Basketbol o’yinini O’zbekistonda rivojlanishi. - Физическая культура - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	30000UZS
Размер	1.4MB
Покупки	0
Дата загрузки	10 Март 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Физическая культура

Продавец

G'ayrat Ziyayev

Дата регистрации 14 Февраль 2025

122 Продаж

Basketbol o’yinini O’zbekistonda rivojlanishi.

Купить

Basketbol o‘yinini O‘zbekistonda rivojlanishi
Mundarija:
Kirish…………………………………………………………………………….2
ASOSIY QISM
1.1 Basketbol o‘yinining kelib chiqishi va rivojlanishi……………………….5
1.2 Basketbol maydoni o‘lchamlari va standartlari ………………...……….10
1.3 Basketbol o‘yini O‘zbekistonga kirib kelishi va rivojlanishi ……………24
Xulosa.…………………………………………………………………………..35
Foydalanilgan adabiyotlar……………………………………………………..36
1

Kirish
O‘zbekiston sportchilarini kompleks tayyorlash to‘g‘risidagi, “Sport ta’limi
tizimini tubdan takomillashtirish orqali olimpiya va paralimpiya sport turlari
bo‘yicha sportchilar zahirasini shakllantirish sifatini yanada oshirish chora-
tadbirlari to‘g‘risida”gi qarorlari mamlakatimiz sportini yanada rivojlantirishda
muhim ahamiyat kasb etayotir. Shuningdek, sohada yosh va tajribali
mutaxassislarni tayyorlash, ularning mamlakat, Osiyo hamda xalqaro sport
musobaqalarida faol ishtirokini ta’minlashda dasturilamal va huquqiy asos bo‘lib
xizmat qiladi. Yuqoridagi qarorlar va dasturdan kelib chiqib malakat miqiyosida
jismoniy tarbiya va sport ta’limini yanada yuksaltirish, sportchilar zaxiralarini
maqsadli tayyorlash, 2024 yil Parijda bo‘lib o‘tadigan XXXIII yozgi Olimpiya va
XVII Paralimpiya o‘yinlariga alohida tayyorgarlik ko‘rish, aholi salomatligini
jismoniy tarbiya va sport orqali mustahkamlashga alohida e’tibor qaratish zarur.
Buning uchun kadrlar salohiyatini yanada oshirish, sport tayyorgarligi eng
muvaffaqiyatli tizimga ega bo‘lgan xorijiy mamlakatlar tajribasini o‘rganish,
yangicha fikrlaydigan mutaxasis hamda murabbiylarni tayyorlash uchun eng yangi
sport texnologiyalaridan foydalanish, sport ixtisosligidagi xorijiy oliy ta’lim
muassasalari va sportchilarni tayyorlash markazlari faoliyatini qiyosiy tahlil qilish
lozim.Natijada so‘ngi yillarda ushbu sohada to‘planib qolgan muammolarni bartaraf
etish orqali o‘zbek sportining jahondagi nufuzini yanada oshirish, barcha aholi
qatlamlari, ayniqsa yoshlarning sog‘lom turmush tarziga intilishlarini ta’minlash,
ularni mardlik, sadoqat, Vatanga muhabbat ruhida tarbiyalashga keng imkoniyatlar
yaratiladi. Mamlakatimiz qudratini belgilaydigan omillar ko‘p. Biroq ularning eng
asosiylaridan biri shu yurtda voyaga etayotgan yuksak ma’naviyatli, jismoniy
sog‘lom, har tomonlama barkamol avloddir.
Shahar va qishloqlarimizda bolalar sportini yanada rivojlantirish maqsadida
o‘nlab zamonaviy sport majmualari va stadionlar bunyod etildi.2011yilda
manzilli qurilish dasturida bolalar sporti ob’ektlari, musiqa va san’at maktablari
barpo etish, rekonstrukstiya qilish va kapital ta’mirlash bo‘yicha belgilangan
topshiriqlar to‘la bajarilda.
2

Sport yoshlarimiz hayotiga tobora chuqur kirib borayotgani, minglab yigit-
qizlar sport bilan shug‘ullanishni kundalik vazifasiga aylantirgani ularning
jismoniy holatiga, salomatligiga ijobiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Jumladan 2005-
2016-2017 yillarda mutlaq sog‘lom bolalar mamlakat bo‘yicha 52,7 % dan 96
%gacha o‘sdi, surunkali kasalliklarga chalingan bolalar soni esa keskin
kamaydi. O‘g‘il va qiz bolalarning o‘rtacha bo‘yi va vazni oshmoqda. Harbiy
xizmatga chaqirilgan yoshlar orasida xizmatga loyiq deb topilganlar sezilarli
darajada ortgani ham bu boradagi ishlarning amaliy natijasidir.
Haqiqattan ham sog‘lom avlod tarbiyasini keng jamoatchilikning
ishtirokisiz amalga oshirib bo‘lmaydi. Mutaxasislarning tasdiqlashlaricha,
kelajak avlodning sog‘lom bulishi 50% turmush tarziga, 5 - 20% sotsial va
tabiiy sharoitlaga, irsiy va shu singari omillarga bog‘liq ekan. Aholi ko‘pchilik
qismining sog‘lom o‘sishi, asosan, jismoniy tarbiya va sport sohasida amalga
oshirayotgan va shu soha hodimlarining olib borayotgan ishlari bilan bog‘liq.
Taraqqiy etgan mamlakatlarda millatning sog‘lomlashtirishga asosan
jismoniy tarbiya va sport omillari bilan erishilayotgani hech kimga sir emas.
Demak bu ham o‘sib kelayotgan avlodning jismonan har tamonlama uyg‘un
kamol toptirish muqaddas burchimizdir.
Bolalarning barcha fanlardan chuqur bilimlarga ega bo‘lishlarini
ta’minlashning muhim omili, ularning sog‘lig‘ini mustahkamlashdan iborat
bo‘lib ,bunda jismoniy tarbiya darsi asosiy vosita bo‘lib xizmat qilmoqda.
Sport turlari bilan shug‘ullanish odatda bir bosqichlarga, ya’ni
boshlang‘ich tayyorgarlik, o‘quv-mashq hamda sport mahorati bosqichlarga
bo‘linadi.Ob-havo qulay bo‘lgan kunlari bolalar faolligini oshirish uchun
yaxshi imkoniyat tug‘iladi. Buning uchun qulay, katta va keng bo‘lgan sport
anjomlari bilan jihozlangan maydonchani tanlash kerak. Bolalar kuch va
chidamlilik faol rivojlanayotganligi tufayli voleybol, basketbol, futbol, engil
atletika, kurash, velosport, eshkak eshish va boshqa sport turlari bilan
muntazam shug‘ullanmoqdalar.
3

Ta’lim muassasida bolalarga jismoniy tarbiya darsini olib borishda
quyidagi maxsus jismoniy sifat va qoidalarga e’tibor beriladi: yugirish, sakrash,
uloqtirish, irg‘itish, ushlab olish muvozanatini saqlash kabi jismoniy
harakatlarni tartibli bajarish.
Jismoniy tarbiya darslarida voleybol mashg‘ulotlarini o‘tkazishdan –
bolalarni, aqlan, ruhan, jismonan tetiklik, jismoniy sifat, jismoniy tayorgarlik,
mustahkam, irodali bo‘lib o‘sishga har bir murabbiy va o‘qituvchi muhim rol
o‘ynaydi.
Kurs ishning dolzarbligi . Yosh sportchilar deganda avvalo umumta’lim
maktablardagi sport to‘garaklari va sport maktablardagi kichik yoshli
guruhlarda shug‘ullanuvchi o‘g‘il - qizlar va bolalarni tushunamiz.Ularda
asosan maxsus jismoniy tayyorgarlik va jismoniy sifatlar darajasini oshirish
va maxsus mashqlarni o‘rgatish asosiy dolzarb masala bo‘lib qoldi. Tabiiyki
bunday tarbiyaviy jarayonlarda jismoniy sifatlarni tarbiyalashga alohida
e’tibor beriladi. Bunda murabbiyning iste’dodi, tajribalari muhim o‘rin
egallaydi.
Kurs ishining qaqsad va vazifalar .Ularda asosan jismoniy
tayyorgarlikdarajasini oshirish va maxsus mashqlarni ( sport turlariga qarab)
o‘rgatish asosiy maqsad hisoblanadi.Shug‘ullanuvchilarda jismoniy sifatlarni
tarbiyalash uchun beriladigan maxsus mashqlar ularning yosh xususiyatlariga
va jismoniy sifatlarning qulay yosh davrlariga qarab tanlanishi va
rivojlantirishi juda muhim o‘rin egallaydi.
Kurs ishi tuzilishi va hajmi.
Kurs ishi kirish, asosiy qism , xulosalar, adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.
Kurs i sh i 36 betdan iborat matnda bayon qilingan, 9 ta rasm bilan yoritilgan.
Adabiyotlar ro‘yxati 7 ta manbani o‘z ichiga oladi, 5 ta i nternet saytlari.
4

1.1 Basketbol o‘yinining kelisb chiqishi va rivojlanishi
Basketbol o‘yini ham sport o‘yinlarining tarkibiy qismi hisoblanadi. Shu
tufayli u O‘zbekiston Respublikasining yangi Davlat ta’lim standarti va uning
kollejlar uchun dasturidan munosib o‘rin egallagan. Bu o‘yinni butun dunyoda
kichik ham, katta ham birdek qiziqib o‘ynaydi. Vatanimizga basketbol o‘yini
1920- yillardan kirib keldi. U hozirda barcha o‘quv muassasalarining dasturiga
kiritilgan.
Aslida, bu o‘yin bundan 110 yil muqaddam AQSHda paydo bo‘lgan. Uni
Springfild kolleji jismoniy tarbiya o‘qituvchisi Jeyms Neysmit o‘ylab topgan va
o‘z talabalari bilan o‘ynagan. O‘sha paytlarda to‘p hozirgidek halqaga otilmas,
balki oddiy savatga tashlanardi. „Basketbol“ inglizcha so‘z bo‘lib, u „basket“ —
„savat“, „bol“ — „to‘p“ degan ma’noni anglatadi.
Basketbol maydoni.Basketbol ustuni va shiti
5

