Basketbolchilarga jismoniy sifatlarini qo’llash usullari - Физическая культура - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	12000UZS
Размер	158.5KB
Покупки	4
Дата загрузки	14 Февраль 2024
Расширение	doc
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Физическая культура

Продавец

Kenjayev Kenja

Дата регистрации 27 Январь 2024

822 Продаж

Basketbolchilarga jismoniy sifatlarini qo’llash usullari

Купить

BASKETBOLCHILARGA JISMONIY SIFATLARINI QO'LLASH
USULLARI
REJA:
Kirish……………………………………………………………… 2
I.Bob.Yosh basketbolchilarning umumiy va maxsus jismoniy
sifatlarini rivojlantirish …………………………………………… 3
1.2. Basketbolda texnik o‘yin usullarining tahlili va tasnifi …….. 3
1.2. Yosh basketbolchilarning umumiy va maxsus jismoniy
sifatlarini rivojlantirishda xalq harakatli o’yinlarining o’rni …….. 12
II.Bob. Turli yosh guruhlarga mansub basketbolchilar
tayyorlash xuxusiyatlari…………………………………………. 18
2.1 Bolalar va o‘smirlar guruhlari bilan ishlash xususiyatlari. …….. 18
2.2 Kichik yoshdagi basketbolchilar bilan ishlash uslubiyatlari ……. 22
2.3 O ‘ rta yoshdagi basketbolchilar bilan ishlash uslubiyatlari …….. 24
Xulosa ……..……..……..……..……..……..……..……..……..…… 30
Foydalanilgan adabiyotlar ……..……..……..……..……..…….. 31
1

Kirish
Mavzuning dolzarbligi. O’zbekistonda sog’lom avlodni kamol toptirish,
ta’lim-tarbiya berishning muvaffaqiyatli amalga oshirilishi, jamiyatning
rivojlanishida muhim ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy vazifalardan biri bo’lib xizmat
qilmoqda. Mamlakatimizda jismoniy tarbiya va sportni yuqori ko’rsatkichlarga
erishilishiga katta e’tibor berilmoqda. Shaharlarda, qishloq joylarida sport
inshootlari barpo etilmoqda, turli turdagi musobaqalar o’tkazilmoqda. Kundan
kunga sport bilan shug’ullanuvchilar soni ortib bormoqda. Jamiyat rivojlanishining
hozirgi davr bosqichida barkamol insonni tarbiyalash eng asosiy, kechiktirib
bo’lmaydigan muhim vazifalardan biridir.
Kurs ishining maqsadi: Hozirgi kunda respublikamizda 350 dan ortiq
sport zallari, 150 dan ortiq talabga javob beradigan basketbol maydonlari, 9
mingdan ortiq sport maydonlari va maydonchalari mavjud. Jismoniy tarbiya
jamoalarining aksariyatida basketbol to‘garaklari ishlab turibdi. Ko‘pchilik maktab
o‘quvchilari ko‘ngilli sport jamiyatlarida yoki
Kurs ishining vazifasi: BO‘SMlarning basketbol to‘garaklarida o‘z
malakalarini oshirmoqdalar. Murabbiy kadrlari Oliy o‘quv yurtlari jismoniy
madaniyat fakultetlarida tayyorlanib, ularning ko‘pchiligi oliy ma'lumotga ega.
O‘zbekiston Basketbol federatsiyasi xalqaro basketbol federatsiyasiga a'zo bo’lib
kirdi. Bu bizning mustaqil O‘zbekistonimiz o‘zining jamoalari bilan barcha
xalqaro basketbol musobaqalarida mustaqil qatnashish huquqiga ega bo‘lganligini
anglatadi.
Kurs ishining ob’ekti : basketbolchilarni mashg’ulotlarda maxsus mashqlar
foydalanish orqali amalga oshirishda harakatli o’yinlarni qo’llash, ularni
o’quvchilarda jismoniy sifatlar, ko’nikma va malakalarni shakllantirish
sharoitidagi faoliyati.
Kurs ishining ob’ekti Yosh basketbolchilar bilan o’tkaziladigan umumiy
jismoniy tayyorgarlik uchun vosita, uslublar tayyorlandi va nisbati aniqlandi.
2

I.Bob.Yosh basketbolchilarning umumiy va maxsus jismoniy sifatlarini
rivojlantirish
1.2. Basketbolda texnik o‘yin usullarining tahlili va tasnifi
1.O‘yin texnikasi – bu, musobaqaning aniq vazifalarini muvaffaqiyatliroq
hal qilishga imkoniyat beradigan usullar yig‘indisidir. «Texnika usuli» termini
ostida, deyarli bir xil o‘yin topshirig‘ini bajarishga yo‘naltirilgan va tuzilishi
bo‘yicha o‘xshash bo‘lgan harakatlar tizimi tushiniladi. U yoki bu usul
qo‘llaniladigan shart - sharoitlarning xilma - xilligi har bir usulni bajarish
uslublarining shakllanishi va takomillashishiga qiziqishni kuchaytiradi.
Bu usul, avvalo, asosiy harakatlantiruvchi tuzilmaning kinematik, dinamik
va ritmik tuzilmaning barqarorligi bilan tavsiflanadi.
Shunday qilib, rivojlanishning har bir davridagi sportchi texnikasi - bu
o‘yinchiga qoidalar doirasidan chiqmay, kurashning og‘ir vaziyatlarida
muvaffaqiyatli harakat qilishga imkon beradigan eng samarali, amalda sinalgan
vositadir. Bir lahzada vujudga keladigan o‘yin holatlarida eng yaxshi natijalarga
erishish uchun basketbolchi har xil texnik usullar va usullarning hammasini
egallashi, eng to‘g‘ri keladigan usulni yoki usullarni tanlay olishi, ularni tez va
aniq bajarishi kerak. Yuqori texnik mahorat belgilari:
1.berilgan o‘yin topshiriqlarini va himoyaning ikki – uch eng yaxshi
egallagan usuli bilan qo‘shilishida mukammal bajarish uchun usul va usulning eng
maqbul hajmini erkin egallash;
2.ko‘rsatilgan usullarning aniq va samarali bajarilishi;
3.halaqit beradigan omillar ma'lum darajada toliqish, ruhiy, keskinlik, og‘ir
tashqi sharoit va hokazolar ta'sirida usullarning bajarilishi barqarorligi;
4.raqib qarshi harakatining aniq shakllariga qarab texnik usullar (fazalarini)
qismlarini boshqara olish;
5.usullarning bajarilishining ishonchliligi, bu ko‘p kunlik musobaqa
davomidagi yuqori aniqlik va samaradorlik bilan, u o‘yindan bu o‘yingacha salbiy
ta'sir etuvchi og‘ishlarsiz aniqlanadi.
Basketbol uyini texnikasini bir tartibda o‘rganish uchun uning tasnifidan
3

foydalaniladi.
Texnika tasnifi - bu ma'lum belgilar asosida uning hamma uslub, usullarini
bo‘limlar va guruhlar bo‘yicha teng huquqli taqsimlashidir. Shunday belgilar
qatoriga, eng avvalo, sport kurashidagi usulning nimaga mo‘ljallanganligi
belgilanishi (savatga hujum qilish yoki himoya qilish uchun), harakat qanday
bajarilishi (to‘p bilan yoki to‘psiz), shuningdek, uning kinematik va dinamik
tuzilishi xususiyatlari kiradi.
Basketbol o‘yini ikki bo‘limdan tashkil topgan turli texnik usullar
yordamida o‘tkaziladi. Bu – hujum texnikasi va himoya texnikasi. Har bir bo‘lim
hujum va himoyada qo‘laniladigan texnik usullarning guruhlaridan tashkil topadi.
Usul guruhlari ularning har xil yo‘llar bilan bajarilishini o‘z ichiga oladi.
Oyoqlarni to‘g‘ri ishlata bilish va chalg‘itish usullari ikkala bo‘limga ham
qarashlidir. Usullarning ayrim bajarilish yo‘llari, o‘z navbatida, bajarilish tavsifiga
ko‘ra bir-biridan farq qiladi. Masalan, usulni bir joyda turib, harakatda bo‘lganda
yoki sakraganda bajarish mumkin. Tavsiya qilinayotgan tasnifnomasida
chalg‘itishlarga mustaqil joy ajratilmaydi, chunki chalg‘itish - bu aniq usulning
faqat bir qismini (masalan, to‘pni uzatib berishda qo‘l ko‘tarish), (savatga otish
paytida mo‘ljallash), raqibda xato tushunchasi tug‘dirish maqsadi bilan o‘yinchi
tomonidan bajarilishi va undan foydalanib, boshqa usulni samarali qo‘llash uchun
qulay holatga yerishishdir.
O‘yin texnikasi tavsifining asosiy tuzilishi quyidagi ko‘rinishda berilishi
mumkin:
- texnika bo‘limi – hujum texnikasi;
- texnika guruhi – to‘pni egallash texnikasi;
- usul – to‘pni savatga otish;
- bajarish usuli – yuqoridan bir qo‘llab to‘pni savatga otish shakllari;
– gavdani orqaga tashlab (og‘ishtirib);
- bajarish shartlari – to‘xtagandan keyin, sakrab o‘rtacha masofadan
to‘pni savatga otish.
Basketbol texnikasi tasnifi shunday chizma bo‘yicha tuzilgan.
4

