Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	9000UZS
Размер	67.5KB
Покупки	5
Дата загрузки	25 Август 2023
Расширение	docx
Категория	Экономика

Bazel 3 va uning joriy etish shart-sharoitlari

3-jadval. O’zbekiston Respublikasi bank tizimining moliyaviy
mustahkamlik ko`rsatkichlari. 10
Asosiy ko`rsatkichlar 2016 y. 2017-yil
I chorak 2017-yil
II
chorak 2017-yil
III
chorak
Regulyativ kapitalning
tavakkalchilikni hisobga
olgan holdagi aktivlarning
umumiy summasiga nisbati 14,73% 14,89% 13,80% 15,51%
Jami regulyativ kapital 8 460,1 9 525,0 10 125,8 15 370,1
Tavakkalchilikni hisobga
olgan holdagi aktivlarning
umumiy summasi 57
443,8 63 956,7 73 367,6 99 127,4
I darajali kapitalning
tavakkalchilikni hisobga
olgan holdagi aktivlarning
umumiy summasiga nisbati 12,50% 13,21% 11,97% 13,30%
I darajali kapital 7 179,4 8 451,5 8 784,5 13 183,4
Tavakkalchilikni hisobga
olgan holdagi aktivlarning
umumiy summasi 57
443,8 63 956,7 73 367,6 99 127,4
Zaxiralar chegirilgan holda
xarakatsiz kreditlar jami
capital 2,17% 2,95% 3,14% 4,07%
Zaxiralar chegirilgan holda
xarakatsiz kreditlar miqdori 194,8 288,5 328,8 655,3
Jami kapital 8 981,3 9 787,9 10 481,1 16 116,2
Xarakatsiz kreditlar/jami
kreditlar miqdori 0,74% 0,86% 0,79% 1,11%
10
Xalqaro valyuta jamg`armasining Moliyaviy mustahkamlik ko`rsatkichlarini tuzish bo`yicha qo`llanmasiga
muvofiq tayyorlandi.
15

Bazel 3 va uning joriy etish shart-sharoitlari
Reja:
Kirish .................................................................................................................... 3
1. Tijorat banklarinin bank kapitali va uning tarkibi. .................................... 4
2. Tijorat banklarining bank kapitali yetarliligiga qo’yilgan talablar. ........ 11
3. Bank kapitali tarkibining Bazel 3 va uning joriy etish shart-sharoitlari . . 18
4. Banklarning birinchi darajali kapitali yetarliligi bo’yicha mavjud
muammolar tahlili va samaradorligini oshirish yo’llari .............................. 23
Xulosa ................................................................................................................. 31
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati ................................................................. 33
1

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 7-fevraldagi PF4947-
sonli Farmoniga 1-ilova. 2017-2021-yillarda O'zbekiston Respublikasini
rivojlantirishning beshta ustuvor yo'nalishi bo'yicha Harakatlar
strategiyasi//O'zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to'plami. – Toshkent, 2017.
– № 6 (766). – 32-b.
2. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 12-sentabrdagi
PQ3270-sonli “Respublika bank tizimini yanada rivojlantirish va barqarorligini
oshirishga doir chora-tadbirlar to'g'risida”gi qarori.
3. Mishikn F.S. Ekonomicheskaya teoriya deneg, bankovskogo dela i
finansovix siklov. 7-ye izd. Per. s angl. – M.: OOO «I. D. Vilyams», 2013. –
S.295.
4. Ustoychivost` bankovskoy sistemi i razvitiya bankovskoy politiki.
Monografiya. Pod red. Prof O.I. Lavrushina. – M.: KNORUS, 2016. – S. 131-140
5. Edvin Dj. Dolan i dr. Den`gi, bankovskoe delo i denejno-kreditnaya
politika. – SpB.: “Sankt-Peterburg Orkestr”, 1994. – S. 90-93.
6. Maknoton D. Bankovskie uchrejdeniya v razvivayushixsya stran. Per. s
angl. – Vashington: IER, 1994.
32

Kirish
Mavzuning dolzarbligi. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil
7-fevralda qabul qilingan “20 1 7-2021-yillarda O’zbekiston Respublikasini yanada
rivojlantirish bo’yicha Harakatlar strategiyasi to’g’risida”gi PF-4947-sonli
Farmonida tasdiqlangan “ 2017-2021 - yillarda O’zbekiston Respublikasini
rivojlantirishning beshta ustuvor yo’nalishi bo’yicha harakatlar strategiyasi”ning
uchinchi ustuvor yo’nalishi ya’ni “Iqtisodiyotni rivojlantirish va
liberallashtirishning ustuvor yo’nalishlari ”da investisiya muhitini takomillashtirish,
mamlakat iqtisodiyoti tarmoqlari va hududlariga xorijiy, eng avvalo, to’g’ridan-
to’g’ri xorijiy investisiyalarni faol jalb qilishga , mаkrоiqtisоdiy bаrqаrоrlikni
yаnаdа mustаhkаmlаsh vа yuqоri iqtisоdiy о’sish sur’аtlаrini sаqlаb qоlish
bоrаsidа bаnk tizimini islоh qilishni chuqurlаshtirish vа bаrqаrоrligini tа’minlаsh,
bаnklаrning kаpitаllаshuv dаrаjаsi vа depоzit bаzаsini оshirish , xalqaro iqtisodiy
hamkorlikni yanada rivojlantirish, jumladan, yetakchi xalqaro va xorijiy moliyaviy
institutlar bilan aloqalarni kengaytirish, puxta o’ylangan tashqi qarzlar siyosatini
amalga oshirishni davom ettirish, jalb qilingan xorijiy investitsiya va kreditlardan
samarali foydalanishga alohida urg’u berilgan 1
.
Bank xizmatlari bozorida raqobat kuchayib borayotgan sharoitda tijorat
banklarining kapitallashuv darajasini oshirish va bank kapitali tarkibining optimal
darajasini shakllantirish katta ahamiyatga ega.
Kapitalning adekvatlik darajasi banklarning operatsion faoliyatida uchrashi
mumkin bo’lgan risklarni kamaytirib, ularning moliya bozoriga erkin kirib
borishini ta’minlaydi.
Bozor munosabatlarining tez sur’atlarda rivojlanishi, pul mablag’lariga
bo’lgan talabning oshib borishi va mablag’larning chegaralanganligi, bankka
resurslarni jalb qilish va moliyaviy resurslarning bank tizimi orqali qayta
taqsimlanishini optimal olib borish mamlakatimizdagi tijorat banklaridan ular
kapitalining yetarli hamda bank faoliyati daromadi va likvidligini ta’minlaydigan
darajada bo’lishini talab etadi.
1
“ 2017-2021 - yillarda O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo’nalishi bo’yicha harakatlar
strategiyasi”. 3.4-band.
2

4. Kapitalning himoyaviy «konservatsiya «buferi» joriy etiladi.
Kapitalning himoyaviy «konservatsiya «buferi» birinchi darajali kapitalning 2,5
foizi hajmida tashkil etiladigan qo’shimcha zaxiradan iboratdir.
Shunday qilib, birinchi darajali kapitalga nisbatan belgilangan umumiy talab
darajasi 7 foizni tashkil etadi (2,5% + 4,5 %).
5. Kontrtsiklik bufer joriy etiladi.
Kontrtsiklik bufer bank o’z kapitalining 0 %dan 2,5 foizigacha hajmda
tashkil etiladi va kreditlash hajmining keskin oshishiga to’sqinlik qiladi.
6. Tijorat banklarining o’z kapitali va jalb etilgan kapitali o’rtasidagi
nisbat.
7. 2015-yildan boshlab likvidlilikni qoplash ko’rsatkichi - Liquidity
Coverage
Ratio (LCR) joriy etiladi.
LCR 30 kunlik muddatda kapital chiqimini yuqori likvidli aktvilar
zahirasi bilan qoplanishini ko’rsatadi.
Banklarda moliyalashtirishning yetarliligini nazorat qilish maksadida Net
Funding Stability Ratio (NFSR) ko’rsatkichini 2018-yildan boshlab joriy etish
ko’zda tutilgan. Ushbu ko’rsatkich mavjud va talab qilinadigan moliyalashtirish
hajmi o’rtasidagi nisbat shaklida aniqlanadi.
5-jadval. Bank kapitali tarkibining ( Bazel III talablariga ko’ra ) yangi
ko’rinishi (tavakkalchilikka tortilgan aktivlarga nisbatan foizda). 11
Jami to’langan
(oddiy) aksiyalar
(chegrimalardan
keyin) Birinchi
darajali bank
kapitali Jami
regulyati
v kapital
Minimal talab 4,5 6,0 8,0
11
Respublika Markaziy banki va Xalqaro Bazel qo'mitasining me'yoriy yo'riqnomalari
asosida tuzildi.
20

