Информация о документе

Цена 100000UZS
Размер 439.4KB
Покупки 0
Дата загрузки 09 Февраль 2025
Расширение docx
Раздел Диссертациии
Предмет Лингвистика

Продавец

Benjamin Franklin

Дата регистрации 29 Октябрь 2024

33 Продаж

Bilingvizmning kognitiv rivojlanishga ta’siri

Купить
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI MIRZO ULUG‘BEK NOMIDAGI O‘ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI O‘ZBEK FILOLOGIYASI FAKULTETI O‘ZBEK TILSHUNOSLIGI YO‘NALISHI Lingvistika FANIDAN DISSERTATSIYA MAVZU: BILINGVIZMNING KOGNITIV RIVOJLANISHGA TA’SIRI BAJARDI: ________________________ QABUL QILDI: ________________________ Toshkent 202 5 MUNDARIJA KIRISH….…………………………………………………………………………3 I BOB. BILINGVIZMNING LINGVISTIK VA KOGNITIV AFZALLIKLARI 1.1. Bilingvizmda leksik baza va s o‘z ma’nosining o‘zlashtirilishi masalasi ………7 1.2. So‘z ma’nosi o‘zlashtirilishining gender va yosh xususiyatlari bilan bog‘liqligi……………………………………………………………………….15 Bob bo‘yicha xulosalar………………………………………………………….34 II BOB. BILINGVIZMNING KOGNITIV BILISHGA TA’SIRI 2.1. Ikkinchi tilni o zlashtirishda psixologikʻ omillar ……………………………....35 2.2. Bilingvizmning aqliy rivojlanishga ta’siri. …………………………………44 Bob bo‘yicha xulosalar………………………………………………………….56 III BOB. KOGNITIV BILISHNING LINGVODIDAKTIK TAMOYILLARI 3.1. O ʻ zbek tilini ikkinchi til sifatida o qitishning lingvodidaktik ʻ xususiyatlari .57 3.2. Ikkinchi tilni o‘zlashtirishda nutqni idrok etish va tushunishning ilmiy asoslari …………………………………………………………………………..70 Bob bo‘yicha xulosalar………………………………………………………….77 Umumiy xulosalar………………………………………………………………..78 Adabiyotlar ro‘yxati…………………………………………………………...81 2 3 KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Jahon tilshunosligida til hodisalarini boshqa ijtimoiy hodisalar bilan bog‘liq holda yorituvchi lingvistik tadqiqotlar XX asr boshlarida Fransiya, Rossiya, Chexiya, AQSh kabi mamlakatlarda vujudga kela boshladi. Tilni ijtimoiy institutlar va jamiyat evolyutsiyasi bilan birga o‘rganish, til va jamiyat, lingvistik vaziyat, ijtimoiy va kommunikativ tizim, kommunikativ kompetensiya, lingvistik kod, kodni o‘zgartirish, ikki tillilik, ko‘ptillilik, til siyosati, adabiy til, milliy tillar, til taraqqiyoti modellari masalalari olimlarning diqqat markazida bo‘ldi. Ushbu g‘oyalar XX asr boshlarida yetuk tilshunoslar tomonidan ilgari surilib, bu boradagi qarashlar nazariy bayon qilingan. XX asrning 50-yillaridan keyin qayd etilgan jihatlarni o‘rganish lingvistikaning asosiy masalalari sifatida e’tirof etilib, yirik tadqiqotlarning vujudga kelishiga zamin bo‘ldi. XX asrning ikkinchi yarmida yuqoridagi masalalar yuzasidan qilingan tadqiqotlarda eksperimental tekshirishga o‘tish, aniq faktlarni matematik asoslar vositasida tavsiflash, izchillik, ma’lumot to‘plashga jiddiy e’tibor berish, faktlarni miqdoriy va statistik tahlil qilish kabi xususiyatlar ustunlik qildi. XXI asrga kelib til siyosati muammolarini ilmiy-nazariy va amaliy o‘rganish dunyo tilshunosligida keng tus oldi. Globallashuv jarayonida dunyodagi millatlar, xalqlar, jamoalarning muloqotini kuzatish, taraqqiyotning tilga ta’siri, tilning rivojlanishga ta’siri masalalarini yoritish, svilizatsiya jarayonida olamning lisoniy manzarasi (ko‘rinishi), Yer shari aholisi o‘rtasida ko‘p ishlatilayotgan tillar va ularning keng qo‘llanilish omillari, bilingvizm, pluralingvizmning lingvistik xususiyatlarini ilmiy tadqiq etish katta ahamiyat kasb etmoqda. Mustaqillik yillarida O‘zbekistonning til siyosati, mamlakatdagi lingvistik vaziyat, til siyosati modellari tadqiqi, bilingvizm va multilingvizm hodisalari yuzasidan qator ishlar amalga oshirilgan. Ikki yoki undan ortiq tillarni o‘rganish odamlarning nafaqat ijtimoiy, kasbiy va madaniy holatiga ta’sir qilishi mumkin, balki ularning idrokiga ham ta’sir qiladi. Bu yangi tadqiqot mavzusi emas. Chunki qomusiy olimlarimiz boshlab bergan ko‘p tillilik an’anasi bir necha yuz yillardan buyon ham g‘arbda ham 4 sharqda o‘rganilib kelinmoqda. Bu masala tadqiq qilinishining dastlabki yillarda bilingvizmning kognitiv rivojlanishga salbiy ta’sir ko‘rsatishi haqida umumiy fikrlar mavjud edi. Bunga bir nechta sabablar asos qilib ko‘rsatilgan. Vaqt o‘tishi bilan o‘tkazilgan ko‘plab tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, ona tilidan boshqa bir tilni ona tili darajasida bilish (bilingvizm) til shaxsi ongida kechadigan bilish jarayoni, aqliy moslashuvchanlik, intelektual