2.Hujumda qo‘llaniladigan texnik usullarga-to‘pni ilish va uzatish, uni
yerga urib olib yurish, savatga otishlar, chalg‘itishlar kiradi. Ular maydonda
harakat qilish, to‘xtashlar va burilishlar kabi usullar bilan birgalikda bajariladi.
Hamma usullarni bajarish eng qulay va mustahkam dastlabki holat – turish
holatidan boshlanadi. Turish holatini egallash uchun basketbolchi oyoqlarini yelka
kengligida bir – biriga yonma-yon qilib, bir chiziqda yoki bir oyog’ini oldinga
chiqargan holda yerga qo‘yishi lozim. Bunda oyoqlar bukilgan, gavda biroz
oldinga egilgan, uning og‘irligi oyoqlarga barobar taqsimlangan, qo‘llar to‘pni
ilish va ushlab turish uchun qulay holda ko‘krak oldida bukilgan bo‘lishi kerak.
To‘p keng yoyilgan barmoqlar bilan kaftlarga to‘liq tekkizilmagan holda tutib
turiladi.
Basketbolchi yurish, sakrash, to‘xtash va burilish yordamida maydonda
harakat qiladi. Bu guruh usullari oyoqlarning to‘g‘ri ishlashiga asoslanadi.
Basketbolchilarning maydonda qilayotgan harakati har doim bajarayotgan ishiga
qarab o‘zgarib turadi. Basketbolchi qadamlab, yugurib, sakrab-sakrab, to‘g‘ri,
qiyalab, yoysimon, ilon izi chiziqlar bo‘ylab harakat qiladi.Yu r i sh o‘yin
davomida boshqa usullarga nisbatan kam qo‘llaniladi. Bu usul, asosan, turish
holatini o‘zgartirish maqsadida ishlatiladi. Basketbolchi maydonda tizzalari biroz
bukilgan holda harakat qiladi.Yu g u r i sh maydonda harakat qilishnig asosiy usuli
hisoblanadi. Bu usul og‘irlikni oyoqning butun kaftiga qo‘yib yoki uni tovondan
oyoq uchiga o‘tkazib, oyoqlarni odatdagidan birmuncha ko‘proq egib, yumshoq
qadamlar bilan bajariladi. Tezlanishlarni va keskin yugurishlarni bajarish uchun
qisqa qadamlar bilan oyoq uchida yuguriladi.
5

O‘ Y I N T YE X N I K A S I
Hujum texnikasi Bo ‘ limlar Himoya texnikasi

Siljishlar
texnikasi To ‘ pni egallash
texnikasi Guruhlar Siljishlar
texnikasi To‘pni
egallash va qarshi
harakat texnikasi

Usullar Y
urish
Y
ugurih
Sakrashlar
To‘xtashlar
Burilishlar
Ilib olish
O
shirib berish
O
tish
O
lib yurish
Turish
Y
urish
Y
ugurish
Sakrashlar
To‘xtalishlar
Burilishlar
Urib chiqarishlar
Urib qaytarishlar
To‘pning

ustidan
To‘pning

ustidan
To‘pning yulib olish
Sapchib qaytgan to‘pni ilib
olish
U s l u b l a r

T u r l a r i
B a j a r i sh sh a r t l a r i
O‘yin texnikasi klassifikatsiyasi (tasnifi).
6

S a k r a sh l a r. Basketbolchilar sakrashlarni bir oyoq yoki ikki oyoq bilan
depsinib bajaradilar. O‘yin davomida sakrashlar, ko‘pincha, oldindan tayyorgarlik
ko‘rilmasdan va qayta-qayta bajariladi.
T o‘ x t a sh l a r qadamlab va sakrab bajariladi. Qadamlab to‘xtashda
basketbolchi yugurish maromini buzmasdan oxirgi qadami tovondan, kattaroq qilib
qo‘yadi; so‘ng tayanch oyog‘ini ko‘proq bukadi va silkinch oyog‘ini oldinga
qo‘yib, harakatini to‘xtatadi va gavdani tayanch oyog‘ining ustida tutib turadi.
B u r i l i sh l a r oldinga va orqaga burilishlarga ajratiladi. Ular orqada
yoki oldinda joylashgan oyoqda, bir joyda turgan holda va harakatda, to‘p bilan va
to‘psiz bajariladi.
2.2. To‘p bilan bajariladigan usullar quyidagi texnik harakatni: to’pni ilib
olish, uzatish, olib yurish va to’pni savatga otishni o‘z ichiga oladi.
T o‘ p n i i l i b o l i sh. To‘pni ilib olish – bu usul yordamida o‘yinchi
ishonarli ravishda to‘pni egallab olish va u bilan keyingi hujum harakatlariga
kirishishi mumkin. To‘pni ilib olishni bir qancha usullari mavjud: o‘rtacha
balandlikda kelayotgan to‘pni ikki qo‘llab ilish, yuqoridan uzatilgan to‘pni sakrab
ilish, pastlashib kelayotgan to‘pni ilish, maydondan sapchigan to‘pni ilish,
dumalab kelayotgan to‘pni harakatda ilish, bir qo‘llab to‘pni ilishlar.
T o‘ p n i u z a t i sh. Uzatish – bu uchish yordamida hujumni davom
ettirish uchun o‘yinchi to‘pni sherigiga yo‘naltiradigan usuldir. O‘yin davomida
uzatishning har xil usullari qo‘llaniladi: ko‘krakdan ikki qo‘llab to‘p uzatish,
yuqoridan ikki qo‘llab uzatish, yelkadan bir qo‘llab uzatish, yuqoridan bir qo‘llab
«kryuk» usuli bilan uzatish, pastdan bir qo‘llab uzatish, orqadan bir qo‘llab
uzatish, pastdan orqaga uzatish, qo‘lning tagidan uzatish, bir qo‘llab yelkaning
ustidan uzatish.
T o‘ p o l i b yu r i sh. To‘pni bir qo‘l bilan ketma- ket yerga urish to‘pni
yerga urib yurish deyiladi. To‘pni olib yurish - o‘yinchiga to‘p bilan maydon
bo‘ylab xohlagan tezlikda va istalgan yo‘nalishda harakat qilishga imkon beruvchi
usuldir. To‘pni yerga har hil: yuqoriroq va pastroq sapchitib turib yurish mumkin.
Bu usulda basketbolchi maydondan sapchitib qaytayotgan to‘pni pastga tushirilgan
7

va keng yoyilgan barmoqlari bilan tutib oladi. U qo‘lini bukib, to‘pni biroz
yuqoriga kuzatadi, so‘ng uni yana maydonga ma'lum burchak bo‘yicha keskin
itaradi. Bunda oyoqlar bukilgan, gavda biroz engashgan, bosh to‘g‘ri tutilgan
bo‘lishi kerak.
S a v a t g a t o‘ p o t i sh l a r. O‘yinning yakuniy natijasi savatga otilgan
to‘plarning aniqligiga bog‘liq. To‘p otishni bajarishga tayyolanish jamoa
hujumidagi asosiy mazmunni tashkil etadi, halqaga tushirish esa uning bosh
maqsadidir. Ular har xil: yaqin (3 metrgacha), o‘rta (3 metrdan 7 metrgacha) va
uzoq (7 metrdan ortiq) masofalardan bajariladi. Otishlar tavsifi bo’yicha ham har
xil bo‘ladi: bir joyda turib, harakatda, sakraganda. To‘plarni savatga bir va ikki
qo‘llab otish mumkin. Hozirgi kunda to‘plar savatga himoyachilarning qattiq
qarshiligi ostida otiladi. Shuning uchun to’pning savatga aniq borishiga
oyoqlarning, qo’llarning, ayniqsa, panjaning to‘g‘ri ishlashi, aniq mo‘ljalga olish,
shu sharoitga mos samarali usulni tanlash, shu bilan birga, basketbolchining
muvozanat saqlashiga va har xil sharoitda qiyin muvofiqlashtirilgan harakatlarini
bajarish imkoniyatlarini yaratish uchun ma'lum mushak guruhlarini bo‘shashtirish
qobiliyatlariga ega bo‘lishi katta ahamiyatga ega. Raqibning harakatlari, to‘s –
to‘polon, hisobdagi farq, charchash kabi omillar ham basketbolchilarning
maydonda aniq harakat qilishlariga salbiy ta'sir ko‘rsatadi. Savatga to‘p otishlar
har xil: bir joyda turib yelkadan bir qo‘llab to‘p tashlash; harakatda bo‘lganda
yelkadan bir qo‘llab otish; ikki qadam qo‘yib, yelkadan bir qo‘llab to‘p tashlash;
sakraganda bir qo‘llab otish; yuqoridan bir qo‘llab («kryuk» usuli bilan) otish;
pastdan bir qo‘llab otish; yuqoridan pastga bir qo‘llab otish; yuqoridan ikki qo‘llab
otish.
Ch a l g‘ i t i sh l a r. Asosiy maqsadni bajarishdan avval uni berkitib,
himoyachining diqqatini chalg‘itish uchun hujumchi bajaradigan harakatlar
chag‘itishlar deb ataladi. Ko‘pchilik texnik usullar yoki ularning qo‘shilmasi
chalg‘itish harakati sifatida qo‘llanilishi mumkin. Chalg‘itishlar qo‘llanayotgan
usullarga mos sur'atda bajarilishi kerak. Bunda muvozanat saqlanib qolinishi shart.
Chalg‘itishdan keyingi haqiqiy harakatga nihoyatda tez o‘tish lozim. Chalg‘itish
8