I darajali kapital regulyativ kapitalning 75 foizidan kam bo’lmasligi lozim. II
darajali kapital miqdori I darajali kapital miqdorining uchdan bir qismidan oshib
ketsa, oshgan summa regulyativ kapital tarkibiga kiritilmaydi.
2. Tijorat banklarining bank kapitali yetarliligiga qo’yilgan
talablar.
Mamlakatimizda 2017-yilning 1-oktabridan boshlab tijorat banklari ustav
kapitalining eng kam miqdori 100,0 mlrd. so’mni tashkil etishi lozim. Faoliyat
ko’rsatayotgan tijorat banklari 2019-yilning 1-yanvariga qadar ustav kapitalini
ushbu miqdorga yetkazishlari lozim. 6
Bank I darajali kapitalining miqdori bank ustav kapitalining eng kam
miqdoridan kam bo’lmasligi lozim. Bunda bank I darajali kapitalining miqdorini
aniqlash uchun bank ustav kapitalining milliy valyutadagi ekvivalenti O’zbekiston
Respublikasi Markaziy banki tomonidan hisobot oyining oxirgi kuniga valyuta
operatsiyalari bo’yicha buxgalteriya hisobi, statistik va boshqa hisobotlarni yuritish
maqsadida belgilangan valyutalar kursi bo’yicha aniqlanadi.
O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki quyidagi hollarda banklarga
nisbatan regulyativ kapital miqdorini oshirish to’g’risidagi talablarni qo’yishga
haqli:
 xavfsiz bo’lmagan va nosog’lom bank faoliyatining yuzaga kelishiga
olib kelishi mumkin bo’lgan qoniqarsiz moliyaviy holat;
 bank foydasining qoniqarsiz prognozi;
 yuqori darajadagi bank tavakkalchiligi va balansdan tashqari
moddalar mavjudligi holatlari aniqlanganda.
Har bir bankning regulyativ kapitali uning monandligini aniqlash maqsadida
2693-sonli Nizom talablariga muvofiq hisoblab chiqilishi lozim.
Regulyativ kapitalning monandlik koeffitsienti K1 quyidagi tarzda
hisoblanadi:
6
O'zbekiston Respublikasi Markaziy banki Boshqaruvining 2017 - yil 23 - sentyabrdagi 26/7-sonli qarori (ro'yxat
raqami 2693-2 23.10.2017 y.) tahririda—Qonun hujjatlari ma'lumotlari milliy bazasi, 23.10.2017 y., 10/17/2693-
2/0167-son .
10

Yuqoridagi keltirilgan ma’lumotlardan ko’rinadiki, 2013-2015-yillarda
respublikamiz tijorat banklari regulyativ kapitali miqdorining nominal yalpi ichki
mahsulotga nisbatan darajasi pasayish tendensiyasiga ega bo’lgan.
2016-yilda esa, ushbu ko’rsatkichning 2015-yilga nisbatan sezilarsiz
darajada o’sishi kuzatilgan. Buning ustiga, tahlil qilingan davr mobaynida tijorat
banklarining regulyativ kapitalini makrodarajada yetarli bo’lmaganligi kuzatilgan.
Chunki, tijorat banklarining regulyativ kapitali makrodarajada yetarli bo’lishi
uchun regulyativ kapitalning nominal yalpi ichki mahsulotga nisbatan darajasi 6
foizdan kam bo’lmasligi lozim.
Yuqorida qayd etilgan muammolarni hal qilish maqsadida, fikrimizcha,
quyidagi tadbirlarni amalga oshirish kerak:
1. Monetar siyosatning bozor tabiatiga ega bo’lgan instrumentlaridan (qayta
moliyalash siyosati, ochiq bozor siyosati, valyuta siyosati, depozit siyosati)
foydalanish amaliyotini takomillashtirish yo’li bilan majburiy zaxira siyosatidan
voz kechish lozim.
2. Devalvatsiya zaxirasini tijorat banklarining regulyativ kapitali tarkibidan
olib tashlab, uni banklarning daromadi sifatida hisobga olish va zaxirani o’tgan-
yillarning taqsimlanmagan foydasi hisobidan shakllantirishni yo’lga qo’yish lozim.
Buning natijasida, birinchidan, tijorat banklari kapital bazasining barqarorlik
darajasi oshadi, ikkinchidan, Bazel qo’mitasining tijorat banklari regulyativ
kapitalining tarkibini shakllantirishga qo’yilgan talablarini bajarish yo’lida bir
jiddiy qadam qo’yiladi.
3. Davlat tomonidan moliyaviy imtiyozlar qo’llash orqali tijorat banklari
aksiyalarining investitsion jozibadorligini oshirish va shuning asosida banklar
regulyativ kapitali hajmining o’sish sur’atini nominal yalpi ichki mahsulotning
o’sish sur’atidan yuqori bo’lishiga erishish zarur.
29

I darajali kapitalni hisoblab chiqarishda I darajali asosiy kapital va I
darajali qo’shimcha kapital yig’indisidan quyidagilar chegiriladi:
 nomoddiy aktivlar;
 nomoddiy aktivlar — moddiy-ashyoviy ko’rinishga ega bo’lmagan,
bir-yildan ortiq foydali xizmat muddatiga ega bo’lgan va bank xizmatlarini
ko’rsatishda yoki ma’muriy maqsadlarda foydalaniladigan nomonetar,
identifikatsiyalanadigan aktivlardir (dasturiy ta’minot, foydalanish huquqi,
marketing va texnik ma’lumotlari, gudvill, muddati uzaytirilgan soliq
majburiyatlari va boshqalar).
 birlashmagan xo’jalik yurituvchi sub’ektlar kapitaliga barcha
investitsiyalar summasi, shu jumladan bunday xo’jalik yurituvchi sub’ektlar
kapitalini tashkil qiluvchi qarz majburiyatlari;
 boshqa banklarning kapitaliga qilingan investitsiyalar.
Bunda I darajali kapitaldan chegirmalar tarkibiga O’zbekiston Respublikasi
Prezidentining 2008-yil 18-noyabrdagi PF-4053-son «Iqtisodiyot real sektori
korxonalarining moliyaviy barqarorligini yanada oshirish chora-tadbirlari
to’g’risida»gi Farmoniga muvofiq tanlov savdolarida banklarga realizatsiya
qilingan ishlab chiqaruvchi bankrot korxonalar mol-mulki negizida tashkil qilingan
korxonalarga, shuningdek O’zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidentining 2008-
yil 19-noyabrdagi F-4010-sonli farmoyishi bilan tasdiqlangan Iqtisodiy nochor
korxonalarni tanlov savdolarida banklarga realizatsiya qilish tartibiga muvofiq
iqtisodiy sudlarning qarorlariga binoan kreditor banklar balansiga tugatish qiymati
bo’yicha qabul qilingan ishlab chiqaruvchi bankrot korxonalar mol-mulki negizida
tashkil etilgan korxonalarga banklarning investitsiyalari kiritilmaydi. 5
Regulyativ kapital tarkibiga xavfsiz bo’lmagan va nosog’lom bank
faoliyatining yuzaga kelishiga olib kelishi mumkin bo’lgan shartlar (tashkil
qilinadigan jamg’armalar/zaxiralardan belgilangan maqsadga muvofiq foydalanish,
qarz majburiyatlarini chiqarish shartlari va boshqalar) bilan cheklangan kapital
elementlari kiritilishi mumkin emas.
5
O'zbekiston Respublikasi Markaziy banki Boshqaruvining 2017-yil 24-iyundagi 14/17-sonli qarori (ro'yxat raqami
2693-1, 07.07.2017 y.) tahririda — O'R QHT, 2017-y., 27-son, 632-modda.
9

