketbol savati rasmiy
maydonda temir halqali bo’lib, halqaning aylanasi 45 sm bo’ladi, unga savat
ingichka arqonchadan to’qiladi.
Halqaga o’rnatilgan savatning pastki qismi tor bo’lishi lozim, chunki
tashlangan to’p undan asta-sekinlik bilan o’tib tushishi kerak. Savatning halqasi
poldan 3 metr 5 sm balandlikka o’rnatiladi, toki bo’yi eng uzun o’yinchilar ham
savatga o’ziga yarasha mehnat qilib to’p tushirsinlar. Savat shitga mumkin qadar
puxta o’rnatiladi. Temirdan yasalgan ikki tomoni qayirma mix bilan
mustahkamlanadi. Shit oddiy taxtalardan yasalishi yoki atrofi temirli oynasimon
plastik materialdan ishlanishi mumkin. Basketbol o’ynaganda quyidagi sport
kiyimi kiyiladi: mayka va trusi. Maykaning ko’krak va orqa qismida o’yinchining
tartib raqami tikilgan bo’ladi. Har bir jamoaning o’z sardori bo’lishi va uning
o’ziga xos belgilari bo’lmog’i lozim.
32

Xulosava takliflar
Sport musobaqalarining funkstiyalari faqatgina musobaqalashish yoki
bellashish bilangina chegaralanib qolmaydi. Sport insonning komil inson
bo’lishiga, uning jismoniy va ma’naviy dunyoqarashining, tabiatining
rivojlanishiga yordam beradigan samarali usullarni taklif etadi. Undan tashqari
sport o’z-o’zini tarbiyalsh uchun etakchi omil hisoblanadi . Sportdagi
ko’rsatkichlarning oshishi me’yoriga qarab, sportchi nafaqat jismoniy, balki, ruhiy,
aqliy, axloqiy, ma’naviy va vatan tarbiyasi jarayoniga kirib bormoqda. Bu borada
musobaqalarning pedagogik ahamiyati nihoyatda kattadir.
Sport musobaqalari va natijalari ko’p bosqichli tizimni yuzaga keltiradi.
Bellashuvning turli bosqichlari mavjud. Turli xil ichki birinchiliklar va chempionat
musobaqalridan tortib, to jahon chempionatlarigacha va olimpiya o’yinlaridir.
Hatto bitta tashkiliy musobaqalarda oraliq natijalar (dastlabki va final yugurishi,
chempionatning alohida o’yinlari yakuniy uchrashuvlarda esa kiritilgan o’tkazilib
yuborilgan to’plar aniq ajratib turadi). Ko’pincha musobaqa ishtirokchisi alohida
bitta sportchi emas balki sport jamoasi sanaladi.
Basketbol o’yinida nazariy tayyorgarlik, umumiy va maxsus jismoniy
tayyorgarlik, texnik-taktik va ruhiy tayyorgarlik turlariga oid mashqlar orqali sport
mahoratini oshirishga yordam beradi. Basketbol o’yinida shug`ullanuvchilarning
o’yin texnikasini takomillashtirish va mahoratini oshirish, Basketbol bilan
shug`ullanuvchilarning kun tartibini rejalashtirish, o’yin texnikasini
takomillashtirishni nazorat qilish, namunaviy umumiy va maxsus mashqlar tuzish
hamda ulardan foydalanish zarur.
Xulosa qilib, shuni ta’kidlash kerakki, basketbol jamoalarini bugungi milliy
yerli xxalqlar bilan to’ldirish ular uchun deyarli sharoitlar yaratib berish,
basketbolning hozirgi zamon talablariga mos keladigan moddiy texnik bazasini
yaratish, milliy usto - murabbiylar maktabini yaratish basketbolning yangi qonuni
va oidalari deyarli hamma maktablarda , o’rta maxsus bilim yurtlariga va ayniqsa,
33