harakatlarini bir marta yoki bir necha marta bajarish mumkin. Chalg‘itishlar faqat
himoyachilar yaqin joyda turganlaridagina yaxshi samara beradi. Ular to‘psiz va
to‘p bilan, bir joyda turganda va harakatda bo‘lganda bajarilishi mumkin. Harakat
paytida chalg‘itishlarni bajarish qiyinroq hisoblanadi.
Chalg‘itishning bir necha turlari mavjud: to‘psiz chalg‘itishlar ko‘proq
qarshiliksiz to‘p qabul qilish uchun himoyachining yaqindan turib, ta'qib qilishidan
qutilish maqsadida qo‘llaniladi; to‘p bilan chalg‘itishlar uzatishni, otishni yoki
to‘pni yerga urib yurishni qarshiliksiz bajarish uchun qo‘llaniladi; to‘pni uzatish
taqlid qilish bilan chalg‘itish zonali himoyaga qarshi hujumda ko‘proq qo‘llaniladi;
savatga otish imitatsiyasi bilan chalg‘itish hozirgi kunda ko‘proq tayanchsiz
holatda qo‘llaniladi; to‘pni yerga urib yurishga o‘tish taqlid qilish bilan chalg‘itish
himoyachining ta'qibidan to‘pni yerga urib yurish bilan qutilish maqsadida
qo‘llaniladigan asosiy usuldir.
3.Himoya – bor kuch bilan g‘alaba qilishga harakat qilayotgan jamoaning
tirishishlari, agar uning o‘yinchilari himoya harakatlari qaytadan qo‘pol xatolarga
yo‘l qo‘ysa, bekor bo‘lib qoladi. Himoyachiga qaraganda hujumchining texnik
mazmuni boyroq. Tajriba ko‘rsatadiki, himoya usullari to‘g‘ri va diqqat bilan
bajarilsa, ular ko‘proq mukammal va samaralidir.
Himoya texnikasi 2 ta asosiy guruhga:
- maydonga harakat qilish texnikasi;
- to‘pni egallash va qarshi harakat qilish texnikasiga bo’linadi.
Himoyachining maydonda harakat qilish texnikasi usullarning tavsifi va
xususiyatlari, o‘yinchining faol, mustaqil mudofaa tavsifi va sherigi bilan o‘zaro
harakatlarning aniq holati va maqsadiga bog‘liqdir.
T u r i sh . Himoyada turish hujum paytidagi turishdan basketbolchi
qo’llarining o’yin vaziyatiga qarab har xil joylanishi bilan farqlanadi.
To‘psiz hujumchidan uzoqda turgan himoyachining qo‘llari tirsaklarda
erkin bukilgan bo‘ladi. To‘p ilishga tayyorlanayotgan hujumchiga
yaqinlashayotgan himochi qo‘llarini oldinga – yuqoriga ko‘tarishi mumkin. Agar
to‘pni egallab turgan hujumchi hali uni yerga urib yurishga o‘tmagan bo‘lsa,
9

himoyachi bir qo‘lini to‘pga uzatadi, ikkinchisini esa maydonga, hujumchi o‘tishi
mumkin bo‘lgan tomonga tushiradi.
Agar hujumchi to‘pni yerga urib yurishni qo‘llagan bo‘lsa, unda himoyachi
ikkala qo‘lini to‘pga uzatib, uni egallashga harakat qilishi mumkin. Himoyachi
oyoqlarning joylashishi o‘yin vaziyatiga qarab o‘zgarib turadi. Shitning o‘ng va
chap tomonida turgan hujumchini to‘sishda himoyachi uning maydon yon va
tashqi chiziqlari bo‘ylab o‘tishiga to‘sqinlik qilish maqsadida hujumchiga yaqin
turgan oyog‘ini oldinga qo‘yadi. Maydon o‘rtasida joylashgan hujumchini
to‘sishda himoyachining oyoqlari yonma - yon yoki oldinma – ketin turishi lozim.
Himoyachi qo‘llari va oyoqlarining joylashishini o‘zgartirganda, o‘z muvozanatini
yo‘qotmasligi kerak.
Himoyachining harakat qilish paytidagi o‘ziga xos daqiqalar:
- dastlabki holatning doimiy almashinishi;
- raqib hujumi boshlagunga qadar mo‘ljallangan (oldindan bo‘ladigan)
yo‘nalishi haqida ma'lumotga ega bo‘lmaslik;
- oldingi tezlanishlardan keyin keskin yugurishni bajarish, har doim
tavsiflari jiddiy farqlanadigan yo‘nalish, usul va boshqa kinematik va dinamik
daqiqalar;
- boshlang‘ich harakat parametrlarining to‘pning uchish yo‘nalishi va
tezligi parametrlariga raqiblarning harakat qilishlariga, texnik usullarining
bajarilishi shaxsiy xususiyatlariga to‘g‘ri kelishi kerakligi;
- «ishga soluvchi» ishoralarning (tovushli, raqibning qarash nigohi
yo‘nalishi, sherik yoki raqib harakatining boshlanishi, murabbiyning aytib berishi
va boshqalar) har xil yo‘llanganligi va har xilligi;
- portlovchi o‘ziga xos kuchlar yordami bilan oldindan biroz sakrab, faol
start olish mumkinligi.
3.2.T o‘ p n i t o r t i b o l i sh. Agar himoyachi to‘pni ushlab olishga
erishsa, unga, eng avvalo, uni raqibning qo‘lidan tortib olishga harakat qilish
kerak. Buning uchun, iloji boricha, ikki qo‘l bilan to‘pni chuqqurroq (kattaroq)
ushlash lozim, so‘ng bir vaqtning o‘zida gavda bilan burilib, keskin o‘ziga siltab
10

tortish kerak. To‘pni raqibning qarshiligini yengishi yengillashtiradigan yotiq
chiziq o‘qi atrofida aylantirish lozim.
T o‘ p n i u r i b ch i q a r i sh. Hozirgi vaqtda to‘pni urib chiqarish
himoya usullarining maqsadga muvofiqligi va samaradorligi, shu usllarni bajarish
paytida bir vaqtning o’zida himoyachi qo‘lining to‘p bilan – hujumchining qo‘li
bilan to‘qnashish (tegishi)ga yo‘l qo‘yadigan o‘yin qoidalarining ayrim nuqtalarini
yangi izohlanishi ancha o‘sdi. To‘p yerga urib yurilayotganda, uni urib chiqarish
uchun himoyachi hujumchining yonida to‘p bilan tengma-teng tezlikda harakat
qila boshlaydi va so‘ngra payt poylab, raqibga nisbatan yaqin joylashgan oyog‘i
bilan u tomonga qadamlaydi. Shu vaqtning o‘zida maydon yuzasidan sapchiyotgan
to‘pni urib chiqaradi va uni egallaydi.
T o‘ p n i o l i b q o‘ y i sh. Bu harakatni bajarish uchun o‘zaro to‘p
uzatayotgan basketbolchilarning harakatlarini diqqat bilan kuzatish, to‘pning
yo‘nalish tomonini oldindan aniqlash va to‘g‘ri joylashish holatini tanlash zarur.
Himoyadagi basketbolchi to‘p uzatish vaqtida uni olib qo‘yish maqsadida o‘zi
to‘sib turgan hujumchining oldidan to‘pga qarshi chiqish uchun turgan joydan
keskin qo‘zg‘alishi lozim. Bunda oxirgi qadamning katta qo‘yilishi, gavda va
qo‘llar to‘pga qaratilgan bo‘lishi kerak.
T o‘ p n i t o‘ s i sh savatga to‘p otishga qarshilik ko‘rsatishda
qo‘llaniladi. Himoyachi to‘pni savatga otayotgan basketbolchining old yoki yon
tomonidan juda yuqoriga sakrab, qo‘lini biroz to‘g‘rilaydi va keng ochilgan
panjasini to‘p ustiga qo‘yadi. Boshqa paytlarda to‘p uchishning har xil fazalarida,
ko‘pincha, boshlang‘ich fazasida to‘siladi. Bunda basketbolchi panjasi yoki
barmoqlari bilan to‘pni urib, uning yo‘nalishini o‘zgartiradi.
Ch a l g‘ i t i sh l a r. Himoyachi tomonidan hujumchining ma'lum bir
harakatlarini bajarishga majbur qilish maqsadida qo‘llaniladi. Buning davomida
himoyachi to‘pni egallashga harakat qiladi. Bunday chalg‘itishlar to‘pni egallashga
qaratilgan usulning yasama harakat yordamida bajariladi.
11

1.2. Yosh basketbolchilarning umumiy va maxsus jismoniy sifatlarini
rivojlantirishda xalq harakatli o’yinlarining o’rni
Maktab o’quvchilari va to’garaklari qatnashchilari kabi xalq harakatli
o’yinlarida ishtirok etuvchilar ham umumiy va maxsus jismoniy tayyorgarlikka
ega bo’lishlari lozim.
Maxsus va umumiy jismoniy tayyorgarlikka erishish jarayonida turli jismoniy
mashqlar bilan shug’ullaniladi. Buning uchun jismoniy mashqlar tasnifini bilish
maqsadga muvofiqdir.
Tasnif - bu jismoniy mashqlami muayyan belgilariga ko’ra guruh va kichik
guruhchalarga taqsimlanishidir. Turli jismoniy mashqlaming ko’plab o’xshash
belgilarga taqsimlanishidir. Mashqlami guruhlashga imkon beradigan asosiy
belgini aniqlash muhimdir. Bu belgi pedagogik jihatdan ahamiyatli bo’lishi lozim.
Turli belgilarga ko’ra tuzilgan, tasniflab ko’plab amaldagi jismoniy mashqlar bilan
tanishishga, ulardan zamrlarini qo’yilgan vazifalarga muvofiq tanlashga, darslik va
qo’llanmalardan zarur mashqlar tavsifmi tez topishga yordam beradi.
Ayniqsa, umumiy tasniflaming asosida jismoniy tarbiya vositalarining tarixiy
shakllangan tizimi va metodlari yotadi: gimnastika, o’yinlar, sport, turizm. Bu
gumhlaming har biri o’ziga xos ahamiyatga ega va ular yanada kichik tasnifiy
gumhchalarga bo’linadi.
Harakatli o’yinlar. Bu turdagi emosional harakatlardan iborat murakkab
faoliyatdir. Bu faoliyat belgilangan qoidalar asosida to’satdan o’zgaradigan sharoit
va vazifalarga bajariladi.
Fiziologlar harakati tug’ma, insonning hayotiy zamr ehtiyoji deb hisoblaydilar.
Uni to Та qondirish organizmning funksiyalari barcha asosiy tizimlari
shakllanayotgan payti ayniqsa erta va maktabgacha yoshida juda muhim.
"Harakatsiz bola sog’lom o’smaydi. Harakat - bu turli kasalliklami, ayniqsa, qon-
tomir, nafas olish, asab sistemasi kasa.11ik1a.rini oldini olish demakdir". Harakat -
bu samarali davolash vositasi. Maktabgacha yoshida tarbiyalash inson mohiyati
shakllanishi umumiy jarayonida juda muhim rol o’ynashini aytib o’tish kerak. Uni
12