faoliyatga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Aynan shu asosida hozirda deyarli dunyoning barcha davlatlarida yoshlarni til o‘rganishga bo‘lgan imkoniyatlari kengaytirilmoqda. Xususan, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlis va O‘zbekiston xalqiga qilgan Murojatnomasida kreativ fikrlaydigan, iqtidorli va istiqbolli yoshlar uchun 2021- yildan boshlab xorijiy mamalakatlarda ta’lim olish uchun qulay imkoniyatlar yaratiladi. Bu esa yoshlarning intellektual salohiyatini yuksaltirishga keng imkoniyatlar yaratilib berilganini isbotidir. Albatta, bunday yoshlarimiz xorijda ta’lim olishlarini uchun chet tillarini mukammal darajada bilishlari eng birinchi darajali asoslardan biridir. Tadqiqotning obyekti sifatida turli yoshlardagi tabiiy va sun’iy bilinglar va biling bo‘lmagan til shaxslari olingan. Tadqiqotning predmetini : turli sotsiumlardagi bilingvizm, monolingvizm hodisalarining kognitiv xususiyatlari tashkil etadi. Tadqiqotning maqsadi : bilingvizmning kognitiv rivojlanishga ta’sirini tadqiq qilish. Tadqiqotning vazifalari : - bilingvizm va uning turlari; turli yosh davrlarida til o‘rganishning ijobiy va salbiy tomonlarini tadqiq qilish; - bilingual va monolingual til shaxsini kognitiv aspektda tekshirish; - turli yoshdagi bilinglar va biling bo‘lmagan til egalarining lingvistik va kognitiv xususiyatlarini ochib berish; - til va bilishning o‘zaro aloqasi, bilingvizm va monolingualizm hodisalari tadqiq etilgan, sotsiolingvistik kuzatuvlar amalga oshirilgan ilmiy tadqiqot ishlarini tahlil etish; 5 Tadqiqotning ilmiy yangiligi: Mazkur magistrlik dissertatsiyasida bilingvizmning kognitiv jihatdan tadqiq qilinishi natijasida: - turli yosh guruhlaridagi til shaxslarida kognitiv salohiyatning darajalarini yoritildi; - bilingvual va monolingual til shaxslarida leksik va kognitiv farqliliklarni ochib berildi; - bilingvizm tufayli yuzaga keladigan kamchiliklar bilan bir qatorda, uning aqliy kasalliklarga ta’siri tadqiqotlar misolida yoritildi; Tadqiqotning asosiy masalalari va farazlari : Bilingvizmning kognitiv rivojlanishga ta’sirini tahlil qilish va uni turli yosh davrlaridagi til shaxslarida qiyoslashdan iborat. Mavzuning o‘rganilganlik darajasi (adabiyotlar sharhi). Tilning ijtimoiy hodisa sifatidagi xususiyati, jamiyat hayotidagi o‘rni va taraqqiyoti masalasining turli jihatlari diqqat-e’tiborni hamisha o‘ziga tortib kelgan. Bu hol nafaqat lingvistika sohasiga tegishli, balki falsafa, sotsiologiya, psixologiya, etnografiya, siyosatshunoslik va hatto, kibernetika fanlari uchun ham e’tiborga molikdir. O‘tgan asrning 80-yillari, ayniqsa, 90-yillaridan boshlab rivojlangan davlatlardagi til siyosatiga va til orqali tajriba almashinish masalasiga katta e’tibor qaratilgan holda chet tillarini ta’limda joriy qilish salmog‘i yanada oshdi. Ularda til ijtimoiy hodisa sifatida tadqiq etilib, xususan, o‘zbek tili ham turli aspektlarda o‘rganildi. O‘zbek tilshunosligida til siyosati, bilingvizm, kognitiv tilshunoslik masalalariga bag‘ishlangan tadqiqotlarni M.Mirtojiyev, N.Mahmudov, M.Irisqulov, B.To‘ychiboyev, E.Xudoyberdiyev, A.Nurmonov, E.Begmatov, H.Ne’matov, I.Qo‘chqortoyev, G‘.Raximov, B.Karimov, Q.Xonazarov, S.Shermuxamedov, B.Karimov, K.Mira’zamov, J.Tulenov, B.Siddiqov, Z.G‘ofurov, A.Abdunabiyev, E.Yusupov, J.Mamashukurov, M.Zokirov, Sh.Usmonova, Z.Ochilova singari tilshunos va faylasuflarimizning ishlarida ko‘rishimiz mumkin. Shuningdek, g‘arb tilshunos olimlari B.Shlayter, U.Fiyerman, X.Shiffman, M.Dikkens, I.Baldauflarning monografiya va maqolalarida 6 O‘zbekistondagi til siyosati, o‘zbek tilining mustaqillik davridagi rivojlanishi milliy taraqqiyot va millatlararo munosabatlar kontekstida yoritilgan. Ushbu muammolar jahon tilshunosligida ham atroflicha o‘rganilgan. Jumladan, Jan Baudouin de Courtenay, V.M.Jirmunskiy, B.A.Larin, V.M.Alpatov, Y.D.Desheriyev, J.Fishman, Ch.Ferguson, U.Ammon, A.I.Baskakov, E.D.Polivanov, N.F.Yakovlev, A.M.Selishev, V.M.Peshkov, J.P.Yakubinskiy, L.I.Jirkov, D.V.Bubrix, N.N.Poppe, N.K.Dmitriyev, A.M.Suxotin, K.K.Yudaxin, A.A.Leontev, A.E.Suprun, A.R.Luriya, E.M.Vreshchagin, L.S.Vigotskiy, U.Vaynrayx, Y.A.Jluktenko, Y.A.Zemskaya, X.M.Grigorevna, L.V.Shcherba, A.Zaleviskata, M.M.Mixaylov, A.Y.Sorokin, V.N.Teliya kabi olimlarning ishlarida qayd etilgan. Tilning shakllanishi, taraqqiyoti va xususiyatlariga doir ko‘plab ilmiy tadqiqotlar amalga oshirilgan bo‘lsa-da, til va bilish munosabati muammolarining tahlili va tadqiqiga ehtiyoj