 to’liq to’langan;
 garov bilan ta’minlanmagan;
 bank tugatilganda ularga doir talablar bank depozitorlari va bank
boshqa kreditorlari talablari bajarilgandan so’ng qondiriladigan;
 aksiya egasining tashabbusi bilan va O’zbekiston Respublikasi
Markaziy bankining oldindan berilgan roziligisiz to’lanishi mumkin bo’lmagan;
 bankning barcha zaxiralarini qoplashi va bankni to’lovga qobiliyatsiz
deb e’lon qilish huquqini bermaydigan;
 agar bank oxirgi 3 ta chorak mobaynida foyda olmagan bo’lsa yoxud
oddiy yoki imtiyozli aksiyalar bo’yicha dividendlar (foizlar) to’lamaslik
to’g’risidagi qaror qabul qilishda ushbu majburiyatlarga doir dividendlar (foizlar)ni
to’lash muddati emitent xoxishiga ko’ra kechiktirilishi mumkin bo’lgan aksiyalar;
 subordinar qarz, bu bankning qarz majburiyatlari shakli bo’lib, bank
kapitalini aniqlash maqsadida hisob-kitoblardan so’ng I darajali kapitalning uchdan
bir qismidan oshmasligi kerak. II darajali kapitalga kiruvchi subordinar qarz
summasi to’lash muddati yetib kelgunga qadar oxirgi 5-yil davomida-yiliga 20
foizga kamayib borishi shart. II darajali kapital tarkibiga kiruvchi subordinar qarz
quyidagi talablarga javob berishi lozim:
 garov ta’minotiga ega bo’lmasligi;
 bank tugatilayotganda ushbu majburiyatlar bo’yicha talablar
depozitorlar va bankning boshqa kreditorlari talablari qondirilganidan so’ng
amalga oshirilishi;
 boshlang’ich to’lov muddati 5-yildan keyin bo’lishi;
 muddatidan avval O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankning
ruxsati bilan qaytarilishi.
 aktivlarning boshlang’ich qiymatiga nisbatan baholash qiymatining
oshgan summasining 45 foizi miqdori.
Kapitaldan chegirmalar kapital monandligi koeffitsientlari hisoblangunga
qadar I darajali kapitaldan chegiriladi.
8

tarkibidan bir nechta elementlar chegirilgandan keyin ikkinchi darajali kapital
bilan qo’shilib regulyativ kapitalni hosil qiladi. Buni quyida kapital tarkibida
ko’rib o’tamiz.
I darajali kapital I darajali asosiy kapital va I darajali qo’shimcha kapital ni
o’z ichiga oladi.
I darajali asosiy kapital bank regulyativ kapitalining 60 foizidan kam
bo’lmasligi va o’z ichiga quyidagilarni olishi zarur:
 bankning to’liq to’langan oddiy aksiyalari;
 qo’shilgan kapital — oddiy aksiyalarni birinchi marta
joylashtirilishida ularning nominal narxidan yuqori to’langan summa;
 taqsimlanmagan foyda:
 bank balansidagi avvalgi yillarning taqsimlanmagan foydasi hisobidan
shakllangan kapital zaxiralar va boshqa zaxiralar (tekinga olingan mulklar (30905)
va boshlang’ich qiymatiga nisbatan baholash qiymatining oshgan summasi (30908)
bundan mustasno);
 to’lanmagan dividend summasidan tashqari o’tgan yillardan qolgan
taqsimlanmagan foyda;
 joriy yil zararlari;
 ozchilik ulush egalarining bank yig’ma balansiga birlashadigan
korxonalardagi ulushlari. Bu ulush sho’ba korxonalari hisobvaraqlari bank
moliyaviy hisobotlarida birlashtirilganda va bank ulushi bunday korxonalar
kapitalining 100 foizdan kam qismini tashkil qilganda vujudga keladi;
 devalvatsiya zaxirasi.
I darajali qo’shimcha kapital o’z ichiga quyidagilarni oladi:
 nokumulyativ muddatsiz imtiyozli aksiyalar. Bunday aksiyalar
quyidagi shartlarni qanoatlantirishi lozim:
 muayyan sotib olish sanasi yoki shartlariga ega emas;
 egasining xohishiga ko’ra sotib olinishi mumkin emas;
 bank aksiyadorlari umumiy yig’ilishi qaroriga muvofiq ularga doir
dividendlar to’lanmasligi mumkin;
6

Kurs ishi tarkibi kirish, to’rtta reja, xulosa va takliflar, foydlanilgan
adabiyotlar ro’yxatidan iborat.
Kurs ishining kirish qismida mavzuning dolzarbligi, maqsadi va vazifalari,
tarkibiy qismlaridan iborat.
Kurs ishining birinchi rejasi Tijorat banklarinin bank kapitali va uning
tarkibiy qismlari haqida keltirilgan.
Kurs ishining ikkinchi rejasida Tijorat banklarining regulyativ kapitali
yetarliligiga qo’yilgan talablarning tahliliy ko’rsatkichlari, amaliy holatlari yoritib
berilgan.
Kurs ishining uchinchi rejasida Banklarning regulyativ kapitali yetarliligini
ta’minlash va samaradorligini oshirish yo’llari haqida keltirilgan.
Kurs ishining to’rtinchi rejasida Bank kapitali yetarliligi bo’yicha Xalqaro
talablar va ularni O’zbekistonda qo’llash imkoniyatlari haqida keltirilgan.
Kurs ishining xulosa qismida Tijorat banklarining regulyativ kapitali
yetarliligini ta’minlashga qaratilgan chora-tadbirlar va ushbu harakatlarning
mamlakatimiz iqtisodiyotida tutgan o’rni va kelajakdagi istiqbollari haqida taklif
va xulosalardan iborat.
1. Tijorat banklarinin bank kapitali va uning tarkibi
3

 ular bo’yicha o’tgan davrdagi olinmagan dividendlar to’lanmaydi;
 bank faqat O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankidan oldindan
olingan ruxsati bilan va chiqarilganiga 10-yildan kam bo’lmagan aksiyalar va sotib
olinadigan summani kapitalning o’sha turi yoki boshqa undan yuqoriroq turiga
almashtirgandan so’ng yoxud bank kapitalining monandligi kapitalga qo’yilgan
minimal talabdan yuqori ekanligini ko’rsatgandan so’ng, ularni sotib olishi
mumkin bo’lgan.
 qo’shilgan kapital — imtiyozli aksiyalarni birinchi marta
joylashtirilishida ularning nominal narxidan yuqori to’langan summa;
 I darajali qo’shimcha kapitalga qo’shilish shartlariga javob beruvchi
sho’ba korxonalarning ishtirok etish ulushi (sho’ba korxonalari tomonidan
chiqarilgan va uchinchi shaxslar ixtiyorida bo’lgan kapitalga tenglashtirilgan
vositalar).
 Dividend stavkalari o’zgarib turuvchi imtiyozli aksiyalar yuqorida
keltirilgan I darajali asosiy kapital va I darajali qo’shimcha kapitallarning
shartlarini bajarishidan qat’i nazar, I darajali kapital hisob-kitobiga kiritilmaydi. 4
II darajali kapital quyidagilarni o’z ichiga oladi:
 joriy-yildagi sof foydasi, bankning oraliq moliyaviy hisoboti
auditorlik tekshiruvidan o’tgan bo’lsa — tasdiqlangan moliyaviy natijalaridan ko’p
bo’lmagan miqdorda, aks holda bank hisobotidagi sof foydaning 50 foizi;
 chegirmalardan so’ng tavakkalchilikni hisobga olgan holdagi aktivlar
summasining 1,25 foizidan yuqori bo’lmagan miqdordagi standart kreditlarga
(aktivlar) yaratiladigan zaxiralar;
 chegirmalardan so’ng I darajali kapitalning uchdan bir qismidan
oshmagan miqdorda aralash turdagi majburiyatlar (aksiyadorlik va qarz kapitali
xususiyatlariga ega bo’lgan vositalar). Aralash turdagi majburiyatlar, shuningdek I
darajali kapitalga kiritilmagan imtiyozli aksiyalar, agar ular quyidagi shartlarga
javob bersa,
 II darajali kapitalga kiritiladi:
4
O'zbekiston Respublikasi Markaziy banki Boshqaruvining 2017-yil 24- iyundagi 14/17-sonli qarori (ro'yxat raqami
2693-1, 07.07.2017 y.) tahririda — O'R QHT, 2017-y., 27-son, 632-modda)
7