bu yoshida turli qobiliyatlari ancha jadal rivojlanadi, jismoniy sifatlari shakllanadi,
xarakteri belgilari ishlab chiqiladi. Aynan mana shu yoshida bolaning barkamol
rivojlanishi uchun mustahkam poydevorga asos solish kerak.
Sportchi bolalami tayyorlashni tashkil qilishda muvafaqqiyatga erishish uchun
maktabda jiddiy pedagogik ishlar olib borish zarur. Mana shu sababli maktabgacha
xizmatchilari yangi yo’llami izlashlari, ma’naviy va jismoniy kunlarini yetarli
rivojlantirish uchun tashabbus ko’rsatishlari talab etiladi. Bu masalalami hal etish
ko’p jihatdan bolalar bog’chalarida jismoniy tarbiya ishlarini tashkil etishga
bog’liq bo’ladi. Maktab yoshidagi bolalami jismoniy tarbiyalash - jismoniy tarbiya
tizimining dastlabki qismlaridan biri hisoblanadi. Bolaning sog’ligini yuksak
darajasi va bo’lajak katta yoshli inson jismoniy madaniyati poydevorini
shakllantirish maktabgacha jismoniy tarbiya natijalari bo’lib qolishi kerak, va u
quyidagilami o’z ichiga oladi:
-jismoniy mashqlar va o’yinlar, chiniqtirish amallari bilan shug’ullanish istagi
va qiziqish hamda shaxsiy gigiyena qoidalariga ijobiy munosabat, kun tartibiga
amal qilish.
-jismoniy madaniyat va sport sohasida bolalaming dastlabki bilimlari, o’rganish
qiziqishlari va qobiliyatlari.
-jamoali harakatlarda faol ishtirok etish; o’yinlar, raqs tushish, bayramlar, sport-
ommaviy tadbirlar.
- o’z tanasi, gavdani to’g’ri tutishni kuzatib borishni bilish, o’z rivojlanishini
nazorat qilish.
- uyushqoqlik, mustaqillik, axloqlilik, o’ziga xizmat ko’rsatish va
mashg’ulotlar uchun uskunalami saqlashga harakat qilish.
Harakatli o’yinlar boshqa jismoniy mashqlardan shug’ullanuvchilar faoliyatini
tashkil etish va boshqarish xususiyatlari bilan farqlanadi. O’yin davomida
to’satdan o’zgaradigan vaziyatlarda harakat qilish va tezkorlik, chaqqonlik kabi
jismoniy fazilatlami namoyon qilgan holda qisqa muddatda harakat vazifalarini xal
etish zamriyati vujudga keladi.
13

Bu harakat ko’nikmalarini mustaqkamlaydi. O’yin paytida bolalar faoliyati
obrazli, syujetli va o’yin vazifalari asosida tashkil etiladi va uzoq muddat bajarishi
uchun ijobiylarini ishtiyoq bilan va uzoq muddat bajarishi uchun ijobiy his-
tuyg’ular uyg’otadi. Bu o’z navbatda ulaming organizmiga ta’sirini kuchaytiradi,
chidamlilikni rivojlantirishga yordam beradi.
O’yin qoidalariga rioya qilish bir-birini taqazo etadigan hatti-harakatni yuzaga
keltiradi, ahloqiy fazilatlar o’zaro yordam beradi. O’yin foaliyati kompleks
xarakteriga ega turli harakatlar uyg’unligi ko’riladi.
O’yinning yuqorida ko’rsatib o’tilgan xususiyatlari undan kichik maktab
yoshidagi bolalar bilan olib boriladigan ishda foydalanish imkonini beradi.
Sport jismoniy mashqlaming biror turida yuqori natijaga erishiga qaratilganligi
bilan tavsiflanadi, kishining ma’naviy va jismoniy kuchlariga yuksak talablar
qo’yadi. Shuning uchun u faqat muayyan yosh bosqichning rivojlanish
darajasidagina qo’llanishi mumkin. Bu esa jismoniy tayyorgarlik, sog’lig’iga
muvofiq sharoitni talab qiladi.
Sport jismoniy kamol topishga xizmat qiladi va ma’naviy-irodaviy fazilatlami
tarbiyalashga yordam beradi. Shuning uchun sport bilan shug’ullanish ayniqsa,
kishi organizmining hamda inson shaxsining shakllanishi davrida foydalidir.
Tanlab olingan xalq milliy o’yinlarini to’g’ri bajarish bola mushaklari, paylari,
bo’g’imlari, suyuk tizimining rivojlanishiga samarali ta’sir ko’rsatadi. Puxta
shakllantirilgan harakat malakalarini amalda qo’llash bilan, o’yinlami bajarish
chog’ida bola kuchini tejashda va uning etiborini o’yin faoliyati paytida tasodifan
sodir bo’luvchi turli-tuman vazifalami idrok qilishga imkon yaratadi.
Boshlang’ich sinf o’quvchilariga jismoniy madaniyat bilan bevosita bog’liq
bo’lgan bilimlar (o’yinlarning foydali tomoni, jismoniy mashg’ulotlaming
axamiyati va texnikaviy ijrosi, ulami bajarish usullari, xalq milliy o’yinlaming
qoidalari va boshqalar) xaqida ma’lumot berish katta ahamiyatga ega.
O’quvchilar olgan bilim qancha chuqur bo’lsa, ular xalq o’yinlaridan shuncha
oqilona foydalanishlari, o’yinlar bilan shuncha samarali shug’ullanishlari hamda
14

maktab va oila muhitida jismoniy madaniyat qurollarini mustaqil ishlata bilishlari
mumkin.
Jismoniy madaniyat bilan shug’ullanish tanda, bolalarda joriy qilingan tartibga
rioya qilish odatini hamda xalq o’yinlari bilan iloji bo’lsa xar kuni muntazam
ravishda shug’ullanish ishtiyoqini uyg’otish, ularda maktab va uyda shu o’yinni
bilan mustaqil shug’ullana olish layoqatini rivojlantirish, ulami o’z tengqurlari va
o’zlaridan kichik bo’lgan bolalar jamoasida o’yinlami tashkil qilish, ulami
birgalikda bajarishga o’rgatish lozim.
O’quvchilarda xalq milliy o’yinlariga mehr bilan, shu o’yin natijalariga qiziqish
bilan va sportchilar erishadigan g’alabalariga havas bilan qarash tuyg’usini
tarbiyalash lozim.
Milliy xalq o’yinlarini o’rganish jarayonida ahloqiy, aqliy, estetik va mexnat
tarbiyalarini amalga oshirish uchun katta imkoniyatlar vujudga keladi. Xalq
o’yinlarini bajarish chog’ida bolalar harakatida ijobiy hamjihatlik, intizomlik,
kamtarinlik, mehribonlik) va ma’naviy fazilatlar (halollik, odillik, do’slik tuyg’usi
hamkorlik, zamon bilan hamnafas bo’lib ishlay olish qobiliyati, topshiriqlami
mas’uliyat bilan bajarish) ni tarbiyalash, shuningdek, irodaviy xususiyatlar
(jasorat, qat’iylik, o’z kuchiga ishonch, qiyinchiliklami sobitlik bilan yengish,
chidamlik va hakozolar) ni namoyon qilish uchun eng yaxshi sharoit va
imkoniyatlar vujudga keladi.
Bolalarda ijobiy hissiyotlami, odamlar bilan samimiy va quvnoq munosabatda
bo’lish tuyg’ularini tarbiyalash, shuningdek, yuz bergan salbiy ruhiy holatlami tez
bartaraf qila olish layoqatini rivojlantirish nihoyatda muhim ahamiyatga ega.
Buning zarurligi ijobiy hissiyotlar organizmdagi barcha a’zolarga foydali ta’sir
ko’rsatishida, harakat malakalarining jadal va mustahkam shakllanishini ta’
minlashida ко ’ rinadi.
Milliy xalq o’yinlariga asoslangan jismoniy madaniyat estetik tarbiyani amalga
oshirishga ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Xalq o’yinlarini bajarish jarayonida estetik
zavqni idrok qilish va o’ziga singdirishni, go’zallik, nafosat, ma’nodorlik, qad-
qomat, liboslar bejirimligi, o’z atrofidagi barcha narsalami tushunish, to’g’ri
15

qadrlashni rivojlantirish, estetikaga va o’z xulq-atvoriga gard yuqtirmaslikka
bo’lgan moillikni, qilayotgan ishi, aytayotgan gapi va barcha hatti-harakatida
qo’rslik, dag’allikka aslo yo’l qo’yilmaslikni rivojlantirish lozim bo’ladi.
Milliy o’yinlar bilan shug’ullanish jarayonida mehnat tarbiyasi amalga
oshiriladi. Bolalaming salomatligi yaxshilanadi, ularda harakat malakalari
shakllanadi, mehnat faoliyati uchun zarur bo’lgan jismoniy fazilatlar rivojlanadi.
Bolalami mehnatga tayyorlashda jismoniy madaniyatning, jumladan, xalq
milliy o’yinlarining tutgan o’mini ularga tushuntirish va bu tushunchani ulaming
ongida shakllantirish g’oyat muhim ahamiyatga ega.
Xulosa qilib aytganda, boshlang’ich sinf o’quvchilari jismoniy tarbiyasining
quyidagi asosiy vazifalarini bajarishda ham xalq milliy o’yinlarining roli va o’rni
nihoyatda katta ekanligi ko’rinadi:
1. Sog’liqni mustahkamlash, o’quvchilarni to’g’ri jismoniy rivojlantirishga va
chiniqtirishga yordam berish.
2. О ’quvchilarga jismoniy madaniyat va sportga oid maxsus bilimlar berish,
ularga gigiyenik bilim va ko’nikmalami singdirish.
3. O’quvchilarda harakat malakalarini va ko’nikmalarini shakllantirish va
takomillashtirish, yangi harakat turlariga va harakat faoliyatiga o’rgatish.
4. Yoshga muvofiq ravishda asosiy harakat sifatlarini (kuch, tezkorlik,
epchillik, chidamlilik va boshqalar) rivojlantirish.
5. Botirlik, qattiylik, nizomlilik, jamoaga birlashish, do’stlik hissini madaniy
hulq ko’nikmalarini, mehnatga munosabatini tarbiyalash.
6. Turganda va yurganda qomatni to’g’ri tutish ko’nikmalarini shakllantirish.
7. O’quvchilarda jismoniy madaniyat va sport bo’yicha muntazam
mashg’ulotlarga barqaror qiziqish va ko’nikmalarini tarbiyalash.
8. O’quvchilarga tashkilotchilik malakalarini singdirish, jamoatchi jismoniy
madaniyat faolini tayyorlash.
O’quvchilar jismoniy tarbiyasining vazifalari doimo, jumladan, milliy xalq
o’yinlarini o’rganish va o’rgatish jarayonida ham uyg’un holda hal etiladi.
16