Basketbol ( inglizcha : basket ; so zidan olinganʻ
bo lib,
ʻ basket — savat , ‘ ball’ — to p ʻ ) har birida beshtadan o yinchi ishtirok ʻ
etadigan jamoaviy sport turidir. O yindan bosh maqsad
ʻ — to pni qo l bilan ʻ ʻ
o ynagan holda 3,05 m balandlikdagi shitga mustahkamlangan savatga
ʻ
tushirib, imkon qadar ko proq ochko olish. Har bir jamoada beshtadan
ʻ
o yinchi ishtirok etadi. Jahondagi eng kuchli basketbol ligasi ham
ʻ Milliy
Basketbol Assotsiatsiyasi (MBA) dir.
Liganing nomdor professional basketbolchilari 1992-
yilgi Olimpiadadan boshlab AQSH t/j sharafini yirik musobaqalarda xam
ximoya qilib kelmoqda. Olimpiada o yinlari basketbol turnirida eng
ʻ
ko p
ʻ AQSH t/j golib chiqqan — 12-marta, Faqatgina SSSR 2-marta (1972,
1988), Yugoslaviya (1980) va Argentina (2004) Olimpiada chempioni nomini
tortib olgan. Basketbol tarixidagi eng buyuk o yinchilar AQSHlik Karim
ʻ
Abduljabbar, Lerri Berd, Medjik Djonson, Uilt CHemberlen, Uilyam Rassel,
Maykl Jordon xisoblanishadi. Zamonaviy basketbol yulduzlaridan SHakil
O nil, Kobi Brayant, Tim Dankan, Alen Ayverson, Lebron Djeymslarni
ʻ
e tirof etish mumkin. Yevropa basketboli yulduzlaridan rossiyalik Andrey
ʼ
Kirilenko, germaniyalik D irk Novitski, ispaniyalik Pou Gazol, serbiyalik
Predrag Stoyakovich va fransiyalik Toni Parkerlarni e tirof etish mumkin.
ʼ
SHuningdek xitoylik Yao Min va argentinalik Emmanuel Jinobili xam Dune
6

basketbol ixlosmandlari orasida katta nufuzga ega.Basketbol topining
og‘irligi:600-650g
pozitsiyalari basketbol to piʻ
Odatda, basketbol o yinchilari quyidagi pozitsiyalarda o ynashadi:
ʻ ʻ
 Hujumkor himoyachi ( ing. Shooting guard, SG ); uning vazifasi — uzoq masofadan
to pni savatga tushirish. Jamoa himoyalanayotganda esa, uch ochkolik zarbalardan
ʻ
savatni himoya qilish. Ularni jamoaning „snayperi“ deb ham atash mumkin. Ular
chaqqon va tezkor bo lishadi.
ʻ
 Shuningdek, yaxshi sakray olishadi. O rtacha bo yi taxminan 193-201 sm ni
ʻ ʻ
tashkil qiladi. Shuni alohida ta kidlash lozimki, ko plab basketbol afsonalari,
ʼ ʻ
masalan, Michael Jordan , Reggie Miller , Clyde Drexler , Oscar Robertson , Jerry
West , Allan Houston , Allan Iverson , Kobe Bryant , Dwayne Wade kabilar aynan
hujumkor himoyachi bo lishgan. Hozirgi kunda o ynayotgan NBA
ʻ ʻ
o yinchilaridan
ʻ James Harden va Klay Thompsonni ham alohida aytib o tish ʻ
mumkin.
 Jamoaning „miya“si. Hamma hujumlar aynan shu o yinchi orqali boshlanadi.
ʻ
 U maydondagi barcha o yinchilarning joylashuvi vaziyatini va imkoinyatlarini
ʻ
o rganib, hujum uchun kerakli yo nalishni tanlaydi. To p bilan muomala qilish
ʻ ʻ ʻ
darajasi juda yuqori. Maydonni yaxshi ko ra olishadi. Himoya vaqtida esa raqib
ʻ
tezkor qarshi hujumga o tib ketishining oldini olishadi. Jamoaning boshqa
ʻ
o yinchilariga nisbatan biroz past bo yli bo lishi ham mumkin. O rtacha bo yi
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
7

taxminan 185-195 sm ni tashkil qiladi. Bu pozitsiyada o ynagan eng mashhurʻ
o yinchi bu
ʻ Magic Johnsondir .
 U 3-marta NBAning eng qimmatli o yinchisi deb e tirof etilgan. Bunday unvonga
ʻ ʼ
yana Oscar Robertson , Allen Iverson , Steve Nash va Stephen Currylar erishishgan.
NBA bo yicha eng ko p samarali to p uzatishlar soni 15086 ga teng bo lib, bu
ʻ ʻ ʻ ʻ
natija John Stockton ga tegishli.
 Kichik hujumchi ( ing. Small forward, SF ); vazifasi hujumkor himoyachinikiga
o xshash, lekin bo y jihatdan biroz balandroq bo lishadi (o rtacha bo yi taxminan
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
195-210 sm), shuningdek, maydonning istalgan nuqtasidan savatga to p tashlay
ʻ
oladi, raqib to plarini qaytarish uchun blok qo yishadi.
ʻ ʻ
 Bu pozitsiyada o ynaydigan mashhur o yinchilardan
ʻ ʻ LeBron James , Kevin
Durant , Skotty Pippen , Carmelo Anthony va rossiyalik basketbolchi Andrei
Kirilenko larni aytib o tish mumkin.
ʻ
 Og ir hujumchi (
ʻ ing. Power forward, PF ); asosiy vazifasi hujum vaqtida va
himoyalanishda savatdan qaytgan to plarni qo lga kiritish. Shu sababli bu
ʻ ʻ
pozitsiyada o ynaydigan o yinchilar jismonan baquvvat va chidamli bo lishadi.
ʻ ʻ ʻ
O rtacha bo yi taxminan 200-215 sm ni tashkil etadi. Asosan, to pni savatga
ʻ ʻ ʻ slem-
dank ko rinishida tushirishadi.
ʻ
 Boshqa pozitsiyadagi o yinchilar, masalan, hujumkor himoyachi yoki kichik
ʻ
hujumchi ham bunday dankni amalga oshirishi mumkin. Lekin og ir hujumchilar
ʻ
bu zarbani mutlaqo boshqacha kuch bilan ijro etishadi. Bu pozitsiyada
o ynagan
ʻ Kevin Garnett , Tim Duncan , Dirk Nowitzki , Dennis Rodman , Ben
Wallace kabi o yinchilarni misol qilib keltirishimiz mumkin.
ʻ
 Markaziy o yinchi (
ʻ ing. Center, C ); uning vazifasi — jamoa himoyalanayotganda,
savatni himoya qilish va raqibga savatdan qaytgan to p (
ʻ ing. rebound )ni qo lga ʻ
kiritishiga yo l qo ymaslik. Hujum vaqtida esa, aynan savatdan qaytgan to plarni
ʻ ʻ ʻ
raqib savatiga tushirish bilan shug ullanishadi. Bu toifadagi basketbolchilar
ʻ
jamoaning boshqa a zolariga nisbatan bo ydorroq va jismonan baquvvatroq
ʼ ʻ
bo lishadi. Jarimadan to pni savatga tushirishda esa, ko rsatkichlari 70
ʻ ʻ ʻ % dan
kamroq bo ladi. O rtacha bo yi taxminan 210-225 sm bo ladi.
ʻ ʻ ʻ ʻ Bu pozitsiyada
8

o ynagan eng yorqin basketbolchilardan biriʻ — bu Uilt Chemberlendir . Uning
ba zi rekordlari haligacha ham yangilanmagan (masalan, u bitta o yinda 100 ochko
ʼ ʻ
to plagan yagona o yinchi hisoblanadi). Shuningdek,
ʻ ʻ Shaquille
O‘Neal , Alexsander Belov , Arvydas Sabonis , Yao Min , Dwight Howard , Patric
Young , David Robinson , Kareem Abdul-Jabbar kabi o yinchilar ham basketbol
ʻ
tarixidagi eng kuchli markaziy o yinchilar hisoblanadi.
ʻ
Basketbol maydonining o‘lchovlari
Talabalar darajasida sudlar 26 dan 15 metrgacha o‘lchaydilar. Havaskor
basketbolda chora-tadbirlar juda xilma-xil bo‘lishi mumkin.Savatlar har doim
poldan 3 metr balandlikda bo‘lishi kerak, faqat ayrim yoshlar musobaqalarida
bundan mustasno. Basketbol maydonchalarida ikkita savatda uchta nuqta yoyi
bor.Darvoza ortida tayyorlangan savat uch ballga teng; chiziqdan yasalgan bittasi
yoki o‘yinchining oyog‘i chiziqqa tekkanida ikki ochkoga teng.Tomning
konstruktsiyasi yoki shiftining ichki qismining poldan balandligi har bir sport
yo‘nalishi bo‘yicha belgilanadi va juda muhim dizayn omilidir.Odatda basketbol
9

maydonchasi minimal balandligi 7,7 metrga teng bo‘lishi kerak, ammo balandligi
8,23 metr bo‘lishi tavsiya etiladi.
1.2 Basketbol maydoni o‘lchamlari va standartlari
Ushbu federatsiya basketbol bo‘yicha xalqaro musobaqalarni tashkil qiladi va
nazorat qiladi; basketbol bo‘yicha Jahon kubogi, basketbol bo‘yicha Olimpiya
musobaqasi va 3 × 3 basketbol musobaqasi va boshqalar.Uning
farmoyishlariga quyidagilar kiradi: basketbolning rasmiy qoidalari, o‘yin
uchun zarur bo‘lgan jihozlar va jihozlar.Shuningdek, ular federatsiyaga a’zo
214 mamlakat o‘rtasida sportchilarni o‘tkazish uchun javobgardir,
shuningdek, a’zolarni boshqarish kerak bo‘lgan qoidalar. Federatsiyaning 5
qit’ada vakolatxonalari mavjud.
Sud mahkam tekis va qattiq yuzaga, to‘siqlardan xoli bo‘lishi va chegara
chizig‘ining ichki chetidan o‘lchangan uzunligi 28 metr, kengligi 15 metr bo‘lishi
kerak.Barcha chiziqlar 5 sm kenglikda, oq rangda chizilgan va to‘liq ko‘rinadigan
bo‘lishi kerak. Jamoa skameykalari joylashgan maydon maydon tashqarisida
belgilanishi va ikki qator bilan chegaralanishi kerak.Sud chegara chiziqlari bilan
cheklanishi kerak. Ushbu satrlar sud tarkibiga kirmaydi. Har qanday to‘siq, shu
jumladan skameykalarda o‘tirgan jamoa suddan kamida ikki metr masofada
10

bo‘lishi kerak.Erkin uloqtirish chizig‘i har bir so‘nggi chiziqqa parallel ravishda
tortilishi kerak.
Uning chekkasi marra chizig‘ining ichki chizig‘idan 5,8 metr masofada
bo‘lishi va uzunligi 3,6 metr bo‘lishi kerak. Uning o‘rta nuqtasi ikkita so‘nggi
chiziqning o‘rta nuqtasini birlashtirgan xayoliy chiziqda bo‘lishi kerak.Cheklangan
joylar to‘rtburchaklar shaklida maydonchada belgilangan va chekka chiziqlar,
kengaytirilgan erkin otish chiziqlari va so‘nggi chiziqlardan kelib chiqqan chiziqlar
bilan chegaralangan bo‘lishi kerak.Uning chekkalari so‘nggi chiziqlarning o‘rta
nuqtasidan 2,45 metr masofada va kengaytirilgan erkin otish maydonining tashqi
chetida tugashi kerak.Ushbu chiziqlar, so‘nggi chiziqlar bundan mustasno,
cheklangan maydonning bir qismidir. Cheklangan joylarning ichki qismi bitta
rangga bo‘yalgan bo‘lishi kerak.Uch ochko to‘plash maydoni maydonning barcha
qavatlari bo‘lishi kerak, faqat raqib savati yaqinidagi maydon bundan mustasno;
cheklangan va so‘nggi chiziqlarga perpendikulyar ravishda cho‘zilgan ikkita
parallel chiziq bilan, shu jumladan tashqi tomoni sensorli chiziqlarning ichki
chetidan 0,9 metr masofada.Darvoza 6,75 metr radiusga ega bo‘lishi kerak, u raqib
savati markazining ostidagi qavatdagi nuqtadan darvozaning tashqi chetiga qadar
o‘lchanadi.Erdagi nuqtaning so‘nggi chiziqning o‘rta nuqtasining ichki chetidan
masofasi 1575 metrni tashkil qiladi. Yoy parallel chiziqlarga biriktirilgan. Uch
nuqta chiziq uch nuqtali maydonga tegishli emas.Uzunligi 0,15 metr bo‘lgan ikkita
chiziq maydon tashqarisida, tablo taxtasi qarshisidagi sensorli chiziqda belgilanishi
kerak. Chiziqlarning tashqi qirrasi eng yaqin marra chizig‘ining ichki chetidan
8325 metr masofada bo‘lishi kerak. Bu xizmat ko‘rsatish liniyalari.Basketbol
halqasining minimal ichki diametri 450 mm va maksimal diametri 459 mm bo‘lishi
kerak. U qattiq metalldan yasalgan va to‘q sariq rangga bo‘yalgan bo‘lishi kerak.
Metallning minimal diametri 16 mm, maksimal 22 mm bo‘lishi kerak.Taxta
shaffof, aks ettirmaydigan, tekis yuzaga ega bo‘lishi va tashqi qirrasi atrofida
himoya qo‘llab-quvvatlovchi tuzilishga ega bo‘lishi kerak. U singan holda
bo‘laklar ajralib ketmaydigan tarzda ishlab chiqarilishi kerak.Uzunligi 1,8 metrni
11