Bazel qo’mitasining talablarini hisobga olgan holda bank risklarini baholash va
boshqarish tizimini takomillashtirish vazifalari O’zbekiston Respublikasi Markaziy
bankiga yuklandi. 14

Yuqorida qayd etilgan holatlar respublikamizda milliy bank tizimining
barqarorligini ta’minlash masalasini dolzarb masalalardan biri ekanligini
ko’rsatadi. E’tirof etish o’rinliki, milliy bank tizimining barqarorligini ta’minlash
ko’p omilli jarayon hisoblanadi. Shu sababli, har bir omilning bank tizimining
barqarorligiga ta’sir darajasini va ushbu ta’sirning o’zgarishini tahlil qilish va
tegishli xulosalarni shakllantirish muhim ahamiyat kasb etadi.
Milliy bank tizimining barqarorligiga bevosita ta’sir ko’rsatuvchi omillardan
biri bo’lib, moliyaviy innovatsiyalarning qay darajada bank tizimiga tatbiq
etilganligi hisoblanadi. Buning sababi shundaki, foiz stavkalarining sezilarli
darajada tebranishi yangi moliyaviy mahsulotlarga bo’lgan talabning o’zgarishiga
bevosita va kuchli ta’sir qiluvchi muhim iqtisodiy omil hisoblanadi. AQShda,
1950-yillarda uch oylik xazina veksellari foiz stavkalarining tebranishi 1,0 foizdan
3,5 foizgacha diapazonda, 1970-yillarda – 4,0 foizdan 11,5 foizgacha, 1980-
yillarda 5,0 foizdan 15,0 foizgacha bo’lgan diapazonni tashkil etdi. Foiz
stavkalarining bu qadar kuchli tebranishi kapital qiymatining sezilarli darajada
oshishiga yoki kamayishiga olib keldi, investitsiyalarning qaytishi borasidagi
noaniqlik kuchaydi. Shuningdek, iqtisodchi olimlar tomonidan bank tizimining
barqarorligini ta’minlashning quyidagi yo’llarining mavjudligi ilmiy jihatdan
asoslab berilgan:
– bank tizimidagi tizimli risklarni tartibga solish va nazorat qilish bo’yicha
kompleks yondashuvlarni ishlab chiqish;
– moliyaviy barqarorlikning sifat va miqdoriy indikatorlarini ishlab chiqish;
– tizimli risklarni stsenariyli modellashtirishdan foydalanish; – tijorat
banklarini stress-testlash amaliyotini rivojlantirish.
AQShlik taniqli iqtisodchi olim Edvin Dj. Dolan tijorat banklarining
moliyaviy barqarorligini ta’minlashda asosiy e’tibor yuqori likvidli aktivlar bilan
14
Lex.uz sayti ma’lumotlari asosida tayyorlandi.
24

hisobga olgan holda K1 ning eng kichik darajasini 0,13 (13,0 foiz) miqdorida
ta’minlashlari shart. 7
Kapitalning konservatsiya buferi tavakkalchilikni hisobga
olgan holdagi aktivlarning 3,0 foizi miqdoridagi qo’shimcha zaxiradan iborat.
Bunday zaxiradan maqsad banklar tomonidan moliyaviy va iqtisodiy qiyinchilik
davrlarida zararlarni qoplash uchun ishlatilishi mumkin bo’lgan kapital
zaxirasining ta’minlanishini kafolatlash hisoblanadi.
I darajali kapitalning monandlik koeffitsienti:
K2 = I darajali kapital/TAUS sifatida aniqlanadi.
Kapitalning konservatsiya buferi tavakkalchilikni hisobga olgan holdagi
barcha aktivlarning 3,0 foizi sifatli I darajali kapital bo’lishini hisobga olgan holda
va Bazel III me’yorlariga muvofiq K2 koeffitsienti 2017-yilning
7
Bazel III talablariga ko’ra ushbu ko’rsatkich ta’minlanishi kerak.
12

olib qo’yilayotganligi ularning moliyaviy barqarorligiga salbiy ta’sir etmoqda.
Holbuki, taraqqiy etgan mamlakatlarda Markaziy banklarning majburiy zaxira
stavkalari past bo’lib, zaxira ajratmalari summasi banklarning “Nostro” vakillik
hisobvarag’ida saqlanadi.
Tijorat banklari regulyativ kapitali tarkibining barqarorligini
ta’minlanmaganligi bu boradagi dolzarb muammolardan yana biri hisoblanadi.
Muammoning mohiyati shundaki, Devalvatsiya zaxirasi respublikamiz tijorat
banklarining birinchi darajali kapitali tarkibiga kiritilgan. Holbuki, Bazel
standartiga ko’ra, Devalvatsiya zaxirasini tijorat banklarining regulyativ
kapitalining tarkibiga kiritish umuman mumkin emas.
Milliy valyutaning qadrsizlanish sur’ati nisbatan yuqori bo’lgan
mamlakatlarda, shu jumladan, O’zbekistonda Devalvatsiya zaxirasini banklarning
balansida katta miqdorda to’planishi kuzatilmoqda.
Mamlakat bank tizimining barqarorligini ta’minlash borasidagi keyingi
muammo – banklarning kapitallashish darajasini xalqaro bank amaliyotida
umume’tirof etilgan me’yoriy talabdan past ekanligidir.
5,5
4,64,8
4.7
2-diagramma.O’zbekiston Respublikasi tijorat banklari jami regulyativ
kapitalining nominal yalpi ichki mahsulotga nisbatan darajasi, foizda. 18

18
Cbu.uz ma’lumotlari asosida tayyorlandi.
28

so'm foizda so'm foizda
I darajali kapital 7 179,4 84,9% 17
627,1 88,2%
Asosiy kapital 7 133,7 84,3% 17
580,3 87,9%
Qo'shimcha kapital 45,6 0,5% 46,8 0,2%
II darjali kapital 1 280,7 15,1% 2 365,7 11,8%
Jami regulyativ kapital 8 460,1 100% 19
992,8 100%
Kapital monandlik darajasi 14,7% 18,8%
I darajali kapital monandlik
darajasi 12,5% 16,5%
Jadvalda keltirilgan ma’lumotlaridan ko’rinadiki, 2016-2017-yillarda
respublikamiz tijorat banklarining regulyativ kapitali miqdori o’sish tendensiyasiga
ega bo’lgan. Buning ustiga, mazkur davr mobaynida tijorat banklari regulyativ
kapitalining yetarlilik darajasi Bazel standarti talablaridan qariyb 2-3 barobar
yuqori bo’lgan. Mazkur holatlar tijorat banklarining barqarorligini ta’minlash
nuqtai-nazaridan ijobiy hisoblanadi.
Shu o’rinda ta’kidlash joizki, O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki
tomonidan 2016-yilning 1-yanvaridan boshlab, tijorat banklariga nisbatan
likvidlilikni qoplash me’yori koeffitsientining joriy etilganligi ularning moliyaviy
barqarorligini mustahkamlash yo’lidagi muhim qadamlardan biri bo’ldi.
Shu o’rinda e’tirof etish joizki, hozirgi davrda, O’zbekiston Respublikasi
bank tizimining barqarorligini ta’minlash bilan bog’liq bo’lgan ayrim
muammolarning mavjudligi kuzatilmoqda. Ana shunday dolzarb muammolardan
biri bo’lib, Markaziy bankning majburiy zaxira talabnomalarini tijorat banklarining
moliyaviy barqarorligiga nisbatan salbiy ta’sir ko’rsatayotganligi hisoblanadi.
Mamlakat Markaziy bankining majburiy zaxira stavkalarini yuqori ekanligi va
zaxira talabnomasi summasini banklarning “Nostro” vakillik hisobvaraqlaridan
27

tajribasidan ma’lum. Qolaversa, tijorat banklari tomonidan yo’l qo’yiladigan
iqtisodiy me’yorlarining buzilishiga oid xatolarning aksariyati bank kapitali
yetarliligi va ularning majburiyatlari bilan bog’liq. Bunday sharoitda bank nazorat
organlari tomonidan nazorat sezilarli darajada kuchaytirilishi talab etiladi.
Xalqaro bank amaliyoti tajribasi shuni ko’rsatmoqdaki, bank kapitali
yetarliligini ta’minlamasdan turib banklarning to’lov qobiliyatini mustahkamlash
va aholining bank tizimiga bo’lgan ishonchini saqlab turish mushkul vazifa
hisoblanadi.Tijorat banklari “kapitalining yetarliligi” deganda, odatda bankning
to’lovga qobilligi va likvidligini ta’minlash imkonini beradigan kapitalning zaruriy
minimal darajasi tushuniladi. 2

