Basketbol o‘yinida musobaqalar ahamiyati - Физическая культура - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	30000UZS
Размер	602.2KB
Покупки	0
Дата загрузки	10 Март 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Физическая культура

Продавец

G'ayrat Ziyayev

Дата регистрации 14 Февраль 2025

134 Продаж

Basketbol o‘yinida musobaqalar ahamiyati

Купить

Basketbol o‘yinida musobaq alar ahamiyati
Mundari ja:

Kirish……………………………………………………………… .. …………… ..3
ASOSIY QISM
1.1. Basketbol musobaqa larini tashkil etish va musobaqalarni n g
ahamiyati ………………………………………………………………………….7
1.2. Basketbol o‘yinida musobaqa jadvallarini tuzish tartibi ……..…….. … . 1 5
1.3. Musobaqalarni tashkil etish va o‘tkazish nizomi ...………...……………..22
Xulosa……………………………………………………...…………………......33
Foydalanilgan adabiyotlar………………………………..……………….…….36
2

Kirish
Prezident Shavkat Mirziyoyev sportni ommalashtirish va iqtidorli
sportchilarni tayyorlash chora-tadbirlar dasturini qabul qildi.Sport musobaqalari
«tuman—viloyat—respublika» zanjiri asosida tashkil etilishi belgilandi.
Birlamchi saralash bosqichidan o‘tmagan sportchilar viloyat va respublika
bosqichida ishtirok etmaydi;
Milliy terma jamoalarga barcha bosqich musobaqalarida ishtirok etib g‘olib
yoki sovrindor bo‘lgan yoshlar saralab olinadi;
Har yili mahalla va muassasalar jamoalari ishtirokida ko‘p bosqichli Hokim kubogi
tashkil qilinadi.Xalqaro tajriba va standartlar asosida sport turlari bo‘yicha milliy
chempionatlar o‘tkazish tartibi ishlab chiqiladi.Prezident sport sohasidagi ilmiy
salohiyatning amaldagi holati ham talab darajasida emasligini tanqid qildi.«Birorta
sport turi bo‘yicha mahalliy olimlar tomonidan na metodika, na dastur ishlab
chiqilgan. Sport diyetologiyasi, farmakologiyasi, psixologiyasi, sport muhandisligi,
kardiomashg‘ulotlar bo‘yicha bizda umuman mutaxassislar tayyorlanmaydi.
Bugungi kunda sportchilarni tayyorlash 30 yil oldingi dasturlar asosida amalga
oshirilmoqda», deydi davlat rahbari.
Jismoniy tarbiya va sport universiteti, respublika malaka oshirish hamda
sport ilmiy-tadqiqot institutlarining roli umuman sezilmayotgani qayd etildi.
Olimpiya sport turlari bo‘yicha sportchilarni jismoniy va ruhiy tayyorlash, ularni
sog‘lom ovqatlantirish dasturlarini ishlab chiqish;
kelgusi o‘quv yilidan boshlab Jismoniy tarbiya va sport universitetida sport
diyetologiyasi, muhandisligi va kardiomashg‘ulotlar,Tibbiyot akademiyasida sport
meditsinasi va farmakologiyasi bo‘yicha mutaxassislar tayyorlashni yo‘lga
qo‘yish;
Yiliga kamida 20 nafar mahalliy trener, sport shifokori va boshqa
mutaxassislarni xorijda malaka oshirish tizimini joriy etish;
Jismoniy tarbiya va sport ilmiy tadqiqotlar instituti faoliyatini tanqidiy ko‘rib
chiqib, uni takomillashtirish bo‘yicha taklif kiritish topshirildi.
3

Yig‘ilishda sportchilarni tayyorlash va seleksiya qilish bo‘yicha yangi tizim joriy
qilinishi belgilandi.
Unga ko‘ra, endi har bir mahallada aprel-iyun va sentabr-dekabr oylarida
musobaqalar tashkil etilib, yaxshi natija ko‘rsatgan yoshlar elektron ro‘yxatga
kiritiladi hamda hududdagi sport maktabida malakali murabbiylar bilan bepul
shug‘ullanish imkoniga ega bo‘ladi. Ular jismoniy tayyorgarlik darajasi va
razryadiga qarab, keyingi bosqichga o‘tkaziladi.Sport maktablari muayyan
olimpiya sport turlari bo‘yicha bazaga aylantiriladi. Murabbiylarning ish haqi 35
foizga oshiriladi.Mutasaddilarga ushbu tizimni joriy etib, yaxshi natija ko‘rsatgan
mahallalarni rag‘batlantirish bo‘yicha ko‘rsatmalar berildi. Yil yakunigacha 508 ta
mahallada ko‘p funksiyali sport maydonchalari qurilishi qayd etildi.Bugungi kunda
Olimpiya zaxiralari kollejlariga 14 yoshdan katta o‘smirlar qabul qilinmoqda.
Oqibatda yoshlarni Olimpiya o‘yinlariga tayyorlash kech boshlanayapti.Shu bois,
bu borada rivojlangan davlatlardagi ilg‘or tajribalar o‘rganildi. Endi u asosida
sportchilarni professional tayyorlash tizimi isloh qilinadi.Barcha sport turlarini
rivojlantirish orqali yozgi Olimpiya va Paralimpiya o‘yinlarida qatnashish
huquqini beruvchi litsenziyalar sonini ko‘paytirish, 2024-yil Parij shahrida
(Fransiya) bo‘lib o‘tadigan XXXIII yozgi Olimpiya va XVII Paralimpiya
o‘yinlariga (keyingi o‘rinlarda – Olimpiya va Paralimpiya o‘yinlari)
sportchilarimizning har tomonlama tayyorligi va muvaffaqiyatli ishtirokini
ta’minlash maqsadida:
O zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev 20 sentyabr kuniʻ
jismoniy tarbiya va sport sohasini rivojlantirish masalalariga bag ishlangan
ʻ
yig ilish o tkazdi.Ma lumki, joriy yil 5 mart kuni davlatimiz rahbarining “Jismoniy
ʻ ʻ ʼ
tarbiya va sport sohasida davlat boshqaruvi tizimini tubdan takomillashtirish chora-
tadbirlari to g risida”gi farmoni qabul qilingan edi. Farmonga muvofiq, ilgarigi
ʻ ʻ
davlat qo mitasi va uning hududiy bo linmalari negizida O zbekiston Respublikasi
ʻ ʻ ʻ
Jismoniy tarbiya va sport vazirligi tashkil etilib, uning vazifa va vakolatlari
kengaytirildi.
4

Sportchilarni tanlab olish – seleksiya ishlarini takomillashtirish bo yichaʻ
yangi tizim joriy etilib, bu o zining dastlabki natijalarini bera boshladi.
ʻ
– Biz xalqaro sport maydonlarida O zbekistonning nufuzi va obro -e tiborini
ʻ ʻ ʼ
oshirishga katta hissa qo shgan sportchilarimiz bilan faxrlanamiz. Shu bilan birga,
ʻ
oliy sportda erishilgan yutuqlar bilan chegaralanmasdan, ommaviy sportga ham
katta e tibor berishimiz kerak, – dedi Shavkat Mirziyoyev.Yig ilishda jismoniy
ʼ ʻ
tarbiya va sport sohasini yanada rivojlantirish bo yicha istiqboldagi muhim
ʻ
vazifalar belgilab berildi.
Aholi, ayniqsa, yoshlarni jismoniy tarbiya va ommaviy sport bilan
shug ullantirish ishlari yaxshi yo lga qo yilmagani, darsdan tashqari vaqtlarda
ʻ ʻ ʻ
ta lim muassasalaridagi sport obyektlaridan barcha yoshdagi odamlarning
ʼ
foydalanishi tashkil etilmagani ko rsatib o tildi.Bundan tashqari, joylardagi bo sh
ʻ ʻ ʻ
turgan xususiy obyektlar negizida aholini ommaviy sportga jalb qilish uchun
imtiyozli xizmat ko rsatuvchi sport markazlarini tashkil etish talab etiladi.Shu bois
ʻ
Jismoniy tarbiya va sport vazirligi Yoshlar ittifoqi, tegishli vazirliklar bilan
birgalikda ta lim muassasalaridagi sport inshootlari hamda bo sh turgan
ʼ ʻ
obyektlarda sport seksiyalarini ochish bo yicha tashkiliy chora-tadbirlarni ko rishi
ʻ ʻ
zarurligi ta kidlandi.Tuman, shahar, viloyat va respublika miqyosida sport
ʼ
musobaqalari sonini keskin ko paytirish, g olib va sovrindorlarni Yoshlar ittifoqi
ʻ ʻ
mablag lari hisobidan pullik mukofotlar bilan rag batlantirish bo yicha topshiriqlar
ʻ ʻ ʻ
berildi.Olimpiya va Paralimpiya o‘yinlariga O‘zbekiston sportchilarini
tayyorlashning ustuvor vazifalari etib quyidagilar belgilansin:
Sport ta’limi tizimini tubdan takomillashtirish va raqamlashtirish, olimpiya
va paralimpiya dasturlariga kiritilgan sport turlari bo‘yicha yuqori natijador va
olimpiya sportchilar zaxirasini yaratish, litsenziyalar sonini sezilarli darajada
ko‘paytirish;
Olimpiya va Paralimpiya o‘yinlarida ishtirok etish uchun talabgorlar orasida ayol
sportchilar ulushini oshirish, O‘zbekiston sportchilari o‘rtasida gender tenglikni
ta’minlash;
5

Sport bazalari va inshootlarining moddiy-texnik bazasini mustahkamlash,
zamonaviy standartlarga javob beradigan yangi sport obyektlarini barpo etish,
ulardan maqsadli va samarali foydalanish;
Kurs ishning dolzarbligi . Yosh sportchilar deganda avvalo umumta’lim
maktablari,oliy ta’lim muassasalari talabalari o‘rtasidagi sport to‘garaklari va
sport maktablardagi kichik yoshli guruhlarda shug‘ullanuvchi o‘g‘il - qizlar
va bolalarni tushunamiz.Ularda asosan maxsus jismoniy tayyorgarlik va
jismoniy sifatlar darajasini oshirish va maxsus mashqlarni o‘rgatish asosiy
dolzarb masala bo‘lib qoldi. Tabiiyki bunday tarbiyaviy jarayonlarda jismoniy
sifatlarni tarbiyalashga alohida e’tibor beriladi. Bunda murabbiyning iste’dodi,
tajribalari muhim o‘rin egallaydi.Jismoniy sifatlarni (kuch, tezlik,
chidamlilik, egiluvchanlik, chaqqonlik va hokazo) tarbiyalashda maxsus
mashqlarni o‘rgatish asosiy o‘rin tutadi.Bo‘lajak sportchilarga basketbol
sportida har birida beshtadan o yinchi ishtirok etadigan jamoaviy sport turidir.
ʻ
O yindan bosh maqsad — to pni qo l bilan o ynagan holda 3,05 m
ʻ ʻ ʻ ʻ
balandlikdagi shitga mustahkamlangan savatga tushirib, imkon qadar ko proq
ʻ
ochko olish. Har bir jamoada beshtadan o yinchi ishtirok etishi va og ir
ʻ ʻ
hujumchi asosiy vazifasi hujum vaqtida va himoyalanishda savatdan qaytgan
to plarni qo lga kiritish.
ʻ ʻ
Kurs ishining qaqsad va vazifalar . E’tirof
etish zarurki basketbol
har
bir sport turida ko‘zda tutilgani kabi maqsad va vazifalarni amalga
oshirishda
xilma-xil jismoniy mashqlardan va o‘yinlardan foydalaniladi.
Basketbolda asosan jismoniy tayyorgarlik darajasini oshirish va maxsus
basketbolik mashqlarni o‘rgatish asosiy maqsad hisoblanadi.
Kurs ishi tuzilishi va hajmi. Kurs ishi kirish, asosiy qism , xulosalar,
foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. Kurs ishi 36 betdan iborat matnda
bayon qilingan. Adabiyotlar ro‘yxati a s o s i y , q o ‘ s h i m c h a v a internet
manbalaridan iborat .
6