mavjud. Tadqiqotning metodlari. Tadqiqotda analiz va sintez, umumlashtirish, tasniflash, tavsiflash, qiyosiy tahlil, statistik hamda tizimli yondashuv kabi metodlardan foydalanildi. Ishning nazariy-amaliy ahamiyati. Ta’lim jarayonida bilingvizimning intelektual salohiyatga ta’sirini o‘rganish orqali amaliyotda qo‘llash. Ko‘p tilli ta’lim sharoitlarida manba sifatida foydalanish. Tadqiqotning tuzilishi. Dissertatsiya kirish, uch asosiy bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat bo‘lib, umumiy hajmi 90 betdan iborat. I BOB. BILINGVIZMNING LINGVISTIK VA KOGNITIV AFZALLIKLARI 1.1. Bilinglarda leksik baza va til nazorati 7 Til bu ijtimoiy hodisa ekanligi hammamizga ma’lum. Inson o‘z ehtiyojlarini qondirish maqsadida, o‘z ona tilidan tashqari boshqa tillardan ham foydalanishi mumkin. Dastlab ikki tillilik (zullisonayn) atamasi bilan qo‘llangan bo‘lsa, hozirgi kunda bilingvizm va diglossiya terminlari fan nuqtayi nazaridan keng qo‘llanayotgan tushunchalardir. Bilingvizm haqida fikr yuritar ekanmiz, “Bilingvizm o‘zi qanday sotsiolingvistik hodisa?” kabi savollar paydo bo‘lishi tabiiy holdir. Bilingvizm (ikki tillilik) deganda, ikki tilda erkin fikrlay olish, ikki tilni bir xilda egallaganlik tushuniladi. Bu ijtimoiy talab yoki biror sabab bilan yuzaga keladi. Uning tabiiy vujudga kelishiga bir davlat hududida ikki va undan ortiq xalq vakillarining jips yashashi ham sabab bo‘ladi. Bilingvist odam miyasi bir nechta sezilarli afzalliklarga ega bo‘ladi. Ikki tillilik hodisasi ma’lum bir ehtiyojlar natijasida yuzaga kelishi mumkin. Bolalarning ikki tilliligi (bolalar ikki tilliligi) — bu bolaning ikki tilda gaplashishi va tillardan foydalanish jarayoni bir- biriga xalaqit bermaydigan hodisa. Chet tilini ikkinchi til darajasida o‘rganish mumkinmi? “Tilni mukammal egallash (o‘z ona tilida so‘zlashish darajasida, ikkinchi tilini ham xuddi shu ko‘rsatkichda bo‘lishi) — chet tilini o‘rganayotgan har bir kishining orzusi. Tug‘ma yoki orttirilgan ikki tilli bo‘lmasdan bunga erishish mumkin emas. Ammo bu xafa bo‘lish uchun sabab emas. Muvaffaqiyat kaliti — bu ona tilida so‘zlashuvchilar bilan muntazam ravishda qattiq mashq qilish, til va ijtimoiy-madaniy muhitga sho‘ng‘ishdir. “Sabr va mehnat hamma narsani maydalaydi” — deb ta’kidlaydi Oksana Kalmikova. Tilda ravonlik so‘z va grammatika o‘rganishdan ko‘ra ko‘proq narsani anglatadi. So‘zlovchining til mantiqi mentaliteti va tafakkur tarzini o‘zlashtirib olish, madaniyatni, tarixni o‘rganish zarur. Uzoq vaqt davomida tillarni ravon bilish ikki tillilikning asosiy mezoni hisoblangan. Bu nuqtayi nazar nafaqat aholi, balki mutaxassislar tomonidan ham qabul qilingan. Qanday shaxslar ikki tilli hisoblanishi xususida fanda bir qancha tadqiqotlar olib borilgan. Jumladan, amerikalik tilshunos 1933-yilda tug‘ilgandan boshlab ikki tilda muloqot qilishni o‘rganganlarni ikki tilli – “haqiqiy”, “to‘g‘ri” deb atash kerakligini ta’kidlaydi. Ikki tillilik fenomenining birinchi tadqiqotchilaridan biri Uriyel Vaynrayx 8 buni inobatga oldi va kanadalik hamkasbi Uilyam Makkey bilan birgalikda quyidagi ta’rifni taklif qilish orqali konsepsiya chegaralarini kengaytirdi: Ikki tillilik – ikki yoki undan ortiq tillarning muqobil ishlatilishidir. Ikki tillilar bir- biri bilan aloqa qilganda ular tillarni aralashtirib yuborishi mumkin. Bu hodisa fanda interfrensiya, deya talqin qilingan. Ikki tillilikni o‘zlashtirish usuliga ko‘ra tabiiy va sun’iyga bo‘lib farqlanadi. Tabiiy ikki tillilik u yoki bu til muhitida doimiy qolish jarayonida ikkala tilni bilish natijasida yuzaga keladi. Ikkinchi tilni shu tarzda egallashning klassik misoli, odamning boshqa davlatga ko‘chib o‘tish holati, u yerdagi vaziyatga ko‘ra u chet tilini o‘rganishi kerak. Tabiiy ikki tillilik, ko‘pincha, ko‘p millatli davlatlarda sodir bo‘ladi, bu yerda odatda tillardan biri davlat tili (yoki milllatlararo muloqot tili) hisoblanadi. Shuningdek, tilshunoslik instituti aspiranti Dinara Satanova 2018-yilgi Tilshunoslik festivalida ikki tillilik va uning xususiyatlarini ko‘tardi. Dinara Satanova aytganidek, ikki tillilik – bu alohida ma’ruzachilar tomonidan ikki tildan foydalanish va tushunish hodisasidir. Ba’zi tasniflarga ko‘ra ikki tillilik nafaqat ikki tilni tushunishni o‘z ichiga oladi: ko‘plab xorijiy tillarni o‘zlashtirish ikki tillilik, deb ham yuritiladi. Aytgancha, ikki tillilik boshqa lingvistik hodisa – diglossiyaga o‘xshaydi, ammo bu yerda farqlar mavjud. Diglossiya bu – ikki