Bayon yozish - Tilshunoslik - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	176.0KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	16 Oktyabr 2025
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tilshunoslik

Sotuvchi

Arslonbek Oraqulov

Ro'yxatga olish sanasi 14 Oktyabr 2025

0 Sotish

Bayon yozish

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
MAKTABGACHA VA MAKTAB TA LIMI VAZIRLIGIʼ
NIZOMIY NOMIDAGI
TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI
KECHKI BO‘LIM

№_______
_________
«HIMOYAGA RUXSAT ETILSIN»
Kechki bo‘lim boshligi___________ А. М. Мirazizov
2024-yil __ _______
«_______________________________» fanidan
«_______________________________» mavzusida
KURS ISHI
Bajardi: ______ ta lim yo‘nalishi ___________ guruh talabasi I. O. Familiyasi
ʼ
«Himoyaga tavsiya etiladi» _______ kafedrasi mudiri Ilmiy daraja va unvoni I. O.
Familiyasi 2024-yil __ _______Ilmiy rahbar:
________ kafedrasi professori/dotsenti/o‘qituvchisi
Ilmiy daraja va unvoni I. O. Familiyasi
1

2024-yil __ _______
MUNDARIJA
KIRISH. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3
I BOB. BOSHLANG‘ICH SINFLARDA BAYON YOZISHGA O‘RGATISH.
1. 1 Boshlang‘ich sinflarda bayon yozishga o‘rgatishning mazmuni . . . . . . . . . . . 7
1. 2 Boshlang‘ich sinflarda o‘rganiladigan bayonning turlari. . . . . . . . . . . . . . . . 11
II BOB. 2-SINFLARDA BAYON YOZISHNI O‘RGATISHNING
METODIKASI
2. 1. 2-sinf darslarida bayon yozish darslarini tashkil etish. . . . . . . . . . . . . . . . . .17
2. 2. Boshlang‘ich sinflarda bayon yozishga o‘rgatishning bosqichlari. . . . . . . . .28
Xulosa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
.33
Foydalanilgan adabiyotlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .35
2

KIRISH.
Mavzuning dolzarbligi: “Farzandlarimiz maktabdan qanchalik bilimli
bolib chiqsa, yuqori texnologiyalarga asoslangan iqtisodiyot tarmoqlari
shuncha tez rivojlanadi, koplab ijtimoiy muammolarni yechish imkoni
tugiladi. Shunday ekan, Yangi O‘zbekiston ostonasi maktabdan boshlanadi
desam, oylaymanki, butun xalqimiz bu fikrni qo‘llab-quvvatlaydi. ” - deb
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning O‘qituvchi va
murabbiylar kuniga bagishlangan tantanali marosimdagi nutqida. 1
So‘ngi
yillarda respublikamizda, umumiy o‘rta talim muassasalari, xususan boshlang‘ich
talim o‘quvchilari talim tuzilmasi va mazmunini tubdan yaxshilash ustuvor
ahamiyat kasb etmoqda. Shu maqsadda O‘zbekiston Respublikasining Ta’lim
to‘g‘risidagi qonunga muvofiq Milliy o‘quv dasturi tasdiqlanib, u milliy va
umumbashariy manaviy qadriyatlar, manaviy axloqiy fazilatlarni shakllantirshga
yo‘naltirilgan.
Ona tili va o‘qish savodxonligi darslarida o‘quvchida tog‘ri, tez, ongli
ifodali o‘qish malakalarini shakllantirish, ularni oddiy kitob o‘quvchidan chuqur
muloxaza yurituvchi ijodkor kitobxon darajasiga ko‘tarish o‘qish orqali tevarak
atrof borliq xaqidagi bilimlarni kengaytirish, ularning dunyoqarashini boyitish xar
qanday uslubdagi matnni o‘qish va uni anglash, tanqidiy kreativ fikrlash
ko‘nikmasini egallash nazarda tutiladi.
Boshlang‘ich sinf ona tili va o‘qish darslarining asosiy vazifasi
o‘quvchilarni o‘quv bilim faoliyatiga tayyorlash, boshqalar bilan muloqatga kirisha
1
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning O‘qituvchi va murabbiylar kuniga
bag‘ishlangan tantanali marosimdagi nutqida
3

oladigan, o‘z fikrini boshqalarga tushunarli tarzda yetkaza oladigan shaxsni
shakllantirishdan iborat. Ona tili va adabiyot darslarida o‘quvchilarning yozma
savodxonligini oshirish borasida o‘quvchilar o‘zlashtirishi lozim bo‘lgan bilim,
ko‘nikma va malakalar quyidagi jihatlarni o‘z ichiga oladi: imlo qoidalarini ongli
o‘zlashtirish, ijodiylik, fikrni aniq, lo‘nda, qisqa va tushunarli bayon etish.
O‘quvchi yozma savodxonligini oshirish maqsadida taqvim-mavzu ish rejasida
ko‘rsatilgan muddatlarda insho, bayon hamda diktant kabi yozma ish turlarini
muntazam o‘tkazib borish belgilangan. O quvchiga tilni o qitish orqali shu tilʻ ʻ
bo yicha egallanadigan nutqiy faoliyatning asosiy to rt turi: nutqni tinglab
ʻ ʻ
tushunish, gapirish, o qish va yozish amallari bo yicha har bir sinfda taqozo
ʻ ʻ
etiladigan malaka va ko nikmalar me’yorini rivojlantirish, bunda o qish hamda
ʻ ʻ
mehnat jarayonida, oila va jamoat joylarida yuzaga keladigan turli nutqiy
vaziyatlarda mustaqil ravishda fikr almasha olish va fikr bayon eta bilish,
eshitilgan materialni idrok etish, shuningdek, yozma manbalarni o qish orqali
ʻ
axborot olish, voqea-hodisalarga o z munosabatini bildirish tarzida muloqotga
ʻ
kirish malakasini egallab borish dinamikasi nazarda tutiladi. “Ona tili” nafaqat
leksik va grammatik me’yorlarni o rgatuvchi, balki o quvchi nutqiy faoliyatida
ʻ ʻ
ixtiyoriy mavzu, fanlar kesimidagi matnlarni tinglab tushunish, to‘g‘ri o qish,
ʻ
orfoepik va orfografik me’yorlarni qo llash salohiyatini rivojlantirishiga xizmat
ʻ
qiladigan fandir. O quvchining mantiqiy, tanqidiy, ijodiy fikrlashi uchun ona tili
ʻ
darslarida o qib tushunishga alohida e’tibor qaratiladi. Ona tilini puxta
ʻ
o zlashtirgan o quvchi boshqa fanlarni qoniqarli o zlashtiradi. O qish savodxonligi
ʻ ʻ ʻ ʻ
mukammal bo lgan o quvchi boshqa fanlarda o rganayotgan matnlarni o qish
ʻ ʻ ʻ ʻ
orqali mantiqiy, tanqidiy, ijodiy fikrlaydi, olgan bilimlarini hayotda qo llay olish
ʻ
layoqati rivojlantiriladi. Shuningdek, o quvchining mantiqiy fikrlashini va amaliy
ʻ
ko nikmalarini shakllantirishga yo naltirilgan xalqaro baholash dasturi (PISA,
ʻ ʻ
PIRLS) talablariga mos keladigan matnlar bilan ishlashga mo ljallangan amaliy
ʻ
4

topshiriqlarni matnlarning mazmuniga moslashtirish o qituvchi oldidagi asosiyʻ
vazifalardan biri.
Bunda matnni tushunish, tahliliy, tanqidiy fikrlash va munosabat bildirish
malakalarini shakllantirish ko zda tutiladi. Jumladan, yangi yaratilgan
ʻ
darsliklarning bosh g‘oyasida ham yuqoridagi fikrlarning asos qilinib olinishi hech
kimga sir emas. Hozir ko rib chiqadigan 2-sinf “Ona tili va o qish savodxonligi”
ʻ ʻ
darsligi ham o quvchidan kreativ fikrlashni dars davomida va darsdan tashqari
ʻ
vaqtda ham turli sohalarda o z tilida ravon nutq so zlashi; so z boyligining oshishi;
ʻ ʻ ʻ
tilni amaliyotda qo llashi; o qish savodxonligi doirasida o quvchida to g‘ri, tez,
ʻ ʻ ʻ ʻ
ongli, ifodali o qish malakasini shakllantirish; barcha uslubdagi matnlar bilan
ʻ
tanishishi va ularni fanlararo integratsiyada o rganishi, ta’lim jarayonida
ʻ
o quvchilarni voqeahodisalarni kuzatish, anglash, qiyoslash, analiz va sintez
ʻ
qilishga o rgatish orqali ijodiy tafakkuri va fikrlash doirasi shakllantirilib boriladi.
ʻ
O quvchilar bu so zlarning yozilishi, talaffuzi va nutqlarida qo llash
ʻ ʻ ʻ
usullarini o rganadilar. Shu asosda nutqlaridagi so zlarni tartibga soladilar va so z
ʻ ʻ ʻ
zaxiralari boyiydi. Xulosa sifatida shuni aytishimiz joizki, boshlang‘ich sinf
o quvchilari nutqiy kompetensiyaga erishmog‘i uchun dastlab so zlarning imlosi,
ʻ ʻ
tovush tarkibi, talaffuz jihatini bilishi hamda lug‘at boyligini oshirish yo lida
ʻ
izlanishi, mantiqiy tafakkurini o stirishi zarur. Rivojlangan davlatlar ta’lim
ʻ
tizimlaridagi izlanishlar natijasi, Xalqaro baholash dasturi talab darajasiga javob
beradigan yosh kitobxonni tarbiyalash maktabda, undan ham oldin oilada
shakllantrilishi kerak. Bunday natijaga erishmoqlikning sinalgan usuli kitob
mutolaa qilishdir. Zero, Prezidentimiz ta’kidlaganidek, bugun bitta kitob o qigan
ʻ
bola televizor qarshisida kun o tkazgan o nta bolani boshqaradi
ʻ ʻ
5

Kurs ishining maqsadi: Boshlang ich sinflarni bayon yozishga engʻ
samarali, zamonaviy metod va pedagogik texnologiyalarga asoslangan holda
o‘rgatish.
Kurs ishining obyekti: Umumiy o‘rta ta’limning boshlang‘ich sinflaridagi
o‘quv-tarbiyaviy jarayoni.
Kurs ishining predmeti: Boshlang‘ich sinflarda bayon yozishga o‘rgatish
va o‘quvchilarda bilim, ko‘nikma hamda malakalarni shakllantirish.
Kurs ishining vazifasi:
- tadqiq qilayotgan muammolar bo‘yicha psixologik, pedagogik va ilmiy-
metodik adabiyotlarni o‘rganish va tahlil qilish;
- boshlang‘ich ta’lim uchun bayon yozishga o‘rgatish bo‘yicha yaratilgan o‘quv
reja va dasturlarning tahlili.
- 2-sinfda pedagogik tajriba va uning natijalarini tahlil qilish.
Kurs ishining tuzulishi: kirish, 2 ta bob, 4 ta paragraf, xulosa,
foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.