ASOSIY QISM
1.1. Basketbol musobaqasi tashkil etish turlari va musobaqalarni n g
ahamiyati
Musobaqalar quyidagi turlarga ajraladi: erkaklar hamda ayollarning yakkama-
yakka tennis va badminton bo’yicha uchrashuvlari; erkaklar hamda ayollarning
tennis va badminton bo’yicha juftma-juft uchrashuvlari; tennis va badminton
bo’yicha juftma-juft aralash uchrashuvlari.
Musobaqalar o’z xarakteriga qarab shaxsiy, komandalararo va shaxsiy-
komandalararo musobaqalarga ajraladi.
Shaxsiy musobaqalarda uchrashuv natijalari har qaysi qatnashchining o’ziga
yoziladi.
Komandalararo musobaqalarda uchrashuvlar natijalari butun komandaga
yoziladi.
Shaxsiy-komandalararo musobaqalarda esa uchrashuv natijalari har qaysi
qatnashchining o’ziga va butun komandaga yoziladi.
Musobaqalarning xarakteri, turi va uni o’tkazish usuli musobaqalar nizomiga
bog’liq bo’ladi.
Musobaqa qatnashchilarining yoshi. Musobaqa qatnashchilari yoshiga qarab
quyidagi gruppalarga bo’linadi: bolalar gruppasi – 11-14 yoshdagi o’g’il bolalar va
qizlar; o’smirlarning kichik gruppasi – 15-16 yoshdagi yigit va qizlar;
o’smirlarning katta gruppasi – 17-18 yoshdagi yigit va qizlar.
Bolalar va yigitlarning yoshlari tug’ilgan yiliga qarab belgilanadi.
Kattalar gruppasi: 19 dan 45 yoshgacha bo’lgan erkaklar. 45 yoshda va undan
keksa bo’lgan erkaklar; 19 dan 40 yoshgacha bo’lgan ayollar; 40 yoshda va undan
keksa bo’lgan ayollar.
O’smirlarning kichki gruppasiga kiruvchi yigit va qizlar o’smirlarning katta
gruppasi bo’yicha o’tkaziladigan musobaqalarda qatnashishi mumkin.
O’smirlarning katta gruppasiga kiruvchi yigit va qizlar kattalar gruppasidagi
musobaqalarga maxsus ruxsat bilangina qo’yiladi.
7

Musobaqa qatnashchilarining kiyimi. Musobaqaga qatnashchilar toza, oq
rangli dazmollangan sport kiyimidagina qo’yiladi.
Erkaklar (bolalar va yigitlar) kiyimi shim yoki kalta ishton, tenniska yoki
mayka va oyoq kiyimidan iborat; ayollar (qiz bolalar va qizlar) kiyimi ko’ylak,
yubka yoki kalta ishton, tenniska yoki engi kalta ko’ylak va oyoq kiyimdan
iboratdir. Oyoq kiyimi poshnasiz bo’lishi lozim.
Musobaqalardagi partiyalar soni. Erkaklarning yakkama-yakka va juftma-juft
uchrashuvlari musobaqa haqidagi nizomga qarab uchta yoki beshta partiyadan
iborat bo’ladi. Yosh bolalar, qiz bolalar, yigitlar, qizlar, ayollar, katta yoshdagi
erkaklar o’rtasidagi musobaqalar va shular orasidagi aralash musobaqalar uch
partiyadan iborat bo’ladi. Bir kun davomida har bir qatnashchi ikkita-uchtadan
ortiq musobaqa o’tkazmasligi va ulardan bittasi yakkama-yakka, qolgan bittasi
yoki ikkitasi juftma-juft bo’lmog’i, shu bilan birga, yakkama-yakka musobaqa
birinchi navbatda o’tkazilmog’i zarur.
Yosh bolalar bilan qiz bolalar bir kunda ikkitadan ortiq musobaqa
o’tkazmasligi va ulardan bittasigina yakkama-yakka musobaqa bo’lmog’i zarur.
Yosh bolalar va qiz bolalar orasida o’tkaziladigan barcha musobaqalarda
ikkinchi partiyadan keyin majburiy 10 minutli tanaffus beriladi.
Qatnashchilarning razryadlari. Musobaqalarda ishtirok etuvchi barcha
sportchilar yagona umumittifoq sport klassifikatsiyaga mos ravishda sport
razryadlari bo’yicha ajratiladi. Yuqori razryadli sportchi navbatdagi quyi razryadli
sportchilar orasidagi musobaqalarga konkursdan tashqari qatnashishi mumkin,
xolos. Natijasi butun komandaga yoziladigan komandalararo musobaqalarda har
xil razryadli o’yinchilar qatnashaveradilar.
Sudyalar kollegiyasi
Sudyalar kollegiyasi musobaqa o’tkazayotgan tashkilot tomonidan belgilanadi.
Kichikroq masshtabdagi musobaqalar bosh sudya, bosh sudyaning (musobaqa
o’tkaziladigan joylardagi) muovinlari, minoradagi sudyalar, bosh sekretar va
musobaqa o’tkazilayotgan joylardagi sekretarlarni o’z ichiga olgan sudyalar
kollegiyasi tomonidan o’tkazilishi mumkin.
8

Har bir uchrashuvni (o’yinni) minoradagi sudya boshqaradi.
Bosh sudya. Bosh sudya musobaqaning qoida va nizomga muvofiq ravishda
o’tkazilishiga javob beradi.
Bosh sudyaning vazifasi quyidagilardan iborat:
- musobaqa o’tkaziladigan joyning tayyorligini va uning musobaqa davomida
yaxshi holatda turishini nazorat qilib turish;
- qatnashchilar orasida chek tashlash o’tkazish, uchrashuvlar jadvalini
tasdiqlash;
- sudyalar kollegiyasining ishiga rahbarlik qilish, musobaqa davomida
vujudga keladigan barcha masallarni uzil-kesil hal qilish, shikoyat arizalarini
tekshirib, ariza berilgan kunning o’zidayoq qaror chiqarish;
- musobaqa natijalarini va yakunlarini tasdiqlash;
- o’tkazilgan musobaqalar haqida hisobot berish.
Bosh sudya quyidagi huquqlarga ega:
- o’z vazifalarini o’tay olmayotgan, musobaqa tartib-qoidalarini buzgan
sudyalarni o’z vazifalaridan chetlatish;
- intizom, musobaqa qoidalari va tartibini buzgan qatnashchilarni
musobaqadan chetlatish;
- musobaqa yoki uchrashuvlarni joy tayyor bo’lmaganligi sababli, obi-havo
sharoitlarining noqulayligiga ko’ra, qorong’i tushib qolganligi va boshqa sabablar
tufayli o’tkazish mumkin bo’lmay qolgan hollarda ularni boshqa kunga ko’chirish;
- zarur bo’lib qolgan hollarda uchrashuv jadvalini o’zgartirish, sudyalar
belgilash va hokazo;
- agar minoradagi sudya qoidalarni noto’g’ri qo’llagan bo’lsa, uning qarorini
bekor qilish.
Bosh sudyaning buyrug’i sudyalar kollegiyasining butun sostavi, qatnashchilar
va vakillar uchun majburiydir.
Ochik xavoda o’tkaziladigan musobaqalar qatnashchilarni sog’lomlashtirish
jixatidan katta ahamiyat ga ega bo’lib, jismoniy kamolotning xammabop va
qimmatli vositalaridan biridir. Musobaqalar ko’p sonli tomoshabinlarni jalb qilish
9

bilan sport o’yinini propaganda qilish va ommalashtrishning qudratli vositasi
bo’lib xizmat qiladi. Ular musobaqa qatnashchilari va tomoshabinlarga
uyushtiruvchi ta’sir ko’rsatib, tomoshabinlarni jismoniy tarbiya va sport bilan faol
shug’ullanishga jalb etadi.
Musobaqa hakamining tarbiyachi-pedagog va o’yin raxbari sifatida roli juda
katta. Aniq hakamlik qilish, maydondagi ruy beradigan qupollikka va ayrim
sportchilarning intizomsizligiga qarshi qatiy kurashish, musobaqalashayotgan
jamoa o’yinchilariga o’z vaqtida tanbex va ko’rsatmalar berish musobaqani taktik
va texnik jixatdan yuqori darajada o’tkazishga yordam beradi.
O‘zbekiston hududida basketbol 1913g‘14 yillarda tarqala boshlanganligi
haqida ma’lumotlar bor. Ammo, o‘lkamizda faqat 1917 yildan kein chinikkam
rivojlana bordi. O‘zbek sportchilarining basketbol bilan tanishishi VSEOVUCH
vakili L.D. Barxashning nomi bilan bog‘liq. U 1920 yilda Farg‘onada basketbol
jamoalarini tashkil qilib ularni qoidalari bilan tanishtirdi.
Basketbol 28x16 m li maydonchada har jamoada 9 kishidan iborat bo‘lib
o‘ynaydilar. Maydoncha chiziqlar bilan 3 qismga bo‘linib, basketbolchilar 3
himoyachi, 3 yarim himoyachi va 3 hujumchiga ajratilar edi. Ular to‘pni savatga
ikki qo‘llab, pastdan otar edilar.
Toshkentda basketbol jamoasini VSEOVUCH instruktori S.Stariy tashkil
qildi. R.Taranov, A. Bagachenkov, YU. Beloserkovskiylar bu komanlaga a’zo
edilar. Basketbol seksiyalari keyinchalik Namangan, Samarqand va O‘rta
Osiyodagi boshqa shaxslarning fabrika, zavod va boshqa tashkilotlarda o‘ynada
boshladi. SHuning uchun basketbol irdaryo viloyatining 1924 yilda olimpiadasi
dasturiga kiritildi. Bu yillarda musobaqalar 1922 yildagi Moskva qoidalari asosida
o‘tkazildi. O‘yin vaqti 40 m bo‘lib, har ikki jamoa 5 kishidan iborat edi (2 ta
himoyachi, markaziy o‘yinchi va 2 ta hujumchi ) Himoyaga faqatgina markaziy
hujumchi qaytib kelar va o‘yinda hech qanday kombinatsiya qo‘llanilmasdi.
Jarima to‘plarini otish jamoaning bitta o‘yinchisi zimmasiga yuklatilar edi. O‘yin
davomida basketbolchining faqat jarohatlandagina almashtirish mumkin edi.
Dastlabki to‘p otishda markazdan boshlaydigan basketbolchilar bitta qo‘llarni
10