tillilikning bir varianti bo‘lib, unda ikki til yoki bir xil tilning ikkita shakli bir mintaqa hududida birgalikda mavjud qo‘llaniladi. Misol uchun, Ukrainaning ba’zi viloyatlarida surjikva ukrain tilida so‘zlashish keng tarqalgan. Yoki, masalan, so‘zlashuv arab va adabiy arab tiliga bo‘linganda, og‘zaki arab tili turli mamlakatlarda har xil bo‘lib, kundalik muloqot tili sifatida ishlatiladi, ammo adabiy arab tili ko‘proq rasmiy holatlarda qo‘llaniladi. Tanganing ikki tomoni bo‘lganidek ikki tillilik hodisasining ham ijobiy va salbiy jihatlari mavjuddir. Jumladan, psixolog Ellen Bialistok bilingvizmning kognitiv afzalliklar, uning alsgeymer kassaligi oqibatiga ta’siri, kattalar va bolalarning bilim darajasini zamonaviy tadqiq qilish haqida fikr yuritgan. Olimlar anchadan buyon bolalarning bilim darajalarini ularning til bilish qobilyatlari va savodxonlik bilan til o‘rganishiga asosiy e’tiborini qaratib tadqiqot olib bormoqda. Biroq 2004-yilda ilk bor kattalar bilim jarayonlari tadqiq etildi. Ammo bolalar bo‘yicha olib boriladigan 9 tadqiqotlar to‘liq olib borilmagan. 1930-1950-yillarda olib borilgan tadqiqotlarga ko‘ra, bilingv (ikki tilni biluvchi shaxs) bolalar, monlingv (bir tilni biluvchi shaxs) bolalar bilan taqqoslanganda salbiy sharoitda bo‘lgan. Ular maktabda yomon o‘qigan, testlarni past bahoda topshirgan va hokazo. Tadqiqotlar xulosalaridan kelib chiqdigan bo‘lsak, bilingvizm aqliy rivojlanishga salbiy ta’sir ko‘rsatadi va bolani tillar muloqotida chalkashtiradi. Bilingvizmning ijobiy natijalari aks ettirilgan ilk tadqiqot 1962-yilda chop etilgan. Elizabet Pill va Uolles Lambert Monrealda ingliz va fransuz tilida so‘zlashadigan hamda faqatgina fransuz tilida so‘zlashuvchi bolalarni taqqoslab tadqiqot o‘tkazgan. Tadqiqotga ko‘ra bilingv bolalar og‘zaki bo‘lmagan vazifalarni monolingv bolalar kabi bajara olishini, og‘zaki topshiriqlarni esa monolingv bolalarga qaraganda yomonroq bajarishini taxmin qilishdi. Biroq dastlabki prognozlardan farqli, bilingv bolalar barcha imtixonlardan yaxshi o‘tdi. Ikki tillilikning bola rivojlanishi uchun foydasi va zarari haqida mutaxsislarning fikrlari hozirga qadar turlichadir. Bilingvizmda ham lingvistik, ham kognitiv omillar muhim ahamiyatga ega. Ayniqsa, bu tilning leksik bazasida yaqqol namoyon bo‘ladi. Til bizga harakatlarimizni boshqalarning harakatlari bilan muvofiqlashuviga yordam beradi. Til kundalik hayotimizning ajralmas qismi va undan istaklarimizni bildirish, ehtiyojlarimizni ro‘yobga chiqarish kabi cheksiz ro‘yxatni tashkil qiluvchi munosabatlar tizimining asosi sifatida foydalanamiz. Yuqorida aytib o‘tilgan ro‘yxatga fikrlar, rejalar, savdo - sotiq, maxsus nutq so‘zlash, o‘rganish, badiiy asar o‘qish va boshqa juda ko‘plab hayotiy ehtiyojlarni ro‘yxatini ko‘rsatishimiz mumkin. Tildan foydalanish xuddi nafas olganimiz va yurganimiz kabi tabiiy jarayondek ko‘rinadi. Lekin chaqaloqlar gapirib tug‘ilishmaydi, ammo ularda tezda tilni o‘zlashtirish jarayoni boshlanadi. Va bu jarayon: 10 - tovushlar; - so‘zlar (ba’zan shakl, ba’zan mazmun ustunligida); - konstruksiyalar. kabi ketma - ketlikdagi o‘zlashtirish sxemasiga ega. Umuman, psixolingvistikada nutqiy jarayon 3 ta asosiy bosqichdan iborat: 1. Til o‘zlasht irish; 2. Nut qni t ushunish; 3. Tildan f oy dalanish. Tilning xususiyatlari uning o‘zlashtilishiga ta’sir qiladi. Tillarning xususiyatidan kelib chiqib bir tilning qaysidir qatlami (birligi) birinchi til sifatida o‘zlashtirilishi oson yoki qiyin bo‘lishi mumkin. Bola tilni ilk o‘zlashtirish jarayonida tovushlarni shunchaki, nutqiy oqim sigmentatsiyasini ma’nosiz, murakkab shaklda qabul qiladi. Bola tilni o‘zlashtirishida, albatta, kattalarning bolaga qaratilgan nutqi birlamchi o‘rinda turadi. Bunda bolaga qaratilgan nutq grammatik jihatdan juda sodda, fonetik talaffuz ham mukammal shakllantirilgan bo‘ladi va bolaga tushuntirishga maksimal harakat qilinadi. Bola bir so‘zni qayta-qayta eshitganda mental leksikoniga bu so‘zning xotira chiziqlari joylanadi va so‘z o‘zlashtirish jarayoni shunday boshlanadi. So‘z ma’nosini o‘zlashtirish jarayoni murakkab jarayon. Garvord universiteti proffessori Stiven Pinker “Til inson ongining oynasi” nomli maruzasida: “Til bizga shunday oson va tabiiy keladiki, biz uning 11 qanday ajoyib va mo‘jizaviy sovg‘a ekanligini doim ham anglamaymiz. Tilning mo‘jizasi uning beqiyos ifoda kuchiga ega ekanligida” 1 deydi. Til о ‘zlashtirishga oid dastlabki qarashlar yunon falsafasiga borib