1505 metrga o‘lchashi kerak. Pastki kvadrat 0,590 metrni 0,450 metr balandlikda
o‘lchashi kerak. Kvadrat taxtaning markazida joylashgan bo‘lishi kerak.
To‘plar sharsimon, kengligi 6,35 mm dan oshmasligi kerak bo‘lgan qora tikuvli
bo‘lishi kerak. Ular bitta to‘q sariq rang yoki FIBA tomonidan tasdiqlangan ranglar
kombinatsiyasi bo‘lishi kerak.
Ularni havo bosimiga etkazish kerak, u to‘pning pastki qismidan o‘lchangan
taxminan 1800 mm balandlikdan mahkamga tashlanganida, 1200 mm dan 1400
mm gacha balandlikka ko‘tariladi.Ushbu masofa to‘pning yuqori qismidan
o‘lchanishi va uning kattaligi bilan belgilanishi kerak.
"Basketbol Arena" bu erga yo‘naltiriladi. Londondagi arenaga
qarang Basketbol arenasi London) .
Milliy basketbol assotsiatsiyasi Mayami Xit uy sudi.
Yilda basketbol basketbol maydoni to‘rtburchaklar qavatdan tashkil topgan, har
ikki uchida savatlar bo‘lgan o‘yin yuzasi. Professional yoki uyushgan basketbolda,
ayniqsa bino ichida o‘ynaganda, odatda a yog‘och , ko‘pincha chinor , va juda
jilolangan va 10 metrli jant bilan to‘ldirilgan. Tashqi yuzalar odatda standart yulka
materiallaridan tayyorlanadi beton yoki asfalt .Basketbol maydonchalari turli
12

o‘lchamlarda. In Milliy basketbol assotsiatsiyasi (NBA), sud 94 x 50 fut (28,7 x
15,2 m).Ostida Xalqaro basketbol federatsiyasi (FIBA) qoidalari, [1]
sud bir oz
kichikroq bo‘lib, uning o‘lchami 28 dan 15 metrgacha (91,9 x 49,2 fut). Havaskor
basketbolda sud maydonchalari katta farq qiladi.
Savatlar har doim poldan 3,05 m balandlikda (ehtimol yoshlar musobaqasidan
tashqari). Basketbol maydonchalarida ikkala savatda ham uch nuqtadan yoy bor.
Ushbu kamon ortidan qilingan savat uch ballga teng; ushbu chiziq ichidan yasalgan
yoki o‘yinchining oyog‘i chiziqqa tegib turgan savat 2 ballga teng. Erkin uloqtirish
chizig‘i, qo‘pol zarba berayotganda turgan joy uchburchak yoyi ichida, orqa panel
tekisligidan 15 metr masofada joylashgan. Noqonuniy zarba 1 ochkoni tashkil
etadi, ammo agar zarba zarbasi chizig‘idan o‘yin paytida qilingan bo‘lsa, u hali
ham 2 ballga teng.
Diagrammalar
 Basketbol maydonchasining kompozit diagrammasi
yarmi), NBA (ikkala yarmi) va NCAA (erkaklar va ayollar uchun -
faqat pastki yarmi) belgilar
Orqa taxta va savat
Jadval
1. NCAA I bo‘limi Erkaklar o‘yinida ushbu o‘lchamlardan 2019-20 yilgi mavsumda
Divizionlar bilan foydalanilgan II va III ularni 2020–21 yilgi mavsum uchun qabul
qilish.
2. NBA uch nuqtali chizig‘i chiziqdan boshlang‘ich chiziqdan boshlanib, 23,75 fut
(7,24 m) yoyni kesib o‘tgandan so‘ng tugaydigan zonada 3 fut (0,91 m) masofada
joylashgan. 22 fut (6,70 m) masofa faqat savat markazining chap va o‘ng tomonida
joylashgan uch nuqtali chiziqda joylashgan. FIBA uch nuqtali chizig‘i asosiy
chiziqdan boshlanadigan va 22,1 fut (6,75 m) yoyni kesib o‘tganda tugaydigan
zonadagi yon chiziqdan 2,95 fut (0,90 m) masofada joylashgan. 21,65 fut (6,60 m)
masofa faqat savat markazining chap va o‘ng tomonida joylashgan uch nuqtali
chiziqda joylashgan.
13

3. NCAA erkaklarining uch nuqtali chizig‘i
savatning o‘rtasidan FIBA chizig‘i bilan
bir xil masofada joylashgan, ammo
NCAA mahkamasi kengroq bo‘lganligi
sababli burchaklardagi chiziqdan 3,33 fut
(1,02 m) masofada joylashgan.
4. NCAA ayollar yoyi savatning o‘rtasidan
o‘tuvchi va chiziq chizig‘iga parallel
ravishda xayoliy chiziq bilan
chegaralangan 180 ° yoyi davomida
uzluksiz.
5. Ushbu xayoliy chiziqdan tortib to
boshlang‘ichgacha, yoy yon chiziqdan 4,25 fut (1,30 m) ga teng.
Basketbol maydoniga tegishli eng muhim atamalar
Markaz doirasi
Uchrashuvdan oldin ushbu maydonga kirishga ruxsat berilgan ikkita o‘yinchi - bu
sakrash to‘pi bilan bahslashadigan o‘yinchilar (odatda, lekin har doim ham
markazda emas). Hakam to‘pni havoga uloqtirganda ikkala futbolchi ham
sakrashadi, har biri to‘pni o‘z jamoasi o‘yinchisining qo‘liga urishga harakat
qiladi.
Uch nuqta chiziq
Uch nuqta chiziq - bu ikki nuqtali maydonni uch nuqtali maydon ; ushbu chiziqdan
tashqariga o‘tkazilgan har qanday zarba uch ochko hisoblanadi. Agar o‘q
otayotgan o‘yinchi chiziqda qadam bossa, u ikki nuqta sifatida hisoblanadi. Uch
nuqta chizig‘idan tashqarida otish paytida qilingan har qanday qoidabuzarlik
o‘yinchiga uchtasini beradi erkin zarbalar agar o‘q otilmasa, bittasi kirsa.
14

Gacha bo‘lgan masofa uch ochko savatning o‘rtasidan chiziq sathga yoki ligaga
qarab o‘zgarib turadi va bir necha bor o‘zgargan. Bu har bir masofadan
foydalangan holda liga yoki darajadagi hozirgi masofalar:
 19,75 fut (6,02 m): O‘rta maktablar (AQSh)
 20,75 fut (6,32 m): NCAA ayollar
 21,65 fut (6,60 m) dan 22,15 futgacha (6,75 m): FIBA va NCAA erkaklar
 22 futdan (6,71 m) 22,15 futgacha (6,75 m): WNBA
 22 futdan (6,71 m) 23,75 futgacha (7,24 m): NBA
Qo‘shma Shtatlarning aksariyat o‘rta maktab birlashmalarida bu masofa
19,75 futni tashkil etadi. Ilgari bu masofa edi kollej basketboli shuningdek. 2007
yil 26-may kuni NCAA o‘yin qoidalari qo‘mitasi erkaklar uchun uchta nuqta
chiziqni bir oyoq orqaga 20,75 futgacha ko‘chirishga rozi bo‘ldi. Ushbu qoida
2008-2009 yilgi mavsum uchun kuchga kirdi. Ayollar uchun uch ochkolik chiziq
(NCAA) 2011-12 yilgi mavsum boshida bir oyoq orqaga 20,75 futgacha siljidi.
2019 yilgi mavsumda NCAA erkaklar o‘yin qoidalari qo‘mitasi FIBA kamonini
ikki bosqichli dasturda qabul qildi, I divizion 2019-2020 yillarda yangi kamonni
qabul qildi va boshqa NCAA bo‘limlari 2020-21 yillarda buni amalga oshirdi.
NCAA ayollar yoyi hali o‘zgargani yo‘q.Amerika Qo‘shma Shtatlaridan
tashqaridagi aksariyat mamlakatlarda, shuningdek, FIBA va NCAA erkaklar
musobaqalarida qo‘llaniladigan xalqaro masofa hozirda 6,6 m (21,65 fut) dan 6,75
m (22,15 fut) gacha. WNBA burchak masofasidan tashqari FIBA kamonidan
foydalanadi, bu erda minimal masofa NBA standarti 22 fut (6,71 m) ni tashkil
qiladi. Uning chekkasi marra chizig‘ining ichki chizig‘idan 5,8 metr masofada
bo‘lishi va uzunligi 3,6 metr bo‘lishi kerak. Uning o‘rta nuqtasi ikkita so‘nggi
chiziqning o‘rta nuqtasini birlashtirgan xayoliy chiziqda bo‘lishi kerak.Cheklangan
joylar to‘rtburchaklar shaklida maydonchada belgilangan va chekka chiziqlar,
kengaytirilgan erkin otish chiziqlari va so‘nggi chiziqlardan kelib chiqqan chiziqlar
bilan chegaralangan bo‘lishi kerak.Uning chekkalari so‘nggi chiziqlarning o‘rta
nuqtasidan 2,45 metr masofada va kengaytirilgan erkin otish maydonining tashqi
15

chetida tugashi kerak.Ushbu chiziqlar, so‘nggi chiziqlar bundan mustasno,
cheklangan maydonning bir qismidir. Cheklangan joylarning ichki qismi bitta
rangga bo‘yalgan bo‘lishi kerak.Uch ochko to‘plash maydoni maydonning barcha
qavatlari bo‘lishi kerak, faqat raqib savati yaqinidagi maydon bundan mustasno;
cheklangan va so‘nggi chiziqlarga perpendikulyar ravishda cho‘zilgan ikkita
parallel chiziq bilan, shu jumladan tashqi tomoni sensorli chiziqlarning ichki
chetidan 0,9 metr masofada.Darvoza 6,75 metr radiusga ega bo‘lishi kerak, u raqib
savati markazining ostidagi qavatdagi nuqtadan darvozaning tashqi chetiga qadar
o‘lchanadi
Perimetri
Perimetr erkin otish chizig‘idan tashqarida va uch nuqta chiziq ichidagi maydonlar
sifatida aniqlanadi. Ushbu maydondan konvertatsiya qilingan (muvaffaqiyatli
bajarilgan) zarbalar NBA ning eski o‘yinlari paytida aytilganidek "perimetr
zarbalari" yoki "tashqi zarbalar" deb nomlanadi. Agar o‘yinchining oyog‘i uch
nuqtali chiziqda bo‘lsa, zarba perimetr zarbasi deb hisoblanadi.
16