orqapa qilib turishlari, jamoalarning hujumchilari esa, oldi zonalarda turishlari
lozim edi. Basketbolning bir joyda to‘pni 2 dek dan ortiq tutib turish taqiqlanadi.
To‘pni savatga ikki qo‘llab pastdan va bir qo‘llab yelkadan otish keng
qo‘llaniladigan usullardan bo‘lib hisoblanadi.
O‘rta Osiyo hududida bir necha Respublikalar tashkil etilgach,
O‘zbekistonda jismoniy tarbiya va sport ishlarini bajarishni sport tashkilotlari o‘z
zimmalariga oldilar. 1923 yil 13 iyunda chiqarilgan qaror Respublikamiz
jismoniy tarbiya va sport hayotida katta voqea bo‘ldi.
Musobaqa shu yillarda takomillashdi. SHit maydoni chegaralovchi chiziqdan
60 sm ichkariga o‘rnatiladigan bo‘ldi. Basketbolchilarning texnikasidan to‘pni
vaqtida tezlik bilan uzatish va shit tagidan uni va ikki qo‘llab savatga otish kabi
usullar paydo bo‘ldi.
Respublika bo‘ylab keng tarqalayotgan basketbol o‘yini 1927 yilda butun
o‘zbek spartakiadasi dasturiga kiritildi. Spartakiada Toshkent, Andijon , Farg‘ona
va Samarqand viloyatlari jamoalari qatnashdilar.
1928 yil 11 butun o‘zbek spartakiadasi bo‘lib o‘tdi. Spartakiada
Toshkentning erkaklar va ayollar birinchi o‘rinni egalladilar. Bunda Moskva
bo‘ladigan spartakiadasida O‘zbekiston basketbolchilari terma jamoalari
aniqlandi.
1928 yilda Moskvada o‘tkazilgan spartakiadada O‘zbekiston basketbolchilari
xalqaro uchrashuvini o‘tkazdilar, ular Fransiya terma jamoasi bilan uchrashuv
erkaklar 49x12 va ayollar 24:12 hisobi bilan g‘alaba qozondilar.
1928 yildagi spartakiadagi tayyorgarlik natijasida Respublika basketbolning
rivojlanishi bir muncha jonlangan bo‘lsa ham doimiy musobaqalar kalendarining
bo‘linishi, basketbol maydonchalarining kamligi jamoalarda murabbiylarning
yetishmasligi bu o‘yinning chinakkam ommaviy tus olishiga to‘sqinlik qilar edi.
1933 yildan boshlab basketbol butun o‘zbek spartakiadasi dasturiga kiritildi
va muntazam ravishda Respublika birinchiliklari o‘tkazila boshladi.
Respublikamiz basketbolchilari 1952 yilgacha o‘tgan O‘rta Osiyo
Respublikalari va Qozog‘istonning spartakiadalariga ham birinchilikni qolgan
11

bermadilar. 1952 yildan so‘ng musobaqalarda ayollar jamoasi kuchligigicha
qolgan bo‘lsa ham,erkaklar jamoasi 1973 yilgacha Qozog‘iston jamoasini oldiga
o‘tkazib, ikkinchi o‘rin bilan kifoyalanib qoldi.
Respublikaning kuchli basketbolchilari to‘pni ko‘krakdan ikki o‘qldlab va
yelkadan bir qo‘llab uzatish kabi usullari qo‘llay boshladilar.
Darhaqiqat, jamoalarning imkoniyatlari hamda jamg‘argan ochkolari
inobatga olinadigan bo‘lsa, chempionatni aniqlashda hech qanday ahamiyat kasb
etmas edi.
MXSK basetbolchilari hatto ikkinchi o‘rinni o‘qlga kiritgan Buxoro
jamoasidan ham mahorat bobida ancha ustun hisobi buni yaqqol tasdiqlab turar
edi. Samarqandlik basketbolchilar faxrli 2 - inchi o‘rin sohiblari bo‘ldilar.
Ayollar jamoalari zrtasidagi bellashuvlarda biroz boshqacha vaziyat
vujudga keldi. Bu yerda asosiy bahs kuchlari qarayib teng bo‘lgan
Samarqandning SHKIF jamoalari o‘rtasida bordi Samarqandlik dastlabki ikki
turda raqiblari ustidan g‘alaba qozonib chepionat g‘olibligini naqd qo‘ygan edilar.
SHu bois poytaxt basketbolchilarning yakunlovchi turda 76:65 hisobida holib
chiqishi ularning turnir jadvalidagi mavqeiga hech qanday ta’sir ko‘rsatmaydi.
Navoiyning “stroitel” jamoasi basketbolchi qizlari 3 - inchi o‘rin sohibalarini
bo‘ldilar.
Chempionat o‘yinlari sovrindorlari jamoalarning boshqa jamoalarga nisbatan
kuchli jamolarning uchrashuvlarga qiziqishi susaytirdi, sportning bu turi
mamlakatimizning barcha mintaqalarida bir tekis rivojlanmayotganidan dalolat
beradi. Bu haqida mutaxassislar basketbol rivojiga mas’ul bo‘lgan kishilar jiddiy
o‘ylab ko‘rishlari, tegishli chora - tadbirlar belgilash va amaliy harakatlarning
kuchaytirishlari lozim.Mustaqilligimizning 8 yilliida 1999 yil 16 iyun basketbol.
1999 y i l 13 - 15 iyul kunlari mamlakakatimizning poytaxtida Osiyo
chempionatining saralash uchrashuvlari o‘tkazildi. O‘z saralash guruhida
yurtdoshlarimiz g‘oliblikni qo‘lga kiritdilar. O‘yinlar natijalari qo‘yidagicha:
O‘zbekiston - Qozog‘iston–83 - 74, O‘zbekiston - Qirg‘iston –82 - 55, Qozog‘is-
ton - Qirg‘iziston –64:60.
12

Ettita jamoa ishtirokidagi O‘zbekistgn kubogi baxslari o‘z nihoyasiga
yetdi. Kutilmagandek bosh sovrin bu yili ham MHSK basketbolchilariga nasib
yetdi. Xarbiylar doimiy shioriga sodiq qolishdi, “faqat g‘alaba”. Ular “rekord” –
“bareri”ni shunaqalar yuqoriga olib chiqib qo‘yishdi, edi bu chaqqonidan
o‘zlaridan boshqa hech kim o‘ta olmasalar kerak. Haqiqatdan MXSK mustaiql
Respublikamiz doirasidagi musobaqalarda ham biron marta mag‘lubiyatgsha
uchramagan.
Etti yildirki chempionlik unvoni ham “Bellur” sovrinini qolgan bermay
kelayotgan MHSK kubogi o‘rinlarniham ko‘tarinki ruhda o‘tkazdi. Jamoa 5 ta
uchrashuvning barchasida ishonchli g‘alabaga erishdi.
Jamoalar dastlab ikki guruhda blingan holda musobaqalashishdi “A”
guruhda MXSK ning ustunligi yaqqol sezilib, jamoa ztkazilgan uch uchrashuvda
ochkolar nisbatida katta farq, Chiroqchining “Kimyogar” jamoasi ikki o‘yinda
halaba qozonib final bochqichida ikkinchi yo‘llanmani qo‘lga kiritdi.
“B” guruhidan keyingi bosqichga chiqish osonroq bo‘lab bu yerga, uch
jamoa ikki yo‘llanma uchun bahslashishdi. “SHaharsoz” loyihalash instituti
toshDU va Telikom Namangan” ni yengan bo‘lsa Tosh DU talabalari
Namanganlik “Aloqachi”lardan ustun kelishdi.
Sovrinli o‘yinlar uchun 4 ta jamoa MSHK “Kimyogar”, “SHaharsoz” va
ToshDU kurashadigan bo‘ldi.
Final bosqichining birinchi kuni MSHK Universitet jamoasiga qarshi
maydonda tushib osongina zafar quchdi, - 118:20. Chirchiq “Kimyogar” lari esa
poytaxt “SHaharsoz” lari bilan uchrashuv 79:63 hisobiga g‘olib chiqishdi. Oxirgi
kuni “Kimyogar” Tosh DU uchrashuvi natijasi poytaxtlik talabalarni sovrindorlar
qatoridan chiqarib qo‘yishdi. O‘yin 35 daqiqa teng kursha asosida kechdi. So‘ngii
daqiqalarda chirchiqlar o‘yini yanada faollashib oxir - oqibat bu uchrashuv
natijasida o‘z aksini topdi, - 75:69, MXSK esa “SHaxarsoz”ni yirik hisobda
mag‘lubiyatiga uchratdi, -113:49.
S h unday qilib turnirning kichik karvoni manzilga qo‘yidagi tartibda yetib
keldi. 1) MXSK –10 ochko, 2) “Kimyogar” – 9 ochko, 3) “SHaharsoz” –8, 4)
13

ToshDU-7,5) Sirdaryo –6, 6) Temkom –5, 7) TSKXMI –4 ochkolarni qo‘lga
kiritdi.
Basketbol 1999 yil 23 noyabr kuni katta “B” yana Toshkentda yakshanba
kuni Respublika basketbol markaziy saroyida MXSK (SHzbekiston) – “Panjob”
(Hindiston) jamoalari uchrashuvi bilan “nike open” xalqaro turniri boshlandi.
Ma’ulumki, ikki yil avvad tashki qilingan ushbu musobaqalar shu paytgacha
“Spraite challenge” deb nomlangan.
Toshkentda dastlabki xindistonlik basketbolchilar yetib kelishdi. Juma kuni
aeroportda “Panjob” jamoasi kutib olingandan sshng kuchqurun, shanba va
yakshanbada poytaxtimiz mehmonlari – MXSK ning qolgan raqiblari –
“Budivenik” – Kiyev, “Lokamativ” –Navoisibrsk, SSKA –Almatalar ham birin
ketin turnir jadvalini to‘ldirishdi. Respublika chempionati 1993-1999 .
Ayollar jamoalari zrtasidagi bellashuvlarda biroz boshqacha vaziyat
vujudga keldi. Bu yerda asosiy bahs kuchlari qarayib teng bo‘lgan
Samarqandning SHKIF jamoalari o‘rtasida bordi Samarqandlik dastlabki ikki
turda raqiblari ustidan g‘alaba qozonib chepionat g‘olibligini naqd qo‘ygan edilar.
SHu bois poytaxt basketbolchilarning yakunlovchi turda 76:65 hisobida holib
chiqishi ularning turnir jadvalidagi mavqeiga hech qanday ta’sir ko‘rsatmaydi.
Navoiyning “stroitel” jamoasi basketbolchi qizlari 3 - inchi o‘rin sohibalarini
bo‘ldilar.
Chempionat o‘yinlari sovrindorlari jamoalarning boshqa jamoalarga nisbatan
kuchli jamolarning uchrashuvlarga qiziqishi susaytirdi, sportning bu turi
mamlakatimizning barcha mintaqalarida bir tekis rivojlanmayotganidan dalolat
beradi. Bu haqida mutaxassislar basketbol rivojiga mas’ul bo‘lgan kishilar jiddiy
o‘ylab ko‘rishlari, tegishli chora - tadbirlar belgilash va amaliy harakatlarning
kuchaytirishlari lozim.Mustaqilligimizning 8 yilliida 1999 yil 16 iyun basketbol.
14