taqaladi. Xususan, Aflotun s о ‘zlar tug‘ma ravishda u yoki bu shaklda namoyon b о ‘lishi haqidagi g‘oyani ilgari surgan. Sanskrit grammatikasida insonning s о ‘z ma’nosini bilish qobiliyati qayerdan paydo b о ‘lishi haqida turli bahslar, jumladan, qobiliyat tug‘mami yoki ajdodlar tomonidan о ‘tib keladigan hodisa, yoki barcha uchun umumiy о ‘rnatilgan qoidalardan kelib chiqadimi, degan munozaralar mavjud b о ‘lgan. Faylasuflar odamning qanday qilib tilni tushunish hamda undan foydalanish qobiliyatini egallashlari masalasiga qiziqishgan, ammo aksariyat hollarda tilni egallash insonning bilim olish hamda dunyoni anglash qobiliyatining bir qismi sifatida baholangan. Dekart tilshunoslikka oid qarashlarida til о ‘zlashtirishni aqliy faoliyatning bir qismi sifatida k о ‘radi hamda tilning grammatik tuzilishidagi asosiy xususiyatlar barcha tillar uchun umumiy ekanligi haqidagi fikrni о ‘rtaga tashlaydi 2 . Bugungi kun jahon tilshunosligida, jumladan, ingliz tili ona tili sifatida o‘zlashtirilishiga oid e’tirofga arzigulik tadqiqotlar ichida 1 Steven Pinker. Linguistics as a Window to Understanding the Brain . –Washigton. 2012. 2 Cаидахмедова O.И. Табиий тартиб гипотезасининг ўзбек тили учун талқини. – Тошкент, 2021. – B.14. 12 amerikalik psixolingvist professor Eve Clarkning “First Language Acquisition ” kitobida 1915-yillardan boshlab psixolingvistika sohasidagi barcha tadqiqotlarning obzori keltirilgan 3 . Eve Clarkning tadqiqot ishida bolalarning til o‘zlashtirishi bilan bog‘liq quyidagicha barcha uchun qiziqarli bo‘lgan savollarning javobi va xulosalari keltirilgan:  Eng kichik yoshda bolalar qanday tilni o‘zlashtiradi?  Tilning tarkibiy qisimlarini o‘zlashtirish qanday kechadi?  Chaqaloqlar tug‘ilishi bilanoq til harakatlanayotgan muhitga duch kelishadi;  Chaqaloqlarning atrofi doim til vositasidagi takliflarga va tilni tushuntiruvchi harakat kontekstlari bilan o‘ralgan;  Bolalar kattalar bilan bo‘ladigan doimiy til va harakat muloqati orqali tilni o‘zlashtiradilar va hokozo. Eve Clarkning “First Language Acquisition ” kitobida chaqaloq birinchi qaysi tovushni o‘zlashtirishidan boshlab, ilk bo‘g‘inlar ketma - ketligi va shu bo‘g‘inlarni bog‘lab tuziladigan ilk so‘zlarning shakllari va ularning ma’nolari, bolaning mustaqil jumlalar tuza olishigacha bo‘lgan bosqichlarini ingliz tilining umumiy xususiyatidan kelib chiqib javob bergan. Bundan tashqari boshqa til va so‘z o‘zlashtirilishiga oid zamonaviy tadqiqotlarning barchasi shu kitobdan nazariy manba sifatida foydalanishadi. Rus tilshunosligida V.P.Belyanin, A.R.Luriya, L.C.Vigotskiy, A.A.Leontiyev, A.A.Zelevskaya kabi mashhur psixolingvistlarning ham 3 Clark V.Eve. First Languag e Acquisition, Stanford University – California, 2016. 13 so‘zlarning ma’nolarini o‘zlashtirilishi bo‘yicha tadqiqotlari, tajribalari bor. Jumladan, so‘zning semantik jihatini va uning ikki tomonlama tuzilishini L.S.Vigotskiy, A.R.Luriya, A.A.Leontiyev, O.S.Vinogradova kabi psixolingvist olimlar chuqur tadqiq qilishgan. Vigotskiy “So‘zning subyektiv bog‘liqligi” darajasi haqida fikr yuritadi. Unga ko‘ra, bunday daraja – so‘zning aniq bir belgilangan obyektni “haqiqiy ma’nosi”ni umumlashtirib nomlash darajasi. Vigotskiyning fikriga ko‘ra, so‘z har doim obyektning harakati va sifatiga ishora qiladi. Shu ishoraviy darajasi orqali predmetning o‘rnini bosishi va uning vakili sifatida qo‘llanilishi nazarda tutiladi. Bu so‘zning subyektiv bog‘liqligidir 4 . V.P.Belyanining “Психолингвистика: У чебник” nomli darsligida bolalarda so‘z ma’nolarning o‘zlashtirilishida sog‘lom va aqliy yetishmovchiligi bor bolalar solishtirilgan. Uning xulosasiga ko‘ra, bir ma’noli so‘zlar har ikkala toifadagi bolalar uchun o‘zlashtirilishi vaqt hisobiga deyarli farqlanmaydi, ammo ko‘p ma’noli so‘zlarning o‘zlashtirilishiga kelganda aqliy rivojlanishi past bo‘lgan bolalar sezilarli darajada orqada qolishadi. Sababi ularda kognitiv bilimni egallashga fiziologik va ruhiy to‘siqlar yo‘l qo‘ymaydi. O‘rta Osiyo hududining o‘rta asrlar qomusiy olimlari tomonidan ham tilshunoslikka, xususan, til o‘zlashtirish va so‘z ma’nolariga bag‘ishlangan bir qancha nazariy qarashlar bor. Jumladan, buyuk mutaffakir Abu Nasr Farobiyning leksika yuzasidan bergan 4 Выготский Л.С. Мышление и речь. – М., 1996. 