oliy o’quv yurtlarida yetkazish va shu asnoda jamoalarni tayyorlash birinchi
o’rinda turibdi.
Buning uchun o’zbekcha adabiyotlar, darsliklar, uslubiy qo’llanmalar,
uslubiy tavsiyanomalar, ilg’oir ustoz - murabbiylarning ish tajribasidan namuna
keltirib jamoa tayyorlab borish bugungi kunda O’zbekiston basketbolini yanada
pog’onaga ko’tarish kabi vazifalarni bajardi. Buning uchun har bir mutaxassis
o’zlarining ishlarini mukammaal reja asosida tashkil qilishlari kerak bo’ladi.
Umuman basketbolda o’yinchilarni tanlovda jamoalarni o’yinlarini nazorat qilib
borish, baland bo’yli o’yinchilarni izlash kabi ishlarni amalga oshirish lozim.
Basketbol o’ynaganda quyidagi sport kiyimi kiyiladi: mayka va trusi. Maykaning
ko’krak va orqa qismida o’yinchining tartib raqami tikilgan bo’ladi. Har bir
jamoaning o’z sardori bo’lishi va uning o’ziga xos belgilari bo’lmog’i lozim.
Har bir o’quv mashg’uloti boshlanishi oldidan sport kiyimlarining tayyorligi
(ayniqsa, poyabzalning tagi yumshoq bo’lishi)ni, taqilgan iðlarini ko’rib chiqish
kerak. Oyoq kiyimiga, hatto kiyilgan paypoqqa alohida e’tibor berish (eng yaxshisi
jun paypoq bo’lsin) va u qulay bo’lishi kerak. Sport kiyimi toza bo’lmog’i zarur.
Basketbol o’yini ochiq havoda, kun iliq paytlarda o’tkazilsa, yengil kiyinish
maqsadga muvofiq bo’ladi. Chunki o’yin vaqtida kuchli harakatdan organizm
qizib, kishi terlashi va kiyim nam bo’lib ketishi mumkin. O’yindan so’ng birdaniga
yechinib bo’lmaydi, chunki shamollab qolish mumkin. O’yinda to’xtash va
burilishlardan so’ng tez-tez ikki qo’llab pastdan uzatish qo’llanadi To’p uzatish
paytida u tizzagacha tushiriladi va orqaga, son yoniga olinadi, so’ng oldinga qadam
tashlab, ikki qo’lning keskin harakati bilan kerakli yo’nalishga uzatiladi. Baland
bo’yli raqibni aldab o’tishda uzatish juda qo’l keladi. Shuningdek, ikki qo’llab
uzatishni yuqoridan, yon tomondan, boshdan bajarish ham mumkin.
Yelkadan bir qo’llab uzatish. To’pni tez va uzoqqa uzatish kerak bo’lganda
qo’llanadiyTo’pni uzatish paytida u yelka balandligiga ko’tariladi, qo’l barmoqlari
to’pning orqasida turadi, so’ng to’pni uncha baland bo’lmagan uchish
trayektoryasida kerakli yo’nalishga yuboradi.
34