6

I BOB. BOSHLANG‘ICH SINFLARDA BAYON YOZISHGA O‘RGATISH.
1. 1 Boshlang‘ich sinflarda bayon yozishga o‘rgatishning mazmuni.
Bayon (arabcha) – 1) voqea, hodisa, fikr, mulohaza va sh. k. ning og zakiʻ
yoki yozma ifodasi; 2) matnni o qib yoki aytib berilganlar asosida yozib chiqilgan
ʻ
ish. O zbekiston umumta lim maktablarida (asosan 2–8 sinflarda) o quvchilarning
ʻ ʼ ʻ
fikrlashini rivojlantirish bo yicha sinf o quv (yozma) ishining asosiy turlaridan biri
ʻ ʻ
sifatida foydalaniladi. 2
O‘quvchilar nutqini o‘stirish ularga aniq ko‘nikmalarni singdirish
demakdir. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari mustaqil mashq sifatida bog‘lanishli
nutqni o‘stirishdan quyidagi ko‘nikmalarni bilib oladilar:
1. Mavzuni tushunish, chegarasini aniqlash va uni nisbatan toliq yoritish
ko‘nikmasi. Masalan, Biz uy ishlarida ota-onamizga qanday yordamlashamiz?"
mavzusi berilsa, o‘quvchilar aniq bajargan ishlari haqida hikoya qiladilar.
Ular mavzuni yaxshi tushunishlari uchun bayon matni qayta hikoya
qildiriladi, inshoda esa berilgan mavzu yuzasidan mustaqil hikoyalash mashq
qilinadi.
2. Inshoni asosiy fikrga boysundirish ko‘nikmasi. Bolalar ishi ma’lum fikrni
(tabiatning ajoyib tasvirini idrok etish, o‘zlarining baxtli hayotidan
gururlanish, mehnatga va mehnatkash insonlarga muhabbatni) ifodalaydi.
3. Hikoya, insho uchun mavzuga taalluqli, uni yoritishga zarur bo‘lgan
materialni yigish. Bu bayonga ham taalluqli bo‘lib, namunaviy matn tahlil
2
O zbekiston milliy ensiklopediyasi 2-jild 2000
ʻ
7

qilinadi, mazmunini to‘g‘ri tushunish ustida ishlanadi, asosiy mazmun
ajratiladi.
4. Materialni tartibga solish, uni tegishli izchillikda joylashtirish, matn
rejasini tuzish va shu reja asosida yozish kо‘nikmasi.
5. Fikrni adabiy til me’yorlariga rioya qilgan holda to‘g‘ri ifodalay olish
ko‘nikmasi. Buning uchun bayon va inshoni nutqiy shakllantirishdan oldin
unga til tom ondan tayyorgarlik ko‘riladi.
6. Matnni og‘zaki yoki yozma tuzish, inshoni yozish, ya’ni barcha
tayyorgarlik ishlarini yakunlash kо‘nikmasi.
7. Yozilgan matnni takomillashtirish ko‘nikmasi. Bu ko‘nikma o‘z ijodiga
tanqidiy munosabatda bo‘lish asosida tarbiyalanadi. O‘quvchilar material
tanlashda va uni joylashtirishda, so‘z tanlash, so‘z birikmasi va gap tuzishda
o‘zlari yo‘l qo‘ygan kamchilikni, xatoni fahmlashga o‘rgatib boriladi.
O‘qituvchida Namunaviy matn og‘zaki va yozma qayta hikoya qilinadi.
O‘qish darslarida asosan og‘zaki qayta hikoyalash mashq qilinsa, ona tili
darslarida u ko‘proq yozma tarzda o‘tkaziladi.
Bayon o‘qib berilgan namunaviy matn mazmunini ma’lum tayyorgarlikdan
so‘ng yozma qayta hikoyalashdir. O‘qish darslarida matn ustida ishlash,
o‘qilgan matn yuzasidan savollarga javob berish, reja tuzish va reja asosida
og‘zaki qayta hikoyalash bolalarni bayon yozishga tayyorlaydi.
Qayta hikoyalashning turlari xilma-xildir. Har qanday qayta hikoya qilingan
matn yuzasidan bayon yozish mumkin, ammo bayon yozish og‘zaki qayta
hikoyalashga nisbatan qiyin va murakkab faoliyatdir.
8

Bundan tashqari, boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining yozish surati sekin,
shunga ko‘ra bayon uchun kichik hajmdagi, kompozitsiyasi sodda, til
tomondan ham mos matn tanlanadi. Bayon matni asta sekin murakkablashtira
boriladi: avval hikoya tarzidagi bir lavhani ifodalovchi matn tanlansa, unga
yana lavhalar, tasvir elementlari kiritila boriladi, qatnashuvchilar soni
orttiriladi, muhokama elementlari ham qo‘shiladi; keyinroq shaxsini o‘zgartirib
bayon yozishga o‘tiladi. Shunday qilib, bayon asta-sekin ijodiy tus ola
boradi.
Boshlangich sinflar ona tili dasturiga ko‘ra, 2-sinfda katta bo‘lmagan (3040
so‘zli) matn yuzasidan o‘qituvchi yordamida so‘roqlar asosida bayon yozish,
3-sinfda 4060 so‘zdan iborat matnning mazmunini jamoa bo‘lib tuzilgan 35
ta reja asosida bayon yozish, 4- sinfda esa mustaqil tuzilgan reja asosida
(7090 so‘zli) bayon yozish ko‘zda tutiladi.
Mashq sifatida bayonning ahamiyati katta: bayon bolalarda adabiy
nutqni tog‘ri shakllantirishga yordam beradi, nutq madaniyatini yaxshilaydi,
badiiy uslubni singdiradi, tilga sezgirlikni oshiradi.
Bayon uchun kishilarning fidokorona mehnati, hayotini, ona tabiat
tasvirini, fan, texnika, madaniyat borasidagi yutuqlarni aks ettiradigan yuksak
g‘oyali matn tanlanishi, bayon mavzusi o‘quvchilaming bilish tajribasini
kengaytirishi, ulaming dunyoqarashini shakllantirishi zarur.
Qayta hikoyalash va bayonda bolaning tabiiy nutqi eshitilishi, ya’ni
berilgan namunani tushunmasdan yodlamasligi, namuna leksikasidan, nutq
birliklaridan, sintaktik qurilishidan foydalana olishi zarur.
Til vositalari matnni o‘qish, suhbat, matn tahlili davomida o‘zlashtiriladi;
matndagi so‘zlar va nutq birliklari bolalarning o‘ziniki bo‘lib qoladi. Qayta
9

hikoyalashda namunadagi u yoki bu gapni bola esga tushirishga harakat
qiladi, o‘zlashtirgan mazmunni to‘liqroq, aniqroq berish u chun gaplar tuzadi.
Bu bilan o‘quvchining mustaqillik darajasi va bilish faolligi o‘sadi, ijodiy
elementlar qo‘shila boradi.
Qayta hikoyalashda namunadagi izchillik, bog‘liqlik saqlanishi, asosiy
faktlar berilishi, ayniqsa, ilmiy matnni qayta hikoyalashda barcha muhim
o‘rinlar to‘liq bayon qilinishi zarur. Vaqti-vaqti bilan ilgari eshitilgan,
o‘qituvchi o‘qib bergan yoki radio, televizordan yozib olingan matnni qayta
hikoyalatish, o‘quvchi bir marta ovoz bilan yoki ichda o‘qigandan so‘ng
qayta hikoyalatishdan foydalanishni tajribada qo‘llab turish ham mumkin. Bu
ishni turli xil uslublarda olib borish imkoniyatini yaratadi va uni jonlantiradi.
Ko‘pincha qayta hikoyalashga maxsus tayyorgarlik ko‘riladi, bunda
quyidagilarga rioya qilinadi:
1. Qayta hikoyalash va uning turi haqida o‘quvchilar ogohlantiriladi:
To‘liq, detallari bilan, tilning tasviriy vositalaridan foydalanib matnga yaqin
qayta hikoyalash; tanlab (masalan, bir qatnashuvchi shaxsga tegishli
o‘rinlarinigina) qayta hikoyalash, qisqartib qayta hikoyalash.
2. Suhbat, matn mazmunini tahlil qilish, matn tili ustidagi xilma-xil ishlar,
qayta hikoyalashda zarur bo‘lgan so‘z, nutq birliklari va gaplarni ajratish va
aniqlash.
3. Qayta hikoyalashda ifodalilikni berish uchun ifodali o‘qishni puxtalash.
4. Hikoyani mantiqiy va kompozitsion qismlarga bo‘lish, har bir qismga
sarlavha topish, matnni qayta hikoyalashga mo‘ljallangan rejani tuzish.
10

5. Matn qismlarini qayta hikoyalash, uning kamchiliklarini tahlil qilish.
6. O‘quvchilaming hayotiga bog‘lash (o‘rni bilan), yani o‘qilgan matn
mazmuniga bog‘liq holda o‘quvchilaming shaxsiy tajribasida uchraydigan va
uchragan analogik holatga e’tibor berish. Boshqacha qilib aytganda, har bir
darsda ma’lum talim maqsadi asosida qayta hikoyalashga muntazam o‘rgatib
borish zarur.