14 ma’lumotida so‘z ma’nolarining tasnifi masalasiga alohida to‘xtalib o‘tadi. Unga ko‘ra, so‘z ma’nolarining ikki turini farqlaydi: a) sodda ma’noli so‘zlar: gul, odam,osmon, hayvon, ovqat… b) murakkab ma’noli so‘zlar (narsa bilan birga uning belgisini bildiruvchi ma’no): bu odam – bilimli; bu gul – o‘simlik. Abu Rayhon Muhammad ibn Ahmad al-Beruniyning “Saydana” nomli asarida allomaning lingvistik qarashlari beriladi. Mohiyatan ushbu asar hayvonlar, ma’danlar, o‘simliklarning tavsifiga bag‘ishlangan bo‘lib, tilshunosik uchun kerakli tomoni har bir ma’dan, o‘simlik va hayvonlarning nomlanishini bir necha tillardan tashqari ayni bir til tarkibidagi shevalarda qanday shakllarda nomlanishi ham berilgan. Bu masalasa esa, psixolingvistik jihatdan ayni shu tildan foydalanuvchilar ongida predmet va nom munosabati qay tarzda yuzaga kelganligini hamda tilning muloqat jarayonida o‘zlashtiriluvchi holatiga isboti hamdir. Zamonaviy o‘zbek tilshunosligida maktabgacha yoshdagi bolalar nutqining til xususiyatlarini о‘rganish bо‘yicha birmuncha tilshunoslikka oid qimmatli fikrlar O.Umarxо‘jayeva, M.Quliyev, M.Norboshevalar tomonidan bildirilgan. Chet el tadqiqotchilari ishlarida aytilganidek, tili chiqayotgan gо‘dakning ma’no ifodalamaydigan turli tovush va bо‘g‘inlarni takrorlashi undagi nutqiy faoliyatning boshlanganining ilk bosqichi ekanligini o‘zbek bolalar nutqi orqali isbotlashdi. 15 O.Umarxо‘jayeva, M.Quliyev, M.Norboshevalar tomonidan bolalarning kattalar nutqidagi ohang orqali bildirilgan turli mazmundagi intonatsiyalarini juda kichik davrdan boshlaboq anglashini hamda nutqiy ko‘nikma hali rivojlanmagan paytdanoq kattalardan o‘zlashtirgan barcha hayrat, norozilik, yalinish kabi intonatsion reaksiyalarini maksimal darajada ko‘rsatishi haqida ham fikr bildirilgan. Ularning fikricha, tili chiqayotgan gо‘dakning ma’no ifodalamaydigan turli tovush va bо‘g‘inlarni takrorlashi undagi nutqiy faoliyatning boshlanganidan darak beradi 5 . O‘zbek tilshunosligidagi bolalar nutqiga oid keyingi bir qancha tadqiqotlar monografik planda amalga oshirilgan. Bunday izlanishlar bolalar nutqini bevosita kuzatish va maktabgacha ta’lim hamda maktab yoshidagi bolalarning nutqi asosida о‘tkazilgan tajribalardan tо‘plangan baza asosida yuzaga kelgan. Jumladan, N.Sayidiraximovaning tadqiqot ishida bolalar nutqining lingvistik xususiyatlari o‘z aksinini topgan. Tadqiqot ishida tilshunosligimizda bolalar nutqining o‘rganilishi borasidagi kelgusi ishlar uchun qimmatli ma’lumotlar berilgan. Ushbu tadqiqot ishida tilning ayni ijtimoiy hodisa ekanligi yana bir bor isbotlangan, bunga ko‘ra, bola nutqining rivojlanishi genetik omildan ko‘ra muloqat jarayonida tezroq rivojlanishi isbotlangan va til mehnat faoliyati bilan bog‘liq ontognenezni boshdan kechirmasligi haqidagi fikrlari ham qimmatli. Isbot talab qilmaydigan hodisalardan biri sifatida til о‘zlashtirish 5 Умархўжаева О. Болалар нутқи ҳақида баъзи мулоҳазалар. Самарқанд давлат университети. Тўплам, 1982. – Б.60. 16 jarayonining stimul - reaksiya aloqadorligida amalga oshishi yuqoridagi tadqiqotda ham o‘zining o‘zgarmas aksioma ekanligini yana bir bor isbotladi. Tadqiqot ishida keltirilishiga ko‘ra, nutqning о‘sishi jarayonida sо‘z turkumlari ichidan ot so‘z turkumiga oid so‘zlar tez о‘zlashtiriladi, otlardan sо‘ng fe’l va sifat so‘z turkumiga oid so‘zlar o‘zlashtiriladi. Fe’l so‘z turkumining zamon shakllariga qaraganda shaxs - son shakllari tezroq va osonroq o‘zlashtiriladi. Zamonaviy o‘zbek tilshunosligining vakili M.Qurbonovaning tadqiqot ishlarida bolalar nutqi sotsiopsixolingvistik hamda pragmatik aspektda yoritib berilgan. Olimaning tadqiqotlarida bolalar nutqida ijtimoiy omillar ta’sirida yuzaga keluvchi leksik dialektizmlar semantik xususiyatlariga kо‘ra guruhlarga tasniflangan, diglossiya va sun’iy bilingvizmning bola leksikoniga ta’siri tadqiq etilgan, bolalar nutqiga xos sо‘zning atash tomoni tadqiq qilingan, bizning ushbu ishimizga bir nazariy asos sifatida bolalar va о‘smirlar perseptiv lug‘atida mavhum leksemalarning ifodalanishi tahlil qilingan bolalar va kattalarga xos deyktik birliklarning farqli jihatlari asoslangan 6 . O‘zbek tilshunosligida N.Sayidiraximova, G.Iskandarova, O.Umarxo‘jayeva, M.Ismoilov, M.Qurbonova hamda O.Saidaxmedovalar tomonidan amalga oshirilgan ilmiy tadqiqotlarda o‘zbek tili ona tili sifatida o‘rganilgan. Yuqorida sanab o‘tilgan tilshunoslarimiz ishlarida o‘zbek bolalari nutqining fonetik, grammatik xususiyatlari, bolalardagi lisoniy qobilyatning shakllanishi va kognitiv 6 Қурбонова М. Ўзбек болалар нутқи лексикасининг социопсихолингвистик тадқиқи. Филол.фан.номз...