Markaziy bank har bir bankning va umuman, bank tizimining barqarorligini
ustav kapitali hajmi bilan bog’laydi va ustav kapitalining eng kam miqdorini
belgilaydi.
“Kapital yetarliligi” termini o’zida bankning ishonchliligiga umumiy bahoni
ifodalaydi. Unga ko’ra respublikamizda ustav kapitali yetarliligi kelgusi yillarda
ham oshirilib, jahon standartlariga yetkaziladi. Shu bilan birga, tijorat banki asosiy
kapitalining yetarlilik miqdori ularning faoliyatiga nisbatan qo’llanilayotgan
iqtisodiy normativlarni aniqlashda ham asosiy iqtisodiy mezon bo’lib hisoblanadi.
Shundan kelib chiqib, tijorat banklarining regulyativ kapitali tarkibini
o’rganib chiqsak madsadga muvofiq bo’ladi.
R egulyativ kapital — bank faoliyatini tartibga solish va iqtisodiy me’yorlar
hisob-kitobini amalga oshirish maqsadida hisoblash yo’li bilan aniqlanadigan bank
kapitalidir. 3
Regulyativ kapital I darajali kapital va II darajali kapitalning yig’indisidan
iborat.
Regulyativ kapital = I darjali kapital + II darajali kapital
Ko’pchilik adabiyotlarda regulyativ kapital deganda I darajali va II darajali
kapital yig’indisidan iborat deb ta’kidlashadi. Lekin birinchi darajali kapital
2
Cbu.uz ma’lumotlari asosida tayyorlandi.
3
O’zbekiston Respublikasi Adliya Vazirligi tomonidan 2015-yil 6-iyulda ro’yxatdan o’tkazilgan, ro’yxat raqami
2693-sonli “Tijorat banklari kapitali monandligiga qo’yiladigan talablar to’g’risidagi” Nizom
5

kapitalining monandligiga qo’yiladigan talablar to’g’risidagi Nizomni tasdiqlash
haqida”gi yo’riqnomasi qabul qilindi. Ushbu yo’riqnomada respublikamiz tijorat
banklari regulyativ kapitalining yetarliligiga nisbatan belgilangan minimal
talablarni bosqichma-bosqich oshirib borish talabi o’z aksini topdi.
Regulyativ
kapitalga talab
Birinchi
darajali
kapitalga talab10
7.5 8.511 .5
9.512.5
10.513.5
1114.5
1-diagramma.O’zbekiston Respublikasi tijorat banklari regulyativ
kapitalining yetarliligiga nisbatan belgilangan minimal talablarni bosqichma-
bosqich oshirib borish talabi. 16
Jadval ma’lumotlardan ko’rinadiki, O’zbekiston Respublikasi tijorat
banklarining regulyativ kapitaliga va birinchi darajali kapitaliga nisbatan
belgilangan minimal talablar 2015-yilning 1-yanvaridan boshlab 2019-yilning 1-
yanvariga qadar bo’lgan davrda bosqichma bosqich oshirib boriladi. Ushbu
jarayonda, ayniqsa, birinchi darajali kapitalning yetarliligiga nisbatan belgilangan
minimal talab sezilarli darajada oshiriladi.
Quyidagi jadval ma’lumotlari orqali respublikamiz tijorat banklarining
kapitallashish darajasini tavsiflovchi ko’rsatkichlarga baho beramiz.
6-jadval. Bank tizimi jami kapitali monandlik darajasi. 17
Ko'rsatkichlar nomi 01.01.2017y. 01.01.2018y.
mlrd. ulushi, mlrd. ulushi,
16
www.interfinance.uz sayti ma’lumotlari asosida tayyorlandi.
17
Cbu.uz ma’lumotlari asosida tayyorlandi.
26

4. Banklarning birinchi darajali kapitali yetarliligi bo’yicha mavjud
muammolar tahlili va samaradorligini oshirish yo’llari.
2017-2021-yillarda O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta
ustuvor yo’nalishi bo’yicha Harakatlar strategiyasida mamlakat bank tizimining
barqarorligini ta’minlash makroiqtisodiy barqarorlikni yanada mustahkamlash va
yuqori iqtisodiy o’sish sur’atlarini saqlab qolishning zaruriy shartlaridan biri
sifatida qayd etilgan. Shuningdek, O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-
yil 12-sentabrdagi PQ-3270-sonli “Respublika bank tizimini yanada rivojlantirish
va barqarorligini oshirishga doir chora-tadbirlar to’g’risida”gi qarorida bank
tizimining barqarorligini ta’minlashga qaratilgan quyidagi vazifalar va talablar o’z
aksini topgan:
– 2017-yil 1-oktabrdan boshlab ustav kapitalining eng kam miqdoriga
nisbatan talab tijorat banklari uchun 100 mlrd. so’m qilib belgilandi; 13
– O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi va Markaziy bankining Tashqi
iqtisodiy faoliyat Milliy banki va Asaka bankning valyutada shakllantirilgan ustav
kapitalini ushbu xorijiy valyutalarni sotish yo’li bilan milliy valyutada
shakllantirish to’g’risidagi taklifi qabul qilindi;
– tijorat banklarini ularga xos bo’lmagan funksiyalardan ozod qilish
maqsadida, tijorat banklarining:
* xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning muddati o’tgan debitor va kreditor
qarzdorligi shakllanishi ustidan nazorat qilish;
* xo’jalik yurituvchi sub’ektlar tomonidan olingan naqd pullarni maqsadli
ishlatilishi ustidan nazorat qilish vazifalari bekor qilindi;
* tijorat banklari faoliyatiga umume’tirof etilgan zamonaviy me’yorlar,
standartlar va baholash ko’rsatkichlarini joriy qilish, bank-moliya tizimini xalqaro
reyting tashkilotlari baholashi asosida baholash ko’rsatkichlarini yanada
takomillashtirish;
* Bank nazoratining xalqaro printsiplari asosida tijorat banklari kapitalining
yetarliligi, likvidliligi va barqarorligi bo’yicha talablarni bajarilishini ta’minlash *
13
www.interfinance.uz sayti ma’lumotlari asosida tayyorlandi.
23

Xarakatsiz kreditlar 391,5 516,7 555,7 1 169,4
Jami kreditlar miqdori 52
610,5 59 847,6 69 918,9 104
908,8
Aktivlar rentabelligi 2,00% 2,62% 2,53% 2,73%
Soliq to`langunga qadar sof
foyda 1
465,213 2
055,829 2 160,6 2 812,7
Jami aktivlar (mazkur davr
uchun o`rtacha) 73
437,5 78 525,8 85 450,3 103
070,4
Kapital rentabelligi 17,95% 23,76% 23,58% 26,15%
Soliq to`langunga qadar sof
foyda 1 465,2 2 055,8 2 160,6 2 812,7
Jami kapital hamji (mazkur
davr uchun o`rtacha) 8 163,1 8 651,6 9 161,2 10 755,6
Foizli marja/yalpi daromad 39,45% 36,45% 38,93% 31,11%
Foizli marja 2 217,7 657,5 1 458,6 2 354,0
Yalpi daromad 5 621,5 1 803,8 3 747,1 7 566,3
Foizsiz xarajatlar/yalpi
daromad 64,82% 57,19% 59,49% 57,73%
Foizsiz xarajatlar 3 643,7 1 031,6 2 229,1 4 367,8
Yalpi daromad 5 621,5 1 803,8 3 747,1 7 566,3
Likvid aktivlar/jami
aktivlar 25,36% 21,89% 21,23% 25,67%
Likvid aktivlar 21
324,9 19 861,4 21 945,5 41 386,2
Jami aktivlar 84
075,0 90 724,8 103
349,9 161
205,6
Likvid aktivlar/qisqa
muddatli majburiyatlar 48,36% 41,52% 40,58% 55,39%
Likvid aktivlar 21
324,9 19 861,4 21 945,5 41 386,2
16