1. 2 Boshlang‘ich sinflarda o‘rganiladigan bayonning turlari
Boshlang‘ich sinflarda bayonning quyidagi turlari o‘tkaziladi:
1. To‘liq yoki mukammal bayon.
2. Tasvir elementlari bo‘lgan bayon.
3. Grammatik topshiriqli bayon.
4. Matn mazmunini qisqartirib bayon qilish.
5. Boshlab berish yo‘li bilan bayon qilish.
1. To‘liq yoki mukammal bayon qilish
O‘quvchilar bayonning bu turida ifodali o‘qish darslarida o‘qilganlarni qayta
hikoya qilib berish uchun qiynaladilar. Bunday hollarda o‘qituvchi o‘qilgan
matnning mazmuniga mos savollarda foydalanadi. (1-2-sinflar uchun). 2-sinf
ikkinchi yarim yillikdan boshlab o‘rgatiladi. Bunda tez yodlab oladigan kichik
matnlar , she’rlarni hikoya qilish tavsiya etilmaydi.
CHIN DO‘STLAR
11

Hayrullo va Akmal bir sinfda o‘qiydilar. Ular qalin do‘st. Akmal
shamollab kasal bo‘lib qoldi. Kasali biroz cho‘zildi. Shuning uchun
darslardan ham qolib ketdi. Hayrullo maktabdan kelgach, Akmalga o‘zi olgan
saboqlarini o‘rgata boshladi. Akmal qoldirilgan darslarni o‘zlashtirib oldi. U
chin do‘stiga yordami uchun minnatdorchilik bildirdi. Sinfdoshlari ularga
havas qilishdi.
2. Tasvir elementlari bo‘lgan bayon
Tasvir elementlari bilan bayon yozishga tayyorgarlik ishlari 1-2
sinflardan boshlanadi. Buning uchun izohli o‘qish darslarida tabiat, voqea
sodir bo‘lgan joy, kishilarning tashqi ko‘rinishi tasvirlangan matnlarni
o‘quvchilarga so‘zlatish orqali har bir matnning tasviriy tomonlariga e’tibor
beriladi, undagi o‘zlashtirishlarni aniqlash yuzasidan topshiriq berish orqali
tasviriy bayonlar ustida ishlashga o‘rgatiladi. Tasviriy elementlar bilan bayon
yozish 3-sinfda boshlanadi, masalan, ”Do‘l” matnida havoning o‘zgarishi
natijasida daraxtlarning shamoldan go‘yo ingragandek ovoz chiqarishi,
momaqaldoroqning gumburlashi, do‘lning ko‘rinishini tasvirlaydi. Tasviriy
elementlar bilan bayon yozishda o‘xshatish va sifatlashlardan ko‘proq
foydalaniladi. Bu bayon 3-4-sinflarda o‘tiladi. Mazmuni murakkab 3-4 hatto
undan ortiq satr boshidan iborat matnlar tanlanadi. Voqealarga bog‘liq bo‘lgan
qahramonlar tasvirlari, tabiat tasvirlari aks etadi.
3. Grammatik topshiriqli bayon
Bayonning bu turi 3-4-sinflarda o‘tkaziladi. Bunday bayon yozdirishdan
ilgari izohli o‘qish darslarida o‘quvchilarning o‘qilgan hikoyalaridagi shaxsni
o‘zgartirib qayta hikoyalash yuzasidan mashqlar o‘tkazilgan bo‘lishi kerak.
O‘quvchilar shaxsni o‘zgartirib hikoyalash haqidagi ko‘nikma hosil qilganlaridan
12

so‘ng, shunday turdagi bayonni o‘tkazish maqsadga muvofidir. Bayonning bu turi
o‘quvchidan hikoyadagi gaplarni qayta qurishni talab qiladi, chunki hikoya
1-shaxs tilidan berilgan bo‘lsa, uni 2-shaxs nomidan, 3-shaxs nomidan berilgan
bo‘lsa, 1-shaxs nomidan bayon qilish va bunda ega va kesimlarni shaxs-sonda
moslashtirish lozim. Bu bayon 3-4- sinflarda o‘rgatiladi. Buni yozish uchun izohli
diktantlar olingan bo‘lishi, o‘quvchilar shaxsni o‘zgartirib hikoya qilish
ko‘nikmasini hosil qilgan bo‘lishi kerak.
4. Matn mazmunini qisqartirib bayon qilish
Bayonning bu turi 3-4-sinflarda qo‘llanilib, o‘quvchilardan ko‘proq
mustaqillikni talab qiladi. Bunda o‘quvchilar matn mazmunini yo‘qotmay,undagi
har bo‘limdan asosiy mazmunini ajratib olish qobilyatiga ega bo‘lishlari
kerak. Bunda matnning eng muhim masalalari ikkinchi darajali matnlardan
ajratib olinadi va asarning o‘ziga xos xususiyati saqlangan holda asar syujeti
qisqartirilib, umumlashtirilgan holda yoziladi. Shu jihatdan bunday bayon
turi tafakkur va nutq o‘stirishga ko‘proq ta’sir qiladi, mustaqil, ijodiy va aktiv
fikr yuritishga undaydi. Bu bayon o‘z navbatida 3 turga bo‘linadi:
1) O‘qilgan matn qismini yoki bir voqeani unga chizilgan rasm asosida
hikoya qilish.
2) O‘qituvchining topshirig‘i yoki berigan savollar asosida alohida lavhani hikoya
qilish.
3) Berilgan mavzu bo‘yicha matnning turli qismlaridan olingan parchalarni hikoya
qilish.
5. Boshlab berish yo‘li bilan bayon qilish
13

Bayonning bunday turi o‘quvchilar diqqatini ma’lum bir voqeaga tez
qaratishga va ularning ijodiy qobilyatini o‘stirishga yordam beradi. Bu
bayonni o‘tkazishda o‘qituvchi biror voqeaning borishini 2-3 jumla bilan
boshlab beradi, o‘quvchilar esa o‘qituvchi boshlab bergan voqea mazmunini
ijodiy tasavvurlar asosida avval og‘zaki, so‘ngra yozma ravishda davom ettiradilar
va uni biror voqea haqidagi hikoya shakliga qadar rivojlantirib boradilar.
Bayonning bu turi 2-sinfda o‘quv yilining 2-yarmidan boshlab foydalaniladi,
o‘quvchilar bayonning bu turini sevib bajaradilar.
O‘quvchilarni boshlab berish yo‘li bilan bayon yozishga o‘rgatishda voqea
va uning qay tarzda davom ettirishga xos rasm tanlab, boshlab berilsa ham
maqsadga muvofiq bo‘ladi. Masalan: Darsga qo‘ng‘iroq chalindi. Sinf suv
quygandek jimjit. Birdan Sobirning telefoni jiringladi. O‘quvchilar matnni ijodiy
davom ettirdilar.
Bayon tahlili uchun o‘qituvchiga eslatma:
1. O‘quvchilarni bayon ishi haqida umumiy suhbat.
2. Eng yaxshi bayon namunalarini ko‘rsatish.
3. Imlo qoidalarga mosligini tekshirish.
4. Matnga mos bo‘lmagan ortiqcha so‘zlarni o‘qib eshittirish.
5. Qaysi asosiy fikr tushib qolganini o‘quvchiga aytish.
Shu o‘rinda Nazorat bayonini ham qo‘shimcha qilishimiz mumkin.
Bu bayonni o‘tkazish tartibi quyidagicha :
1. Matnni aniq , ifodali, ta’sirli qilib o‘qib berish va savollar yordamida qismlarga
bo‘lib yoki to‘liq holda so‘zlatish.
14

2. Bayon rejasi ustida ishlash , matn mazmunini reja asosida qayta hikoya qilish .
3. Lug‘aviy - orfografik ishlar ; matnda uchraydigan qiyin so‘zlarning ma’nosi va
imlosini tushuntirish, tasvirli iboralardan foydalanish yo‘llarini o‘rgatish, imlosi
o‘rganilmagan so‘zlarni xattaxtaga yozish .
4. Matnni qayta o‘qib berish va 2-3 o‘quvchiga reja asosida qayta hikoya qildirish.
5. Matnni yozma ifodalashga ruxsat etish.
Bayon yozishni o‘rgatishda o‘qituvchiga qo‘yiladigan talablar:
1. O‘quvchilarga lug‘at daftari yurgizish.
2. Bayon yozishdan 10 kun oldindan bayonda uchraydigan so‘zlarni darslarda
qo‘llash
3. Matnni o‘quvchi yoshiga , sinf o‘quvchilarining holatiga moslab tanlash.
4. Talffuzi va imlosi qiyin so‘zlarni darslarda tahlil qildirish .
5. Og‘zaki qayta hikoya qilishda o‘quvchi talaffuziga e’tibor berish
6. Matndagi har bir so‘z ma’nosini bildirish .
7. Matndagi so‘zlarning ma’nodoshlarini , qarama- qarshi ma’nolisini , hayotda
qo‘llaydigan turlarini o‘rgatish .
8. Bayonni baholashda xatolar ustida ishlash uchun 10-15 daqiqa ajratish va
umumiy baho berish.
9. Eng yaxshi yozilgan 2-3 ta bayonni o‘qib berib, boshqa ishlardagi tipik
kamchiliklarni (rejadan chiqib ketish, so‘zlar o‘rnini almashtirish , gapni noto‘g‘ri
tuzish , so‘zni, bo‘g‘inni, harfni tushirib qoldirish) ko‘rsatish lozim.
10. Kimning ishi ko‘rilgan bo‘lsa o‘sha o‘quvchilarga so‘zlatish, bo‘shroq
o‘quvchilarni yaxshi so‘zlar bilan rag‘batlantirish kerak.
Bayon o‘tkazishda o‘quvchilar matn mazmunini qanday tushunganliklari,
o‘z fikr va tushunchalarini ijodiy va mustaqil ifodalaganlari, yozma nutq malakasi
va savodxonligi sinab ko‘riladi.
15

Bayon uchun matn tanlashda esa o‘qituvchi quyidagilarga amal qilishi
lo‘zim:
1. Bayon turi o‘quvchilarning kuchiga qarab belgilanadi.
2. Matnlar mazmuni o‘quvchilar uchun mos bo‘lishi shart.
3. Bayon ustida ishlash o‘quvchilarning bog‘lanishli nutqini o‘stirishga qaratilgan
mashg‘ulotlarning boshqa turlari bilan chambarchas bog‘langan bo‘lishi zarur.
16