1.2. O‘yin sistemalari va ularni tuzish tartibi
Qo‘yilgan vazifalarga qarab musobaqalarni asosiy va yordamchi
musobaqalarga bulish mumkin.
Yagona sport klassifikatsiyasi talablariga muvofiq tashkil etiladigan va
natijalarga ko‘ra sport klassifikatsiyasi belgilanadigan hamda g‘olib yoki chempion
degan nom beriladigan musobaqalar asosiy musobaqalarga kiradi.
Musobaqalarning asosiy turi – kalendar musobaqalar bo‘lib, ular sport
tadbirlarining yagona kalendar rejasida nazarda tutiladi va tasdiqlangan nizomga
muvofiq ravishda o‘tkaziladi.
Quyidagilar musobaqalarning asosiy turlariga kiradi:
 birinchilik yoki chempionatlar;
 kubok musobaqalari;
 saralash musobaqalari.
Birinchilik yoki chempionatlar eng mas’uliyatli musobaqalar bo‘lib, ularning
natijalari bo‘yicha g‘olib jamoaga chempion nomi beriladi. Musobaqalarni tashkil
etishning bu turi jamoalar kuchini ob’ektiv baholashga, olib borilayotgan o‘quv -
mashq ishining sifatini taqqoslashga imkon beradi.
Kubok musobaqalari musobaqalarga juda ko‘p jamoalarni jalb etish va
g‘olibni nisbatan qisqa muddatlarda aniqlash maqsadida o‘tkaziladi. Kubok
musobaqalari eng yaxshilarni izchillik bilan tanlab olish printsipi bo‘yicha
o‘tkaziladi.
Saralash musobaqalari keyingi bosqichda qatnashish uchun eng kuchli
jamoalarni aniqlash maqsadida o‘tkaziladi.
Musobaqalarning yordamchi turlariga quydagilar kiradi:
 nazorat uchrashuvlari;
 o‘rtoqlik uchrashuvlari;
 ko‘rgazmali uchrashuvlar;
 qisqartirilgan musobaqalar.
Nazorat uchrashuvlari jamoalarni bo‘lajak musobaqalarga tayyorlash va
ularning tayyorgarligini tekshirish maqsadida o‘tkaziladi.
15

O‘rtoklik uchrashuvlari o‘quv-mashq maqsadlarida yoki an’anaviy
musobaqalar planida o‘tkaziladi.
Ko‘rgazmali uchrashuvlar sport o‘yinini ommalashtirishga va sport
mahoratini ko‘rsatishga xizmat qiladi.
Qiskartirilgan musobaqalar bir necha soat mobaynida o‘tkaziladi. Ular,
odatda, bayram kunlariga va sport mavsumining ochilishi yoki yopilishiga
rejalashtiriladi.
Bunday musobaqalarning o‘tkazilishini tezlashtirish uchun o‘yin vaqti
qisqartiladi. Qisqartarilgan musobaqalarning dasturi faqat o‘yin o‘tkazishni emas,
balki o‘yinchilarning texnik yoki jismoniy tayyorgarligiga doir musobaqalarni ham
o‘z ichiga olishi mumkin.
Jamoa harakatlarni takomillashtirish mashqlari va o‘yinlarida shaxsiy
pressing dastlab orqasidan o‘yinga kiritilayotganda shaxsiy pressing maydonning
yarmida qo‘llaniladi. So‘ng bu usulni qo‘llash onlari sistemali osha boradi va
nihoyat, uni har bir to‘p yo‘qotilgandan keyin qo‘llash vazifasi bajariladi. Butun
maydon bo‘ylab shaxsiy pressingni qo‘llash mashqlari ham xudi shunday yo‘l
bilan qiyinlashtirilib boraveriladi.
Basketbolchilarning psixologik tayyorgarligi ham shaxsiy pressingni
egallashda xalqiluvchi ahamiyatga ega. Shaxsiy himoyani takomillashtirish
jarayoning oxirgi vazifasi ana shu himoyaning variantlarini maqsadga muvofiq
qo‘llay bilishdir. Shu maqsadda qo‘llaniladigan mashq va o‘yin variantlari
murabbiyning ko‘rsatmasi bilan ma’lum vaziyatlardan so‘ng yoki uchrashuvda
kuchlar nisbatining o‘zgarishiga qarab almashtirib turiladi.
O‘yin sistemalarini tuzish tartibi
Musobaqani ikki sistemada: davrali sistema, yutkazgandan keyin o‘yin dan
chiqib ketiladigan sistemada o‘tkazish mumkin.
Davrali sistema
Musobaqaning davrali sistemasida har bir jamoa, agar musobaqa bir davrali
o‘tkazilsa, bir-biri bilan bir marta, agar musobaqa ikki davrali o‘tkazilsa, ikki
marta uchrashishi kerak. O‘yinning bunday sistemasi musobaqalashuvchilar
16

kuchlari nisbatini ancha ob’ektiv belgilashga va kuchli jamoa ni aniqlashga imkon
beradi, bunda musobaqaning umumiy yakunidagi tasodifiylik elementi ma’lum
darajada bartaraf qilinadi. Bu sistema musobaqani ikki davrali qilib o‘tkazish eng
tug‘ri hisoblanadi .
Davrali sistemada musobaqa ishtrokchilarining barcha o‘rinlari to‘plangan
ochkolar soniga qarab aniqlanadi. O‘tkazilgan barcha o‘yinlar natijasida eng ko‘p
ochko olgan jamoa (yoki sport jamoasi g‘olib hisoblanadi . Bir yoki bir necha
jamoa larda ochkolar teng bo‘lib qolganda g‘olibni aniqlash uchun musobaqa
tartibida qandaydir qo‘shimcha ko‘rsatkichlar yoki tadbirlar (masalan, shu
jamoalar o‘rtasida qushimcha o‘yin yoki shu jamoalar o‘rtasidagi avval o‘ynalgan
o‘yin natijalari, yoki kiritilgan yoki o‘tkazib yuborilgan to‘plar nisbati) nazarda
tutilgan bulishi kerak.
Davrali sistema bo‘yicha o‘ynash tartibida qur’a tashlash bilan musobaqada
qatnashuvchi jamoa larning raqamlari aniqlanadi. Jamoa larning aniqlangan
raqamlari asosida o‘yinlar jadvali tuziladi.
Musobaqalar bir davrali qilib o‘tkazilganda o‘yin bir-biri bilan bellashuvchi
ikki jamoa dan daslabkisining maydonida o‘tkaziladi. Agar musobaqada ikki davra
nazarda tutilgan bo‘lsa, ikkinchi o‘yin keyingi jamoa maydonida o‘tkazilishi
kerak.
Davrali sistema bo‘yicha utkaziladigan o‘yin lar taqvimini ikki usul bilan
tuzish mumkin.
Birinchi usul. Musobaqada ishtirok etuvchi jamoalar soniga qarab, jamoa
larning umumiy soniga yaqin bo‘lgan toq son olinadi va unga muvofik ravishda
vertikal chiziqlar o‘tkaziladi. Masalan 6 ta jamoa bo‘lganda unga (6 soniga) yaqin
bo‘lgan toq son 5 bo‘ladi. Demak, 5 ta vertikal chiziq o‘tkazish zarur. Jamoalar
soni 10 ta bo‘lganda, unga yaqin son 9, demak 9 ta vertikal chiziq o‘tkazilgan
bulishi kerak va xokazo.
Vertikal chiziqlarning ostida va ustidan, pastdan boshlab chapdan o‘nga
qaratib, jamoalar raqami ketma-ket tartibda birinchidan musobaqada qatnashuvchi
17

jamoa larning umumiy soniga eng yaqin bo‘lgan tok songacha, orada bir chiziq
qoldirib yozib chiqiladi.(10-jadval)
Bu raqamlar keyingi raqamlarni grafik tarzda yozish uchun dastlabki reja
hisoblanadi . Birinchi kun o‘yinlar taqvimini tuzish uchun birinchi raqamdan
boshlab vertikal chiziq atrofida, soat strelkasiga qarshi oshib boruvchi tartibda
barcha ishtrok etuvchi raqamlar yozib chiqiladi. Qolgan o‘yin kunlarining
taqvimini tuzish uchun vertikal chiziqlar o‘rtasidagi barcha raqamlar, avval
ularning ostiga va ustiga quyilgan raqamlarni hisobga olgan xolda, ilon izi qilib
quyib-chiqiladi. Shuni xam aytish kerakki, raqamlar birin ketin vertikal
chiziqlarning o‘ng tomondan ortib boruvchi tartibda takrorlanib yoziladi.
Shundan keyin ikkinchi va qolgan taqvim kunlarda bellashuvchi jamoa larni
aniqlash uchun har bir vertikal chiziqning chap tomoniga avvalgi taqvim kundagi
barcha raqamlar o‘zgarishsiz o‘tkazilishi kerak.
1-jadval
10 jamoa uchun o‘yin kalendarini tuzish
Turlar bo‘yicha o‘yinlar
1-tur 2-tur 3-tur 4-tur 5-tur 6-tur 7-tur 8-tur 9-tur
1-
0 0-
6 2-
0 0-
7 3-
0 0-
8 4-
0 0-
9 5-
0
2-
9 1-
2 3-
1 2-
3 4-
2 3-
4 5-
3 4-
5 6-
4
3-
8 9-
3 4-
9 1-
4 5-
1 2-
5 6-
2 3-
6 7-
3
4-
7 8-
4 5-
8 9-
5 6-
9 1-
6 7-
1 2-
7 8-
2
5-
6 7-
5 6-
7 8-
6 7-
8 9-
7 8-
9 1-
8 9-
1
O‘yin texnikasi – basketbolning
rivojlanish jarayonida shakllangan
18

musobaqaning konkret vaziyatlarni eng muvaffaqiyatli ochishga qaratilgan usullar
yig‘indisidir.
Basketbol o‘yinni texnikasini bir tartibda o‘rganish uchun uning
klassikafikatsiyadan foydaniladi. Basketbol o‘yinni 2 bo‘limdan tashkil topgan
turli texnik priyomlar yordamida o‘tkazildi. Bu hujum texnikasi va himoya
texnikasi har bir bo‘lim hujum va himoyadan qo‘llaniladigan texnik
priyomlarning guruhlarning tashkil topadi. Usul gruppalari ularning har xil yo‘llar
bilan bajarilishini o‘z ichiga oladi. Oyoqlarni to‘g‘ri ishlata bilish va chalg‘itish
usullari ikkala bo‘limga ham qarashlidir. Usullarning ayrim bajarish yo‘llari o‘z
navbatida bajarilish harakteriga ko‘ra bir biridan farq qiladi. Masalan usuli bir
joyda turib, harakatda bo‘lganda yoki sakraganda bajarish mumkin.
Hujum texnikasi.
Hujumda qo‘llaniladigan hujum texnikasi texnik priyomlarga to‘pni ilish va
uzatish, uni yerga urib olib yurish, savatga otishlar , chalg‘atishlar kiradi. Ular
maydonda harakat qilish to‘xtalishlar va burilishlar kabi usullar bilan birgalikda
bajariladi. Bu usullarni bajarish eng qulay va mustahkam dastlabki holat
turishidan boshlanadi. Bunda oyoqlar bukilgan, gada bir oz oldinga egilgan,
uning og‘irligi oyoqlarda barobar taqsimlangan, qo‘llar to‘pni olish va ushlab
turish uchun qulay holda ko‘krak oldida bukilgan bo‘lishi kerak. To‘p keng
yoyilgan barmoqlar bilan kaftlarga to‘liq tekizilmagan holda tutib turiladi.
Basketbolchi yurish, sakrash, to‘htash va burilish yordamida maydonda
harakat qiladi. Bu guruhda priyomlarni oyoqlarning to‘g‘ri ishlashiga asoslanadi.
To‘pni ilish bir yoki ikki qo‘llab bajariladi. Bu harakatlar ko‘krak va yelka
balandligiga, yuqorilab (boshdan baland) va pastlab (tizzadan past) hamda
dumalab va maydondan sapchib kelayotgan to‘plarni ilishlarga ajratiladi.
O‘rtacha balandlikda kelayotgan to‘pni ikki o‘qllab ilish eng asosiy
usullardan hisoblanadi. Basketbolchi bir oz bo‘shashgan qo‘llarni uchib kelayotgan
to‘pga qarshi to‘g‘irlaydi. Panjalar yarim oysimot ochilgan bosh barmoqlarni bir-
birlariga qarab yo‘naltirilgan, qolganlari esa oldinga yuqoriga qaratib keng
yoyilgan bo‘ladi. To‘p barmoqlarning ichiga tegishi bilanoq basketbolchi uni
19