Pastki post savatga eng yaqin, ammo tashqarisida joylashgan joylar sifatida
aqlanadi erkin uloqtirish chiziq.Ushbu yo‘nalish basketbol
strategiyasining asosidir. Mahoratli past postchilar har bir
o‘yinda ko‘p ochko to‘plashlari mumkin sakrab otish .
Kavi Leonard 2-o‘yin davomida erkin to‘p tashlash
chizig‘ida 2019 yil NBA finali .
kalit , erkin otish chizig‘i yoki soyali chiziq, savat ostidagi
odatda bo‘yalgan maydonni anglatadi; NBA uchun uning
eni 16 fut (4,9 m), NCAA uchun eni 12 fut (3,7 m); har
ikkala holatda ham u orqa paneldan 15 metr (4,6 m)
uzoqlikda joylashgan. To‘rtburchakning yuqori qismida erkin uloqtirish chiziq,
uning orqasida o‘yinchilar qoidabuzarlik paytida tortishuvsiz zarbalar berishadi.
Erkin uloqtirish chizig‘i atrofida 1,8 metr uzunlikdagi doira chizilgan radius ; da
bajarilgandek, bu to‘pni sakrash misollari uchun ishlatiladi markaz doirasi . Erkin
uloqtirish chizig‘idan 3 fut, erkin otish chizig‘idan 5 fut 8 masofada joylashgan
ikkita 6 dyuymli xash chiziqlari cheklangan maydon bilan bog‘langan pastki
himoya maydonchasini ko‘rsatadi.
FIBA turnirlari uchun 2010 yilning oktyabridan buyon kaliti kengligi 4,9 m va
uzunligi 5,8 m bo‘lgan to‘rtburchak bo‘lib kelgan. Ilgari u erkin otish chizig‘ida
3,7 metr (12 fut) kenglikda va oxirgi chiziqda 6 metr (19 fut va 6,25 dyuym)
trapezoid edi.Kalit, birinchi navbatda, o‘yinchilarning raqiblar jamoasi savati
ostida uzoq vaqt qolishlariga yo‘l qo‘ymaslik uchun ishlatiladi (maksimal uch
soniya).Zaryad zonasi yoyi - bu to‘g‘ridan-to‘g‘ri savat ostidagi maydon atrofida
chizilgan yarim dumaloq yoy. Ba’zi istisnolardan tashqari, himoyachi jamoaning
a’zolari bu sohada ayblov qoidalarini buzolmaydilar, barcha Shimoliy Amerika
qoidalarida zona zonasi kamonlari o‘rta maktab darajasidan yuqori emas
( NCAA erkaklar va ayollar, NBA va WNBA ) savat markazining pastidan 4 fut
(1,22 m) radiusga ega. Zaryadsiz zonali kamon qoidasi birinchi marta 1997-98
yilgi mavsumda NBA basketbolining har qanday darajasida paydo bo‘lgan.NCAA
taqiqlangan yoyi dastlab 2011-12 yilgi erkaklar va ayollar mavsumida savatning
17

o‘rtasidan 3 fut (0,91 m) radiusda tashkil qilingan va 2015-16 yillar uchun 4 fut
radiusga mos ravishda kengaytirilgan. mavsum va undan tashqarida. Jahondagi eng
kuchli basketbol ligasi ham Milliy Basketbol Assotsiatsiyasi (MBA) dir. Liganing
nomdor professional basketbolchilari 1992-yilgi Olimpiadadan boshlab AQSH t/j
sharafini yirik musobaqalarda xam ximoya qilib kelmoqda. Olimpiada o yinlariʻ
basketbol turnirida eng ko p
ʻ AQSH t/j golib chiqqan — 12-marta,
Faqatgina SSSR 2-marta (1972, 1988), Yugoslaviya (1980) va Argentina (2004)
Olimpiada chempioni nomini tortib olgan. Basketbol tarixidagi eng buyuk
o yinchilar AQSHlik Karim Abduljabbar, Lerri Berd, Medjik Djonson, Uilt
ʻ
CHemberlen, Uilyam Rassel, Maykl Jordon xisoblanishadi.
Zamonaviy basketbol yulduzlaridan SHakil O nil, Kobi Brayant, Tim Dankan,
ʻ
Alen Ayverson, Lebron Djeymslarni e tirof etish mumkin. Yevropa basketboli
ʼ
yulduzlaridan rossiyalik Andrey Kirilenko, germaniyalik D irk Novitski,
ispaniyalik Pou Gazol, serbiyalik Predrag Stoyakovich va fransiyalik Toni
Parkerlarni e tirof etish mumkin. SHuningdek xitoylik Yao Min va argentinalik
ʼ
Emmanuel Jinobili xam Dune basketbol ixlosmandlari orasida katta nufuzga ega.
Basketbol topining og‘irligi:600-650g
Basketbol o yinchilarining pozitsiyalari
ʻ
pozitsiyalari
Basketbol to pi
ʻ
18

Odatda , basketbol o ʻ yinchilari quyidagi pozitsiyalarda o ʻ ynashadi :
 Bu pozitsiyada o ʻ ynagan Kevin Garnett , Tim Duncan , Dirk Nowitzki , Dennis
Rodman , Ben Wallace kabi o ʻ yinchilarni misol qilib keltirishimiz mumkin .
 Markaziy o ʻ yinchi ( ing . Center , C ); uning vazifasi — jamoa himoyalanayotganda ,
savatni himoya qilish va raqibga savatdan qaytgan to ʻ p ( ing . rebound )ni qo lgaʻ
kiritishiga yo l qo ymaslik. Hujum vaqtida esa, aynan savatdan qaytgan to plarni
ʻ ʻ ʻ
raqib savatiga tushirish bilan shug ullanishadi. Bu toifadagi basketbolchilar
ʻ
jamoaning boshqa a zolariga nisbatan bo ydorroq va jismonan baquvvatroq
ʼ ʻ
bo lishadi. Jarimadan to pni savatga tushirishda esa, ko rsatkichlari 70
ʻ ʻ ʻ % dan
kamroq bo ladi. O rtacha bo yi taxminan 210-225 sm bo ladi.
ʻ ʻ ʻ ʻ Bu pozitsiyada
o ynagan eng yorqin basketbolchilardan biri
ʻ — bu Uilt Chemberlendir . Uning
ba zi rekordlari haligacha ham yangilanmagan (masalan, u bitta o yinda 100 ochko
ʼ ʻ
to plagan yagona o yinchi hisoblanadi). Shuningdek,
ʻ ʻ Shaquille
O‘Neal , Alexsander Belov , Arvydas Sabonis , Yao Min , Dwight Howard , Patric
Young , David Robinson , Kareem Abdul-Jabbar kabi o yinchilar ham basketbol
ʻ
tarixidagi eng kuchli markaziy o yinchilar hisoblanadi.
ʻ
19

Basketbol juda qiziqarli va serqirra, harakatlarga boy o‘yindir. O‘yin
chog‘ida tezlik bilan oldinga chiqishlar, birdaniga yon tomonlarga burilib to‘xtab
qolishlar, to‘pni bir holatdan boshqa holatga o‘tkazib, to‘satdan uni sherigiga
uzatib yuborishlar, o‘zi tezlik bilan bo‘sh joyga chiqib, yana o‘sha to‘pni ilib olib
savatga otishlar yoki himoya to‘siqlariga uchrab, to‘pni qaytarib berishlar
ungagina xosdir. Son-sanoqsiz sakrashlar, shit tagida hujumda bo‘lib, undan chiqib
savatga to‘p tashlashlar ungagina tegishli.Basketbol bilan shug‘ullanish
organizmning barcha muskullarini birdek, har tomonlama rivojlanishiga yordam
beradi. Tayanch-harakat apparati, ya’ni suyak-muskul hamda bo‘g‘inlarning
harakatchanligini, qon aylanish va nafas olishni yaxshilashga ijobiy ta’sir
ko‘rsatadi hamda o‘sib kelayotgan yosh organizmning modda almashinuvini
faollashtiradi.
Basketbol o‘yinida besh kishidan iborat ikkita jamoa ishtirok etadi. O‘zaro
raqib hisoblangan har bir jamoaning asosiy vazifasi — bir-birlarining savatiga iloji
boricha ko‘proq to‘p tashlash.
O‘yin chog‘ida qaysi jamoa o‘yinchisining qo‘liga to‘p tushsa, o‘sha jamoa,
o‘z o‘yinchilari bilan raqibiga qarshi hujumga o‘tishga haqli. Bordi-yu, jamoa
qo‘lidagi to‘pni yo‘qotib qo‘ysa, u barcha 5 o‘yinchisi bilan himoyaga o‘tadi.
Jamoaning g‘olibligi ular to‘plagan ochkolarning ko‘p-kamligi bilan aniqlanadi.
O‘yinda jamoa savatiga tushgan har bir to‘p 2 yoki 3 ochkoga hisoblanadi.
Basketbol o‘yini respublikamiz hayotiga 1920-yildan kirib kelgan va hozirgacha
o‘quv muassalari dasturida mavjud. Bu o‘yinni AQSH ning Sppringfild kollejida
Jeyms Neysmit degan jismoniy tarbiya o‘qituvchisi o‘z talabalari bilan bundan 110
yil muqaddam o‘ylab topgan. Basketbol o‘yinida 5 kishidan iborat bo‘lgan ikkita
jamoa ishtirok etadi.O‘yinda tushgan har bir to‘p – 2 ochkodan hisoblanadi.
Basketbol to‘pining og‘irligi 600 dan 650 grammgacha bo‘lishi zarur.
Basketbol maydonining o‘lchami 28x15 bo‘ladi. 12 yoshgacha bo‘lgan
bolalar mini basketbolni kattlarga mo‘ljallangan (28x15)Maydonda o‘ynasalar
bo‘ladi, ammo jarima to‘pi 4 metrli masofa belgilanadi. Shchitning o‘lchovi
90x120 sm, to‘r o‘rnatilgan halqaning kataligi 0,45m, to‘rning kenglik joyi 0,30 m
20

bo‘lib, shchitning o‘zi yerdan 2 m
60 sm balandlikda o‘rnatiladi. To‘p
og‘irligi 450-500 gramm
bo‘ladi.Basketbol to‘pining og‘irligi
567 grammdan 650 grammgacha.
Ba’zi hollarda, futbol to‘pini
ishlatsa ham bo‘ladi. Chunki
basketbol o‘yini paydo bo‘lganda
ancha vaqtgacha futbol to‘pidan
foydalanilgan.
Basketbol maydoni,
asosan, tekis joylarga quriladi.
Masalan, bino ichida taxta
yotqizilgan pol ustida ham,
yaxshilab tekislangan hovlida ham, asfalt-beton yotqizilgan yerda ham
bo‘lishi mumkin.
Aytish joizki, basketbol maydoni bo‘lmagan maskanlarda ham uni
vujudga keltirish juda oson. Masalan, foydalanilmayotgan keng maydonlarda.
Chunonchi, yerning katta-kichikligiga qarab, maydonning hajmini 28 — 15
metr yoki undan kichikroq — 22 — 24 metr, yoki 12 — 14 metr qilib
tayyorlash mumkin. Maydonning yuzini yaxshilab tekislab urib chiqish kerak,
chunki koptok yerga tekkanda sakrashi lozim.
Mini-basketbol o‘yini uchun 12 yoshgacha bo‘lgan bolalarga ham
kattalarga mo‘ljallangan (28 — 15 metrli) maydon ajratiladi, ammo jarima
to‘pini tashlash uchun savatdan 4 metrli masofa belgilanadi. Shitning o‘lchovi
90 · 120 sm bo‘lib, unga savat yerdan 2 metr 60 sm balandlikda o‘rnatiladi.
To‘pning og‘irligi 450 — 500 gramm bo‘ladi. Basketbol savati rasmiy
maydonda temir halqali bo‘lib, halqaning aylanasi 45 sm bo‘ladi, unga savat
ingichka arqonchadan to‘qiladi.
21