Bu vazifalar butun jismoniy madaniyat tizimining bolalarga ta’sir etishi
tufayligina muvaffaqiyatli bajarilishi mumkin. buning uchun maktabning butun
pedagogika jamoasi birgalikda ahil xarakat qilishi, maktabda mashg’ulotlami
tashkil etishning turli shakl va usullaridan, ayniqsa, milliy xalq o’yinlarida, barcha
vositalari yaxlitligi (kompleksi) dan foydalanish talab etiladi
To’g’ri tashkil qilingan milliy halq o’yinlari bolalar aqlining rivojlanishiga
qulay imkoniyatlar yaratadi, zero, bunday vaziyatda asab tizimining ham, boshqa
barcha a’zolar tizimlarning ham faoliyat ko’rsatishi uchun qulay sharoitlar pay do
bo’lishi, shubhasiz.
Xalq milliy o’yinlarini о ’rgatish jarayonida o’quvchilar xalqona an’analariga
sodiq holda yaxshi tarbiya ko’radi, o’rgangan narsalarini puxta eslab qoladi.
Bolalarda ruhiy jarayonlar (tarbiya, tafakkur, xotira, tasawur va boshqalar) ning,
shuningdek, fikirlash faoliyatlari (kuzatish, taqqoslash, tahlil qilish, sintezlash,
umumlashtirish va hakozolar) ning, barchasi rivojlana boshlaydi.
Milliy o’yinlar jarayonida erishilgan ilm va malakalardan ijodiy foydalanish
layoqatini bolalarda tarbiyalashga e’tibor qaratish lozim, chunki bunday layoqatga
bolalar o’zlaridagi ishchanlik, mustaqillik, ziyraklik, topqirlik, hozirjavoblik kabi
ezgu fazilatlari tufayli erishadilar.
- “To ’p uchun kurash ”, “To ’pni oldirma ”, “Xo ’rozlar jangi ”, “Ovchilar va
о ’rdaklar ”, “Qal ’ani himoyalash ”, “Quvlashmachoq ”, “Kengurular”;
- “To’p uchun kurash” o’yini zalda yoki maydonda o’tkaziladi, bitta basketbol
to’pi bo’lishi kerak.
O’yinchi tayyorlanish. O’yinchilar teng ikki jamoaga bo’linadilar, o’yin
maydoni 4 tomondan chegeralanadi. 2 jamoa alohida onaboshilar saylanadi.
O’yinchilar 2 jamoaning bitta-bittadan juft bo’lib maydonda tarqoq joylashadilar.
O’yinning tavsifi: o’yin rahbari to’pni onaboshlar o’rtasida tashlaydi. To’pni
egallagan onaboshi o’z o’yinchilariga uzatadi. 10 marta uzatilganda jamoaga 1
ochko oladi. Shundan so’ng yana rahbar maydon o’rtasida onaboshilar o’rtasida
to’p tashlab borish bilan o’yin davom etadi.
Ko’p ochko to’plagan jamoa g’olib bo’ladi. O’yin 10-15 minut davom etadi.
17

O’yin qoidasi; 1) To’pni qo’lda olib yurish mumkin emas, faqat urib yuborish
ilib mumkin. 2) Agar to’p maydondan chiqib ketsa, o’sha joydan raqib jamoa
o’yinchisi to’pni o’yinga kiritadi. 3) To’p 2-jamoa o’yinchisi birdan ushlab qolsa
rahbar xushtak chalib o’yinni to’xtatadi va talashganlar o’rtasiga tashlaydi. 4)
To’pni ushlab yugurish mumkin emas, yerda urib olib yurilsa mumkin, 3
qadamdan ko’p yurilsa, o’yin to’xtatilib shu joydan raqib jamoa o’yinchisi
tomonidan to’p tashlanadi.
O’yinchining tarbiyaviy ahamiyati. Bu o’yin aslida basketbol yoki gandbol
o’yiniga tayyorgarlik mashqidir. Bu o’yin basketbol, gandbol o’yinlari uchun zarur
malakalami, ya’ni to’pni olib yura bilish malakasini hosil qilish va
mustahkamlashda yordam beradi.
Bundan tashqari, “To’p uchun kurash” o’yin basketbol va gandbol o’yinlari
uchun zarur taktik usullami takomillashtirishga ham yordam beradi. O’yindagi
asosiy xarakatlar-basketbol va gandbol o’yinlaridagi to’pni savatga tushirish va
darvozaga kiritishdan boshqa hamma elementlardan iboratdir.
II.Bob. Turli yosh guruhlarga mansub basketbolchilar tayyorlash
xuxusiyatlari
2.1 Bolalar va o‘smirlar guruhlari bilan ishlash xususiyatlari.
15-18 yoshdagi basketbolchilarni tayyorlashni o‘ziga xos xususiyatlari.
Bolalar va o‘smirlar guruhlari bilan ishlash xususiyatlari. Yosh basketbolchilarni
tayyorlashda, avvalambor, o‘sayotgan organizmning fiziologik xususiyatlariga va
tayyorlash vazifalarining ish xususiyatlariga mos kelishiga asoslanishi kerak.
To‘g‘ri va o‘z vaqtida qo‘yilgan jismoniy va funksional tayyorgarlik asoslari
asosiy malaka va mahoratlarni shakllantirish jarayoni bilan birgalikda kelgusida
yuqori sport natijalariga erishish uchun yordam beradigan ishni olib borishga
imkoniyat tug‘diradi.
Quyidagi vaziyatlarni hisobga olish zarur:
1)yosh o‘zgarishi bilan birga, bolaning organizmi ham o‘zgaradi. Bu o‘zgarishlar
nafaqat son jihatdan (bo‘y, vazn), balki sifat jihatdan ham egadirlar. Shuning
uchun kattalarga qo‘yiladigan talablarni, bolaning yoshiga mutanosib ravishda
18

yuzaki tarzda kamaytirib, bolalarga qo‘yish mumkin emas;
2)bola organizmining rivojlanishi uzluksiz, ammo notekis holda ketadi (kechadi).
Ma'lum bir davrlarda muhim o‘zgarishlar bo‘lib o‘tadi (bo‘ynning mushak
massasining o‘sishi, organ va tizimlarining rivojlanishi har xil yoshga qarab
bo‘lingan davrlarda sur'at jihatdan ham, metobolik jarayonlar xarakteri jihatdan
ham turlichadir). Masalan, qizlarning jinsiy yetilishi davri o‘g‘il bolalarnikiga
qaraganda ancha ertadir, qizlar 11-13 yoshda bo‘y va vazn jihatidan o‘g‘il
bolalardan o‘zib ketishadi, o‘g‘il bolalarda mushak kuchi 13-14 yoshda, ayniqsa,
jadal ravishda o‘sadi, qiz bolalarda esa 11-12 yoshda;
3)bolalarning jismoniy sifatlarning va boshqa qobiliyatlarning rivojlanish
sur'atlari ma'lum bir davrlarga to‘g‘ri keladi. Natija ma'lum bir jismoniy sifatlarni
va boshqa qobiliyatlarini rivojlantirish uchun qulayroq shart-sharoitlar yaratiladi.
Masalan, sezuvchanlik tezligi 15 yoshgacha rivojlanadi, yuqori tezlikning o‘sishi
13-14 yoshlarga, ayniqsa, jadal ravishda bo‘lib o‘tadi. O‘g‘il bolalarda yuqoriga
sakrash natijalarining eng yuqori o‘sishi 9-13 yoshda kuzatiladi, keyinchalik bu
jarayon barqarorlashadi, qizlar esa ba'zan 15 yoshdan keyin vaqtinchalik
yomonlashadi ham.
4)harakatning har xil turlarida qizlarning va o‘g‘il bolalarning
ko‘rsatkichlari yoshiga qarab bo’lingan guruhlarga qarab turlicha bo‘ladi. Shuning
uchun yosh o‘sishi natijasida vujudga keladigan shart-sharoitlarni hisobga olish
kerak;
5)har bir organizmning yakka tarzda rivojlantirishini yodda tutish zarur.
Kalendar, pasport yoshidan tashqari, jismoniy rivojlanish saviyasini,
harakatlantiruvchi imkoniyatlarini, jinsiy yetilish va h.k. tasniflaydigan biologik
yoshni ham hisobga olish tavsiya etiladi. Kalendar yoshi biologik yoshga to‘g‘ri
kelmasligi ham mumkin.
BO‘SMning basketbol bo‘limiga o‘quvchi tanlash.
Zamonaviy talablar darajasida yuqori sport natijalariga erishish har bir
xohlovchining qo‘lidan kelavermaydi. Shuning uchun BO‘SM da ishlashda
muvaffaqiyat bir qator omillarga bog‘loiqdir. Eng muhim omillardan esa
19