mahkam ilib oladi, to‘pning uchish tezligini kamaytiradi. Keyingi harakatlarni
bajarish uchun u qulay holatini egallaydi va qo‘llarini bukib to‘pni gavdaga
yaqinlashtiradi.
To‘pni uzatish asosiy texnik usul hisoblanadi. Uning yordamida
basketbolchilar o‘zaro harakatlarini bajaradilar. O‘yin davomida uzatishning har
xil usullari qo‘llaniladi. O‘yin sharoitiga qarab uzatishlar turli: dastlabki
holatlardan bir joyda turib harakatda sakrab; har hil harakatlarda yaqin
masofaga, uzoq masofaga, past va yuqori troyektoriya bilan yo‘nalish bo‘yicha
maydonning eni, bo‘yi, diognali bo‘ylab bajarilishi mumkin. Ikki qo‘llab
ko‘krakdan va yuqoridan to‘p uzatish usullari zamonaviy basketbolda ko‘proq
ishlatiladi. Ko‘krakdan ikki qo‘llab to‘p uzatish yaqin va o‘rta masofadda
bajaradigan o‘zaro harakatlari paytida qo‘llaniladi. Uni bajarish uchun basketblchi
turish holatida to‘pni ko‘krak oldida tutib turadi. Qo‘llar bukilgan, tirsaklar
pastga tushirilgan bo‘ladi. Barmoqlar joylashtirilgan, bosh barmoqlar bir-birlariga
qolganlari esa yuqoriga-oldindan qaratilgan bo‘lishi lozim. To‘pni uzatish
qo‘llarning pastki-gavdaga, yuqoriga qarab dastlabki dira bo‘ylab ajariladigan
harakati bilan bajariladi. SHundan so‘ng qo‘llar tez oldinga qarab to‘g‘irlanadi.
Uzatish panjalarining faol harakatlari bilan yakunlanadi. To‘pni yo‘nalish tezligini
oshirish uchun basketbolchi oyoqlarni to‘hrilashi yoki qadam qo‘yishi mumkin.
O‘yinning yakuniy natijasi savatga otiladigan to‘plarning aniqligi bilan
bog‘liq Ular har xil: yaqin (3 metrdan ortiq) masofalarda bajariladi. Otishlar
xarakteriga sakraganda to‘plarni savatga bir va ikki qo‘llab otish mumkin.
Xoirgi kunda to‘plar savatga himoyachilarning qattiq qarshiligi ostida otiladi.
SHuning uchun, to‘pning savatga aniq borishga oyoqlarning, qo‘llarning, ayniqsa,
panjalarning to‘g‘ri ishlashi, aniq mo‘ljal olish shu sharoitga mos samarali usulni
tanlash shu bilan birga, basketbolchining muvozanat saqlashiga va har xil
sharoitda qiyin kordinatsiyali harakatlari bajarish imkoniyatlarini yaratish uchun
ma’lum mushak guruhlarini bo‘shashtirish qobiliyatlariga ega bo‘lish katta
ahamiyatga ega.
20

Zamonaviy basketbolda to‘pni savatga sakraganda bir qo‘llab otish shitdan
qaytgach to‘pni qayta otish, “Kryuk” usulida va yuqoridan pastga otish kabi
usullar katta ahamiyatga ega.
To‘pni bir qo‘llab ketma-ket yerga urish to‘pni yerga urib yurish deyiladi.
Bu usul bir joyda turganda, yurganda va asosan, yugurganda bajariladi. Bu usul
to‘pni basketbolchining harakat qilishga qo‘llaniladigan asosiy usul hisolanadi.
To‘pni yerdan har xil: yuqoriroq va pastroq, sapchitib turib yurish mumkin. U
qo‘lni bukib, to‘pni bir oz yuqoriga ko‘taradi so‘ng uni yana maydonga ma’lum
burchak bo‘yicha keskin itaradi.
To‘p pastroq sapchib yerga urib yurilganda oyoqlar ko‘proq bukiladi.
To‘pni tizzadan pastga tez-tez yerga urit yurishga oyoq va qo‘llarning har bir
ma’lumda ishlashi, chap va o‘ng qo‘llarni barobar ishlata bilish, harakatni
yuqoriga tezlikda amalga oshirish maqsadga muvofiqdir.
Asosiy maqsadni bajarishdan avval uni berkitib himoyachining diqqatini
chalg‘itish uchun hujumchi bajaradigan harakatlar chalg‘itishlar deb ataladi.
Ko‘pchilik texnik usulllar yoki ularning qo‘shilmas chalg‘itish harakati sifatida
qullanishi mumkin. Chalg‘itishlar qo‘llanilayotgan priyomlarga mos sur’atda
bajarilishi kerak. Bunda muvozonat saqlanib qolishi shart. CHalg‘itish
harakatlarini bir marta yoki bir necha marta bajarish mumkin.
Ular to‘psiz va to‘p bilan bir joyda turganda va harakatda bo‘lganda
bajarilish mumkin. Harakat paytida chalg‘atishlarni bajarish qiyinroq hisoblanadi.
Jamoaning hamma basketbolchilari himoyada samarali o‘ynay olishlari kerak.
Buning uchun eng avvalo mavjud himoya texnikasining hamma usulllarini
egallash lozim. Himoya texnikasi 2 guruhga: maydonda harakat qilish texnikasi
to‘pni egallash va qarshi harakat qilish texnikasiga bo‘linadi.
To‘pni olib qo‘yish. Bu usulni bajarish uchun to‘p o‘zatayotgan
basketbolchlarning harakatlarini diqqat bilan kuzatish, to‘pning yo‘nalish
tomonini oldindan aniqlash va to‘g‘ri pozisiyani tanlash zarur. Himoyadagi
basetblchi to‘p uzatish vaqtida uni olib qo‘yish maqsadida o‘zini to‘sib turgan
hujumchining oldindan to‘pga qarshi chiqishi uchun turgan joyidan keskin
21

qo‘zg‘alishi lozim. Bunda oxirgi qadamning katta qo‘yilishi, gavda va qo‘llar
to‘ga qaratilgan bo‘lishi kerak.
Basketbol o‘yini ham sport o‘yinlarining tarkibiy qismi hisoblanadi. Shu
tufayli u O‘zbekiston Respublikasining yangi Davlat ta’lim standarti va uning
kollejlar uchun dasturidan munosib o‘rin egallagan. Bu o‘yinni butun dunyoda
kichik ham, katta ham birdek qiziqib o‘ynaydi. Vatanimizga basketbol o‘yini
1920- yillardan kirib keldi. U hozirda barcha o‘quv muassasalarining dasturiga
kiritilgan.
Aslida, bu o‘yin bundan 110 yil muqaddam AQSHda paydo bo‘lgan. Uni
Springfild kolleji jismoniy tarbiya o‘qituvchisi Jeyms Neysmit o‘ylab topgan va
o‘z talabalari bilan o‘ynagan. O‘sha paytlarda to‘p hozirgidek halqaga otilmas,
balki oddiy savatga tashlanardi. „Basketbol“ inglizcha so‘z bo‘lib, u „basket“ —
„savat“, „bol“ — „to‘p“ degan ma’noni anglatadi.Basketbol juda qiziqarli va
serqirra, harakatlarga boy o‘yindir. O‘yin chog‘ida tezlik bilan oldinga chiqishlar,
birdaniga yon tomonlarga burilib to‘xtab qolishlar, to‘pni bir holatdan boshqa
holatga o‘tkazib, to‘satdan uni sherigiga uzatib yuborishlar, o‘zi tezlik bilan bo‘sh
joyga chiqib, yana o‘sha to‘pni ilib olib savatga otishlar yoki himoya to‘siqlariga
uchrab, to‘pni qaytarib berishlar ungagina xosdir.
Ko‘krakdan ikki qo‘llab to‘p uzatish yaqin va o‘rta masofadda bajaradigan
o‘zaro harakatlari paytida qo‘llaniladi. Uni bajarish uchun basketblchi turish
holatida to‘pni ko‘krak oldida tutib turadi. Qo‘llar bukilgan, tirsaklar pastga
tushirilgan bo‘ladi. Barmoqlar joylashtirilgan, bosh barmoqlar bir-birlariga
qolganlari esa yuqoriga-oldindan qaratilgan bo‘lishi lozim.
1.3. Basketbol musobaqasi ning nizomini tuzish
Musobaqa hakidagi nizom katta yuridik kuchga ega bo’lgan hujjatdir. Unda
asosiy tashkiliy va texnik shart-sharoitlar aniq bayon qilingan bo’ladi. Nizom
o’quv-mashq ishlarini belgilab beradi, chunki jamoalarning tashkiliy - metodik
tayyorgarligi bo’lajak musobaqa xususiyatlarini hisobga olgan holda olib boriladi.
Musobaqada qatnashuvchi jamoalarning tayyorgarlik uchun etarli vaqtga ega
bo’lishlari nazarda tutilib, Nizom oldindan tasdiqlanishi va tarqatilishi kerak.
22

Musobaqani o’tkazish davrida tasdiqlangan Nizomdan chetga chiqishga yo’l
ko’yilmaydi, aks xolda mazkur musobaqa o’tkazayotgan tashkilotning obro’siga
putur etadi va keraksiz nizolar kelib chiqadi.
Musobaqa nizomida quyidagi masalalar aks ettirilishi kerak:
 o’tkazilayotgan musobaqaning maqsad va vazifalari;
 musobaqani kim o’tkazishi (tashkiliy qo’mita, homiylar va h.o.);
 musobaqaning alohida shartlari (qanday hollarda o’yinda qo’shimcha vaqt
belgilanishi va uning davomiyligi, o’yin durang bilan tugaganda yoki o’tkazilgan
musobaqa natijasida ochkolar soni teng bo’lganda g’olibni aniqlash usullari, o’yin
qoidalarida ko’rsatilganidan tashqari o’yinchi almashtirish mumkinligi va h.k.);
 jamoalar va musobaqa qatnashchilari talabnomalarini rasmiylashtirish
tartibi, shakli, o’yinchilarning talabnomalar berish va qayta talabnoma berish
muddati;
 musobaqalarni olib boradigan hakamlar hay’atining nomi;
o’tkazilgan o’yinga norozilik bildirish va uni ko’ribb chiqish, Musobaqalar
qat’iylikni, g‘alabaga erishish yulidagi iroda kuchini, korxona jamoasini, shahar,
respublika oldidagi masuliyatini tarbiyalaydi. O‘yinlarning emotsional keskinligi
shug‘ullanuvchilarning psixologik xususiyatlarini aniqlashga imkon beradi.
Ochik xavoda o‘tkaziladigan musobaqalar qatnashchilarni sog‘lomlashtirish
jixatidan katta ahamiyat ga ega bo‘lib, jismoniy kamolotning xammabop va
qimmatli vositalaridan biridir. Musobaqalar ko‘p sonli tomoshabinlarni jalb qilish
bilan sport o‘yinini propaganda qilish va ommalashtrishning qudratli vositasi
bo‘lib xizmat qiladi. Ular musobaqa qatnashchilari va tomoshabinlarga
uyushtiruvchi ta’sir ko‘rsatib, tomoshabinlarni jismoniy tarbiya va sport bilan faol
shug‘ullanishga jalb etadi.
Musobaqa hakamining tarbiyachi-pedagog va o‘yin raxbari sifatida roli juda
katta. Aniq hakamlik qilish, maydondagi ruy beradigan qupollikka va ayrim
sportchilarning intizomsizligiga qarshi qatiy kurashish, musobaqalashayotgan
jamoa o‘yinchilariga o‘z vaqtida tanbex va ko‘rsatmalar berish musobaqani taktik
va texnik jixatdan yuqori darajada o‘tkazishga yordam beradi.
23