Halqaga o‘rnatilgan savatning pastki qismi
tor bo‘lishi lozim, chunki tashlangan to‘p undan
asta-sekinlik bilan o‘tib tushishi kerak. Savatning
halqasi poldan 3 metr 5 sm balandlikka
o‘rnatiladi, toki bo‘yi eng uzun o‘yinchilar ham
savatga o‘ziga yarasha mehnat qilib to‘p tushirsinlar. Savat shitga mumkin
qadar puxta o‘rnatiladi. Temirdan yasalgan ikki tomoni qayirma mix bilan
mustahkamlanadi. Shit oddiy taxtalardan yasalishi yoki atrofi temirli
oynasimon plastik materialdan ishlanishi mumkin.
Agarda haqiqiy halqa topilmasa, unda halqani qo‘lbola qilib yasash ham
mumkin. Qo‘lda yasalgan shitni 1,8 · 1,05 metrli halqali savati bilan
maydonning yon chizig‘iga o‘rnatilgan ustunga mahkamlash mumkin (54-
rasm). Bordi-yu, buning ham iloji bo‘l-masa, bitta savatni devorga yoki
ustunga o‘rnatib qo‘yilsa, shunda ham asosiy o‘yinlarni o‘rgatish va
ikki tomonli mashg‘ulotni o‘tkazish mumkin.
Basketbol maydoni va uning o‘lchamlari haqida
Basketbol maydonining markaziy chizig‘i ikki tomonni, ya’ni jamoangizni
hujum va himoya zonalariga ajratib turadi. Maydonning yarim halqadan boshlab
markaziy chiziqqacha raqibning oldingi zonasi hisoblanib, ikkinchi yarmi sizning
himoya zonangizdir. Basketbol maydonining jarima to‘pi tashlanadigan qismi 3
soniyalik zona deyiladi yoki chegaralangan zona deb ataladi. Sababi, sizning
jamoangiz to‘p bilan mashg‘ul bo‘lgan paytda ushbu maydoncha ichida 3
soniyadan ortiq bo‘lishga haqqi yo‘q.3 soniyalik zona go‘yoki trapetsiya shakli
ko‘rinishida bo‘lib, u bir tomoni 6 m li, boshqa tomoni 5 m 80 sm uzunlikdagi
maydonning ikki tomondan yon chiziqlariga biriktirilgan. Trapetsiyaning yuqori
qismi 3 m 60 sm bo‘lib, u yer jarima to‘pini tashlash chizig‘i deb ataladi. Shu
chiziqning o‘rtasidan 1 m 80 sm radiusli aylana chiziladi, ya’ni aylananing ichki
tomonlarini punktir (uzuq) chiziqlar, tepa aylanasi — yarimdoira esa silliq (yaxlit)
chiziqlar bilan chiziladi. Trapetsiyaning yon chiziqlariga 3 ta 10 sm li chiziqlar
chiziladi.
2205,1
m1 ,80m
0 ,59 m
0,45m

Trapetsiyaning pastki uch burchagidan tortib birinchi kalta chiziqqacha 1
m 80 sm, qolgan chiziqchalar esa 90 sm oralig‘ida bo‘ladi.Maydonning
o‘rtasidagi doira markaziy chiziq hisoblanib, uning aylanasi 1 m 80 sm dan
iborat. Basketbol o‘yinini boshlash doimo shu markaziy doiradan, ya’ni
hakamning ikki jamoa o‘yinchilarining o‘rtasidan to‘pni tepaga otib
berishidan boshlanadi. Basketbol o‘ynaganda quyidagi sport kiyimi kiyiladi:
mayka va trusi. Maykaning ko‘krak va orqa qismida o‘yinchining tartib
raqami tikilgan bo‘ladi. Har bir jamoaning o‘z sardori bo‘lishi va uning o‘ziga
xos belgilari bo‘lmog‘i lozim.
Har bir o‘quv mashg‘uloti boshlanishi oldidan sport kiyimlarining
tayyorligi (ayniqsa, poyabzalning tagi yumshoq bo‘lishi)ni, taqilgan iðlarini
ko‘rib chiqish kerak. Oyoq kiyimiga, hatto kiyilgan paypoqqa alohida e’tibor
berish (eng yaxshisi jun paypoq bo‘lsin) va u qulay bo‘lishi kerak. Sport
kiyimi toza bo‘lmog‘i zarur.
Basketbol o‘yini ochiq havoda, kun iliq paytlarda o‘tkazilsa, yengil
kiyinish maqsadga muvofiq bo‘ladi. Chunki o‘yin vaqtida kuchli harakatdan
organizm qizib, kishi terlashi va kiyim nam bo‘lib ketishi mumkin. O‘yindan
so‘ng birdaniga yechinib bo‘lmaydi, chunki shamollab qolish mumkin.
Mashg‘ulotda amal qilinadigan asosiy qoidalar
Mashg‘ulot boshlanishidan oldin tayyorlov mashqlarini bajaring, tanani
qizdiring, qo‘l panjalarini qisib-yozing, kaftlarni aylantiring, silkiting va
hokazo. Keyin oyoq uchlarida, tovonlarda yuring, so‘ng oyoqlarni keng va
dadil oldinga, yonga tashlab yuring.Ilonizi qilib yuring, to‘siqlardan oshib
o‘ting, aylanib o‘tishlarni, tez harakatlar bilan yugurishlarni, to‘satdan
oldinga engashib o‘tishni, to‘xtashlarni, yugurishni o‘zgartirib yurishlarni va
ishoraga ko‘ra bir oyoqdan ikkinchi oyoqqa sakrab o‘tishlarni, to‘pni yerga
urib olib yurishni, to‘pni to‘g‘ri chiziq bo‘ylab olib yurishni, to‘pni pastlab
olib yurishni, bir va ikki to‘pni olib yurishlarni, to‘xtab-to‘xtab yurishni,
yarim o‘tirgan holatda yurishni, to‘pni oyoqlar orasidan chap va o‘ng qo‘l
bilan olib, yerga urib yurishlarni bajaring.
23

Balandlikka joydan turib, bir oyoqda, ikkala oyoqda sakrashlarni, balandga
sakrab turib yarim o‘tirish holatiga qaytishni va yana balandlikka prujinasimon
sakrashlarni 4—5 marta bajaring. Asta-sekin tinchlantiruvchi yurishlarga o‘ting.
Maydonda tartib saqlang. O‘yin tugagach, to‘pni, albatta, o‘z joyiga olib
borishga odatlaning. Agar mashg‘ulot sport zalida o‘tkazilgan bo‘lsa, undan so‘ng
zal havosini yaxshilab almashtiring, yoritgichlarni tekshiring, jarohatlanishga
sabab bo‘ladigan ortiqcha narsalarni zaldan chiqarib tashlang.
O‘yin paytida sirpanib ketib jarohat olmaslik uchun maydonning nam, ho‘l
joylarini qurigunicha toza latta bilan arting.O‘yinchining ko‘rinishi doimo ozoda,
xushbichim bo‘lishi kerak. O‘yin paytida qo‘l soati, taqinchoqlar, zirak va boshqa
narsalarni yechib, bexavotir joyga olib qo‘ying, aks holda ular tan jarohatiga sabab
bo‘lib qolishi mumkin.
Basketbolchining dastlabki holati —tik turishi va joydan joyga siljib
yurishi Uning chekkasi marra chizig‘ining ichki chizig‘idan 5,8 metr masofada
bo‘lishi va uzunligi 3,6 metr bo‘lishi kerak. Uning o‘rta nuqtasi ikkita so‘nggi
chiziqning o‘rta nuqtasini birlashtirgan xayoliy chiziqda bo‘lishi
kerak.Cheklangan joylar to‘rtburchaklar shaklida maydonchada belgilangan va
chekka chiziqlar, kengaytirilgan erkin otish chiziqlari va so‘nggi chiziqlardan
kelib chiqqan chiziqlar bilan chegaralangan bo‘lishi kerak.Uning chekkalari
so‘nggi chiziqlarning o‘rta nuqtasidan 2,45 metr masofada va kengaytirilgan
erkin otish maydonining tashqi chetida tugashi kerak.Ushbu chiziqlar, so‘nggi
chiziqlar bundan mustasno, cheklangan maydonning bir qismidir. Cheklangan
joylarning ichki qismi bitta rangga bo‘yalgan bo‘lishi kerak.Uch ochko to‘plash
maydoni maydonning barcha qavatlari bo‘lishi kerak, faqat raqib savati
yaqinidagi maydon bundan mustasno; cheklangan va so‘nggi chiziqlarga
perpendikulyar ravishda cho‘zilgan ikkita parallel chiziq bilan, shu jumladan
tashqi tomoni sensorli chiziqlarning ichki chetidan 0,9 metr masofada.
Basketbolchi maydon bo‘ylab joydan joyga o‘tib yurish uchun
yurib, sakrab, to‘xtab, aylanib harakat qiladi. Tik turish dastlabki holat
bo‘lib, eng qulay sanaladi. O‘yinchilar himoyada bu holatni egallab
24