o‘quvchilarni tanlashdir. BO‘SM ga bolalar 11-12 yoshida qabul qilinadi. Keyingi
yillarda o‘quvchining boshlanishi va yuksak sport mahoratiga erishishning yosh
chegaralari keskin pasayganligi tufayli BO‘SM ga bolalarning 8 yoshdan qabul
qiluvchi tayyorgarlik guruhlari tashkil etilmoqda. Bu guruhlarning asosiy vazifasi-
shug‘ullanuvchilarning salomatligini mustahkamlash va o‘yinning asosiy
ko‘nikmalari hamda mahoratini shakllantirishdir. Basketbol mashg‘ulotlariga
moyillagini aniqlash imkonini beruvchi bolalar qobiliyatining rivojlanishi
dinamikasini o‘rganib borish, ayniqsa, muhimdir.
Basketbolda sport jihatidan yanada takomillashuvi istiqbolli bo‘lgan
bolalarni, iloji boricha, ertaroq va to‘g‘ri aniqlash o’quvchilar tanlashning birinchi
navbatdagi muammosidir.
Yosh basketbolchilarni tanlab olishda bir qator aniqlovchi tavsifnomalar
ajralib turadi: a) bo‘yining ko‘satkichlari; b) jismoniy sifatlarning rivojlanish
darajasi; d) texnik tayyorgarlik va harakatlarni tez o‘rgatib olish qobiliyati; g)
taktik fikrlash va mahoratni rivojlantiruvchi qobiliyatlar; e) ruhiy barqarorlik.
Bu qobiliyatga baho berish BO‘SM ga qabul qilish uchun tayyorlangan
nazorat mashqlar va mezonlarga asos qilib olingan.
O‘quvchilar tanlash muvaffaqiyati oldindan, yaxshi tashkil etilgan ish
bilan aniqlanadi. Uning asosiy mazmuni – bu BO‘SM murabbiylarining umumiy
ta'lim maktablari va ularning o‘qituvchilari bilan uchrashuvlari, o‘quvchilarni
yig‘ish, axborotlar, umumiy ta'lim maktablari negizida tayyorgarlik guruhlarini
tashkil etish, musobaqalar va boshqa ommaviy tadbirlarga borib turishdadir.
O‘qitish natijalarini oldindan aytib berish ancha qiyin bo‘lganligi uchun
tanlov ikki bosqichga ajratiladi.
Birinchi bosqichning maqsadi saralash tanlovining nomzodlarini aniqlash.
Shuning uchun murabbiy maktabdagi jismoniy tarbiya darslariga, bayramlarga,
musobaqalarga va boshqa tadbirlarga qatnab, oldindan katta miqdordagi bolalarni
ko‘rib chiqadi.
O‘quvchilarni tanlashdagi birlamchi mezonlar quyidagilardir: sog‘ligida
nuqsonlarning
20

yo‘qligi, harakatlarning muvofiqligi, umumiy harakatchanlik, o‘yinlar faoliyatiga
moyilligi. Birlamchi ko‘rikda tanlab olingan bolalar saralash tanloviga
qo‘yiladi. U ismoniy
sifatlar rivojlanishning boshlang‘ich darajasi va maxsus qobiliyatlarini tavsiflovchi
nazorat mashqlarning majmuasi bo‘yicha o‘tkaziladi. Bular tayyorlov
guruhlarning o‘quv mashg’ulot ishlari jarayonida murabbiyning bundan keyingi
kuzatuvlari uchun boshlang‘ich ko‘rsatkichlari bo‘lib xizmat qiladi.
Ikkinchi bosqich bolalarni o‘rganishda, ularning o‘qib-o‘rganish jarayoni
va rivojlanishini kuzatishga qaratilgan. Bu davrda basketbol talablariga yakka
qobiliyatlarining mos kelishi tekshiriladi. Bunda bolaning o‘zini tutishi,
mustaqillik va jamoachilik hislarning namoyon bo‘lishi, faolligi, dovyurakligi,
maqsadga yiqilishi va sport-texnika ko‘nikmalarini tez o‘rnashiga bo‘lgan
qobiliyati o‘rganiladi.
O‘quvchilarni tanlash uslubiyati turli testlar majmuasini o‘z ichiga oladi.
Ular qiziqtirayotgan omillar bo‘yicha xolisona tavsifnomalar olish imkonini
beradi: jismoniy sifatlarning rivojlanganlik darajasi, maxsus muvofiqlik, o‘yinga
qobiliyatlar oliy asab faoliyatining xususiyatlari, ruhiy holatlari va shifokor
ko‘rsatmalari.
Jismoniy sifatlarga baho berish uchun nazorat mashqlar ishlatiladi. Ular
birinchi galda tezlik-kuch sifatlarining rivojlanganlik darajasi haqida bilish
imkonini beradi. Ushbu sifatlarning rivojlanganlik darajasi ko‘p narsani oldindan
aytib berishi mumkin. Bir vaqtda maxsus muvofiqlashuvlar ham o‘rganib boriladi.
Nazorat mezonlar majmuasiga quyidagilar kiradi: baland startdan 20 metr
masofaga yugurish, turgan joyidan uzunlikka sakrash, sakrash balandligi, 1,5 metr
masofadan to‘pni tez uzatish, jarima to‘pini tanlash sathini aylanib chiqish, to‘p
o‘ynab tezlikka yugurish 40 m, baland startdan 60 va 30 m ga yugurish. O‘g‘il va
qiz bolalarning har bir yoshi uchun alohida mezonlar o‘rnatilgan.
O‘yin qobiliyatlarini aniqlash quyidagi harakatchan o‘yinlarda bolalarning
o‘zini tuta bilishiga qarab amalga oshiriladi: «Choparlar», «ovchilar», «to‘p uchun
kurash», «tezda qalqonga». Har bir o‘yinda o‘yin qobiliyatlarining turli
21

tomonlarini tavsiflovchi ko‘rsatkichlar majmuasi qayd etiladi.
Oliy asab faoliyati va ruhiy holatlarning xususiyatlariga baho berish uchun
o‘quvchilarni tanlashda ularning psixofiziologik tavsiflari hisobga olinadi. Chunki
ular o‘yin faoliyati jarayonida nafaqat yorqin namayon bo‘ladi, balki ular
mutaassib ham. Sportcha takomillashuv jarayonida yo‘naltirilgan o‘zgarishlar ham
kam ta'sir qiladi. Bunda ularning natijalarini oldindan aytib borish juda
qimmatlidir, chunki o‘yin sifati yosh ulg‘aygan sari o‘zgarmasa, demak, yuksak
rivojlanish darajasi bir qayd etilsa, undan ham kattaroq yoshda yana ham
yuksakroq natijalarga erishishi mumkinligiga kafolat berish mumkin.
Tibbiy-biologik hamda shifokor nazorati ham muhim ahamiyatga egadir.
Mana shu hosil qilingan ma'lumotlarni bir-biriga taqqoslab, qiyos qilinishi
basketbol mashg‘ulotlariga sportchi qay darajada qodir ekanligini xolisona
ravishda aniqlash imkonini beradi. Bolaning BO‘SM mashg‘ulotlarida muntazam
ravishda qatnashishi qay darajada maqsadga muvoffiqligini belgilash uchun
nazorat qilish davri ikki yilga davom etadi.
Bolaning yosh-jins xususiyatlarini hisobga olib o‘g‘il va qiz bolalarga
texnik va taktik ko‘nikmalarini shakllantirish bo‘yicha asosiy vazifalarini
soddalashtirilgan tarzda quyidagicha taqsimlab chiqish mumkin.
2.2 Kichik yoshdagi basketbolchilar bilan ishlash uslubiyatlari
11-12 yoshlilar. Bu yoshdagi bolalar uchun ularning tana a'zolari va tizimlari
rivojlanishida nisbatan mo‘tadillik kuzatiladi. Bu yoshda markaziy asab tizimi
plastik ekanligi, yurak-tomir tizimi qisqa muddatli, uzoq davom etmaydigan tezlik
zo‘riqishlariga chidamliligi,
jismoniy sifatlarni rivojlanishi lozim darajada ekanligi tufayli bolalarda zarur
ko‘nikmalarini shakllantirish uchun qulay sharoit mavjud bo‘ladi.
Shuni esda tutish kerakki, bu yoshda hali skelet suyaklari yetarli darajada
mustahkam bo‘lmaydi, paylar egiluvchan va cho‘ziluvchan bo‘ladi. Mushaklar
nisbatan sust rivojlangan: yirik mushaklar yaxshiroq rivojlangan va mayda
22

mushaklar kam rivojlangan bo‘ladi. Bunday vaziyat hisobga olinmasa (ya‘ni
mashg‘ulotlar noto‘g‘ri tashkil etilsa va mashqlar noto‘g‘ri tanlansa), ko‘krak
qafasi va umurtqa pag‘onasi shaklini o‘zgarishiga uchrashi, gavda rasoligi
buzilishi mumkin.
Bu yoshdan o‘pka hali yetarli darajada rivojlanmaganligi sababli nafas
olish apparatining funksional imkoniyatlari cheklangan bo‘ladi. Yuklanish
kuchayib borgan sari tomir urishi va nafas olish ancha tezlashib ketib, asta-
sekinlik bilan asliga qaytadi. Bu yoshdagi bolalarning funksional imkoniyatlari
cheklangan bo‘ladi.
Mashg‘ulotlarda har tamonlama jismoniy tayyorgarlikka alohida e'tibor
beriladi. Shu maqsadda xilma-xil vositalardan foydalaniladi. Bu vositalar
qanchalik ko‘p bo‘lsa, qo‘yilgan vazifalar shunchalik muvaffaqiyatli bajariladi.
Murakkabligi turlicha bo‘lgan har xil ko‘nikmalarining ko‘p hosil qilinishi yana
yangi-yangi ko‘nikmalarini shakllantirish vazifasini osonlashtiradi.
Bolalarning yosh xususiyatlariga qarab vujudga keltiriladigan qulay
sharoitlarining yana biri bu yoshdan egiluvchanlik-bukiluvchanlik hamda
chaqqonlik-epchillik mashqlarining kuchli ta'sir qilishidir. Shuning uchun
akrobatik mashqlarga e'tibor berish kerak. Bu mashqlarni uloqtirish mashqlari
bilan, to‘pni turli yo‘nalishlar bo‘ylab uzatish mashqlari bilan qo‘shib bajarish
lozim.
To‘siqlardan oshib o’tish mashqlari yaxshi natija beradi. Ularda har xil
murakkab mashqlar qo‘llash, turli anjomlardan foydalanish lozim. Shunday
mashqlar tufayli harakatlar muvofiqligi yaxshilanadi, turli murakkab sharoitlarda
(tayanib turilgan va tayanch bo‘lmagan hollarda) o‘z gavdasini boshqara olish
mahorati ortib boradi.
Kuch ko‘rsatkichlari 11-12 yoshli bolalarda hali juda kichik bo‘ladi.
Shuning uchun, avval, boshdaniq mashg’ulotlarga tezlik-kuch tavsifidagi
mashqlar, sakrash mashqlari kiritilishi lozim (dastlab, turgan joydan sakrash
mashqlari bajariladi, keyinchalik, harakat qilib turib buyumlarsiz sakrash
mashqlariga o‘tiladi, so‘ngra ip bilan sakraladi, va, nihoyat, alohida-yakka
23