II BOB. 2-SINFLARDA BAYON YOZISHNI O‘RGATISHNING
METODIKASI
2. 1. 2-sinf darslarida bayon yozish darslarini tashkil etish.
Ijodiy tafakkur sohibini, ya’ni o‘sayotgan, rivojlanayotgan va tarqqiyot sari
yuz tutayotgan mamlakatimiz uchun zarur bo‘lgan ijodiy va mustaqil fikrlay
oladigan shaxsni tarbiyalab voyaga yetkazish biz muallimlar oldida turga eng
muhim va dolzarb vazifa hisoblanadi. Abu Nasr Farobiyning “Ta’lim tarbiya
berish usullari” asarida “Bilim, ma’rifat yaxshi axloq bilan bilimdon, ma’rifatli,
yetuk, mukammal inson yetishadi. Buning uchun ta’lim jarayonini
o‘qituvchitomonidan to‘g‘ri tashkil etilishi, boshqarilishi va ma’lum maqsadlarga
yo‘naltirilishi lozim”,- degan fikri boshlang‘ich sinflarga ona tili o‘rgatishda ham
asosiy bosh mezon vazifasini o‘taydi. Boshlang‘ich sinf ona tili darslarida
o‘quvchilarni bayon yozishga o‘rgatish o‘qituvchidan yuqori pedagogik mahorat
talab etadigan muhim va asosiy ish turlaridan biridir. Bayon bolalarda adabiy
nutqning to‘g‘ri shakllanishiga yordan beradi, nutq madaniyatini yaxshilaydi,
badiiy estetik jihatlarini tarbiyalaydi, tilga sezgirlikni oshiradi. Bayon o‘qib
berilgan namunaviy matn mazmunini ma’lum tayyorgarlikdan so‘ng qayta
hikoyalashdir. Har qanday qayta hikoya qilingan matn yuzasidan bayon yozish
mumkin, ammo bayon yozish qayta hikoya qilishga nisbatan murakkabroq
faoliyatdir. Bundan tashqari boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining yozish sur’ati
sekin shunga ko‘ra bayon uchun kichik hajmdagi, kompozitsiyasi sodda, til
tomonidan ham mos matn tanlanadi. Bolalarda o‘z fikrini mustaqil yozishga,
17

o‘qilgan matnni qayta hikoya qilishga o‘rgatishni iloji boricha erta boshlash
ma’qul. Buning uchun o‘quvchilar og‘zaki hikoya qilayotganda qo‘llangan alohida
so‘zni yozishdan gapni yozishga, so‘ng matnning qismlarini yozishga va ikkinchi
sinfdan boshlab maxsus tanlangan matn asosida bayon yozishga o‘rgatiladi. Bayon
uchun tanlangan matnni o‘quvchilar bir ikki marta o‘qiydilar; bolalarning matn
mazmunini to‘g‘ri tushunganliklarini aniqlash, o‘qilgan matnni uning g‘oyaviy
mazmunini qismlari orasidagi bog‘lanishni to‘liq bilib olishga qaratilgan suhbat
o‘tkaziladi, matn rejasi tuziladi lug‘at ishi o‘tkaziladi, muhimroq sintaktik
tuzilmalarga va tilning tasviriy vositalariga diqqat jalb qilinadi. Ayrim gaplar,
hatto matn qismlari tuzdiriladi, o‘quvchilar bayon matnini mustaqil yozadilar,
o‘qituvchi esa ular ishini kuzatadi, O‘qituvchi sinfdagi boshqa o‘quvchilarga
halaqit bermay ayrim bolalarga individual yordam beradi: bolalar yozgan
bayonlarini o‘zlari tekshiradilar. O‘quvchilar yozgan bayon muhokama
qilinayotganda, ular yozgan matnni bayon matniga qiyoslash maqsadga muofiq
bo‘lib, bu ish mazmunda va bolalar bayoni tilida yo‘l qo‘yilga xato va
kamchiliklarni aniqlashga yordam beradi.
Bayon o‘tkazishda o‘quvchilar matn mazmunini qanday tushunganliklari,
o‘z fikr va tushunchalarini ijodiy va mustaqil ifodalaganlari, yozma nutq malakasi
va savodxonligi sinab ko‘riladi. Bayon uchun matn tanlashda esa o‘qituvchi
quyidagilarga amal qilishi lozim:
1. Bayon turi o‘quvchilarning kuchiga qarab belgilanadi.
2. Matnlar mazmuni o‘quvchilar uchun mos bo‘lishi shart.
3. Bayon ustida ishlash o‘quvchilarning bog‘lanishli nutqini o‘stirishga
qaratilgan mashg‘ulotlarning boshqa turlari bilan chambarchas bog‘langan bo‘lishi
zarur.
18

Boshlang‘ich sinf ona tili dasturiga ko‘ra 3-sinfda 40-60 so‘zdan iborat
matnning mazmunini jamoa bo‘lib tuzilgan 3-5 ta reja asosida bayon yozish ko‘zda
tutiladi.
O‘quv yilining 1- yarmidan yoziladigan bayonlar rejasi asosan o‘qituvchi
yordamida tuziladi, 2- yarim yildan mustaqil reja tuzish talab etiladi. Bunda dars
quyidagi tartibda tashkil etiladi:
1. O‘qituvchi bayon matnini o‘qib beradi, mazmun yuzasidan savol-javob
o‘tkazadi.
2. O‘quvchilar reja tuzishga kirishadilar, qiynalsalar, hikoya 2 marta o‘qib
beriladi.
3. O‘quvchilarning tuzgan rejasini taqqoslash: 1-o‘quvchi o‘qiydi, qolganlar o‘z
rejalarini taqqoslaydilar. O‘quvchilar tuzgan rejalari asosida bayon yozadilar.
Reja har qanday o‘gzaki yoki yozma hikoya qilishning zaruriy pog‘onasi, uning
“loyihasidir”. Reja tuzishga o‘rgatishda oldin nima haqida to‘xtalish, keyin uni
qanday davom ettirish, undan so‘ng nima haqida aytish, nihoyat hikoyani qanday
tugatish kerakligini o‘quvchilarga tushuntirish foydali usul hisoblanadi. Reja avval
so‘roq gap tarzida, keyin darak gap, oxiri nominativ gap tarzida tuziladi. Bolalar
avval o‘qigan hikoyalariga reja tuzadilar va uni reja asosida qayta hikoya qiladilar,
keyin bayon rejasini tuzib shu asosda bayon yozadilar. O‘quvchilar yozgan
bayondagi so‘zlar soni dasturda talab qilinganidan oshmasligi kerak. Dastlab
bayonlarga tayyorgarlik ko‘rishda o‘quvchilarni matnni qismlarga bo‘lib
gapirtirishga ko‘proq e’tibor berish kerak va reja savollariga sodda gaplar bilan
to‘g‘ri javob olishga erishish kerak. Shu bilan birga bayonlarga puxta imloviy
tayyorgarlik ko‘riladi. Bayon darsigacha va shu darsda o‘tkazilgan imloviy
tayyorgarlik o‘quvchilarni bayon yozishlariga zamin hozirlaydi. O‘quvchilar butun
19

fikrlarini ishning mazmuniga qaratadilar, har bir so‘z va gapni xotirjam o‘ylab
yozadilar. Masalan, 3-sinf darsligida berilagan “Aqlli bog‘bon” ertagi asosida
bayon yozishni ko‘rib chiqamiz. “Aqlli bog‘bon” ertagi o‘qituvchi tomonidan
o‘quvchilarga ifodali o‘qib beriladi. Ertak matni yuzasidan suhbat o‘tkaziladi.
suhbatdan o‘quvchilar oltin yerda emas, balki mehnatda ekanligini tushunib
yetadilar. O‘quvchilar berilgan reja asosida ertakni qayta hikoya qiladilar. Lug‘at
ustida ishlash:
1. Ertak matnidan o‘quvchilar uchun notanish bo‘lgan so‘zlar aniqlanadi. Olamdan
ko‘z yumdi iborasining ma’nodoshlarini topish topshirig‘i beriladi. Imlo: matnda
uchraydigan (bog‘bonnig, o‘g‘illarini, chunonam, topilmapdi, mehnatda) so‘zlar
imlosi ustida ishlanadi.
2. O‘quvchilarga berilgan rejadan foydalanib, ertakni qismlarga bo‘lish va har
qaysi qismni yangi qatordan boshlab yozish topshirig‘ beriladi. Uchinchi sinf
o‘quvchilarining bayonlarini tekshirganda ,o‘qituvchi barcha imlo xatolarini
tuzatishi shart emas , balki diktant va boshqa tekshiruv ishlardagi xatolarni
ko‘rsatishda qo‘llangan usullardan foydalanishi ham mumkin. Bayonlar
muhokamasiga maxsus darslar ajratilmay, navbatdagi ona tili darsida bayon
matninig mazmunini yoritishda va gaplarni tuzishda yo‘l qo‘yilgan xatolarni
tuzatish ishiga 12-15 daqiqa vaqt ajratish kifoya qiladi. O‘quvchilarning xatolariga
barham berish ishini shunday rejalashtirish kerakki, bu ona tili darsida navbatdagi
grammatik – imloviy mashqlar bilan qo‘shilib ketsin. Xulosa qilib aytish
mumkinki, ona tili darslarida o‘quvchilarni bayon yozishga to‘g‘ri yo‘naltirish
o‘quvchining ijodiy tafakkurini o‘stirish bilan bir qatorda ularni so‘z boyligini
oshirishga va o‘z fikr tushunchalarini izchil va erkin bayon eta olishga o‘rgatishi
bilan o‘ta munimdir.
20