дис. –Тошкент, 2009; Shu muallif. Ўзбек болалар нутқининг прагматик хусусиятлари. Филол.фан. докт...дис. – Тошкент, 2018. 17 bilishning boyishi, bolalarning nutqida sotsial muhitning ahamiyati, maktabgacha yoshdagi bolalar til o‘zlashtirishida tabiiy tartib gipotezasi kabi tadqiqotlar negizida bolaning ijtimoiy muhit bilan bog‘lanib rivojlanishi jarayoni lingvistik, psixolingvistik, sotsiolingvistik, pragmalingvistik, didaktik tamoyillar asosida o‘rganilgan 7 . 1.2. So‘z ma’nosi o‘zlasht irilishining gender v a y osh xususiy at lari bilan bog‘liqligi Bobimizning bu qismida so‘z o‘zlashtirishda sog‘lom aqliy rivojlanishga ega bo‘lgan o‘zlashtiruvchilarning yosh va gender dunyoqarashi bilan bog‘liq omillar ta’siri ostidagi faollikni yoritishga harakat qilamiz. So‘z ma’nosi o‘zlashtirilishining gender va yosh xususiyatlari bilan bog‘liqlik jihatlarini ilmiy tahlil qilish uchun, albatta, isbotlangan tajriba- sinov loyihalarini amalga oshirish kerak. Quyida Amerikaning Glasgow universiteti psixolingvistlari: Sara C. Sereno & Patrick J. O‘Donnell tomonidan “AoA” (The age of acquisition) formulasiga tayanilgan, sotsiolingvistik tadqiqotlar asos qilib olingan maqoladan na’muna keltiramiz. Ushbu maqola materiali uchun Shotlandiya universiteti talabalaridan 45 nafar ayol va 47 nafar erkak jinsiga mansub ishtirokchilar tanlab olingan. Ular bilan 100 ta so‘zning o‘zlashtirilishi 7 Исмаилов М.С. Грамматические способы выражения пространственных отношений при двуязычии (на материале узбекского - русского раннего двуязычия). Автореф. дисс. … канд. филол. наук. – М . ,1988.– 23 с.; Сайидирахимова Н.С. Мактабгача ёшдаги ўзбек болалар нутқининг лингвистик хусусиятлари. Филол.фан.номз...дис. –Тошкент, 2004. – Б 126. 18 bilan bog‘liq so‘rovnomaga asoslangan eksprement o‘tkazilgan. Berilgan so‘zlarni ishtirokchilarning reaksiya (javoblari)ga qarab: Ayol (girl) larga oid leksika 1. Erta (early) o‘zlashtirilgan Erkak (boy) larga oid leksika Ayol (girl) larga oid leksika 2. Keyin (late) o‘zlashtirilgan Erkak (boy) larga oid leksika kabi qismlarga ajratishgan. Reaksiya vaqti berilgan ma’lumotlarga nisbatan ikkalasi ham sezilarli AoA qo‘zg‘alishni ko‘rsatadi. Ayollar va erkaklar ham ayollarga, ham erkaklarga qaratilgan barcha so‘zlar ichidan keyinroq o‘zlashtirilgan so‘zlarga nisbatan tezroq javob beradi. Ayollardagi alohidalik salbiy mazmundagi so‘zlarga, ayniqsa, kech AoA so‘zlariga javob berish reaksiyalari uchun ko‘proq vaqt talab qilindi. Erkaklar so‘zlaning mazmuniga ko‘ra semantik jihatdan deyarli jinsning hech qanday farqini ko‘rsatmadi. So‘zlarning ma’nolarini o‘zlashtirish yoshini aniqlashtirish kattalar bilan o‘tkazilgan tadqiqotlarda aniqroq namoyon bo‘ladi. Sababi bir so‘zning ma’nosi uzoq yillar davomida mental leksikonda mustahkamlanib boradi va shu yillar ichida bu ma’no turli vaziyatlar uchun xoslanib, endi u so‘zning murakkab ma’no qirralari ham miyamizda avtomatlashgan tarzda o‘rin olgan bo‘ladi. 19 Umuman, so‘zlarning yosh va jins xususiyatiga ko‘ra o‘zlashtirilishi ancha yillardan beri o‘rganilib kelinayotgan, judayam o‘ziga xos mavzulardan biri. Bu yo‘nalishdagi izlanishlar Keroll va Uayt (1973) 8 ning dastlabki psixolingvistik ishlarida boshlang‘ich ilmiy tadqiqot sifatida ko‘zga tashlanadi 9 . Biroz uzoq tanaffusdan so‘ng Johnston and Barry (2006) larning tadqiqot ishlarida yuqoridagi masala yangicha talqindagi xulosalar bilan maydonga chiqdi 10 . Ushbu olimlarning ekspremental natijalariga ko‘ra, insonlarning mental leksikonidagi so‘zlar bazasi davrga ko‘ra ikki tipga ajraladi: a) erta davrda o‘zlashgan so‘zlar; b) kech davrda o‘zlashgan so‘zlar. Yuqoridagi davrlarda o‘zlashgan so‘zlarni vaziyatlarni nomlashda foydalanishlari va leksik paradigmalariga ko‘ra tekshirilganda, erta davrda o‘zlashgan so‘zlarga bo‘lgan reaksiya javoblari tezroq hamda aniqroq bo‘lishini ko‘rish mumkin. Qolgan boshqa jihatlari, ulaning ta’kidlashicha, “ ceteris paribus” (bu ibora inglizlarga lotin tilidagi iboradan o‘zlashgan bo‘lib, “boshqa narsalar teng”, “qolgan hamma narsa o‘zgarmagan”, degan ma’noni ifodalaydi). Johnston and Barrylarning xulosasiga ko‘ra, ko‘z harakatlariga oid paralingvistik harakatlarning sof mazmundorligi kechroq davrda, 8 Carroll and White. Investigating age of acquisition (AoA) effects in word (and picture) identification (for recent, comprehensive reviews, – Washington. 1973. 9 Sara C. Sereno & Patrick J. O‘Donnel, Participant and Word Gender in Age of Acquisition Effects: The Role of Gender Socialization Article   in   Sex Roles, – Oxford. 