Qo‘yilgan vazifalarga qarab musobaqalarni asosiy va yordamchi
musobaqalarga bulish mumkin.
Yagona sport klassifikatsiyasi talablariga muvofiq tashkil etiladigan va
natijalarga ko‘ra sport klassifikatsiyasi belgilanadigan hamda g‘olib yoki chempion
degan nom beriladigan musobaqalar asosiy musobaqalarga kiradi.
Musobaqalarning asosiy turi – kalendar musobaqalar bo‘lib, ular sport
tadbirlarining yagona kalendar rejasida nazarda tutiladi va tasdiqlangan nizomga
muvofiq ravishda o‘tkaziladi.
Bunday musobaqalarning o‘tkazilishini tezlashtirish uchun o‘yin vaqti
qisqartiladi. Qisqartarilgan musobaqalarning dasturi faqat o‘yin o‘tkazishni emas,
balki o‘yinchilarning texnik yoki jismoniy tayyorgarligiga doir musobaqalarni ham
o‘z ichiga olishi mumkin.
Jamoa harakatlarni takomillashtirish mashqlari va o‘yinlarida shaxsiy pressing
dastlab orqasidan o‘yinga kiritilayotganda shaxsiy pressing maydonning yarmida
qo‘llaniladi. So‘ng bu usulni qo‘llash onlari sistemali osha boradi va nihoyat, uni
har bir to‘p yo‘qotilgandan keyin qo‘llash vazifasi bajariladi. Butun maydon
bo‘ylab shaxsiy pressingni qo‘llash mashqlari ham xudi shunday yo‘l bilan
qiyinlashtirilib boraveriladi.
Basketbolchilarning psixologik tayyorgarligi ham shaxsiy pressingni
egallashda xalqiluvchi ahamiyatga ega. Shaxsiy himoyani takomillashtirish
jarayoning oxirgi vazifasi ana shu himoyaning variantlarini maqsadga muvofiq
qo‘llay bilishdir. Shu maqsadda qo‘llaniladigan mashq va o‘yin variantlari
murabbiyning ko‘rsatmasi bilan ma’lum vaziyatlardan so‘ng yoki uchrashuvda
kuchlar nisbatining o‘zgarishiga qarab almashtirib turiladi.
Musobaqani ikki sistemada: davrali sistema, yutkazgandan keyin o‘yin dan
chiqib ketiladigan sistemada o‘tkazish mumkin.
Musobaqaning davrali sistemasida har bir jamoa, agar musobaqa bir davrali
o‘tkazilsa, bir-biri bilan bir marta, agar musobaqa ikki davrali o‘tkazilsa, ikki
marta uchrashishi kerak. O‘yinning bunday sistemasi musobaqalashuvchilar
kuchlari nisbatini ancha ob’ektiv belgilashga va kuchli jamoa ni aniqlashga imkon
24

beradi, bunda musobaqaning umumiy yakunidagi tasodifiylik elementi ma’lum
darajada bartaraf qilinadi. Bu sistema musobaqani ikki davrali qilib o‘tkazish eng
tug‘ri hisoblanadi .
Davrali sistemada musobaqa ishtrokchilarining barcha o‘rinlari to‘plangan
ochkolar soniga qarab aniqlanadi. O‘tkazilgan barcha o‘yinlar natijasida eng ko‘p
ochko olgan jamoa (yoki sport jamoasi g‘olib hisoblanadi . Bir yoki bir necha
jamoa larda ochkolar teng bo‘lib qolganda g‘olibni aniqlash uchun musobaqa
tartibida qandaydir qo‘shimcha ko‘rsatkichlar yoki tadbirlar (masalan, shu
jamoalar o‘rtasida qushimcha o‘yin yoki shu jamoalar o‘rtasidagi avval o‘ynalgan
o‘yin natijalari, yoki kiritilgan yoki o‘tkazib yuborilgan to‘plar nisbati) nazarda
tutilgan bulishi kerak.
Davrali sistema bo‘yicha o‘ynash tartibida qur’a tashlash bilan musobaqada
qatnashuvchi jamoa larning raqamlari aniqlanadi. Jamoa larning aniqlangan
raqamlari asosida o‘yinlar jadvali tuziladi.
Musobaqalar bir davrali qilib o‘tkazilganda o‘yin bir-biri bilan bellashuvchi
ikki jamoa dan daslabkisining maydonida o‘tkaziladi. Agar musobaqada ikki davra
nazarda tutilgan bo‘lsa, ikkinchi o‘yin keyingi jamoa maydonida o‘tkazilishi
kerak.
Davrali sistema bo‘yicha utkaziladigan o‘yin lar taqvimini ikki usul bilan
tuzish mumkin.
Musobaqada ishtirok etuvchi jamoalar soniga qarab, jamoa larning umumiy
soniga yaqin bo‘lgan toq son olinadi va unga muvofik ravishda vertikal chiziqlar
o‘tkaziladi. Masalan 6 ta jamoa bo‘lganda unga (6 soniga) yaqin bo‘lgan toq son 5
bo‘ladi. Demak, 5 ta vertikal chiziq o‘tkazish zarur. Jamoalar soni 10 ta bo‘lganda,
unga yaqin son 9, demak 9 ta vertikal chiziq o‘tkazilgan bulishi kerak va xokazo.
Vertikal chiziqlarning ostida va ustidan, pastdan boshlab chapdan o‘nga
qaratib, jamoalar raqami ketma-ket tartibda birinchidan musobaqada qatnashuvchi
jamoa larning umumiy soniga eng yaqin bo‘lgan tok songacha, orada bir chiziq
qoldirib yozib chiqiladi.(10-jadval)
25

Bu raqamlar keyingi raqamlarni grafik tarzda yozish uchun dastlabki reja
hisoblanadi . Birinchi kun o‘yinlar taqvimini tuzish uchun birinchi raqamdan
boshlab vertikal chiziq atrofida, soat strelkasiga qarshi oshib boruvchi tartibda
barcha ishtrok etuvchi raqamlar yozib chiqiladi. Qolgan o‘yin kunlarining
taqvimini tuzish uchun vertikal chiziqlar o‘rtasidagi barcha raqamlar, avval
ularning ostiga va ustiga quyilgan raqamlarni hisobga olgan xolda, ilon izi qilib
quyib-chiqiladi. Shuni xam aytish kerakki, raqamlar birin ketin vertikal
chiziqlarning o‘ng tomondan ortib boruvchi tartibda takrorlanib yoziladi.
Shundan keyin ikkinchi va qolgan taqvim kunlarda bellashuvchi jamoa larni
aniqlash uchun har bir vertikal chiziqning chap tomoniga avvalgi taqvim kundagi
barcha raqamlar o‘zgarishsiz o‘tkazilishi kerak.
O‘yindan chiqib ketish bilan o‘ynaladigan musobaqa sistemasi, odatda,
o‘yinlar qisqa muddatda o‘tkazilishi kerak bo‘lganda va musobaqada qatnashuvchi
jamoalar soni ko‘p bo‘lgan taqdirda qo‘llaniladi. Respublika va shahar kubogi
o‘yinlari odatda shu sistema bo‘yicha o‘tkaziladi. Mag‘lubiyatga uchragan jamoa
musobaqalardan chiqib ketadi.
Bu sistema bo‘yicha o‘tkaziladigan o‘yinlar tartibini aniqlashda avvalo
musobaqada qatnashish uchun bergan jamoalar soniga mos jadval (setka) tutish
zarur, shundan keyin qur’a tashlanadi. Jamoa uzi tortib olgan raqamga muvofiq
tuzilgan jadval ga yoziladi. Shunday qilib, bir-biri bilan o‘ynaydigan jamoalar
qur’a tashlash bilan aniqlanadi. Jadval jamoalar soniga qarab tuziladi. Agar
jamoalar soni 2 sonining darajasiga teng bo‘lsa (2g‘ q 4; 2q q 8 va xokazo), xamma
jamoalar o‘yinni birinchi davradan boshlaydilar.
Agar musobaqada qatnashuvchi jamoalar soni 2ⁿga teng bo‘lmasa, u xolda
jadval ikkinchi davraga kelib 2ⁿga teng miqdordagi jamoa qoladigan qilib
tuzilishi kerak. Binobarin, jamoalarning bir qismi o‘yinlarni ikkinchi davradan, bir
qism esa birinchi davradan boshlaydi.Musobaqada qatnashuvchi jamoalar soni juft
bo‘lganda o‘yinga ikkinchi turdan boshlab kirishadigan jamoalar jadvalning
yuqori va pastida teng qilib taqsimlanadi.
26

Jamoalar soni toq bo‘lganda jadvalning pastida o‘yinga ikkinchi turdan
boshlab kirishadigan bitta jamoa bo‘lishi lozimMag‘lubiyatdan keyin o‘yindan
chiqib ketish bilan o‘ynaladigan sistemaning afzalligi shundaki, jamoalar soni ko‘p
bulishiga qaramay, g‘olib qisqa muddatda aniqlanadi: masalan, 19 jamoa uchun
atigi 5 kalendar kuni talab etiladi. Biroq bu sistemaning jiddiy kamchiligi
shundaki, bir-biri bilan o‘ynaydigan jamoalar qur’a tashlash bilan aniqlanadi, bu
esa musobaqaga tasodifiylik elementini kiritadi. Shu tufayli bir necha kuchli jamoa
qur’aga ko‘ra jadval ning bir tomonida bo‘lib qolishi mumkin. Natijada, kuchli
jamoalar musobaqadan finalgacha chiqib ketishi lozim bo‘lib qoladi. Provardida,
ancha kuchsiz jamoa finalga yo‘llanma oladi. Bunday hol yuz bermasligi uchun,
kuchli jamoalarni sun’iy ravishda bo‘lib yuboriladi. Bu maqsadda qur’aga binoan
jadval ning turli tomonidan ularga raqam beriladi, keyin esa qolgan jamoalar uchun
bo‘sh raqamlarga qur’a tashlanadi.Chiqib ketish usulida 24 jamoaga mo‘ljallangan
jadval. Bu jadvalda: jamoalar soni, 1-turda o‘ynaydigan jamoalar soni, 2-turdan
o‘yinga tushadigan jamoalar soni, tepadan va pastdan 1-turda o‘ynaydigan
jamoalar soni berilgan.
Musobaqalarni tashkil qilish va o’tkazish.
Musobaqalarning ahamiyati .
Sport musobaqalari sportchilarning malakalarini oshirishda katta ahamiyatga ega.
Ular jismoniy, texnik, taktik, ruhiy, funksional tayyorgarliklarni aniqlashga va
takomillashtirishga yordam beradi hamda qilinayotgan mehnatni natijasini
ko’rsatadi.To’g’ri va yaxshi tashkil qilingan musobaqalar katta tarbiyaviy
ahamiyatga ega, chunki musobaqalar faqat jismoniy sifatlargagina (kuchlilik,
chidamlilik, tezkorlik va egiluvchanlik) emas, balki ruhiy-psixologik sifatlarga
ham katta ta’sir ko’rsatadi. Musobaqa davrida sportchilarning tashkilotchilik,
o’zini tuta bilishlik, jamoa maqsadini o’z maqsadidan yuqori qo’ya olishlik kabi
yana bir qancha sifatlari ham takomillashadi.
Musobaqalarda qatnashuvchilar avvalombor, tajriba almashadilar, murabbiylar esa
yangi trenirovka usullarini sinovdan o’tkazish imkoniyatiga ega bo’ladilar.
27