Matnli mashqlar, metodik traditsiyaga ko ra, tasvirlash, hikoya qilish vaʻ
muhokamaga bo linadi. Boshlang ich sinflarda bular, asosan, tasvir yoki
ʻ ʻ
muhokama elementlari bo lgan hikoya tarzida uchraydi. Har uchala janr uchun
ʻ
foydalanilgan material xarakterida ham, qurilishida ham, til vositalarini tanlash
ham o z xususiyatlari mavjud. Insho yoki bayonga tayyorlanayotganda o qituvchi
ʻ ʻ
(yoki o quvchi) matnning janr xususiyatlarini hisobga oladi. Hikoya boshlang ich
ʻ ʻ
sinf o quvchilari uchun mos janr hisoblanadi. Tasvirda syujet, qatnashuvi shaxslar
ʻ
bo lmaydi; unda tabiat, ayrim predmet va hodisalar tasvirlanadi. Muhokama
ʻ
bog lanishli matnning anchagina qiyin shakli hisoblanadi, shuning uchun
ʻ
boshlang ich sinflar dasturida muhokama tarzida insho yozdirish tavsiya etilmaydi;
ʻ
o quvchilar inshoda muhokama elementlaridangina foydalanadilar. Masalan,
ʻ
“Qushlar uyasini nima uchun buzish mumkin emas” mavzularida og zaki hikoya
ʻ
tuzdirilsa yoki insho yozdirilsa, muhokama elementi, albatta, bo ladi. O qituvchi
ʻ ʻ
bog lanishli nutqni rejalashtirganda, turli janrda mashq qilinishi ko zda tutadi va
ʻ ʻ
o quvchilarga hikoya, tasvir va muhokama elementlarini o rgata boradi.
ʻ ʻ
Bayon o qib berilgan namunaviy matn mazmunini ma’lum tayyorgarlikdan
ʻ
so ng yozma qayta hikoyalashdir. O qish savodxonligi darslarida matn ustida
ʻ ʻ
ishlash, o qilgan matn yuzasidan savollarga javob berish, reja tuzish va reja asosida
ʻ
og zaki qayta hikoyalash bolalarni bayon yozishga tayyorlaydi. Qayta
ʻ
hikoyalashning turi xilma-xildir. Har qanday qayta hikoya qilingan matn yuzasidan
bayon yozish mumkin, ammo bayon yozish og zaki qayta hikoyalashga nisbatan
ʻ
qiyin, murakkab faoliyatdir. Bundan tashqari, boshlang ich sinf o quvchilarining
ʻ ʻ
yozish sur’ati sekin, shunga ko ra bayon uchun kichik hajmdagi kompozistiyasi
ʻ
namunaviy matnni qayta hikoyalash va bayon yozishga qo yiladigan talablar bayon
ʻ
sodda, til tomondan ham mos matn tanlanadi. Bayon matni asta-sekin
murakkablashtira boriladi: avval hikoya tarzidagi bir epizodni ifodalovchi matn
21

tanlansa, unga epizodlar, tasvir elementlari kiritila boradi, qatnashuvchilar soni
orttiriladi, muhokama elementlari ham qo shiladi; keyinroq shaxsini o zgartiribʻ ʻ
bayon yozishga o tiladi. Shunday qilib, bayon asta-sekin ijodiy tus ola boradi.
ʻ
Mashq sifatida bayonning ahamiyati katta: bayon bolalarda adabiy nutqni
to g ri shakllantirishga yordam beradi, nutq madaniyatini yaxshilaydi, badiiy
ʻ ʻ
uslubni singdiradi, tilga sezgirlikni oshiradi. Qayta hikoyalash va bayonda
bolaning tabiiy nutqi eshitilishi, ya’ni berilgan namunani ko r-ko rona
ʻ ʻ
yodlamasligi, namuna leksikasidan, sintaktik qurilishidan foydalana olishi zarur.
Til vositalari matnni o qish, suhbat, matn tahlili davomida o zlashtiriladi; matndagi
ʻ ʻ
so zlar bolalarning “o ziniki” bo lib qoladi, qayta hikoyalashda namunadagi u yoki
ʻ ʻ ʻ
bu gapni bola esga tushirishga harakat qiladi, o zlashtirgan mazmunni to liqroq,
ʻ ʻ
aniqroq berish uchun gaplar tuzadi. Bu bilan o quvchining mustaqillik darajasi va
ʻ
bilish faolligi o sadi, ijodiy elementlar qo shila boradi. Qayta hikoyalashda
ʻ ʻ
namunadagi izchillik, bog liqlik saqlanishi, asosiy faktlar berilishi, ayniqsa, ilmiy
ʻ
matnni qayta hikoyalashda barcha muhim o rinlar to liq bayon qilinishi zarur.
ʻ ʻ
Vaqti-vaqti bilan ilgari eshitilgan, o qituvchi o qib bergan yoki radio, televizordan
ʻ ʻ
yozib olingan matnni qayta hikoyalatish, o quvchi bir marta ovo‘z bilan yoki ichda
ʻ
o qigandan so ng qayta hikoyalatishdan foydalanishni tajribada qo llab turish ham
ʻ ʻ ʻ
mumkin.
Ko pincha qayta hikoyalashga maxsus tayyorgarlik ko riladi, bunda
ʻ ʻ
quyidagilarga rioya qilinadi:
1. Qayta hikoyalash va uning turi haqida o quvchilar ogohlantiriladi: to liq,
ʻ ʻ
detallari bilan, tilning tasviriy vositalaridan foydalanib matnga yaqin qayta
hikoyalash; tanlab (masalan, bir qatnashuvchi shaxsga tegishli o rinlarinigina)
ʻ
qayta hikoyalash, qisqartib qayta hikoyalash.
22

2. Suhbat, matn mazmunini tahlil qilish, matn tili ustidagi xilmaxil ishlar, qayta
hikoyalashda zarur bo lgan so z, nutq oborotlari va gaplarni ajratish – aniqlash. ʻ ʻ
3. Qayta hikoyalashda ifodalilikni berish uchun ifodali o qishni puxtalash. 67
ʻ
4. Hikoyani mantiqiy va kompozitsion qismlarga bo lish, har bir qismga sarlavha
ʻ
topish, matnni qayta hikoyalashga mo ljallangan rejani tuzish.
ʻ
5. Matn qismlarini qayta hikoyalash, uning kamchiliklarini tahlil qilish.
6. O´quvchilarning hayotiga bog lash (o rni bilan), ya’ni o qilgan matn
ʻ ʻ ʻ
mazmuniga bog liq holda o quvchilarning shaxsiy tajribasida uchraydigan va
ʻ ʻ
uchragan tanish holatga e’tibor berish.
Boshqacha qilib aytganda, har bir darsda ma’lum ta’lim maqsadida qayta
hikoyalashga muntazam o rgatib borish zarur. Tekshiruv bayoni asosan
ʻ
o quvchilarni bilimini aniqlash maqsadida o tkaziladi. O quvchi bilimidagi sayoz
ʻ ʻ ʻ
o rinlarni belgilab olish, xato kamchiliklarni bartaraf etish choralarini
ʻ
rejalashtirish. Tekshiruv bayoni bir o quv yilida 2-3 marta o tkaziladi. Uning turi
ʻ ʻ
to liq ta’limiy bayonniki kabi o tkazilish tartibi ham bayon turidan kelib chiqib,
ʻ ʻ
ta’limiy bayon kabi uyushtiriladi. Farqi shundaki, yozish jarayonida o qituvchi
ʻ
o quvchilarga yordam ko rsatmaydi, bu bayon turi 3-4-sinflarda chorak oxirida
ʻ ʻ
yoki biror katta bo lim o tib bo lingach o tkaziladi. Masalan: ona tilidan so z
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
turkumlaridan ot, sifat, son, olmosh, fe’l o tib bo lingach, ularga doir bilimlarni
ʻ ʻ
aniqlash maqsadida o tkaziladi. O qituvchi qaysi sinfda ishlashidan qat’iy nazar, u
ʻ ʻ
bog lanishli nutqdagi tadrijiylikni aniq tasavvur etishi, uch sinfga oid barcha
ʻ
metodik maqolalar bilan tanishib chiqishi lozim. O qituvchiga avvalo turli xil
ʻ
bayonlar to plamidagi matnlardan tanlab olish, so ngra choraklik taqvim reja
ʻ ʻ
tuzish maslahat beriladi.
23

Matn tanlashda o qituvchi quyidagi talablarga amal qiladi:ʻ
1. Bayon turi o quvchilarning bilim saviyasiga
ʻ
qarab belgilanadi.
2. Matnlar mazmuni o quvchilar uchun mos bo lishi shart.
ʻ ʻ
3. Bayon ustida ishlash o quvchilarning bog lanishli nutqini o stirishga qaratilgan
ʻ ʻ ʻ
mashg ulotlarning boshqa turlari - insho, qayta hikoyalash, ijodiy topshiriqlar bilan
ʻ
chambarchas bo glangan bo lishi zarur. Shunda bayon yozishga qaratilgan
ʻ ʻ
mashg ulotning samaradorligi yanada oshadi
ʻ
Qayta hikoya qilish - hikoya qilishning birinchi turi hisoblanadi. Qayta
hikoya qilish tinglangan badiiy asarlarni ma’noli og zaki nutqda takroriy aytishdir.
ʻ
Qayta hikoya qilish o quvchilar badiiy nutqining rivojlanishiga, emotsional va
ʻ
obrazli so zlarni tanlashga o rgatadi, jonli so zni egallashga yordam beradi, asarni
ʻ ʻ ʻ
tinglay bilish, uning mazmunini tushunish ko nikmasini o stiradi, ularni bayon
ʻ ʻ
qilishdagi izchillikni, muallifning ifoda usulini eslab qolishga, asarni tushunib,
jamoa oldida og zaki aytib bera olish malakasini shakllantiradi. Qayta hikoya
ʻ
qilishga o rgatish samarali bo lishi uchun, eng avvalo, qayta hikoya qilish ushun
ʻ ʻ
matnlarni to g ri tanlash lozim.
ʻ ʻ
Har bir asar o quvchilarda jamiyatimiz uchun zarur bo lgan sifatlarni
ʻ ʻ
tarbiyalashi va rivojlantirishi kerak. Qayta hikoya qilish uchun asar tanlanganda
quyidagi talablarga amal qilish kerak: yuqori badiiy qimmatga, g oyaviy-mantiqiy
ʻ
yo nalishga ega bo lishi, jo shqinligi, fikrning yangiligi va bayonning obrazliligi,
ʻ ʻ ʻ
voqealarning ketma-ketligi, mazmunining qiziqarliligi, shu bilan bir qatorda,
badiiy asarning hajmi va uning o quvchi yoshiga mos kelishini ham hisobga olish
ʻ
muhim ahamiyatga ega. Ushbu talablarga xalq ertaklari, hajmi uncha katta
24