1-yanvaridan 0,095 (9,5 foiz) va 2019-yilning 1-yanvaridan 0,10 (10,0 foiz)
miqdoridan kam bo’lmasligi lozim.
1-jadval. Kapitalning monandligiga qo’yilgan minimal talablar ( % ) 8
Talab kuchga
kirish sanasi Regulyativ
kapitalga , ( K1 ) I darajali
kapitalga , ( K2 ) I darajali
asosiy
kapitalga
01.01.2017 12,5 9,5 7,5
01.01.2019 13 10 8
Banklar 2015 — 2018-yillarda soliqlar to’langandan so’ng qoladigan sof
foydadan ajratmalar ajratish orqali quyida keltirilgan ko’rsatkichlardan kam
bo’lmagan miqdorda kapitalni oshirish bo’yicha barcha choralarni ko’rishlari
lozim.
Kapitalning monandlik darajasi talablari bilan bir qatorda banklar I darajali
kapitalni nomoddiy aktivlarni chegirib tashlangan holda O’zbekiston
Respublikasi Adliya Vazirligi tomonidan 2015-yil 6-iyulda ro’yxatdan o’tkazilgan,
ro’yxat raqami 2693-sonli “Tijorat banklari kapitali monandligiga qo’yiladigan
talablar to’g’risidagi” Nizom ning 5 va 6-boblarda nazarda tutilgan aktivlar
qo’shilgan umumiy aktivlar summasiga nisbati sifatida aniqlanadigan leveraj
koeffitsientiga rioya etishlari kerak:
K3 = I darajali kapital / (Umumiy aktivlar+2693-sonli-Nizomning 5 va 6-
boblardagi aktivlar — Nomoddiy aktivlar).
Leveraj koeffitsientining eng kichik darajasi 0,06 (6 foiz)ga teng.
Leveraj koeffitsientini hisoblashda kelgusida balans aktivlarida aks etishi
ehtimoli bo’lgan bank balansining «Ko’zda tutilmagan holatlar»
hisobvaraqlaridagi aktivlar ham hisobga olinadi. Bularga kapitalni monandligini
hisoblashda qo’llaniladigan aktivlar kiradi.
8
Muallif tomonidan cbu.uz sayti ma’lumotlari asosida tayyorlandi.
13

Tijorat banklari I darajali kapitalining yetarlilik
darajasi:
- Xalqaro Bazel standartlari talabi 4
- O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki talabi 5
Jadval ma’lumotlaridan ko’rish mumkinki, Xaqlaro Bazel talablaridan
Markaziy bank talablari biroz yuqoriroq ekanligini ko’rishimiz mumkin. Sababi
mamlakatimiz rivojlanayotgan davlatlar qatorida ekanligidadir. Rivojlanayotgan
davlatlarning pul-kredit siyosati ma’lum bir tebranishlarga uchrashi mumkin. Shu
sababli markaziy bank ham Bazel talablaridan yuqoriroq talablar qo’ygan.
Bazel III standarti:
2008-yilda boshlangan jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi Bazel qo’mitasini
banklarning kapitaliga nisbatan belgilangan talablarni keskin kuchaytirishga
majbur qildi. Natijada Bazel III deb nomlanuvchi yangi Bitim yuzaga keldi va
uning asosiy jihatlari 2010-yilning 12-sentabridan kuchga kirdi.
Ushbu yangi Bitim Bazel II ni bekor qilmaydi, balki uni to’ldiradi.
Bazel III ning asosiy talablari:
1. Qo’mitaning yangi talablarini bajara olmagan tijorat banklari bonus
to’lovlari va dividendlar miqdorini kamaytirishga majbur bo’ladilar.
2. Aksiyadorlik kapitali miqdoriga nisbatan belgilangan talablar
oshirildi.
Agar mazkur talab bundan oldin aktivlarning riskka tortilgan summasini
soliq to’langunga qadar bo’lgan miqdorini 2 foizini tashkil etgan bo’lsa, endi
ushbu ko’rsatkich mazkur summaning soliq to’langandan keyingi miqdorining 4,5
% darajasida belgilandi.
3. Birinchi darajali kapitalning yetarliligiga nisbatan belgilangan
minimal talab oshirildi.
Ushbu talab 2013-yildan 2015-yilgacha bo’lgan davrda amaldagi 4 foizdan 6
foizga oshiriladi.
19

yuqori daromadli aktivlar o’rtasidagi nisbatning oqilona darajasini ta’minlash
lozim, deb hisoblaydi. 15
E. Dolan yuqori likvidli aktivlar tarkibiga tijorat banklarining kassasidagi
naqd pullarni, ularning Markaziy bankdagi “Nostro” vakillik hisobraqamining
qoldig’ini, tijorat banklarining boshqa tijorat banklaridagi “Nostro” vakillik
hisobraqamlarining qoldiqlarini va inkassatsiya jarayonidagi pul mablag’larini
kiritadi. Xalqaro tiklanish va taraqqiyot banki ekspertlarining tavsiyasiga ko’ra,
tijorat banklari yalpi daromadlarining umumiy hajmida foizli daromadlarning
salmog’i kamida 70 foiz bo’lishi kerak.
Tijorat banklari foizli daromadlarining umumiy hajmida kreditlardan
olingan foizli daromadlar salmog’ining yuqori va barqaror bo’lishi ularning
moliyaviy barqarorligini ta’minlashning zaruriy sharti hisoblanadi. Shu sababli,
Xalqaro tiklanish va taraqqiyot banki ekspertlari tomonidan taklif etilgan sof foizli
spred koeffitsientini hisoblash metodikasidan respublikamiz banklarining
kreditlardan olingan foizli daromadlarning barqarorligini baholashda foydalanish,
fikrimizcha, muhim amaliy ahamiyat kasb etadi. Taraqqiy etgan mamlakatlarda
bank tizimining rivojlanganligi iqtisodiyotning real sektori korxonalarining
moliyalashtirish manbalariga bo’lgan talablarini qondirish imkonini beradi.
Biz quyida O’zbekiston Respublikasi bank tizimining barqarorlik darajasiga
baho beramiz.
O’zbekiston Respublikasi Hukumati va Markaziy banki tomonidan bank
tizimini isloh qilish va rivojlantirishga qaratilgan chora-tadbirlarning izchillik bilan
amalga oshirilishi mamlakat bank tizimining barqarorlik darajasini oshirish
imkonini berdi. Xususan, tijorat banklari kapitalining yetarliligiga qo’yiladigan
talablarni bosqichma-bosqich oshirib borilishi bank tizimining barqarorligiga
ijobiy ta’sir ko’rsatdi.
Ta’kidlash joizki, O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining 2015-yil
13-iyundagi 14/3-sonli (O’zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi tomonidan
2015-yil 6-iyuldagi 2693-sonli raqam bilan ro’yxatga olingan) “Tijorat banklari
15
Edvin Dj. Dolan i dr. Dengi, bankovskoe delo i denejno-kreditnaya politika. – SpB.: “Sankt-Peterburg Orkestr”,
1994. – S. 90-93
25

Har qanday bank tizimining barqarorligini, to’lovga qobiliyatliligini va
ishonchliligini ta’minlashda, bank aktivlarini o’stirishda bank kapitali muhim
vosita bo’lib hisoblanadi. Faqatgina yetarlicha miqdorda barqaror kapitalga ega
tijorat banklari aktiv operatsiyalarini erkin amalga oshirishlari, talab etilgan
darajada likvidlikni doimo saqlagan holda samarali faoliyat yuritishlari hamda
moliya bozorlariga erkin chiqish imkoniyatiga ega bo’lishadi. Bank tizimining
barqarorligini yanada mustahkamlash, banklarning kapitallashuv darajasini,
ularning resurs bazasini yanada oshirish orqali bank kredit tizimining barqaror
hamda uzluksiz ishlashini ta’minlash, banklarning iqtisodiyotni modernizatsiya
qilish jarayonlaridagi ishtirokini faollashtirishga alohida e’tibor qaratilmoqda.
Tijorat banklari kapitalining iqtisodiy mazmunini to’liq anglab etish va uning
amaliyotdagi ahamiyatini tushunish bank kapitalini samarali boshqarishda muhim
masalalardan biri hisoblanadi. Bugungi kunda ham xronologik tarzda saqlanib
kelayotgan jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi sharoitida, aynan, tijorat banklari
kapitalini samarali boshqarilishi va bank kapitalining yetarliligini ta’minlamay
turib mijozlarning bank tizimiga bo’lgan ishonchini qozonish mushkul vazifa
ekanligi yana bir bor o’z tasdig’ini topmoqda.
Birinchi Prezidentimizning “Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O’zbekiston
sharoitida uni bartaraf etishning yo’llari va choralari” deb nomlangan asarida
global moliyaviy inqirozning salbiy oqibatlaridan saqlanishda tijorat banklarining
kapitallashuv darajasini oshirish, ularning iqtisodiyotning real sektoriga
ajratmalarini qo’llab-quvvatlash, bank ishini yanada rivojlantirish masalalariga
katta e’tibor qaratildi. Natijada so’nggi yillarda respublikamizning qator yetakchi
banklarining kapitallashuv darajasi oshirilgan edi. Mazkur sohada olib borilgan
ishlar natijasida bank tizimi kapitalining yetarlilik darajasi umumiy ko’rsatkichi
umumiy qabul qilingan xalqaro standartlarga nisbatan 3 barobar yuqori bo’lishi
ta’minlandi. Bu, o’z navbatida, mazkur banklar tomonidan xo’jalik yurituvchi
sub’ektlarga kreditlar ajratish imkoniyatini kengaytirdi.
Tijorat banklarining minimal kapitaliga qo’yiladigan talablarning ortishi
bilan bir vaqtda tijorat banklarining salmog’i keskin kamayishi kuzatilishi jahon
4