Shuningdek, sport musobaqalari sport turlarini targ’ib qilishning eng yaxshi va
hammabop shakllaridan hisoblanadi.
Musobaqalarning turlari
Musobaqalar qo’yilgan vazifalargagina qarab: birinchiliklar yoki chempionatlar,
kubok musobaqalari, qisqartirilgan, baravarlashtirilgan, klassifikasiya va saralash
musobaqalari, match va o’rtoqlik uchrashuvlar kabi turlarga bo’linadi.
Birinchiliklar yoki chempionatlar eng katta musobaqalardan bo’lib, ularda
kollektiv, tuman, shahar, respublika chempioni degan faxriy unvon beriladi. Ular
yilda bir marta o’tkaziladi. Birinchilik g’oliblari oltin, kumush va bronza medallari
bilan mukofotlanadilar.Kubok musobaqalari “yutkazgan chiqib ketish” prinsipida
o’tkaziladi. Bu musobaqalar ko’p vaqt talab qilmaydi va ko’p qatnashuvchilarni
jalb qilish imkonini beradi.
Qisqartirilgan musobaqalar (blis turnirlar)da ko’p jamoalar qatnashganlari holda
bir kunda o’tkaziladi. Buning uchun o’yin vaqti 30 daqiqagacha qisqartiriladi.
Bunday musobaqalar mavsumning ochilishiga yoki bayramlarga bag’ishlab
o’tkaziladi.Baravarlashtirilgan musobaqalar tayyorgarligi har xil bo’lgan jamoalar
orasida o’tkaziladi. Jamoalarning qiziqishini saqlab qolish uchun kuchsizrok
jamoaga oldindan yoki uchrashuv tamom bo’lgandan so’ng qo’shimcha ochkolar
beriladi.Klassifikatsiya musobaqalari jamoalarning (o’yinchilarning)
tayyorgarligini aniqlash, sport klassifikasiyasining razryad talablarini bajarish
maqsadida o’tkaziladi.Saralash musobaqalari tayyorgarligi eng yaxshi jamoalarni
(o’yinchilarni) aniqlab, keyingi yirik musobaqalarda qatnashtirish uchun
o’tkaziladi.Match uchrashuvlari musobaqalar kalendarida ko’zda tutilgan va
an’anaviy hisoblanadi.
Uchrashuvlarda ikki va undan ortiq jamoalar qatnashishi mumkin.
Musobaqalarning bunday turlari alohida shaharlar, viloyatlar hamda chet davlatlar
orasida do’stlik munosabatlarining rivojlanishiga yordam beradi.
O’rtoqlik uchrashuvlari bo’lajak musobaqalarga va sport trenirovkasining ba’zi bir
bo’limlari bo’yicha tayyorgarlikni aniqlash maqsadida ayrim jamoalar o’rtasida
o’tkaziladi.
28

Musobaqa o’tkazish sistemalari
Musobaqa paytida hamma jamoalarga g’alaba uchun kurashishga bir xil sharoit
yaratib berish va g’oliblarni haqiqiy natijalar asosida aniqlash kerak.
Musobaqalarni o’tkazish sistemalari har xil bo’lishi mumkin. Lekin u yoki bu
sistemalarni tanlashda quyidagi sharoitlarni hisobga olish lozim:
a) musobaqa oldida turgan vazifalarni ;
b) musobaqa o’tkazish sharoitlarini;
v) qatnashuvchi jamoalarning sonini;
g) o’tkazilayotgan musobaqaning turlarini;
d) qatnashuvchilarning sport tayyorgarligi va ishlab chiqarishda bandligini;
e) musobaqa o’tkazish joylarining bandligi, soni va hududiy joylashuvini.
Umuman olganda sport o’yinlari musobaqalarini O’tkazish amaliyotida
asosan ikkita (chiqib ketish va aylanma) sistema qo’llaniladi.
Bu ikki sistemaning qo’shilishi natijasida uchinchi – aralash sistema paydo bo’ladi.
Chiqib ketish sistemasi bo’yicha musobaqalar o’tkazish. Bu sistema bo’yicha
musobaqalar o’tkazilganda uchrashuvda yutqazgan jamoa keyingi uchrashuvlarda
qatnashmaydi. Natijada musobaqa oxirida biror marta ham yutqazmagan jamoa
qoladi. Ana shu jamoa g’olib hisoblanadi. Oxirgi (final) uchrashuvda g’olib
jamoaga yutqazgan jamoa ikkinchi hisoblanadi. Bu sistemaning afzalligi shundaki,
agar 64 jamoa bilan aylanma sistema bo’yicha musobaqao’tkazish uchun 63
kalendar kuni talab qilinadigan bo’lsa, chiqib ketish sistemasi bo’yicha esa faqat 6
kalendar kunining o’zi kifoya. Lekin u bir qator kamchiliklarga ham ega. Bu
sistema barcha jamoalarning haqiqiy o’yinlarini aniqlash imkonini bermaydi va
shu usul qo’llanilganda aksariyat jamoalar juda kam uchrashuvlarda qatnashadi.
Birorta kuchli jamoa birinchi kunning o’zida mag’lubiyatga uchrab,
musobaqalardan chiqib ketishi mumkin. Chiqib ketish sistemasi bo’yicha
o’tkazilgan musobaqalarda hamma uchrashuvlar biror jamoaning g’alabasi bilan
tugallanishi lozim.Aylanma sistema. Musobaqalar aylanma sistemada
o’tkazilganda hamma jamoalar bir-birlari bilan bir, ikki yoki undan ham ko’proq
29

uchrashib chiqishlari mumkin. Pirovardida butun musobaqa davomida eng ko’p
ochko to’plagan jamoa g’olib chiqadi.
Aylanma sistema eng takomillashgan sistema hisoblanadi. Chunki u faqat
birinchi o’rinni egallagan jamoanigina aniqlab qolmay, balki musobaqada
qatnashayotgan hamma jamoalarning tayyorgarligiga qarab munosib o’rinlarni
aniqlab beradi. Bu sistema qatnashuvchilardan katta tayyorgarlikni va
basketbolchilarning butun musobaqa davrida yuqori sport formasida bo’lishlarini
talab qiladi. Aylanma sistemaning salbiy tomoni – musobaqa o’tqazish uchun ko’p
vaqt talab qilishidir. Vaqtdan yutish uchun jamoalarni bir nechta guruhlarga bo’lish
mumkin.Aralash sistema. Musobaqalarni aralash sistemada o’tkazilganda
uchrashuvlarning bir qismi aylanma, ikinchi qismi esa chiqib ketish sistemasida
o’tkaziladi. Bu usul musobaqalarda qathashayotgan jamoalar soni ko’p hamda ular
bir birlaridan hududiy jihatdan uzoqda joylashganda qo’llaniladi. Bunda hamma
jamoalar zonalarga va guruhlarga bo’linadi. Musobaqalar zonalarda va guruhlarda
chiqib ketish bo’yicha o’tkazilsa, final musobaqalari esa aylanma sistemasi
bo’yicha o’tkazilishi mumkin va aksincha.
Musobaqa nizomi
Musobaqalarni yuqori saviyada o’tkazish ularni tayyorlash darajasi qanday
bo’lganligiga bevosita bog’liqdir. Tayyorgarlik ishlariga hujjatlarni tayyorlash
(ishlab chiqish), musobaqa o’tkaziladigan joylarni tayyorlash, qatnashuvchi
jamoalar bilan ish olib borish va shu kabilar kiradi. Har bir musobaqaga
tayyorgarlik unga nizom tuzish bilan boshlanadi. Nizom musobaka o’tkazishda
asosiy hujjat bo’lib hisoblanadi. U yoki bu tashkilot Nizomni oldindan aniq bilishi,
unga o’quv-trenirovka ishlarini to’g’ri rejalashtirishiga yordam beradi.
Shuning uchun Nizomni o’z vaqtida qatnashuvchi tashkilotlarga oldindan
yuborishlari o’ta zarur.
Nizom musobaqani o’tkazuvchi sport tashkiloti tomonidan tuziladi, hamda
quyidagilarni ifodalaydi:
1.Musobaqaning maqsadi va vazifalari. Ular quyidagilardan iborat bo’lishi
mumkin:
30

a) o’quv-trenirovka ishlarining yakunini tekshirish;
b) basketbolchilarning tayyorgarligini tekshirish va kuchlilarni aniqlash;
v) sportchilarning sistemali ravishda trenirovka qilishga va sport mahoratlarini
oshirishga bo’lgan qiziqishlarini oshirish;
g) basketbol o’yinini omma o’rtasida keng yoyish va boshqalar.
2. Musobaqalarni o’tkazish joyi va vaqti. Musobaqa o’tkaziladigan shahar (baza)
ko’rsatiladi va kunlari belgilanadi.
3. Musobaqani boshqarish. Musobaqani tashkil qiluvchilar qaysi tashkilotligi,
rahbarlari, hakamlar hay’ati va ularni tasdiklovchi tashkilot ko’rsatiladi;
4. Musobaqalarda qatnashuvchi tashkilotlar va sportchilar. Musobaqada
qatnashuvchi jamoalar soni va nomi ko’rsatiladi; talabnoma (zayavka)ga
kiritiladigan qatnashuvchilarning ko’pi bilan qancha bo’lishligi, ya’ni soni, yoshi
va ularni malakasi belgilanadi.
5. Musobaqalarni o’tkazish shartlari. Qur’a tashlash vaqti, joyi va uning asosiy
prinsiplari (tamoyillari) ma’lum qilinadi. Musobaqa qaysi o’yin sistemasi
(aylanma, chiqib ketish, aralash) bo’yicha o’tkazilishi ko’rsatiladi.
6. Norozilik (protest)larni taqdim etish shartlari va ularni ko’rib chiqish tartibi.
7. Jamoalarni va qatnashuvchilarni mukofotlash. G’olib jamoa va sovrindorlarni
mukofotlash, estaliklar taqdim qilish ko’rsatiladi.
8.Jamoalarni qabul qilib olish. Agar musobaqalar sportchilarning doimiy turar
joylarida o’tkazilmasa, u holda mablag’ ajratuvchi tashkilot, kelish va ketish
muddatlari, joylashtirish hamda ovqatlantirish qanday tashkil etilishi ko’rsatiladi.
9. Talabnoma (zayavka)ni va qayta talabnomani taqdim etish turlari va vaqti,
jamoalar va qatnashuvchilarni rasmiylashtirish (pasport, reyting daftarchasi,
klassifikasiya bileti, talabalik guvohnomasini taqdim qilish) tartibi.
Jamoalar umumiy
soni 1-turda o‘ynaydigan
jamoalar soni 2-turdan o‘yinga
tushadigan jamoalar soni
ja
mi tepa
dan pas
tdan
31