bo lmagan hikoyalar misol bo la olishi mumkin. Shuningdek, dasturdaʻ ʻ
o quvchilarning qayta hikoyalariga bir qancha talablar qo yilgan:
ʻ ʻ
l) ma’nosiga tushungan holda, ya’ni matnni to liq tushunib hikoya qilish;
ʻ
2) asarni to liq bayon etish, ya’ni asardagi muhim joylarini tashlab
ʻ
ketmasdan bayon etish;
3) izchillik (ketma-ketlik) bilan hikoya qilish;
4) muallif matnidagi lug atlardan va iboralardan foydalanish, ayrim so zlarni
ʻ ʻ
ularning sinonimlari bilan almashtirish;
5) to g ri ohangdan foydalanish, uzoq pauzalarning bo lmasligi;
ʻ ʻ ʻ
6) og zaki nutq madaniyatiga e’tibor berish: qayta hikoya qilayotganda
ʻ
gavdani to g ri tutish, tinch turish, tinglovchilarga murojaat qilish, nutqning
ʻ ʻ
intonatsion ma’nodorligidan (ifodaliligidan) foydalanish, yetarlicha baland ovozda
tovushlarni aniq talaffuz etish.
Ushbu talablarning barshasi bir-biri bilan uzviy ravishda bog liq bo lib,
ʻ ʻ
bulardan birortasini ham e’tibordan chetda qoldirish mumkin emas. Qayta hikoya
qilish va bayonning bu turi boshqa turlariga nisbatan boshlang ich sinflarda ko p
ʻ ʻ
o tkaziladi, chunki bu o qilgan matnni butun detallari va bog lanishlari bilan
ʻ ʻ ʻ
bolalar yodida mustahkamlash, namunaviy matnning mantiqi va tilini o zlashtirish
ʻ
vositasi bo lib ham xizmat qiladi. Bolalar tez yodlab oladigan kichik matnni,
ʻ
she’riy misralarni buzmaslik uchun she’rni, ayniqsa, butun bir poetik obrazni
tasvirlovchi lirik she’rni hikoya qilish tavsiya etilmaydi.
To liq hikoya qilish uchun dastlab aniq sujetli, hikoya uslubida yozilgan
ʻ
matn tanlanadi, keyin bolalar hikoyaga tasviriy (tabiat tasviri, kishilar va boshqa
25

predmetlarning tashqi ko rinishi tasviri) va muhokama elementlarini kiritishniʻ
o rganadilar. Hikoya qilishga o rgatish vaqtida o quvchilarni “Bu fikr yozuvchi
ʻ ʻ ʻ
matnida qanday ifodalangan?” savoliga javob berishga o rgatish maqsadga
ʻ
muvofiqdir. Bola hikoya qilishga qiziqsa, agar hikoyani o qituvchigina emas,
ʻ
sinfdagi barcha bolalar eshitsa, bunday hikoyalash jonli va qiziqarli bo ladi.
ʻ
Hikoya qilishga o quvchilarning qo shimchasi, ma’lum qismini qayta hikoya
ʻ ʻ
qildirish, hikoyachini rag batlantirish sinfda ijodiy muhitni vujudga keltiradi.
ʻ
Matnga yaqin hikoya qilishda savollar matn mazmunigagina qaratilmasligi,
o quvchilar mustaqillik darajasini pasaytiradigan matn mazmuni yuzasidan
ʻ
beriladigan savollarni asta-sekin kamaytira borish, bolalarni kengroq, umumiyroq
savollarga javob berishga o rgata borish zarur.
ʻ
To liq hikoya qilishda hikoyani qanday boshlashni bilmaslik: boshlanishi
ʻ
berilgan matn mazmunini davom ettira olmaslik, to liq bayon qila olmaslik yoki
ʻ
noto g ri bayon qilish; bayon tilining kambag alligi kabi kamchiliklar uchraydi.
ʻ ʻ ʻ
Hikoya qilishdagi ikkinchi kamchilikni yo qotish, uning oldini olish uchun matn
ʻ
butunicha puxta tahlil qilinadi, ko pincha asosiy mazmunni ifodalaydigan qismi
ʻ
alohida tahlil qilinadi. Bunday kamchilikni yo qotishga matnni qismlarga bo lish,
ʻ ʻ
har bir qismga sarlavha topib, matn rejasini tuzish va reja asosida hikoya qilish
ham yordam beradi. Bunda tanlab hikoya qilish (hikoya qilishning o zaro uzviy
ʻ
bog langan boshqa turlari ham) yordamchi vazifani bajaradi. Tilda kambag allikka
ʻ ʻ
yo l qo ymaslik uchun lug at, tasviriy vositalar va gap ustida izchil ishlab borish
ʻ ʻ ʻ
talab etiladi. To liq yoki matnga yaqin bayon yozish savod o rgatish davridanoq
ʻ ʻ
boshlanadi va barcha sinflarda o tkaziladi.
ʻ
Bolalarni o z fikrini mustaqil yozishga (o qilgan matnni hikoya qilishga)
ʻ ʻ
o rgatishni, iloji boricha, erta boshlash ma’qul. Buning uchun o quvchilar og zaki
ʻ ʻ ʻ
hikoya qilayotganda qo llagan alohida so zni yozishdan gapni yozishga, so ng
ʻ ʻ ʻ
26

matn qismlarini yozishga va 2-sinfdan boshlab maxsus tanlangan kichik matn
asosida bayon yozishga o rgatiladi. Ish quyidagicha uyushtiriladi:ʻ
bayon uchun tanlangan matnni o quvchilar bir-ikki marta o qiydilar
ʻ ʻ
(o qituvchi o qib berishi ham mumkin);
ʻ ʻ
bolalarning matn mazmunini to g ri tushunganliklarini aniqlash, o qilgan
ʻ ʻ ʻ
matnni, uning g oyaviy mazmunini, qismlari orasidagi bog lanishni to liq bilib
ʻ ʻ ʻ
olishga qaratilgan suhbat o tkaziladi;
ʻ
matn rejasi tuziladi (reja suhbat vaqtida tuzilishi ham mumkin);
lug at ishi o tkaziladi (so zning ma’nosi va yozilishi tahlil qilinadi),
ʻ ʻ ʻ
muhimroq sintaktik tuzilmalarga va tilning tasviriy vositalariga diqqat jalb qilinadi.
ayrim gaplar, hatto matn qismlari tuzdiriladi;
o quvchilar bayon matnini mustaqil yozadilar, o qituvchi esa ular ishini
ʻ ʻ
kuzatadi, sinfdagi boshqa o quvchilarga xalaqit bermay ayrim bolalarga individual
ʻ
yordam beradi;
bolalar yozgan bayonlarini o zlari tekshiradilar, takomillashtiradilar va
ʻ
daftarni tekshirish uchun o qituvchiga topshiradilar. O quvchilar yozgan bayon
ʻ ʻ
muhokama qilinayotganda, ular yozgan matnni bayon matniga qiyoslash maqsadga
muvofiq bo lib, mazmunda va bolalar bayoni tilida yo l qo yilgan kamchiliklarni
ʻ ʻ ʻ
aniqlashga yordam beradi.
Tanlab hikoya qilish matndan tor mavzuga, kichik so roqqa oid qismini
ʻ
tanlab qayta hikoyalashdir. Masalan, o qilgan matndan faqat personajning tashqi
ʻ
ko rinishi tasvirlangan qismnigina qayta hikoya qilish, faqat ikki personajning
ʻ
27

uchrashish manzarasini qayta hikoyalash, faqat tabiat tasvirini hikoya qilish kabi.
Tanlab qayta hikoyalashning turlari:
1. O qilgan matn qismini yoki bir voqeani unga chizilgan rasm asosida hikoyaʻ
qilish.
2. O qituvchi topshirig i yoki so rog asosida alohida epizodni hikoya qilish.
ʻ ʻ ʻ ʻ
3. Tanlab hikoya qilishning murakkabroq turi berilgan mavzu bo yicha matnning
ʻ
turli qismlaridan olingan parchalarni hikoya qilish hisoblanadi. Tanlab hikoya
qilish uchun o quvchi matnni boshidan oxirigacha qayta o qib chiqishga yoki
ʻ ʻ
yodga tushirishga, kerakli materialni yig ishga to g ri keladi. Buning uchun
ʻ ʻ ʻ
o quvchilarga matnni ichda o qish topshiriladi yoki ovo‘z bilan tanlab o qish
ʻ ʻ ʻ
topshirig i beriladi. Bunday tanlab hikoya qilish ba’zan yozma bayon sifatida
ʻ
o tkaziladi.
ʻ
2. 2. Boshlang‘ich sinflarda bayon yozishga o‘rgatish orqali kreativlikni
shakllantirish.
Bu usulda o‘quvchilarni o‘zlarining o‘zlashtirgan xususiyatlari, tajribalari va
hissiyotlari asosida yozishga o‘rgatish va ularni ijodiy fikrlarini ifodalashga
ergashtirish mumkin. O‘quvchilar o‘zlarini yozuvchilar bilan o‘xshash deb
ko‘rsatish, ularning o‘z fikrlarini o‘zgartirish va ijodiy javoblarini chiqarishga
yo‘naltirish kritik muhokama, tadbir va talabalarga yo‘l ko‘rsatishda asosiy
ko‘rsatkich bo‘ladi. O‘quvchilarning kreativ ijodkorligini oshirish uchun maqbul
muhokama va stimulyatsiyalashdan foydalanish ham muhimdir. O‘quvchi o‘z
ishlari, bayon yozuvlar va loyihalar uchun maqbul baholash tizimi va o‘quvchi o‘z
28