xohlagancha bir joydan ikkinchi joyga yugurib o‘tadilar. Bunda, ko‘pincha,
oyoqlar yelka kengligida bo‘lib, gavda og‘irligi ikkala oyoqqa bir tekis tushiriladi.
Tizzalar bukilgan holatda, gavdani biroz oldinga tashlab, bel qismini to‘g‘ri
ushlab, bosh ko‘tarilgan holda, qo‘llar esa tirsakdan bukilgan va biroz yon
tomonga qaratilgan holatda bo‘ladi
Basketbolchining turishi dastlabki tik holatda ham, o‘rtacha pastroq holatda ham
bo‘lishi mumkin.Dastlabki holat hujum paytida, agar himoya- chining bo‘yi past
bo‘lsa, baland uchib kelayotgan to‘pni ilib olish yoki uzatish uchun, raqib
jamoasining halqasida turib to‘pni tashlashda yoki shit tagida to‘p uchun yakkama-
yakka kurashishda, baland uchib kelayotgan to‘pni ushlashda egallanadi.O‘rtacha
tik turish holati butun o‘yin davomida qo‘llanishi mumkin.
1.3 Basketbol o‘yini O‘zbekistonga kirib kelishi va rivojlanishi
O‘zbekiston hududida basketbol 1913-14 yillarda tarqala boshlanganligi
haqida ma’lumotlar bor. Ammo, o‘lkamizda faqat 1917 yildan kein
chinikkam rivojlana bordi. O‘zbek sportchilarining basketbol bilan tanishishi
VSEOVUCH vakili L.D. Barxashning nomi bilan bog‘liq. U 1920 yilda
Farg‘onada basketbol jamoalarini tashkil qilib ularni qoidalari bilan
tanishtirdi.
Basketbol 28x16 m li maydonchada har jamoada 9 kishidan iborat
bo‘lib o‘ynaydilar. Maydoncha chiziqlar bilan 3 qismga bo‘linib,
basketbolchilar 3 himoyachi, 3 yarim himoyachi va 3 hujumchiga ajratilar
edi. Ular to‘pni savatga ikki qo‘llab, pastdan otar edilar.
Toshkentda basketbol jamoasini VSEOVUCH instruktori S.Stariy
tashkil qildi. R.Taranov, A. Bagachenkov, YU. Beloserkovskiylar bu
komanlaga a’zo edilar. Basketbol seksiyalari keyinchalik Namangan,
Samarqand va O‘rta Osiyodagi boshqa shaxslarning fabrika, zavod va
boshqa tashkilotlarda o‘ynada boshladi. SHuning uchun basketbol irdaryo
viloyatining 1924 yilda olimpiadasi dasturiga kiritildi. Bu yillarda
musobaqalar 1922 yildagi Moskva qoidalari asosida o‘tkazildi. O‘yin vaqti
40 m bo‘lib, har ikki jamoa 5 kishidan iborat edi (2 ta himoyachi, markaziy
25

o‘yinchi va 2 ta hujumchi ) Himoyaga faqatgina markaziy hujumchi qaytib
kelar va o‘yinda hech qanday kombinatsiya qo‘llanilmasdi. Jarima to‘plarini
otish jamoaning bitta o‘yinchisi zimmasiga yuklatilar edi. O‘yin davomida
basketbolchining faqat jarohatlandagina almashtirish mumkin edi. Dastlabki
to‘p otishda markazdan boshlaydigan basketbolchilar bitta qo‘llarni orqapa
qilib turishlari, jamoalarning hujumchilari esa, oldi zonalarda turishlari lozim
edi. Basketbolning bir joyda to‘pni 2 dek dan ortiq tutib turish taqiqlanadi.
To‘pni savatga ikki qo‘llab pastdan va bir qo‘llab yelkadan otish keng
qo‘llaniladigan usullardan bo‘lib hisoblanadi.
O‘rta Osiyo hududida bir necha Respublikalar tashkil etilgach,
O‘zbekistonda jismoniy tarbiya va sport ishlarini bajarishni sport tashkilotlari
o‘z zimmalariga oldilar. 1923 yil 13 iyunda chiqarilgan qaror Respublikamiz
jismoniy tarbiya va sport hayotida katta voqea bo‘ldi.
Musobaqa shu yillarda takomillashdi. SHit maydoni chegaralovchi
chiziqdan 60 sm ichkariga o‘rnatiladigan bo‘ldi. Basketbolchilarning
texnikasidan to‘pni vaqtida tezlik bilan uzatish va shit tagidan uni va ikki
qo‘llab savatga otish kabi usullar paydo bo‘ldi.
Respublika bo‘ylab keng tarqalayotgan basketbol o‘yini 1927 yilda
butun o‘zbek spartakiadasi dasturiga kiritildi. Spartakiada Toshkent,
Andijon , Farg‘ona va Samarqand viloyatlari jamoalari qatnashdilar.
1928 yil 11 butun o‘zbek spartakiadasi bo‘lib o‘tdi. Spartakiada
Toshkentning erkaklar va ayollar birinchi o‘rinni egalladilar. Bunda Moskva
bo‘ladigan spartakiadasida O‘zbekiston basketbolchilari terma jamoalari
aniqlandi.
1928 yilda Moskvada o‘tkazilgan spartakiadada O‘zbekiston
basketbolchilari xalqaro uchrashuvini o‘tkazdilar, ular Fransiya terma
jamoasi bilan uchrashuv erkaklar 49x12 va ayollar 24:12 hisobi bilan
g‘alaba qozondilar.
1928 yildagi spartakiadagi tayyorgarlik natijasida Respublika
basketbolning rivojlanishi bir muncha jonlangan bo‘lsa ham doimiy
26

musobaqalar kalendarining bo‘linishi, basketbol maydonchalarining kamligi
jamoalarda murabbiylarning yetishmasligi bu o‘yinning chinakkam ommaviy
tus olishiga to‘sqinlik qilar edi.
1929 yildagi shaharlar birinchiligida ishlab chiqarish jamoalari bilan bir
qatorda oliy o‘quv yurtlarining jamoalari ham qatnadilar.1933 yil 10
yanvarda qabul qilingan O‘zbekistonning jismoniy tarbiya ishlari haqidagi
qarorini Respublika jismoniy tarbiya ishlarini rivojlantirishda katta
ahimiyatga ega bo‘ldi.
1933 yildan boshlab basketbol butun o‘zbek spartakiadasi dasturiga
kiritildi va muntazam ravishda Respublika birinchiliklari o‘tkazila boshladi.
1934 yilda basketbol bo‘yicha o‘tkazilgan birinchi O‘rta Osiyo
spartakiadasiga esa O‘zbekiston erkaklari va ayollar terma jamoalari birinchi
o‘rinni egallashdilar.
Respublikamiz basketbolchilari 1952 yilgacha o‘tgan O‘rta Osiyo
Respublikalari va Qozog‘istonning spartakiadalariga ham birinchilikni
qolgan bermadilar. 1952 yildan so‘ng musobaqalarda ayollar jamoasi
kuchligigicha qolgan bo‘lsa ham,erkaklar jamoasi 1973 yilgacha
Qozog‘iston jamoasini oldiga o‘tkazib, ikkinchi o‘rin bilan kifoyalanib qoldi.
Respublika basktbolchilari 1935 yilda Leningradda o‘tkazilgan sobiq
ittifoq musobaqlarida qatnashib, erkaklar 12-inchi, ayollar 11-inchi rinlarni
egalladilar.
Sobiq ittifoq musobqalaridan so‘ng terma jamoa a’zolari Respublika
shaharlariga borib, seminarlar, murabbiylar yig‘ilishlari o‘tkazib basketbolni
targ‘ib qila boshladilaryu
1936 - 37 va undan keyingi kun musobaqalarida Toshkent shahri
jamoalari Respublikamizning boshqa shahar jamoalaridan ancha ustun edilar,
lekin o‘zbek basketbolchilari texnik va taktik tayyorgarlikda o‘sha davrdagi
Rossiya, Latviya, Litva va Estoniya jamoalaridan ancha orqaga edilar.
1939 yilda mamlakaitimizda musobaqaning yangi yoidalari joriy
etildi. Bu qoidalar Xalqaro musobaqalar qoidalariga munosib tuzildi.
27

Masalan, musobaqalar “toza” o‘yin vaqti o‘yicha o‘tkazilgan bo‘ladi,
basetbolchilariga ega bo‘lishga va bu basketbolchilarni xihlagancha
almashtirishlari ruxsat berila boshladi. Yangi qoida bo‘yicha maydon ikki
zonaga bo‘linib, “zona qoidasi” kiritildi. Basketbolchilarning to‘pni orqa
zonaga 10 sek dan ortiq ushlab turish taqiqlanadi. Yangi qoidalar bo‘yicha
savatga to‘p tushurgan jamoa basktbolchilari o‘yinni markazdan boshlamay,
to‘pni o‘z zonalarining shit ortidagi chiziq orqasidan o‘yinga kiritadigan
bo‘ldi. Jarima to‘plarini endi “jabrlangan” basketbolchilarning o‘zigina
bajaradigan bo‘ladi. Yangi qoidaning qo‘llanish o‘yinni bir muncha tez olib
borishga, o‘yin texnikasi va taktikasining takomillashishiga olib keladi.
Respublikaning kuchli basketbolchilari to‘pni ko‘krakdan ikki o‘qldlab va
yelkadan bir qo‘llab uzatish kabi usullari qo‘llay boshladilar.
1944 yilda Respublkamizda atigi 91 ta basketbol maydonchasi bor
edi. Bu yillarda, ayniqsa sportning mudofaa turlari keng ko‘lamda
rivojlantirildi.
Ikkinchi jahon urushi yillarida sportchilar qatorida basketbolchilar
ham faol qatnashdilar. Bir necha orden va medallar bilan mukofatlanganar.
A.R.Krillov, M.A. Fyodorov, S.I. Utkin, M.F. Timofeyev lar shular
jumlasidandir.
1945 yiloda Toshkentda 3 - incha o‘zbek spartakiadasi bo‘lib o‘tdi.
Spartakianing basketbol turida ayollar va erkaklarning 7 ta jamoalari
qatnashdi. Birinchi o‘rinni Toshent shahrining ayollar va erkaklar jamoalari
egalladilar.
1946 - 60 yillar Respublikamizda basketbol o‘yinning muhim bosqichi
bo‘lib hisoblanadi.
1946 yil O‘zbekistonda sportchilar o‘rtasida olib borilgan nazorat
birgina Respublika sport qo‘mitasining shifokor tomonidan amalga
oshirganlar, hammasi bo‘lib 2104 kishi basketbol bilan shug‘ullanganlar edi.
Bu yillarda Respublikamizning sanoat korxonalarida, o‘quv yurtlarida, jamoa
xo‘jaliklarda haamda mahallik millat vakillari o‘rtasida basketbolni
28

rivojlanishiga katta ahamiyat berildi. Mahalliy millat vakillarining jamoalari
o‘rtasida birinchi Respublika chempionati 1945 yilda Andijonda bo‘lib o‘tdi.
Musobaqalarda 4 ta jamoa qatnashib, 1 - inchi o‘rinni Samarqand, 2 - inchi
o‘rinni Namangan, 3 - inchi o‘rinni Andijon, 4 - inchi o‘rinni Toshkent
shahrining jamoalari egalladilar.
1946 yil Andijon mahalliy millat vakillarining, ya’ni erkaklarning
jamoalari o‘rtasida ikkinchi Respublika chempionati. Bu musobaqalarda
Respublikamizning 8 viloyatidan 50 kishi qatnashdi. Musobaqalar juda qiyin
sharoitda o‘tkazilgan edi: zalning kattaligi 29x10,4 m bo‘lib, shit devorga
mahkamlangan, yorug‘lik manbalari o‘rnatilgan edi va h.k. qizig‘i shundaki,
musobaqa uchun Andijon shahrida bitta basketbol to‘pi topilgan edi.
Bu musobaqalarda U. Bektimirov, U. Umarov, A. SHermuxammadov,
Munavarxujayev, T. Isoxujayev, X. Sultonov va Musaxujayevlardan tashkil
topgan Toshkent jamoasi 1 - inchi o‘rinni egalladi.
SHu yillarda basketbol o‘quvchilar va maktab o‘quvchilari orasitda
keng ommalashgan edi. Masalan, Toshkent shahrining o‘quvchilari faqat 556
kishi, maktab o‘quvchilaridan 962 nafar basketbolchi basketbol seksiyalariga
qatnashar edilar.
1947 yilda millat vakillari jamoalar o‘rtasida 3 - inchi Respublika
chempionati o‘tkazildi. Bu musobaqalarda 7 ta jamoa qatnashib, U
Orifjonov, M.Tayirxujayev, U. Mirzaaxmedov, CH. Batishev, R. Sodiqov, B,
G‘ofurov, R. Odilov, A. SHermuxammadov lardan tashkil topgan Toshkent
shahri jamoasi 3 - inchi o‘rinni egalladilar.
1960 yillarda O‘zbekistonda basketbolni rivojlanishida yangi bosqich
boshlandi. Bu davrda ko‘pgina yangi musobaqalar tashkil qilindi, sport
mashg‘ulotlarini yil bo‘yi muntazam olib borish yaxshi yo‘lga qo‘ydi.
1960 - 66 yillarda Toshkentning “Mehnat” jamoasi va shu jamoa
bazasida tuzilgan Respublika ayollar terma jamoasi yuqori natijalarga
erishdilar. Ular 1961yildan boshlab sobiq ittifoq chempionatining “A” sinfi
musobaqalarida qatnashish huquqiga ega bo‘lishdilar.
29