Foydalanilgan adabiyotlar va internet manbalari
1.O’zbekiston Respublikasi Qonunlari.
1. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. T.: O’zbekiston, 2007
2. Jismoniy tarbiya va sport tugrisidagi Uzbekiston Respublikasi Konuniga
uzgartirish va kushimchalar kiritish xakida 473- modda .
2. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Farmonlari.
3. 7 iyun. 2022 g. — «Davlat sport -ta’lim muassasalari faoliyatini m utlaqo yangi
tizim asosida tashkil qilish chora-to’g’risida»gi Prezident qarori (PQ–268-son, )
4. 6 iyun. 2022 g. — Sport maktablarida o’quvchilarni qabul qilish va
tayyorlash bo’yicha PQ-201-son qarori
5. « Sport kurashlarining Olimpiya turlarini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari
to’g’risida»gi Prezident qarori (PQ–336-son, 29.07.2022 y.)
6. 21 apr. 2022 g. Uzbekiston Respublikasini « Jismoniy tarbiya va sport
to’g’risidagi » gi konun 2015 yil 4 sentyabr, O’RQ-394-son .
7. 24 yanv. 2020 g. Farmoni . O’zbekiston Respublikasida jismoniy tarbiya va
sportni yanada Prezidentining 2020 yil 24 yanvardagi PF- 5924 -son Farmoniga
8. Prezidentning 11.04.2022 yildagi “Mahallalarda yoshlarni ommaviy sportga
jalb qilishni yangi bosqichga olib chiqish chora-tadbirlari to’g’risida”gi PQ-201 -
son qarori qabul qilindi.
Asosiy adabiyotlar
1. Usmonxo’jaev T.S. “Harakatli o’yinlar” O’quv qo’llanma T.: O’qituvchi 1992 y.
2. Maxkamdjanov K.M., Nurmatov F.A, Inozemseva L.A, Rustamov L “Sport
bayramlarini tashkil qilish va o’tkazish metodikasi” Darslik T.: 2008 y.
3. Xo’jaev P., Raximqulov K.D., Nigmanov B.B. Sport va harakatli o’yinlar va uni
o’qitish metodikasi. (Harakatli o’yinlari) O’quv qo’llanma TDPU T.: 2008 y.
4. Azizova R.I. “Sport va harakatli o’yinlarni o’qitish metodikasi” O’quv
qo’llanma T.: 2010
5. Raximqulov K.D. “Milliy harakatli o’yinlari” O’quv qo’llanma T.: 2012 y.
35

6. Arjan Egges, Arno Kamphuis, Mark Overmars “Motion in Games” First
International Workshop, Utrecht, MIG 2008. 236 s.
7. Jukov M.N. — M.: Podvijno’e igro’: Ucheb. dlya stud. ped. vuzov. Izdatelskiy
sentr «Akademiya» 2000. - 160 s.
8. Nurimov R.I. “Futbol” darslik T, O’zDJTI 2005 y.
9. Ayropetyans L.R. “Basketbol” Uchebnik. T, UzGosIFK 2006 g.
10. Rasulov O.T. “Basketbol” Darslik. Toshkent 1998 y.
11. Pavlov SH., Abduraxmanov F., Akromov J. “Gandbol” darslik. T, O’zDJTI
12. Nigmanov B.B, Xo’jaev F, Raximqulov K.D “Sport o’yinlari va uni o’qitish
metodikasi” o’quv qo’llanma Ilm-Ziyo nashriyoti Toshkent 2011 y.
4.Qo’shimcha adabiyotlar
13. Mirziyoev SH.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga
quramiz.Toshkent “O’zbekiston” – 2017 y.
14. SH.Mirziyoev Erkin va farovon demokratik O’zbekiston davlatini birgalikda
barpo etamiz. “O’zbekiston” NMIU, 2016 y.
15. SH.Mirziyoev Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash – yurt
taraqqiyoti va xalq faravonligining garovi.“O’zbekiston” NMIU,2016y.
16. 2017-2021 yillarda O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta
ustuvor yo’nalishi bo’yicha Harakatlar strategiyasi. O’zbekiston Respublikasi
Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947 sonli Farmoni.
17. Raximqulov K.D. Harakatli o’yinlar (ma’ruzalar matni) 2001y.
18. Xo’jaev F, Murodov M, Mirsolixov.S. Xalq milliy o’yinlari 1-qism. Toshkent -

5.Internet saytlari
27. www.tdpu.uz
28. www.pedagog.uz
29. www.edu.uz
30. http://ziyonet.uz — Ziyonet axborot-ta’lim resurslari portal
31.https://parliament.gov.uz
32.https://lex.uz
36

Basketbol o‘yini xujum o‘yini texnikasi va taktikasi

Купить