fikrini ifodalagan paytlarda qiziqish yaratish, ularning o‘zlarini rag‘batlantirish va
ijodiylikni oshirish imkonini beradi.
O‘quvchilarga ko‘rsatmalarga asoslangan bayon yozuvlarni yaratish uchun
qo‘llaniladigan metodika, ularni ijodiy fikrlarini ifodalash va yaxshi ta’minlashga
imkon beradi. Ushbu usulda, o‘quvchilar biror mavzuga oid rasmlar, grafiklar,
diagrammalar, rejalar yoki tasvirlar yaratishadi. Kreativ uslublar va tushunchalar
o‘rgatish: O‘quvchilarga kreativ ijodkorlikni
shakllantirish uchun foydalanish mumkin bo‘lgan bir nechta uslublar va
tushunchalar mavjud. Misol uchun, "braimstorming" (jamoatchilik yozuvchisi),
"mind mapping" (o‘ylash chizmasi), "free writing" (erishilgan yozuvchi) va
boshqalar. Bu uslublar o‘quvchilarga o‘z fikrlarini chiqarish, ularni biror mavzuga
oid qo‘llanmalarni tahlil qilish, o‘zlashtirish va qo‘llanishlarini rivojlantirishga
yordam beradi.
Real hayot muhitidan mazmunlarni o‘rgatish: Kreativ ijodkorligini
shakllantirish uchun o‘quvchilarga real hayot muhitidan mazmunlarni o‘rgatish
ham muhimdir. Bu ularga maqolalar, yangiliklar, darsliklar, haftalik dasturlar,
ommaviy kutubxonalardan olinadigan materiallar va boshqalar orqali real
dunyodagi muhim tushunchalar va mazmunlar bilan tanishish imkonini beradi.
Ular o‘z fikrlarini shakllantirishda bu mazmunlardan foydalanishi, ularni tarjima
qilishi va ulardan tashqari qo‘shimcha materiallar yaratishi mumkin.
Kooperativ o‘quv uslublar: Kreativ ijodkorligini shakllantirish uchun
o‘quvchilarni kooperativ uslublar orqali ham o‘rgatish muhimdir. Guruh ishlari,
jismoniy vositalar bilan faollik, maqolalar va darsliklar orqali qatnashish va ijodiy
loyihalar yaratish o‘quvchilarning o‘zaro hamkorlik qilishini, ularning o‘z
29

fikrlarini o‘zlashtirish va ularning o‘zlashtirilgan yozuvchilar sifatida his qilishini
rag‘batlantirishga yordam beradi.
Qo‘llanmalar va ta’lim materiallari: Kreativ ijodkorligini shakllantirish
uchun o‘quvchilarni bayon yozishda qo‘llanadigan ta’lim materiallari va
qo‘llanmalar muhimdir. Bu ta’lim materiallari o‘quvchilarning o‘zlashtirilgan
yozuvchilar sifatida rivojlanishini ta’minlaydi. Bu materiallar yozish ustida
o‘tirish uchun tushunchalar, misollar, dasturlar, savollar va maslahatlarni o‘z
ichiga olgan kitoblar, qo‘llanmalar, darsliklar, o‘quv dasturlari, video darslar va
boshqalar bo‘lishi mumkin. Bu materiallar o‘quvchilarni har tomonlama qo‘llab-
quvvatlayadi, ularga erkinlik bilan fikrini ifodalash, yozishni rivojlantirish va
kreativ ijodiy javoblarini chiqarish imkonini beradi.
Kreativ ijodkorligini shakllantirish uchun o‘quvchilarni bayon yozishga
o‘rgatishning ahamniyati va samaradorligini ta’minlash uchun har bir metodika
ustida tajribalar olib borish, o‘quvchilarning barcha turdagi tajribalarini hisobga
olish, ularning fikrlarini rag‘batlantirish va ularga muhimlik berish talab qilinadi.
Shuningdek, o‘quvchilarga o‘z fikrlarini ifodalash, tahlil qilish, maslahat so‘ralish
va yozuvchi sifatida o‘zlarini his qilish uchun muhim bilim va ko‘nikmalar
ta’minlanishi ham muhimdir.
Fikrlaringizni singdirish va ijodiy jarayonlarni rag‘batlantirishning asosiy
ko‘nikmalari quyidagilardan iborat bo‘lishi mumkin:
1. O‘rganish: Ijodkorlikni, kreativlikni oshirish uchun doimiy o‘rganish va
o‘z bilim va tajribangizni yanada rivojlantirish kerak. Yangiliklarni kuzatish,
maqolalar o‘qish, kitoblar o‘rganish, darsliklar va onlayn resurslardan foydalanish
yordamida o‘zingizni yanada boyitishingiz mumkin.
30

2. Tarixiy bilimlar: Tarixiy bilimlar o‘rganish kreativ ijodkorlikni
rivojlantirish uchun muhim hisoblanadi. Chet el adabiyotlarini, san’at asarlarini,
arxitekturani, musiqa va boshqa asarlar va ijodiy qobiliyatlar tarixini
o‘rganishingiz sizga yangi g‘oya va fikrlarni o‘rgatishga imkon beradi.
3. San’at shakllari: San’at shakllarini o‘rganish va san’at asarlarini tahlil qilish
sizning kreativligingizni oshirishga yordam beradi. Ranglar, ko‘rinishlar, texnika
va san’atning boshqa ko‘rsatkichlarini o‘rganishingiz, o‘z ijodiy fikrlaringizni
rivojlantirish va ijodkorlik jarayonlaringizda kreativlikni kuchaytirishga yordam
beradi.
4. Tarixiy va joriy tadbirlar: Tarixiy va joriy tadbirlar, festival va
konferensiyalarda qatnashish, ijodiy jamoalar bilan hamkorlik qilish, ijodkorlikni,
kreativlikni oshirishga o‘z hissangizni qo‘shishga imkon beradi. Bu tadbirlarda
o‘zingizning fikrlaringizni boshqalar bilan baham ko‘rish, yangi muhit va
ko‘rsatkichlar bilan tanishish va ijodiy qobiliyatlaringizni namoyish etish
imkoniyatiga ega bo‘lasiz.
5. Texnologiya va kommunikatsiya: Kreativ ijodkorlikni oshirish uchun yangi
texnologiyalardan va kommunikatsiya vositalaridan foydalanish juda muhimdir.
Yangi yaratuvchanlik texnologiyalarini o‘rganish, 3D-chop etish, san’atni virtual
platformalarda ko‘rish va ijodkorlikni taqdim etish uchun internet, mobil ilovalar
va boshqa vositalardan foydalanish kreativligingizni rag‘batlantirishga imkon
beradi.
6. O‘z-o‘zini baholash va yomonlashish(regress): Ijodkorlikning kreativligini
oshirish uchun o‘z-o‘zingizni baholashingiz va o‘z muvaffaqiyatingizni oshirish
uchun istiqbolingizni belgilashingiz kerak. Yomonlashish va muammolar bilan
31

duch kelganingizda, ularni muhokama qilishingiz va ularga ijodkorlik qilish uchun
yangi yondashuvlarni qo‘llashingiz mumkin.
7. O‘yinqaroqlik va qiziqish: O‘yinqaroqlik va qiziqishni kretivlikning asosiy
qismi sifatida qabul qiling. Yangi narsalar bilan tanishish, tasviriy o‘yinlar
o‘ynash, san’at shakllarini ko‘rish, xobbi va qiziqishlar orqali energiyangizni
oshirishingiz kreativ ijodkorlikni oshirishga yordam beradi.
8. Tashvishlardan uzoqda turing: O‘z fikrlaringizni ijodkorlik qilishda chetga
olishdan o‘zingizni o‘zingiz himoya qiling. Ijtimoiy, siyosiy yoki boshqa
muammolar tashvishlarga olib keladi, o‘z fikrlaringizni ko‘paytirish uchun o‘z
energiyangizni shu muammolarni hal qilishga yo‘naltirishingiz kerak. Ular bilan
bog‘liq bo‘lsa ham, kreativ fikrlar va yechimlarga hamrohlik qiladigan
o‘zgarishlarni qidiring.
9. Tayyor bo‘ling va ishlab chiqing: O‘zingizni ijodkorlikni qo‘llab-quvvatlash
uchun tayyorlashingiz muhimdir. Fikrlaringizni tushunish, ularni amalga oshirish
va o‘zining o‘zgargan natijalari bilan ishlashning bir qator usullarini o‘rganishingiz
kerak. Amaliyot va jarayonning qisqacha, markaziy bosqichlarida bajarish uchun
tayyor bo‘ling va o‘z fikrlaringizni ijodiy natijalar orqali taqdim eting.
10. Risk(tavakkallik)ni qabul qiling: Kreativ ijodkorlik o‘zida risklarni o‘z ichiga
oladi. Yangi g‘oyalar va to‘g‘ri keladigan javoblar topishning o‘zida muammolarni
yechish uchun yangiliklarga va mustahkamlashishga tayyor bo‘lishingiz kerak.
Risklarni qabul qilib, tashqi reaksiyalardan o‘zingizni himoya qiling va
o‘zingizni o‘z fikrlaringizga yoki hayajonlaringizga qarshi chiqing. Kreativ
ijodkorligini shakllantirish uchun o‘quvchilarni bayon yozishga o‘rgatish
metodikalari dastlabki maqsad, ularga o‘z fikrini ifodalash va ijodiylikni oshirish
imkonini berishga qaratilgan. Bu ulardagi tahlil va tasniflash qobiliyatini
32

rivojlantiradi, ularni qisqacha va boshqa til o‘qitish usullaridan farq qiluvchi
shaklda fikrini ifodalashga o‘rgatadi. Ushbu metodikalarni amaliyotga joriy
qilishda o‘quvchilarning motivatsiyasini oshirish, ularga kreativ fikrlarini ishlab
chiqarish va ulardagi ijodiylikni qo‘llab-quvvatlash uchun zarurdir. Kreativ
ijodkorlikni shakllantirish uchun o‘quvchilarni bayon yozishga o‘rgatish
metodikalari keng qo‘llaniladigan va murakkab bo‘lishi mumkin. Bu maqolada
faqat bir nechta usulni taqdim etishim mumkin, ammo ular bilan boshlang‘ich
jarayonni bemalol boshlash mumkin bo‘ladi. O‘quvchilarga mavzu tanlash
imkonini berish: O‘quvchilarga o‘zlarining qiziqishiga mos mavzular tanlash
imkonini berish. Bu ularni o‘zlashtirish va fikrini ifodalashga rag‘batlantiradi.
Shuningdek, ularning o‘z hobbilari, tajribalari va qiziqishlari asosida boshqa
mavzularni tanlashlariga imkon berish ham muhim.