to’siqlardan sakrab o‘tish mashqlari yopiladi). Bu mashqlar tez charchatib
qo‘yishini hisobga olib, bolalarga oz-ozdan mashq qildiriladi, mashqlar orasida
faol dam olish daqiqalari uyushtiriladi.
Mashq texnikasini o‘rganish vaqtida asosiy vazifa usullar tizilmasini
to‘g‘ri o‘zlashtirishdan iborat bo‘ladi. Bu yoshda usullar qismlarini va ularning
aniq bajarilishini talab qilib bo‘lmaydi.
Har bir usul avvaliga alohida-alohida o‘rnaladi. Buning uchun maxsus
tarzda vujudga keltirilgan sharoitlar ishga solinadi. Mashqlar aniq o‘ziga xoslik
kasb etishi kerak. Buning uchun sheriklarni turli shaklda safga turg‘izib, ularga
bitta usulning o‘zini turli holatlarda bajarish taklif qilinadi. Mashqni bajarayotgan
vaqtda o‘quvchidan o‘z joyini, ko‘rib xotirlab mo‘ljal olish talab qilinadigan har
xil qo‘shimcha harakatlar ham bajariladi.
Taktik ko’nikmalarini shakllantirish vaqtida, dastlab, uni hal qilish usullari
ko‘rsatib beriladi. Faqat oradan ancha vaqt o‘tgach, o‘quvchi o‘ziga ko‘rsatib
beradigan dastlabki vazifalarni uddalay olganidan keyingina, unga taktik topshiriq
tanlash, bu ishda o‘z tashabbusini ko‘rsatish huquqi beriladi.
2.3 O ‘ rta yoshdagi basketbolchilar bilan ishlash uslubiyatlari
13-14 yoshliklar. Asosiy vazifa – bolalarni sport faoliyatiga jalb etish.
Bo‘lajak mohir
sportchini tayyorlashning bu davri juda muhim davr hisoblanadi. Chunki bu
yoshda kichik
basketbolchilarning yosh – jins xususiyatlari va ularning rivojlanishi
o‘quvchilarda harakat malaka va ko‘nikmalarini shakllantirish. Ularda qobiliyat va
mayllarni namoyon etish bo‘yicha aniq maqsadni ko‘zlagan holda ish olib borish
uchun g‘oyat katta imkoniyat yaratib beradi.
Tayyorgarlik vazifalari:
A) sport texnikasini, ilgari o‘rganilgan mashqlarni mustahkamlash va
kengaytirish
24

hamda zamonaviy texnikani egallash;
B) guruh bo‘lib va butun jamoa bilan o‘ynaganda o‘zaro kelishib harakat
qilish
qoidalarini egallash, muayyan taktik tizimlar va ularning murakkab harakatlaridan
foydalanish vaqtida qo‘llanilgan o‘zaro harakatlarga ushbu qoidalarni tatbiq etish.
D) umumiy jismoniy tayyorgarlikni yanada takomillashtirib borish, aniq
o‘yin faoliyatida foydalaniladigan maxsus sifat va qobiliyatlarini rivojlantirish
uchun mashqlar hajmini asta sekin oshirib borish;
E) jamoada ehtimol tutilgan o‘yin funktsiyalarini belgilab olish uchun
yakka mayllar va qobiliyatlarini aniqlash.
O‘rta yosh – bu jinsiy yetilish davridir. Bu davrda yoshlar gavdasi bo‘yiga
tez o‘sadi, mushak tizimlari kattalashadi, asab tizimi jadal ravishda rivojlanadi. Bu
davr shunisi bilan qimmatliki, bolaning organizmi jismoniy mashqlarning
tarbiyaviy ta‘siriga va sog‘lomlashtiruvchi ta'siriga ko‘proq darajada beriluvchan
bo‘ladi. Organizmning rivojlanishi barcha bolalarda to‘lqinsimon tarzda
rivojlanadi hamda bir hilda kechmaydi. O‘sish sur'atlari nihiyatda yakka holda
bo‘ladi, bu esa pedagogik ishlar olib borish uchun juda muhimdir.
Bilim saviyasi kengayib borgani sari yangi-yangi hissiyotlar vujudga
keladi. Bosh miya po‘stlog‘ida qo‘zg‘aluvchanlik hamda asab tizimi umumiy
tashqi ta'sirchanlik ortib borishi psixikada inikos etadi. U beqaror bo‘lib qoladi.
Bu yoshdagi yigit-qizlar, ko‘pincha, o‘jar, sal narsaga ham xafa bo‘ladigan,
haddan tashqari ta'sirchan bo‘lib qoladilar. Ular biroz cho‘ziladigan zo‘riqishlarni,
uzoq davom etadigan musobaqalarni yomon ko’radigan, mashg‘ulotlardan qattiq
iztirob chekadigan, mashg’ulot yuklamalarining jadalligini ko‘tara olmaydigan,
mashqlardagi bir xillikdan zerikadigan bo‘lib qoladilar. O‘z kuchiga haddan
tashqari ortiqcha baho berish hollari ham tez-tez uchrab turadi.
Bu yillar ichida harakat bilan bog‘liq har xil funksiyalarning rivojlanishi,
ayniqsa, yuksak darajaga ko‘tariladi. Bu yoshdagi yigit-qizlar o‘ta egiluvchanlik,
bukiluvchanlik bajaradilar. Yangi murakkab harakat muvofiqligini, katta tezlik,
aniqlik, rivojlangan mushak hissi, yaxshi mo‘ljal ola bilish va yaxshi xotira talab
25

qilinadigan murakkab harakatlarni o‘rganib olishga qodir bo‘ladilar.
Ayni vaqtda umumiy jismoniy tayyorgarlikni takomillashtirish ustida olib
oriladigan ishlar davom ettiriladi. Asta sekin maxsus jismoniy sifatlarni va,
ayniqsa, tezlik-kuch sifatlarini takomillashtirish bo‘yicha bajariladigan mashqlar
tobora ko‘proq ahamiyat kasb eta boshlaydi.
Sport texnikasi ustida ish olib borayotgan vaqtda ancha usullardan
foydalaniladi. Texnika ustida ishlaganda u qo‘llanayotgan sharoitni
murakkablashtirishga alohida e'tibor berilishi kerak. Raqib bilan mashq qilib bir-
biriga qarshi qilinayotgan harakatlar kuchayib borayotgan sharoitda o‘zaro, ta'sir
ko‘rsatib bajariladigan majmua tavsifdagi mashqlar kattagina hajmini tashkil etadi.
Mashg‘ulot ishida texnikani takomillashtirish va jismoniy sifatlarni o‘stirishga
qaratilgan mashqlarni bir-biriga qo‘shib bajarish kerak.
To‘p tashlash texnikasini ustida ish olib borilayotgan vaqtda asosiy e'tibor
aniqlikni rivojlantirishga qaratiladi. Bolalarni to‘p tashlashga, uni qo‘ldan tegishli
tezlik asosida chiqarish mahoratiga va to‘pni nishonga tekkizishga o‘rgatiladi.
To‘p tezligi uni tegishli yo‘nalishda uchib borishi bilan qo‘shib amalga oshirilishi
kerak.
Bu davrda taktik tafakkur va xulq atvor malakalarini hamda mahoratini
shakllantirish bo‘yicha bajariladigan ishlar katta o‘rin tutadi. Bunda ishni ikki va
uch o‘yinchi o‘zaro kelishib harakat qilish yo‘llari, o‘yin o‘tkazishning asosiy
tizimlari o‘rnatiladi. O‘yinga tayyorgarlik ishlari, asosan, jamoani shakllantirishga,
o‘yinning o‘yin ko‘rsata olish qobiliyatini oshirishga qaratiladi. Bunda har bir
o‘yinchi o‘z o‘rnini va vazifalarini yaxshi bilib olishi kerak. Lekin bu bilan birga,
har bir yigit va qiz turli joylarda o‘ynay olishga o‘rganishi zarur. Bu kelajakda
sport sohasida ixtisoslashish uchun, taktik bilim doirasini hamda taktik xulq-atvor
ko‘nikmalarini kengaytirib borish uchun sportchining yakka qobiliyatlarini
to‘laroq ochilishiga yordam beradi.
Trenirovka mashg‘ulotlariga ko‘proq ikki hil yuklama qo‘llaniladi: ya'ni
nisbatan uzoq davom etadigan yuklamalar hamda mo‘tadil jadallik bilan o’tadigan
yuklamalar, mashqlar o’rtasidagi oraliqlarda dam olishga imkon beradigan
26