4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24 4
2
4
6
8
2
4
6
8
10
12
14
16
2
4
6
8
10
12
14
16 -
3
2
1
-
7
6
5
4
3
2
1
-
1
5
1
4
1
3
1
2 -
1
1
-
-
3
3
2
2
1
1
-
-
7
7
6
6
5
5
4
4 -
2
1
1
-
4
3
3
2
2
1
1
-
8
7
7
6
6
5
5
4
Sovrinli o‘rinlar, shuningdek musobaqada qatnashuvchi jamoalar yoki sport
jamoalari (klublar) egallaydigan barcha keyingi o‘rinlar (natijalar) aniqlanadigan
biron-bir rasmiy musobaqani o‘tkazishdan avval musobaqa xaqidagi nizom
tuzilishi kerak. Bu nizom musobaqani o‘tkazuvchi tashkilot tomonidan
tasdiqlanadi.
Musobaqa hakidagi nizom katta yuridik kuchga ega bo‘lgan hujjatdir. Unda
asosiy tashkiliy va texnik shart-sharoitlar aniq bayon qilingan bo‘ladi. Nizom
o‘quv-mashq ishlarini belgilab beradi, chunki jamoalarning tashkiliy - metodik
32

tayyorgarligi bo‘lajak musobaqa xususiyatlarini hisobga olgan holda olib boriladi.
Musobaqada qatnashuvchi jamoalarning tayyorgarlik uchun etarli vaqtga ega
bo‘lishlari nazarda tutilib, Nizom oldindan tasdiqlanishi va tarqatilishi kerak.
Musobaqani o‘tkazish davrida tasdiqlangan Nizomdan chetga chiqishga yo‘l
ko‘yilmaydi, aks xolda mazkur musobaqa o‘tkazayotgan tashkilotning obro‘siga
putur etadi va keraksiz nizolar kelib chiqadi.
Musobaqa nizomida quyidagi masalalar aks ettirilishi kerak:
 o‘tkazilayotgan musobaqaning maqsad va vazifalari;
 musobaqani kim o‘tkazishi (tashkiliy qo‘mita, homiylar va h.o.);
 musobaqaning alohida shartlari (qanday hollarda o‘yinda qo‘shimcha vaqt
belgilanishi va uning davomiyligi, o‘yin durang bilan tugaganda yoki o‘tkazilgan
musobaqa natijasida ochkolar soni teng bo‘lganda g‘olibni aniqlash usullari, o‘yin
qoidalarida ko‘rsatilganidan tashqari o‘yinchi almashtirish mumkinligi va h.k.);
 jamoalar va musobaqa qatnashchilari talabnomalarini rasmiylashtirish
tartibi, shakli, o‘yinchilarning talabnomalar berish va qayta talabnoma berish
muddati;
33

Xulosa
Sport musobaqalari sportchilarning malakalarini oshirishda katta ahamiyatga
ega. Ular jismoniy, texnik, taktik, ruhiy, funksional tayyorgarliklarni aniqlashga va
takomillashtirishga yordam beradi hamda qilinayotgan mehnatni natijasini
ko’rsatadi.To’g’ri va yaxshi tashkil qilingan musobaqalar katta tarbiyaviy
ahamiyatga ega, chunki musobaqalar faqat jismoniy sifatlargagina (kuchlilik,
chidamlilik, tezkorlik va egiluvchanlik) emas, balki ruhiy-psixologik sifatlarga
ham katta ta’sir ko’rsatadi. Musobaqa davrida sportchilarning tashkilotchilik,
o’zini tuta bilishlik, jamoa maqsadini o’z maqsadidan yuqori qo’ya olishlik kabi
yana bir qancha sifatlari ham takomillashadi.
Musobaqalarda qatnashuvchilar avvalombor, tajriba almashadilar,
murabbiylar esa yangi trenirovka usullarini sinovdan o’tkazish imkoniyatiga ega
bo’ladilar. Shuningdek, sport musobaqalari sport turlarini targ’ib qilishning eng
yaxshi va hammabop shakllaridan hisoblanadi.. Shug‘illanuvchi o‘yinlarda
muntazam qatnashmay turib yuqori natijalarga erisha olmaydi. Musobaqalar
musobaqa qatnashchilarining va umuman jamoa ning jismoniy, texnik, taktik va
axloqiy-irodaviy tayyorgarligi darajasini aniqlaydi, o‘quv-mashq jarayoninig
axvoli va yo‘nalishining aniqlash imkonini beradi. Musobaqa natijalari o‘quv-
mashq ishlarini yakunlash vositasi bo‘lib xizmat qiladi.
Musobaqalar qat’iylikni, g‘alabaga erishish yulidagi iroda kuchini, korxona
jamoasini, shahar, respublika oldidagi masuliyatini tarbiyalaydi. O‘yinlarning
emotsional keskinligi shug‘ullanuvchilarning psixologik xususiyatlarini aniqlashga
imkon beradi.Ochik xavoda o‘tkaziladigan musobaqalar qatnashchilarni
sog‘lomlashtirish jixatidan katta ahamiyat ga ega bo‘lib, jismoniy kamolotning
xammabop va qimmatli vositalaridan biridir. Musobaqalar ko‘p sonli
tomoshabinlarni jalb qilish bilan sport o‘yinini propaganda qilish va
ommalashtrishning qudratli vositasi bo‘lib xizmat qiladi. Ular musobaqa
qatnashchilari va tomoshabinlarga uyushtiruvchi ta’sir ko‘rsatib, tomoshabinlarni
jismoniy tarbiya va sport bilan faol shug‘ullanishga jalb etadi.
34

Musobaqa hakamining tarbiyachi-pedagog va o‘yin raxbari sifatida roli juda
katta. Aniq hakamlik qilish, maydondagi ruy beradigan qupollikka va ayrim
sportchilarning intizomsizligiga qarshi qatiy kurashish, musobaqalashayotgan
jamoa o‘yinchilariga o‘z vaqtida tanbex va ko‘rsatmalar berish musobaqani taktik
va texnik jixatdan yuqori darajada o‘tkazishga yordam beradi.
Qo‘yilgan vazifalarga qarab musobaqalarni asosiy va yordamchi
musobaqalarga bulish mumkin.
Yagona sport klassifikatsiyasi talablariga muvofiq tashkil etiladigan va
natijalarga ko‘ra sport klassifikatsiyasi belgilanadigan hamda g‘olib yoki chempion
degan nom beriladigan musobaqalar asosiy musobaqalarga kiradi.
Musobaqalarning asosiy turi – kalendar musobaqalar bo‘lib, ular sport
tadbirlarining yagona kalendar rejasida nazarda tutiladi va tasdiqlangan nizomga
muvofiq ravishda o‘tkaziladi.
Quyidagilar musobaqalarning asosiy turlariga kiradi:
 birinchilik yoki chempionatlar;
 kubok musobaqalari;
 saralash musobaqalari.
Birinchilik yoki chempionatlar eng mas’uliyatli musobaqalar bo‘lib, ularning
natijalari bo‘yicha g‘olib jamoaga chempion nomi beriladi. Musobaqalarni tashkil
etishning bu turi jamoalar kuchini ob’ektiv baholashga, olib borilayotgan o‘quv -
mashq ishining sifatini taqqoslashga imkon beradi.
Bu sistema bo’yicha musobaqalar o’tkazilganda uchrashuvda yutqazgan jamoa
keyingi uchrashuvlarda qatnashmaydi. Natijada musobaqa oxirida biror marta ham
yutqazmagan jamoa qoladi. Ana shu jamoa g’olib hisoblanadi. Oxirgi (final)
uchrashuvda g’olib jamoaga yutqazgan jamoa ikkinchi hisoblanadi. Bu
sistemaning afzalligi shundaki, agar 64 jamoa bilan aylanma sistema bo’yicha
musobaqao’tkazish uchun 63 kalendar kuni talab qilinadigan bo’lsa, chiqib ketish
sistemasi bo’yicha esa faqat 6 kalendar kunining o’zi kifoya. Lekin u bir qator
kamchiliklarga ham ega.
35

Foydalanilgan adabiyotlar va internet manbalari
1.O‘zbekiston Respublikasi Qonunlari.
1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. T.: O‘zbekiston, 2007
2. Jismoniy tarbiya va sport tugrisidagi Uzbekiston Respublikasi Konuniga
uzgartirish va kushimchalar kiritish xakida 473- modda .
2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Farmonlari.
3. 7 iyun. 2022 g. — «Davlat sport -ta’lim muassasalari faoliyatini m utlaqo yangi
tizim asosida tashkil qilish chora-to‘g‘risida»gi Prezident qarori (PQ–268-son, )
4. 6 iyun. 2022 g. — Sport maktablarida o‘quvchilarni qabul qilish va
tayyorlash bo‘yicha PQ-201-son qarori
5. « Sport kurashlarining Olimpiya turlarini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari
to‘g‘risida»gi Prezident qarori (PQ–336-son, 29.07.2022 y.)
6. 21 apr. 2022 g. Uzbekiston Respublikasini « Jismoniy tarbiya va sport
to‘g‘risidagi » gi konun 2015 yil 4 sentyabr, O‘RQ-394-son .
7. 24 yanv. 2020 g. Farmoni . O‘zbekiston Respublikasida jismoniy tarbiya va
sportni yanada Prezidentining 2020 yil 24 yanvardagi PF- 5924 -son Farmoniga
8. Prezidentning 11.04.2022 yildagi “Mahallalarda yoshlarni ommaviy sportga
jalb qilishni yangi bosqichga olib chiqish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ-201 -
son qarori qabul qilindi.
Asosiy adabiyotlar
1. Usmonxo‘jaev T.S. “Harakatli o‘yinlar” O‘quv qo‘llanma T.: O‘qituvchi 1992 y.
2. Maxkamdjanov K.M., Nurmatov F.A, Inozemseva L.A, Rustamov L “Sport
bayramlarini tashkil qilish va o‘tkazish metodikasi” Darslik T.: 2008 y.
3. Xo‘jaev P., Raximqulov K.D., Nigmanov B.B. Sport va harakatli o‘yinlar va uni
o‘qitish metodikasi. (Harakatli o‘yinlari) O‘quv qo‘llanma TDPU T.: 2008 y.
4. Azizova R.I. “Sport va harakatli o‘yinlarni o‘qitish metodikasi” O‘quv
qo‘llanma T.: 2010
5. Raximqulov K.D. “Milliy harakatli o‘yinlari” O‘quv qo‘llanma T.: 2012 y.
6. Arjan Egges, Arno Kamphuis, Mark Overmars “Motion in Games” First
International Workshop, Utrecht, MIG 2008. 236 s.
36

7. Jukov M.N. — M.: Podvijno‘e igro‘: Ucheb. dlya stud. ped. vuzov. Izdatelskiy
sentr «Akademiya» 2000. - 160 s.
8. Nurimov R.I. “Futbol” darslik T, O‘zDJTI 2005 y.
9. Ayropetyans L.R. “Voleybol” Uchebnik. T, UzGosIFK 2006 g.
10. Rasulov O.T. “Basketbol” Darslik. Toshkent 1998 y.
11. Pavlov SH., Abduraxmanov F., Akromov J. “Gandbol” darslik. T, O‘zDJTI
12. Nigmanov B.B, Xo‘jaev F, Raximqulov K.D “Sport o‘yinlari va uni o‘qitish
metodikasi” o‘quv qo‘llanma Ilm-Ziyo nashriyoti Toshkent 2011 y.
4.Qo‘shimcha adabiyotlar
13. Mirziyoev SH.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga
quramiz.Toshkent “O‘zbekiston” – 2017 y.
14. SH.Mirziyoev Erkin va farovon demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda
barpo etamiz. “O‘zbekiston” NMIU, 2016 y.
15. SH.Mirziyoev Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash – yurt
taraqqiyoti va xalq faravonligining garovi.“O‘zbekiston” NMIU,2016y.
16. 2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta
ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasi. O‘zbekiston Respublikasi
Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947 sonli Farmoni.
17. Raximqulov K.D. Harakatli o‘yinlar (ma’ruzalar matni) 2001y.
18. Xo‘jaev F, Murodov M, Mirsolixov.S. Xalq milliy o‘yinlari 1-qism. Toshkent -
5.Internet saytlari
27. www.tdpu.uz
28. www.pedagog.uz
29. www.edu.uz
30. http://ziyonet.uz — Ziyonet axborot-ta’lim resurslari portal
31.https://parliament.gov.uz
32.https://lex.uz
37

Basketbol o‘yinida musobaqalar ahamiyati

Купить