Xulosa
Xulosa qilib aytganda, hozirgi kunda jadal iqtisodiy rivojlanishlar davrida
tijorat banklarining regulyativ kapitali yetarliligini ta’minlsh muhim ahamiyat kasb
etadigan masalalardan biri bo’lib kelmoqda.
O’zbekiston Respublikasi Hukumati va Markaziy banki tomonidan bank
tizimini isloh qilish va rivojlantirishga qaratilgan chora-tadbirlarning izchillik bilan
amalga oshirilishi mamlakat bank tizimining barqarorlik darajasini oshirish
imkonini berdi. Xususan, tijorat banklari kapitalining yetarliligiga qo’yiladigan
talablarni bosqichma-bosqich oshirib borilishi bank tizimining barqarorligiga
ijobiy ta’sir ko’rsatdi.
2016-2017-yillarda respublikamiz tijorat banklarining regulyativ kapitali
miqdori o’sish tendensiyasiga ega bo’lgan. Buning ustiga, mazkur davr mobaynida
tijorat banklari regulyativ kapitalining yetarlilik darajasi Bazel standarti
talablaridan qariyb 2-3 barobar yuqori bo’lgan. Mazkur holatlar tijorat
banklarining barqarorligini ta’minlash nuqtai-nazaridan ijobiy hisoblanadi.
Yuqoridagilardan kelib chiqib, tijorat banklarining regulyativ kapitali
yetarliligini ta’minlash sifatida:
1. Monetar siyosatning bozor tabiatiga ega bo’lgan instrumentlaridan (qayta
moliyalash siyosati, ochiq bozor siyosati, valyuta siyosati, depozit siyosati)
foydalanish amaliyotini takomillashtirish yo’li bilan majburiy zaxira siyosatidan
voz kechish lozim.
Buning natijasida majburiy zaxira siyosatining tijorat banklarining
likvidliligi va moliyaviy barqarorligiga nisbatan yuzaga kelgan salbiy ta’siri
barxam topadi.
2. Devalvatsiya zaxirasini tijorat banklarining regulyativ kapitali tarkibidan
olib tashlab, uni banklarning daromadi sifatida hisobga olish va zaxirani o’tgan-
yillarning taqsimlanmagan foydasi hisobidan shakllantirishni yo’lga qo’yish lozim.
Buning natijasida, birinchidan, tijorat banklari kapital bazasining barqarorlik
darajasi oshadi, ikkinchidan, Bazel qo’mitasining tijorat banklari regulyativ
30

K1 = RK / TAUS.
K1 – koeffitsient ko’rsatkichi;
RK – regulyativ kapital;
TAUS - tavakkalchilikni hisobga olgan holdagi aktivlarning umumiy
summasi.
K1 ning minimal darajasi 0,1 (100%) ga teng
Regulyativ kapitalning tavakkalchilikni hisobga olgan holdagi aktivlarning
umumiy summasiga nisbati 12,5 foizdan kam bo’lmasligi kerak.
Tavakkalchilikni hisobga olgan holdagi aktivlarning umumiy summasi
(TAUS) chegirmalar ajratilgan holda tavakkalchilikni hisobga olgan holdagi balans
va balansdan tashqari aktivlar yig’indisi sifatida aniqlanadi.
2015-yil 1-sentabridan boshlab tavakkalchilikni hisobga olgan holdagi
aktivlarning umumiy miqdori (TAUS) quyidagi tarzda hisoblanadi:
TAUS = Chegirmalar chiqarilgan tavakkalchilikni hisobga olgan holdagi
balans va balansdan tashqari aktivlar summasi + Operatsion tavakkalchiliklar
summasi (OT) + Bozor tavakkalchiliklari summasi (BT);
OT = (100 / belgilangan K1 ning eng kichik darajasi) X (Bankning oxirgi
uch-yildagi yalpi daromadining o’rtacha summasi X 15 foiz);
Yalpi daromad = (foizli daromadlar — foizli xarajatlar) + boshqa
daromadlar.
Agar yalpi daromad qaysidir-yilda nolga teng yoki salbiy ko’rinishda
bo’lganda, o’rtacha ko’rsatkichni hisoblashda u maxrajdan va suratdan chiqarib
tashlanishi lozim.
BT = (100/belgilangan K1 ning eng kichik darajasi) X (Ochiq valyuta
pozitsiyalarining jami miqdori X 10 foiz).
Ochiq valyuta pozitsiyalarining umumiy summasini hisoblashda xorijiy
valyutalarning umumiy uzun yoki umumiy qisqa ko’rsatkichlari yig’indisining
mutloq ko’rsatkichining eng kattasi olinadi .
2019-yil 1-yanvardan boshlab banklar tavakkalchilikni hisobga olgan
holdagi aktivlarning 3,0 foizi miqdoridagi kapitalni konservatsiya qilish buferini
11

Ushbu koeffitsientning eng past me’yoriy darajasi 0,08 yoki 8% qilib
belgilangan. Agar tijorat bankida mazkur koeffitsientning amaldagi darajasi 8
foizdan past bo’lsa, u holda, ushbu bankning balansi nolikvid hisoblanadi.
Regulyativ kapitalning yetarlilik koeffitsienti tijorat banklarining to’lovga
qobilligini tavsiflovchi muhim ko’rsatkich hisoblanadi.
Shuningdek, Bazel standartiga ko’ra, birinchi darajali kapitalning yetarliligi
ham baholanadi va bunda birinchi darajali kapitalning yetarlilik koeffitsienti
qo’llaniladi.
Birinchi darajali kapitalning yetarlilik koeffitsienti birinchi darajali kapitalni
bank aktivlarining riskka tortilgan summasiga bo’lish yo’li bilan aniqlanadi va
uning eng past me’yoriy darajasi 0,04 yoki 4% qilib belgilangan.
Xalqaro bank amaliyotida tijorat banklari kapitalining yetarliligini baholash
bo’yicha uchta metodika mavjud bo’lib, ularning ichida nisbatan
mukammali bo’lib, Bazel qo’mitasi ekspertlari tomonidan ishlab chiqilgan
metodika hisoblanadi.
Tijorat banki kapitalining yetarliligini baholash bo’yicha Xalqaro hisob-
kitoblar banki tomonidan ishlab chiqilgan metodikada kapitalning yetarliligi
regulyativ kapitalni aktivlarning umumiy summasiga bo’lish yo’li bilan aniqlanadi.
Ushbu koeffitsientning eng past normativ darajasi 8% qilib belgilangan.
4-jadval. O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining tijorat banklari
kapitali yetarliligiga nisbatan belgilangan talablarning xalqaro Bazel
standartlaridan farq qiluvchi asosiy jihatlari . 10
10
Ko’rsatkichlar Bank kapitali
yetarliligining minimal
darajasi, foizda
Tijorat banklarining jami kapitalining yetarlilik
darajasi:
- Xalqaro Bazel standartlari talabi 8
- O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki talabi 10
10 12
Respublika Markaziy banki va Xalqaro Bazel qo'mitasining me'yoriy yo'riqnomalari
asosida tuzildi.
18