yuklamalar.
15 – 18 yoshdagi basketbolchilarni tayyorlashni o’ziga xos xususiyatlari.
15-18 yoshlilar. Bu yoshdagi basketbolchilarni tayyorlashda texnika,
taktika va o‘yin
mahoratini to‘xtovsiz takomillashtirishga intilish kerak. Buni qo‘llanilayotgan
usullarni ko‘paytirish, ularning bajarilish sifatini yaxshilash, o‘zaro raqobatni
kuchaytirishga bo‘lgan talablarni yuksaltirish hisobiga amalga oshirish mumkin.
Ushbu davrda aniq masalalar hal etiladi:
A) jismoniy tayyorgarlik vositalarini keng qo‘llash va basketbolchi uchun
zarur bo‘lgan maxsus jismoniy sifatlarni takomillashtirish hisobiga sportchilarning
harakatli tayyorgarligini ko‘paytirish;
B) yangi texnikani egallash, turli usullarni erkin ravishda aralash qo‘llash,
sportchining yakka xususiyatlariga texnikani moslashtirish, muayyan taktik
masalalariga texnikani bo‘ysundirish hisobiga texnikani takomillashtirish;
D) o‘yin funktsiyalarini mustahkamlash va muayyan vazifalarini eng
yaxshi bajarilishini ta'minlovchi ko‘nikmalarini har tomonlama takomillashtirish;
F) turli miqyosdagi musobaqalarda muntazam ishtirok etish yo‘li bilan
o‘yin tajribasini
egallash;
G) texnikaning samaradorligini yuksaltirish va taktik o‘zaro ta‘siri
yaxshilash.
15-18 yoshda birinchi navbatda qizlarda jinsiy yetilish davri tugaydi. Bu
jarayon ro‘y
berishining yakka sur'atlari shunga olib keladiki, pasportda ko‘rastilgan yosh
organizmning amaldagi imkoniyatlari bilan mos kelmaydi.
Jismoniy rivojlanishning bir qator ko‘rsatkichlari bo‘yicha yigitlar
qizlardan oldindan boradi. Masalan, 17 yoshdan yigitlar bo‘yiga ko‘ra qizlardan
o‘rta hisobda 10 smga baland bo‘ladi, vazni ko‘ra – 5 kg ga, o‘pkaning hayotiy
sig‘imiga ko‘ra 1000 kubga ko‘proq bo‘ladi. Qizlarning gavdasi bo‘yiga o‘sib
boradi, umumiy og‘irlik markazi pastroqda joylashadi. Belining yassiligi ortib
27

boradi. Ko‘proq yog‘ to‘plana boradi.
Yigit va qizlarda fe‘l-atvori ham o‘zgaradi. Asab faoliyatining tipologik
xususiyatlari yanada aniqroq namayon bo‘ladi. Bu yoshdagi yigit va qizlar har
doim ham o‘zini qo‘lga ola bilmaydi. Shu bilan birga, bu davrda iroda
mustahkamlanadi, musobaqalar va g‘alabaga intilish, yorqin namoyon bo‘ladi.
Basketbolchilarni jismoniy tayyorgarligida jismoniy tayyorgarlikka
yo‘naltirilgan mashqlar bilan bir qator maxsus sifatlarni rivojlantirishga qaratilgan
mashqlarning hissasi tobora ortib boramoqda. Epchillik, tezkorlik ustidagi ishlar
davom etmoqda. Kuch va chidamlilikni rivojlantirishga alohida e'tibor
qaratilmoqda. Bunga erishishning yo’llarini tanlashda tezlik-kuch tavsiflaridagi
mashqlarga kattaroq o‘rin beriladi. Chidamlilik oshirishga qaratilgan mashqlar
uyin faoliyatiga o‘xshash tavsifga ega bo‘lib qoladi. Bunday mashqlarning
jadalligi juda tez ortib boradi, lekin ular qisqa muddatli bo‘ladi va kuchni tanlab
olish uchun yetarli bo‘lgan dam olish daqiqalariga ega bo‘ladi. Shu maqsadda
texnik va taktik harakatlarda barcha mashqlarni qo‘llash
mumkin, lekin ularni imkon bo‘lgan eng katta tezlikda, joydan-joyga tez ko‘chish
va aks ta'sirlar sharoitida bajarish kerak.
Texnikani takomillashtirish uchun juda ko‘p vosita va uslublar ishlatida, xususan:
A) usul va usullar majmuasini aynan bir xil sharoitlarda ko’p marotaba takrorlab
bajarish;
B) har bir mashqdan keyin dam olish oraliqlari bo‘lgan o‘zgarib turadigan
sharoitlarda (bunda holat yoki sharoitning oldindan usullar majmuasini bajarish);
D) o‘shaning o’zi, lekin sharoit keskin o‘zgarib turadi;
E) ko’payib boruvchi qarshi harakatlar sharoitida usullar bajarish.
Taktik tayyorgarlik kichik guruhlarda umuman, butun jamoada o‘zaro kelishib
bajariladigan barcha taktik harakatlarni egallab olishga asoslangan. Umumiy o‘yin
rejasi zaminida taktik tashabbusni rivojlantirishga asosiy e'tibori qaratiladi.
Sheriklar va raqiblar harakatini tahlil qilish juda muhimdir.
O‘quv-mashg‘ulot ishlarida jamoadagi funktsiyalar buyicha har bir
sportchi malakasini yakka tarzda takomillashtirishga hamda bo‘g’inlar va
28

jamolarning o‘zaro kelishib harakat qilishiga katta e'tibor beriladi.
Mashg‘ulotlarga ajratiladigan vaqt haftasiga 12-14 soatga qadar oshirib
boriladi. Guruhdagi kishilar soni 12-15 kishidan oshmasligi kerak. Jamoa bo‘lib
bajariladigan mashqlarga ham, yakka mashqlarga ham samarali rejalar tuzishdan
iborat ish shakli qo‘llaniladi. Musobaqalar salmog‘i ancha katta: bir yil mobaynida
kamida 30-40 musobaqa o‘tkaziladi.
Yuksak sport mahoratiga erishi vazifasini hal qilishga qaratilgan vositalar
va uslublarning ancha katta bo‘lishiga qaramasdan, bu yerda pedagogik
yo‘nalishga rioya etilishi shart.
29

XULOSA
Yosh basketbolchilarni tayyorlashda, avvalambor, o‘sayotgan organizmning
fiziologik xususiyatlariga va tayyorlash vazifalarining ish xususiyatlariga mos
kelishiga asoslanishi kerak. To‘g‘ri va o‘z vaqtida qo‘yilgan jismoniy va
funksional tayyorgarlik asoslari asosiy malaka va mahoratlarni shakllantirish
jarayoni bilan birgalikda kelgusida yuqori sport natijalariga erishish uchun yordam
beradigan ishni olib borishga imkoniyat tug‘diradi.
Quyidagi vaziyatlarni hisobga olish zarur:
1)yosh o‘zgarishi bilan birga, bolaning organizmi ham o‘zgaradi. Bu
o‘zgarishlar nafaqat son jihatdan (bo‘y, vazn), balki sifat jihatdan ham egadirlar.
Shuning uchun kattalarga qo‘yiladigan talablarni, bolaning yoshiga mutanosib
ravishda yuzaki tarzda kamaytirib, bolalarga qo‘yish mumkin emas;
2)bola organizmining rivojlanishi uzluksiz, ammo notekis holda ketadi
(kechadi). Ma'lum bir davrlarda muhim o‘zgarishlar bo‘lib o‘tadi (bo‘ynning
mushak massasining o‘sishi, organ va tizimlarining rivojlanishi har xil yoshga
qarab bo‘lingan davrlarda sur'at jihatdan ham, metobolik jarayonlar xarakteri
jihatdan ham turlichadir). Masalan, qizlarning jinsiy yetilishi davri o‘g‘il
bolalarnikiga qaraganda ancha ertadir, qizlar 11-13 yoshda bo‘y va vazn jihatidan
o‘g‘il bolalardan o‘zib ketishadi, o‘g‘il bolalarda mushak kuchi 13-14 yoshda,
ayniqsa, jadal ravishda o‘sadi, qiz bolalarda esa 11-12 yoshda;
3)harakatning har xil turlarida qizlarning va o‘g‘il bolalarning ko‘rsatkichlari
yoshiga qarab bo’lingan guruhlarga qarab turlicha bo‘ladi. Shuning uchun yosh
o‘sishi natijasida vujudga keladigan shart-sharoitlarni hisobga olish kerak;
4)har bir organizmning yakka tarzda rivojlantirishini yodda tutish zarur.
Kalendar, pasport yoshidan tashqari, jismoniy rivojlanish saviyasini,
harakatlantiruvchi imkoniyatlarini, jinsiy yetilish va h.k. tasniflaydigan biologik
yoshni ham hisobga olish tavsiya etiladi. Kalendar yoshi biologik yoshga to‘g‘ri
kelmasligi ham mumkin.
30

Foydalanilgan adabiyotlar.
1. O`zbekiston Respublikasi “Jismoniy tarbiya va sport to`g’rsida”gi qonuni
2015 yil 4 sentyabr’ O`RQ-394-son.
2. O`zbekiston Respublikasi Prezidentining “Bolalar sport ob`ektlaridan
foydalanish samaradorligini oshirish borasidagi qo`shimcha chora-tadbirlar
to`g’risida”gi 2010 yil 5 maydagi 1332-sonli qarori.
3. O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2010 yil 23 sentyabrdagi
211-sonli “Sport maktablari faoliyatini hamda sport maktablari trenerlari va
mutaxassislari mehnatini moddiy rag’batlantirish tizimini yanada takomillashtirish
to`g’risida”gi qarori.
4. O`zbekiston Respublikasi Madaniyat va sport ishlari vazirligining “Sport turi
bo`yicha sportchi, trener va hakam kasblariga qo`yiladigan malaka talablariga
o`zgartirishlar kiritish to`g’risida”gi 2014 yil 24 iyuldagi 2-sonli buyrug’i.
5.Qasimov A.Sh., Rasulev O.T., Ismatullayev X.A. Basketbol. O‘quv
qo‘llanma. Toshkent, 1986-y.
6. Rasulev O.T. Basketbol. Oliy o‘quv yurtlari uchun darslik.Toshkent, 1998y.
7. Rasulev O.T., Sokolova N.D., Ismatullayev X.A. Basketbol. Ixtisos qursi
bo‘yicha dastur. Toshkent, 1993-y.
8.Sokolova N.D., G‘aniyeva F.V., Ismatullayev X.A. Basketbol. Ma'ruzalar
to‘plami. Toshkent, 2001-y.
9. www.ziyonet.uz
31

Basketbolchilarga jismoniy sifatlarini qo’llash usullari

Купить