1962 yilda sobiq ittifoq birinchiligida “Mehnat” ayollar jamoasi
7 - inchi o‘rinni egalladi. Bu musobaqada jamoaning 6 a’zosi (G.Salimov,
K.CHernisheva, A. Iskova va T. Tomina) O‘rta Osiyo Respublikalari
Qozog‘iston xotin - qizlar o‘rtasida birinchi bo‘lib basketbol bo‘yicha sport
ustasi “sobiq ittifoq sport ustasi normasini bajardi.SHunisi qiziqki,
O‘zbekistonda basketbolchilarni o‘sha yilgi chempionatda Riganing TTT
jamoasi ustidan g‘alaba qozongan edilar.
1968 - 1978 yillarda o‘tkazilgan Respublika birinchiliklarida Toshkent
shahrining jamoalari kuchlilik qildilar.Toshkent, Farg‘ona, Samarqand,
Andijon va Buxoro jamoalari sovrinli o‘rinlarni egallab keldilar.
O‘zbekiston Respublikasi milliy mustaqillikka erishgandan so‘ng
basketbol sport turlari ichida ommaviy tus oldi, chunki Respublikamizda
jismoniy madaniyat va sportning yangi qonunlari chiqarildi. Bir qator
tarixiy qarorlar chiqarilishi tufayli Respublikamizning barcha viloyatlarida,
shaxarlarida, tumanlarida basketbol jamoalari tashkil qilina boshladi. Uning
moddiy texnik bazasini yaratish kabi muhim masalalar hukumat darajasida
ko‘rinib borildi. Bu boradi, ayniqsa Respublikda xotin - qizlar basktbol
jamoasi iqtidorli basketbolchilar bilan shakllanib bormoqda. Bunda
Samarqand davlat universiteti basketbolchilari O‘rta Osiyo o‘yinlarida
muvaffaqiyat bilan qatnashib ovrinli zrinlarni egallab kelmoqdalar. Bunga
misol qilib, Namanganda o‘tkazilgan o‘quvchilarning 2000 yil
Universiadasida Samarqandliklar 1 - inchi o‘rinnni egallab, “Tiko” mashinasi
bilan taqdirlandilar. Ayni vaqtda Navoiy viloyatining Zarafshon jamoasinig
xotin - qizlar basketbol jamoasi ham yildan yilga o‘zlarining sport
mahoratlarini oshirib kelmoqdalar. Buxoro viloyatida, Toshkent shahrida,
ayniqsa o‘g‘il bolalar o‘rtasida basketbol o‘yinlari rivojlanib bormoqda.
Bunda ustozlardan Burnashov, O. Rasulov larning xizmatlari kattadir. Bular
tomonidan basketbolning uslubiy tavsiyanomalari darsdan tashqari vaqtlarda
o‘yin qoidalari tuzilib Respublika mutaxassislariga tavsiya qilinmoqda. Bu
borada O‘zbekistnda jismoniy tarbiya instituti tomonidan
30

ustoz - murabbiylarni malakalarini oshirish borasida juda katta ishlar
qilinmoqda.
Hozirgi kunda Respublikamizda 100 ga yaqin basketbol zallari 8000
dan ortiq basketbol maydonchalari mavjud. Basketbol to‘garaklarini 4000 dan
ortiq ustoz - murabbiylar boshqarib borishmoqda.
To‘p tashlashlarning eng ko‘p tarqalgan usullari quyidagicha: ikki qo‘llab
(pastdan, ko‘krakdan, bosh ustidan), bir qo‘llab Ikki qo‘llab pastdan to‘p
tashlashdan ko‘proq qizlar foydalanadilar. Ushbu usulni qo‘llash texnikasi
quyidagicha: oyoqlarni tizzadan bukib, to‘pni ikki qo‘llab ushlab, savatni aniq
mo‘ljalga olib, oyoqlarni to‘g‘rilab, qo‘llarni oldinga va yuqoriga ko‘tarib, panjalar
uchidan to‘pni chiqarib (to‘pni o‘ziga qaratib) otiladi. Qo‘llar to‘pning harakatiga
mos ravishda baland va oldinga ko‘tariladi. Oyoq va gavda to‘g‘rilanib, oyoq
uchlariga ko‘tariladi (to‘pni otishda sakrashga ruxsat etilmaydi).
To‘pni ikki qo‘llab ko‘krakdan otish asosiy usullardan hisoblanib, o‘yinda
ko‘proq shu usul qo‘llaniladi. Bu usulning qulayligi shundaki, u ko‘proq ikki
qo‘llab ko‘krakdan to‘p uzatishga o‘xshab ketadi. Uning bajarilishi, ko‘pincha,
o‘rta va uzoq masofaga teng. Dastlabki holat — to‘p ko‘krak oldida, bir oyoq
oldinga biroz chiqqan, oyoqlar tizzadan bukilgan bo‘ladi. To‘pning uchishini
ta’minlash uchun birdaniga qo‘llarning harakati bilan oyoq, gavda ham ko‘tarilib
oldinga intilish kerak. Kaft va barmoqlar to‘p otilib chiqishi paytida keng ochiladi.
Shunda to‘pni o‘ziga aylantirib barmoq uchlari bilan tashlash shart.To‘pni bosh
tomondan ikki qo‘llab tashlash usuli. Bu usul bir joyda turib hamda uzoq va o‘rta
masofalardan sakrab hujum qilishda qo‘llaniladi. Bu ham xuddi shu usul bilan to‘p
uzatishdek amalga oshiriladi. Lekin to‘pni otish bajarilayotganda qo‘llar ko‘proq
bukilishi, oyoqlar tizzalardan boshlab tiklanishi va to‘p panjalar bilan siltab
nishonga aniq mo‘ljal olib tashlanishi lozim.To‘pni bir qo‘llab yelkadan otish har
xil masofalardan turib savatga to‘p tashlashning asosiy usulidir. Buni bir joyda,
harakat chog‘ida sakrab bajarish mumkin. Basketbolchi asosiy tik turish holatida,
bir joyda turib to‘pni savatga joylashda, oyoqlarni tizzadan to‘g‘rilab, qo‘llarni
oldinga-tepaga chiqarib, panja kaftlarini siltab to‘pni uloqtirib yuboradi.To‘p
31

tashlash bir oyoqda depsinib, sakrab bajariladi. Basketbolchi harakatdagi vaqtda
to‘pni (havoda) tayanch hosil qilmagan holda ushlab, so‘ng bir oyoqni yerga
qo‘yib, ikkinchisi bilan qadam tashlaydi va shu oyog‘i bilan depsinib sakrab to‘pni
savatga tashlaydi. Shu paytda qo‘l tepaga cho‘zilib, kaft va panjalarni bir tekis
ishlatib, to‘p savatga tashlanadi.To‘pni bir qo‘llab sakrab tashlash.
Bu hozirgi zamon basketbol o‘yinida eng samarali usul hisoblanadi. Uning
bajarilishi barcha masofalardan, ayniqsa, o‘rta va uzoq masofalardan amalga
oshiriladi. Harakatda bo‘lgan o‘yinchi to‘pni ilib olib to‘xtaydi va shu zahoti
ikkala oyoqda depsinib sakrab to‘pni savatga otadi. To‘pni savatga tashlashda
diqqatni bir joyga to‘plab, aniq nishonga olish kerak. Agar to‘pni shitga urib
tushirish mo‘ljali bo‘lmasa, unda halqaning oldingi tomoni mo‘ljalga olinadi.
To‘pni savatga bir qo‘l bilan tepadan tushirishni va qaytgan to‘pni yana qayta
tashlashni bo‘yi baland o‘yinchilar va yaxshi tayyorlangan basketbolchilar
mohirona bajara oladilar.To‘pni olib qo‘yish, tortib olish va urib chiqarish . Bu
usullar to‘pni egallash va qarshi harakat qilish texnikasiga taalluqlidir. To‘pni olib
qo‘yish uchun, avval, o‘zaro to‘p uzatayotgan basketbolchilarning harakatlarini
diqqat bilan kuzatish, to‘pning yo‘nalishini oldindan aniqlash va shunga ko‘ra
joyni tanlash muhimdir. Himoyachi to‘pni olib qo‘yish maqsadida o‘zi ta’qib
qilayotgan hujumchining oldidan keskin chiqishi lozim. Shu paytda oxirgi
qadamni katta qo‘yish, gavda va qo‘llarni to‘pga qaratish kerak.
O‘yin qur’a tashlash va ikkala jamoaning 2 tadan o‘yinchilari markaziy
doirada turishi hamda hakamning o‘rtaga to‘p tashlashidan boshlanadi. O‘yinning
ikkinchi yarmini boshlashda tomonlar o‘rin almashadilar. To‘p savatga tepadan
to‘liq tushib o‘tsa, savatga to‘p tushdi, deb hisoblanadi. Agar to‘p savatga tegib,
tagidan o‘tib tushsa, unday to‘p hisoblanmaydi. To‘p o‘yin paytida savatga tushsa,
jamoa buning uchun 2 ochko oladi. To‘p savatga 6 metr 25 sm masofadagi
chiziqdan tushsa, 3 ochko beriladi. O‘yinchilar to‘pni uzatishi, dumalatishi, bir
qo‘li bilan yerga urib yurishi, savatga tashlashi mumkin. To‘p savatga tushib
bo‘lgandan so‘ng, uni o‘yinga yon chiziqdan kiritilishi qarshi jamoaning bironta
o‘yinchisi tomonidan bajariladi. To‘pni ilib olgan o‘yinchi faqat 2 qadam harakat
32