Konservatsion bufer
kapitali 2,5
Minimal talab +
Konservatsion bufer
kapitali 7 8,5 10,5
Kontrsiklik bufer
kapitali 0 - 2,5
Ushbu nisbat risksiz miqdorni aniqlash maqsadida qo’llaniladi. Risksiz
miqdor sifatida birinchi darajali kapitalning 3 % darajasi olinadi. Mazkur
ko’rsatkich 2013-2018-yillarda joriy qilinadi va tegishli tuzatishlardan so’ng
direktiv ahamiyat kasb etadi.
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2010-yil 26-noyabrdagi PQ-1438-
sonli “2011-2015-yillarda respublika moliya-bank tizimini yanada isloh
qilish va barqarorligini oshirish hamda yuqori xalqaro reyting ko’rsatkichlariga
erishishning ustuvor yo’nalishlari to’g’risida”gi va 2015-yil 6-maydagi PQ-
2344-sonli “Tijorat banklarining moliyaviy barqarorligini yanada oshirish va
ularning resurs bazasini rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi Qarorlarida
Bazel qo’mitasining bank nazorati bo’yicha yangi talablarini mamlakat bank
amaliyotiga joriy etish bo’yicha aniq vazifalar qo’yildi. Ushbu vazifalarni bajarish
maqsadida O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining 2015-yil 22-iyuldagi
19/14-sonli (O’zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi tomonidan 2015-yil 13-
avgustda 2709-sonli raqam bilan ro’yxatga olingan) “Tijorat banklarining
likvidliligini boshqarishga qo’yiladigan talablar to’g’risidagi Nizomni tasdiqlash
haqida”gi hamda Markaziy bankning 2015-yil 13-iyundagi 14/3-sonli (O’zbekiston
Respublikasi Adliya vazirligi tomonidan 2015-yil 6-iyuldagi 2693-sonli raqam
bilan ro’yxatga olingan) “Tijorat banklari kapitalining monandligiga qo’yiladigan
talablar to’g’risidagi Nizomni tasdiqlash haqida”gi yo’riqnomalari qabul qilindi. 12
Ushbu yo’riqnomalarda Bazel qo’mitasining bir qator yangi talablari, shu
12
Cbu.uz sayti ma’lumotlari asosida tayyorlandi.
21

Qisqa muddatli majburiyatlar 44
100,6 47 836,0 54 081,6 74 718,0
Jami kapital/jami aktivlar 10,68% 10,79% 10,14% 10,00%
Jami kapital 8 981,3 9 787,9 10 481,1 16 116,2
Jami aktivlar 84
075,0 90 724,8 103
349,9 161
205,6
Jadval ma’lomotlaridan ko’rinib turibdiki,-yillar kesimida ham o’sganligini
ko’rishimiz mumkin. Albatta bu tijorat banklarimiz uchun ijobiy holat va xalqaro
standartlar talablarini ham bajarishda asosiy omil bo’lmoqda.
Yuqoridagilar natijasida, tijorat banklari reytingini oshirishda ularning
ko’rsatkichlari belgilangan me’yorlar chegarasida bo’lishi muhimligini ko’rsatadi.
Rivojlangan mamlakatlar bank tajribasiga ko’ra, moliyaviy resurslar tarkibidagi
har bir kategoriya salmog’i, ulushi belgilangan me’yorlarga mos kelishi lozim.
Bundan shuni xulosa qilish mumkinki, har bir moliyaviy resurs turining me’yordan
ko’p yoki kam bo’lishi bank faoliyati natijalari uchun salbiy oqibatlar keltirib
chiqaradi.
3. Bank kapitali tarkibining Bazel 3 va uning joriy etish shart-sharoitlari
Bazel I standarti 1988-yilda ishlab chiqilgan va amaliyotga birinchi marta
1993-yilda joriy etilgan. Bazel standartining amaliyotga joriy etilishi tijorat
banklari faoliyatidagi risklarni baholash amaliyotini takomillashtirish yo’lidagi
muhim qadamlardan biri hisoblanadi.
Xalqaro hisob-kitoblar bankining ma’lumotlariga ko’ra, dunyoning 150 dan
ortiq mamlakatida (dunyoda 193 ta mustaqil davlat mavjud), shu jumladan,
O’zbekiston Respublikasida tijorat banklari kapitalining yetarliligini baholash
bo’yicha Xalqaro Bazel qo’mitasi tomonidan ishlab chiqilgan standart qo’llaniladi.
Ushbu standartga ko’ra, tijorat banki regulyativ kapitalining yetarliligini aniqlash
uchun regulyativ kapital summasi bankning riskka tortilgan aktivlari summasiga
bo’linadi .
17

2-jadval. O’zbekistonda tijorat banklari likvidliligiga hamda kapital
yetarliligiga qo’yilgan talablarning kuchga kirish sanasi. 9
Ko’rsatkichlar Kuchga kirish sanasi
2015 -yil 2016 -yil 2017 -yil 2018 -yil 2019 -yil
Regulyativ kapital , ( K 1)* 10% 11,5% 12,5% 13,5% 14,5%
I darajali kapital , ( K 2)* 7,5% 8,5% 9,5% 10,5% 11%
I darajali asosiy kapital 6% 7% 7,5% 8,5% 9,5%
Leveraj koeffisienti , ( K 3) 6% 6% 6% 6% 6%
Joriy likvidlik koeffisienti , ( JLK ) 30% 30% 30% 30% 30%
Likvidlilikni qoplash me’yori
koeffisienti , ( LQMK ) 80% 90% 100% 100%
Sof barqaror moliyalashtirish
me’yori koeffisienti , ( SBMMK ) 100% 100%
Bunday tavakkalchiliklar muammoli kreditlarning katta hajmi, sof zararlar,
aktivlarning yuqori darajada o’sishi, foiz stavkalari bo’yicha yuqori darajali
tavakkalchilikning yuzaga kelishi yoki tavakkalchilikka asosalangan faoliyatga
jalb qilinish kabilarni o’z ichiga oladi, biroq ular bilan cheklanib qolmaydi.
Yuqoridagi regulyativ kapital tarkibiga nimalar kirishidan kelib chiqib,
uning yetarliligi hozirgi kunda tijorat banklarimizdagi holatlari va unga qo’yilgan
talablar bo’yicha to’xtalib o’tsak.
Tijorat banklarining regulyativ kapitali bir tomondan oxirgi himoya yostig’i
vazifasini bajaradi.
Bu esa tijorat banklarini himoyalash desak ham noto’g’ri bo’lmasa kerak,
chunki tijorat banklarini oxirgi chora sifatida foydalanishi mumkin.
Hozirgi kunda mamlakatimizdagi tijorat banklari regulyativ kapitali
talablaridan kelib chiqib ularning yetarliligini ta’minlashga harakat qilmoqdalar.
9
Cbu.uz ma’lumotlari asosida tayyorlandi.
14

kapitalining tarkibini shakllantirishga qo’yilgan talablarini bajarish yo’lida bir
jiddiy qadam qo’yiladi.
3. Davlat tomonidan moliyaviy imtiyozlar qo’llash orqali tijorat banklari
aksiyalarining investitsion jozibadorligini oshirish va shuning asosida banklar
regulyativ kapitali hajmining o’sish sur’atini nominal yalpi ichki mahsulotning
o’sish sur’atidan yuqori bo’lishiga erishish zarur.
Ushbu o’rinda moliyaviy imtiyozlar deganda investorlarning tijorat
banklarining oddiy aksiyalaridan oladigan daromadlarini foyda solig’idan ozod
qilish, muammoli kreditlar bo’yicha garovga olingan mulklarni mulk solig’iga
tortmaslik va banklar tomonidan chiqarilgan uzoq muddatil obligatsiyalarni
banklarning birinchi darajali kapitali tarkibida hisobga olishga ruxsat berish kabi
imtiyozlar ko’zda tutilmoqda.
Buning natijasida tijorat banklari kapitallashish darajasini xalqaro bank
amaliyotida umume’tirof etilgan me’yoriy andoza talablari darajasida bo’lishi
ta’minlanadi.
31

jumladan, banklarning likvidliligi va barqaror moliyalashtirish manbalari,
kapitalining yetarliligiga qo’yiladigan talablarni bosqichma-bosqich oshirib
borish bo’yicha talablari o’z aksini topdi.
22

Bazel 3 va uning joriy etish shart-sharoitlari

Купить