Xulosa
Yozma ish turi o‘quvchi bosqichma-bosqich o‘zlashtirgan imlo qoidalariga
mos ra vishda tanlanishi, o‘tilgan mavzular bo‘yicha o‘quvchi o‘zlashtirgan bilim,
ko‘nikma va malakalarni mustahkamlashga qaratilmog‘i, o‘quvchilarning
o‘rgangan bilimlarini qay darajada amalda qo‘llay olishini aniqlashga
yo‘naltirilmog‘i kerak. Taqvim-mavzu ish rejasiga asosan yozma ish turlarini o‘z
vaqtida o‘tkazish mumkin, ammo uning natijasi qanday bo‘lishiga ko‘ra tadbirlar
33

ishlab chiqilmog‘i — bosh masala. Aslida, o‘quvchining savodxonlik darajasi
saboq berayotgan o‘qituvchiga hali nazorat ishlari boshlanmasdan avval aniq
bo‘ladi. Chunki ko‘pi bilan uch dars oralig‘ida o‘quvchi ay lanma daftarlarini
tekshirish sinch kov murabbiyga bu imkoniyatni beradi.
Zero hissiyot, aqliy qobiliyat, mustaqil fikr, matnni tushunish, xotira, tahlil,
yozma nutq va baholash ko‘nikmalarni boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida
shakllantirishda Insho va Bayon o‘ziga xos vosita hisoblanadi. Bu kontseptual
yondashuv tadqiqotimiz negizini tashkil qiladi.
Har bir asar o quvchilarda jamiyatimiz uchun zarur bo lgan sifatlarniʻ ʻ
tarbiyalashi va rivojlantirishi kerak. Qayta hikoya qilish uchun asar tanlanganda
quyidagi talablarga amal qilish kerak: yuqori badiiy qimmatga, g oyaviy-mantiqiy
ʻ
yo nalishga ega bo lishi, jo shqinligi, fikrning yangiligi va bayonning obrazliligi,
ʻ ʻ ʻ
voqealarning ketma-ketligi, mazmunining qiziqarliligi, shu bilan bir qatorda,
badiiy asarning hajmi va uning o quvchi yoshiga mos kelishini ham hisobga olish
ʻ
muhim ahamiyatga ega. Bayon o‘tkazishda o‘quvchilar matn mazmunini qanday
tushunganliklari, o‘z fikr va tushunchalarini ijodiy va mustaqil ifodalaganlari,
yozma nutq malakasi va savodxonligi sinab ko‘riladi. Bayon uchun matn
tanlashda esa o‘qituvchi quyidagilarga amal qilishi lozim:
1. Bayon turi o‘quvchilarning kuchiga qarab belgilanadi.
2. Matnlar mazmuni o‘quvchilar uchun mos bo‘lishi shart.
3. Bayon ustida ishlash o‘quvchilarning bog‘lanishli nutqini o‘stirishga qaratilgan
mashg‘ulotlarning boshqa turlari bilan chambarchas bog‘langan bo‘lishi zarur.
34

Shunday qilib Insho va Bayon yozish mazmuni pedagogik hamda psixologik
ko‘nikmalarni shakllantirish vositasi ekanligi bilan ahamyatga ega. Bu masala xar
tomonlama innovatsion tarzda tadqiq etib borish taqoza etiladi.
Xulosa qilib aytish mumkinki, ona tili darslarida o‘quvchilarni bayon
yozishga to‘g‘ri yo‘naltirish o‘quvchining ijodiy tafakkurini o‘stirish bilan bir
qatorda ularni so‘z boyligini oshirishga va o‘z fikr tushunchalarini izchil va erkin
bayon eta olishga o‘rgatishi bilan o‘ta munimdir. O‘quvchilarni bayon yozishga
o‘rgatish o‘qituvchidan yuqori pedagogik mahorat talab etadigan muhim va asosiy
ish turlaridan biridir. Bayon bolalarda adabiy nutqning to‘g‘ri shakllanishiga
yordan beradi, nutq madaniyatini yaxshilaydi, badiiy estetik jihatlarini tarbiyalaydi,
tilga sezgirlikni oshiradi. Bayon o‘qib berilgan namunaviy matn mazmunini
ma’lum tayyorgarlikdan so‘ng qayta hikoyalashdir. Har qanday qayta hikoya
qilingan matn yuzasidan bayon yozish mumkin, ammo bayon yozish qayta hikoya
qilishga nisbatan murakkabroq faoliyatdir. Bundan tashqari boshlang‘ich sinf
o‘quvchilarining yozish sur’ati sekin shunga ko‘ra bayon uchun kichik hajmdagi,
kompozitsiyasi sodda, til tomonidan ham mos matn tanlanadi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati
1. O zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. -T. : “O zbekiston”, 2017. -46 bet. ʻ ʻ
2. O zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 6-noyabrdagi “Ta’lim-tarbiya
ʻ
tizimini yanada takomillashtirishga oid qo shimcha chora-tadbirlar to g risida”gi
ʻ ʻ ʻ
PQ-4884-sonli Qarori.
35

3. O zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 29-apreldagi “O zbekistonʻ ʻ
Respublikasi Xalq ta’limi tizimini 2030-yilgacha rivojlantirish konsepsiyasini
tasdiqlash to g risida”gi PF-5712-son Farmoni. 4. O zbekiston Respublikasi
ʻ ʻ ʻ
Prezidentining 2019-yil 6-sentabrdagi “Professional ta lim tizimini yanada
ʼ
takomillashtirishga doir qo shimcha chora-tadbirlar to g risida”gi PF-5812-son
ʻ ʻ ʻ
Farmoni.
5. O zbekiston Respublikasi uzluksiz ta’lim milliy o quv dasturlari “ona tili”fani
ʻ ʻ
bo yicha. -T. : “Toshkent”, 2021. – 252. b.
ʻ
6. Uzviylashtirilgan Davlat ta’lim standarti va o quv dasturi. -T. : “Yangiyo l
ʻ ʻ
poligraf service”, 2017. -1-160. b.
7. “Maktabgacha, umumiy o rta, o rta maxsus, professional va oliy ta lim
ʻ ʻ ʼ
tizimlarida o quv dasturlarining uzviyligini ta minlash konsepsiya”si. –T. , 2021.
ʻ ʼ
8. Adizov B. R. Boshlang ich ta’limni ijodiy tashkil etishning nazariy asoslari.
ʻ
Ped. fanl. dokt. ilm. daraj. olish uchun yozilgan diss. – T. : 2003.
9. Adizova N. B, Jumayev R. X. , Qo ldoshev R. A. , Ismatov S. R. Ona tili
ʻ
o qitish metodikasi. –Buxoro: “Durdona”, 2021. -292 b.
ʻ
10. Adizova N. B. , Adizova N. B. Ona tili o qitish metodikasi. – Buxoro:
ʻ
“Durdona”, 2021. -112 b.
11. Azimova I. A. va boshq. . Ona tili va o qish savodxonligi// 2- sinf
ʻ
o qituvchilari uchun metodik qo llanma. – Toshkent: “Respublika ta’lim
ʻ ʻ
markazi”, 2021. – 128 b.
12. Azimova I. A. va boshq. Ona tili va o qish savodxonligi// Metodik
ʻ
qo llanma. - Toshkent: “Respublika ta’lim markazi”, 2021. - 128 b.
ʻ
36

13. Azimova I. A. va boshq. Ona tili va o qish savodxonligi 1- qism// 1-sinfʻ
uchun darslik. – Toshkent: “Respublika ta’lim markazi”, 2021. – 104 b.
14. Azimova I. A. va boshq. Ona tili va o qish savodxonligi 2- qism// 1-sinf
ʻ
uchun darslik. – Toshkent: “Respublika ta’lim markazi”, 2021. – 104 b.
15. Бабаева Ш . Б . Методика преподования родного языкаю – Б . : “ Дурдона ”,
2021. -548 с .
16. Fuzailov S. , Xudoyberganova M. , Yo ldosheva Sh. Ona tili (3- sinf darsligi).
ʻ
– T. : “O qituvchi”, 2019. -152 b.
ʻ
17. Hamroyev A. R. Ona tili ta’limida o quvchilarning ijodiy faoliyatini
ʻ
loyihalashtirish// Monografiya. –B. : “Durdona”, 2022. -174 bet.
18. Hamroyev A. R. , Po lotova Y. A. Ona tili o qitish metodikasi. – B. :
ʻ ʻ
“Durdona”, 2021. -312 bet.
19. Hamroyev A. Boshlang ich sinflarda ona tili o qitish metodikasi. –Buxoro. -
ʻ ʻ
216 b.
20. Hamroyev M. Ona tilidan ma’ruzalar majmuasi. – T. , 2007.
21. Karimov I. A. Barcha reja va dasturlarimiz vatanimiz taraqqiyotini
yuksaltirish, xalqimiz farovonligini oshirishga xizmat qiladi. -Toshkent:
O zbekiston, 2011. 3-b.
ʻ
22. Mahmudov N. , Rafiyev A. , Yo ldoshev I. Nutq madaniyati va davlat tilida
ʻ
ish yuritish. -Toshkent: Cho lpon, 2012.
ʻ
23. Saidov M. O zbek maktablarining 5-sinflarida ona tili ta limi jarayonida
ʻ ʼ
tafakkurni rivojlantiruvchi o quv topshiriqlari va ulardan foydalanish metodikasi.
ʻ
37

Pedagogika fanlari nomzodi ilmiy darajasini olish uchun taqdim etilgan
dissertatsiya avtoreferati. -T. , 2000. -23-bet.
24. http://www. enchantedlearning. com/graphicorganizers/cloud
25. https://owl. english. purdue. edu/owl/resource/544/01
26. www. ziyonet. uz
27. www. pedagog. uz
38

kurs ishi Bayon yozish

Sotib olish