qila oladi. Joyda turib u bir qadam qo‘yishi, ikkinchi qadamda esa to‘pni uzatishi
yoki savatga tashlashi, yoki to‘pni yerga urib, undan so‘ng yana harakat qilishi
mumkin. Raqibni ushlash, itarish, turtish man etiladi. Jamoa hujum qilishi uchun
24 soniya vaqt beriladi. Agar to‘p savatga tushmay yoki shitga tegib qaytgach, 24
soniya ichida harakat qayta boshlanmasa, yoki shu 24 soniyada hujum qilishga
ulgurmay qolinsa, to‘p raqib jamoaga beriladi.
O‘yin vaqtida qo‘pollik qilgan o‘yinchilarga jarima beriladi. Masalan, to‘pni
savatga tashlayotgan o‘yinchining qo‘liga boshqa bir o‘yinchi ursa yoki turtsa 2
ochko jarima beriladi. Himoya qilaman deya qo‘pollik qilsa ham 1 ochko jarima
beriladi. Agar o‘yin davomida o‘yinchi besh marta jarima olsa, u maydondan
chiqariladi. Bordi-yu, jamoada birgina o‘yinchi (o‘yinchilar jarima olib chiqib
ketaverishlari hisobiga) qolsa, u holda o‘yin to‘xtatiladi va qarshi jamoa g‘olib deb
e’lon qilinadi. Bahs to‘pi . Bu quyidagi holatlarda:
a) Raqib o‘yinchilar to‘pni mahkam ushlab olib, talashib-tortishib
qolib, hech qaysi o‘yinchi to‘pni ota olmaganda;
b) Ikkala jamoa o‘yinchilarining qo‘llari bir vaqtda to‘pga
Tegib ketib, to‘p chiziq tashqarisiga chiqib ketganda;
d) Hakam to‘p qaysi o‘yinchiga tegib chiqqanini bilolmay
Qolganida;
e) To‘p halqa va shit orasida qisilib qolganda, bahs to‘pi deb
hisoblanadi.
Bahs to‘pining o‘yinga kiritilishi qarshi jamoalarning ikkita o‘yinchilari
orasiga doirada to‘pni tepaga otishdan boshlanadi. Bunda hakam to‘pni juda
yuqoriga otadi. Shu payt o‘yinchilar birdaniga sakrab to‘pni qo‘llari bilan urib
yuborishga harakat qiladilar. Agar to‘p o‘yinchilarning qo‘liga tegmay qaytib
tushsa, unda to‘p qayta tashlanadi.
33

O‘yin paytida nimalarni qilish mumkin-u, nimalarni qilish
mumkin emas
Agar o‘yinchi to‘pni ataylab oyog‘i bilan tepib yoki qo‘li bilan urib
yuborsa, to‘p boshqa jamoaga beriladi. Bordi-yu, o‘yinchining oyog‘i
bexosdan tegib ketsa, unda jarima ham berilmaydi, o‘yin ham to‘xtatilmaydi.
To‘pni yerga faqat bir (o‘ng yoki chap) qo‘l bilan urib yurib harakat
qilishga ruxsat etiladi.
To‘p bilan qancha qadam qo‘yilsa ham xato bo‘lmaydi (to‘p yerga urib
yurilsa, albatta). To‘pni yerga urib yurish, yugurish to‘xtatildi deb aytish, bu
o‘yinchining to‘p bilan to‘xtaganidir. Shundan so‘ng u to‘pni savatga tashlashi
yoki sherigiga uzatishi mumkin.O‘yinchi to‘p bilan xohlagan tomonga burilishi,
harakatda bo‘la turib, ikki qadam yurib to‘xtashi, to‘pni uzatib yuborishi, to‘pni
savatga otish uchun sakrashi mumkin, ammo oyog‘i yerga tushmay, to‘pni otib
ulgurishi kerak. Sakrab to‘pni ilib olib bir oyoqqa tushish (shu tushgan oyoq
boshqa qadam qo‘yilgunicha) tayanch oyoq deb hisoblanadi, bordi-yu qadam
qo‘yib yurilsa, unda „probejka“ deyiladi.
Bundan tashqari, o‘yinchilar zonalar haqidagi qoidani ham bilishlari zarur,
chunki jamoalarning o‘z zonasi hamda raqibning zonasi degan tushunchalar
mavjud. Agar o‘yinchi hisoblangan hujumchi oldingi zonaga o‘tsa, u o‘yinchi orqa
zonaga to‘p uzatishi man etiladi. O‘rta chiziqdan orqaga to‘p uzatish mumkin
emas.Basketbol o‘yini to‘rt taymdan iborat bo‘lib, har qaysi taym 10 daqiqa davom
etadi. Birinchi taym—10 daqiqa o‘yin, 2 daqiqa tanaffus; ikkinchi taym — 10
daqiqa o‘yin, 15 daqiqa tanaffus; uchinchi taym — 10 daqiqa o‘yin, 2 daqiqa
tanaffus; to‘rtinchi taym —10 daqiqa o‘yin. Mabodo, o‘yinning ikkinchi yarmi
tugallanishi oldidan natija durang bo‘lib qolsa, yana 5 daqiqa qo‘shimcha vaqt
beriladi.Uch, besh, o‘n soniyali qoidalar. Hujumchining oldingi hujum zonasiga
o‘tib, jarima tashlash maydonchasiga kirib olishiga uch soniyali qoida deb aytiladi.
U yerda to‘pli va to‘psiz hujumchi 3 soniyadan ortiq bo‘lishi man etiladi. Agar
to‘pli o‘yinchi shu jarima maydonchasiga tushib qolsa, u uch soniya ichida to‘pni
savatga tashlashi kerak.
34

Besh soniyali qoidada, agar o‘z zonasi ichidagi o‘yinchi to‘pni olgach, 5
soniyada uni uzatmasa, dumalatmasa yoki yerga urib yurmasa, hakam to‘pni oladi
va „bahsli to‘p“ belgilaydi. Jarima to‘pini tashlayotgan o‘yinchi ham 5 soniya
ichida to‘pni tashlashi kerak.O‘n soniyali qoida hujumga o‘tayotgan jamoa
o‘zining zonasidan oldingi zonaga o‘tishida ishlatiladi.Jarima to‘pi. Bu qoida,
amalda, hujum vaqtida, bir jamoaning o‘yinchilari raqibini (himoyachini, ayrim
paytlarda hujumchi bo‘lishi ham mumkin) qo‘pollik bilan turtib, qo‘liga urib
yuborsa va shu kabi xatolarga yo‘l qo‘yganida 1, 2, 3 jarima to‘pi berishda
qo‘llaniladi. Bunday jarima to‘pini tashlashni, ko‘pincha, qo‘pollikka uchragan
o‘yinchi bajaradi. O‘yinchi to‘pni jarima chizig‘ini bosmay turib, xohlagan usul
bilan tashlashi lozim. Lekin to‘p avval halqaga, savatga yoki shitga borib tegishi
kerak. Bu qoida bajarilayotganda boshqa o‘yinchilar xalaqit bermasliklari lozim.
Agar o‘yinchilar to‘p trapetsiya chizig‘idan nari tushguncha bosib o‘tsalar, to‘p
qayta tashlanadi.
Xulosa
Xulosa qilib shuni ta’kidlash kerakki, basketbol jamoalariga sharoitlar yaratib
berish, basketbolning hozirgi zamon talablariga mos keladigan moddiy texnik
bazasini yaratish, milliy usto murabbiylar maktabini yaratish basketbolning yangi
qonuni va oidalari deyarli hamma maktablarda , o‘rta maxsus bilim yurtlariga va
ayniqsa, oliy o‘quv yurtlarida yetkazish va shu asnoda jamoalarni tayyorlash
birinchi o‘rinda turibdi. Buning uchun o‘zbekcha adabiyotlar, darsliklar, uslubiy
qo‘llanmalar, uslubiy tavsiyanomalar, ilg‘oir ustoz murabbiylarning ish
tajribasidan namuna keltirib jamoa tayyorlab borish bugungi kunda O‘zbekiston
basketbolini yanada pog‘onaga ko‘tarish kabi vazifalarni bajardi. Buning uchun
har bir mutaxassis o‘zlarining ishlarini mukammaal reja asosida tashkil qilishlari
kerak bo‘ladi. Umuman basketbolda o‘yinchilarni tanlovda jamoalarni o‘yinlarini
nazorat qilib borish, baland bo‘yli o‘yinchilarni izlash kabi ishlarni amalga
oshirish lozim. Uning chekkasi marra chizig‘ining ichki chizig‘idan 5,8 metr
masofada bo‘lishi va uzunligi 3,6 metr bo‘lishi kerak. Uning o‘rta nuqtasi ikkita
35

so‘nggi chiziqning o‘rta nuqtasini birlashtirgan xayoliy chiziqda bo‘lishi
kerak.Cheklangan joylar to‘rtburchaklar shaklida maydonchada belgilangan va
chekka chiziqlar, kengaytirilgan erkin otish chiziqlari va so‘nggi chiziqlardan kelib
chiqqan chiziqlar bilan chegaralangan bo‘lishi kerak.Uning chekkalari so‘nggi
chiziqlarning o‘rta nuqtasidan 2,45 metr masofada va kengaytirilgan erkin otish
maydonining tashqi chetida tugashi kerak.Ushbu chiziqlar, so‘nggi chiziqlar
bundan mustasno, cheklangan maydonning bir qismidir. Cheklangan joylarning
ichki qismi bitta rangga bo‘yalgan bo‘lishi kerak.Uch ochko to‘plash maydoni
maydonning barcha qavatlari bo‘lishi kerak, faqat raqib savati yaqinidagi maydon
bundan mustasno; cheklangan va so‘nggi chiziqlarga perpendikulyar ravishda
cho‘zilgan ikkita parallel chiziq bilan, shu jumladan tashqi tomoni sensorli
chiziqlarning ichki chetidan 0,9 metr masofada.Darvoza 6,75 metr radiusga ega
bo‘lishi kerak, u raqib savati markazining ostidagi qavatdagi nuqtadan darvozaning
tashqi chetiga qadar o‘lchanadi.
Foydalanilgan adabiyotlar
1.I.A.Karimov “Xalqimizning yo‘li mustaqillik ozodlk va tup islohatlar
yo‘lidadir”. Toshkent O‘zbekiston 1996 yil.
2.I.A.Karimov “Barkamol avlod orzusi” O‘zbekiston milliy ensklopediyasi. Davlat
ilmiy nashriyoti.Toshkent 2000 yil.
3.Basketbol. Pod.redaksiya dotsenta N.V. Semashko, M:FIS 1976 yil.
4.Material sentalnogo gosudarstvennogo arixiva. Uz.
5.Basketbol. Tuzuvchilar dotsent A.SH. Kosimov, dotsent O.T. Rasulov , X.A.
Ismatullayev, Toshkent – O‘qituvchi 1986 yil
6. https://uz.wikipedia.org/wiki/Basketbol
7. https://uz.zahn-info-portal.de/wiki/Basketball_court
8.https://fayllar.org/mavzu-basketbol-oyini-maydoni-olchami-texnikasi-va-
taktikasi-t.html
9. https://1xmatch.com/uz/basketball/
10. https://idum.uz/ru/archives/3791
36

Basketbol o’yinini O’zbekistonda rivojlanishi.

Купить