2009 10 Johnston and Barry. A special issue of Visual Cognition. – Oxford. 2006. 20 fiksatsiya (to‘plash, qayd qilib borish) vaqti erta davrda, normal o‘qish davri esa kech o‘zlashtiriladigan AoA so‘zlar va erta o‘zlashtirilgan so‘z ma’nolarining qayta takomili davri hisoblanadi. Juhasz va Rayner (2003 - 2006)larning izlanishlaridan olingan ma’lumotlarga ko‘ra, shaxsning mental leksikonida erta davrda o‘zlashgan leksemalarning yashovchanligi kuchli bo‘ladi, agar til egasi bemorlik holatiga tushsa, miyaning nutq uchun javob beradigan qismi jarahotlanganda ham erta o‘zlashgan so‘zlar va ularning ma’nolari aqliy leksikonda yashaydi. So‘z va uning ma’nolarini o‘zlashtirishga oid hozirgi davrdagi tadqiqotlar ikkita farazga tayaniladi: 1. AoA ta’siri katta yoshdagi ayol va erkak populyatsiyalari teng bo‘lishi yoki teng bo‘lmasligini aniqlash; 2. Yoshidan qat’i nazar shaxslarning leksikonidagi (AoA) o‘zlashgan so‘zlarning semantik tabiati. Birinchi faraz tadqiqotchilarining xulosalariga ko‘ra, qizlar yigitlarga qaraganda faol so‘z o‘zlashtiruvchilar hisoblanadi, og‘zaki nutq ravon bo‘ladi, erta va kech o‘zlashtirilgan so‘zlar orasida deyarli farq sezilmaydi, ya’ni kech o‘zlashtirilgan so‘zlarning mental leksikondagi xiralik belgisi ko‘zga tashlanmaydi. Bu yo‘nalishdagi asosiy izlanishlar Burman va boshqalarning ishlarida ko‘zga tashlanadi 11 . Ikkinchi faraz izlanishlarida so‘zlar orasida doim mazmunan umumiy bo‘lgan so‘z bo‘ladi. Shu umumiy ma’noli so‘z mental 11 Burman, D. D., Bitan, T., & Booth, J. R. Sex differences in neural processing of language among children. Neuropsychologia. – Washington. 2008. 21 leksikonda boshqa so‘zlarni bog‘lash vazifasini bajaradi. Ya’ni bu so‘zlarni “jins” so‘zlar deb ataymiz. Jins so‘zlar o‘zini atrofida bir qancha “tur” so‘zlarni bog‘lab xotirada saqlaydi. Masalan, “ mashina” so‘zi o‘zini atrofida shu turdagi boshqa so‘zlarni, jumladan, “ y uk mashinasi’, “ mat iz” , “ avt obus” , “ damas” , “ ne xia” kabi so‘zlani bir tarmoqqa ulab turadi. Bolalar kattalar bilan suhbatda bir jinsga tegishli so‘zlar bilan bog‘liq ko‘proq takrorlanadigan vaziyatlarni boshdan kechirsalar, shu jinsdagi so‘z mazmuniy qatoridagi tarmoq mustahkam bog‘langan bo‘ladi. Bir semantik jinsli so‘zlar qarama-qarshi semantik mazmundagi so‘zga nisbatan tezroq va osonroq o‘zlashadi. Ushbu qarashlarga tegishli eksprementlar kontekstda “reaksiya vaqti” RT (reak sion t ime) da haqiqiy leksik qarorni ta’minlovchi leksemani aniqlab beradi. Erta va kech o‘zlashuvchi AoA so‘zlari ayollar uchun xos bo‘lgan va erkaklar leksikonining lug‘at tarkibiga xos bo‘lgan turlarga ajraladi. Buni aniqlash uchun esa, yuqorida aytganimizdek, katta yoshli insonlarda tajriba o‘tkazish kerak. So‘z ma’nolarining o‘zlashtirilishida yosh va jinsga ko‘ra tadqiq qilishning natijasi bizga so‘z ma’nolarining shaxs mentalida rivojlanish ko‘rinishlarini aniqlashga, turli jinsda bo‘lgan bolalarning ijtimoiylashuvida leksikalarning o‘rnini belgilab olishga imkon yaratadi. Yuqoridagi ayrim fikrlarga qarama-qarshi fikr sifatida Morriosning ilmiy xulosalarida, katta yoshli o‘zlashtiruvchilardan ko‘ra bolalarda o‘tkazilgan eksprementlar masalani yoritishda obyektivroq 22 bo‘lishini ta’kidlaydi. Ya’ni bolalarda o‘tkaziladigan tajriba talabiga ko‘ra bolalarga bir qancha predmetlarning rasmlari ko‘rsatiladi. Agarda bola shu rasmlardan qay birini ongli tanib nomlay olsa, demak, o‘sha so‘z va uning ma’nosi o‘zlashtirilgan hisoblanadi. Bu yo‘nalishdagi tajriba kattalar bilan o‘tkazilsa, natija haqqoniy bo‘lmasligi mumkin, sababi, kattalar narsalarning nomini tanlashda reaksiya sezgirligi kuchli va faol bo‘lishini ham aytib o‘tadi. So‘zlarning qo‘llanilish chastotasi ham so‘z ma’nosi o‘zlashtirilishini ko‘rsatuvchi omillardan biridir. Bu ko‘proq kattalar bilan o‘tkaziladigan tajribadan aniqlanadi. Ya’ni biror shaxsning nutqida muloqat davomida ko‘p qo‘llanadigan so‘z shu shaxsning mental leksikoniga erta davrda o‘zlashgan leksikalardan biri ekanligini bilish mumkin. Va bu ko‘p takrorlanayotgan baland chastotaga ega bo‘lgan so‘z semantikasi noziklik yoki dag‘allik xarakteriga ko‘ra ayol yoki erkak so‘zlovchiga tegishli ekanligini ham biroz anglatadi. Amerikaning Glazgo universitetida o‘tkazilgan bir tajribaning tahili bilan tanishtiraman. Bunga ko‘ra, ingliz tilida so‘zlashuvchi 6 nafar ayol va 6 nafar erkak ko‘ngilli sifatida ishtirok etdi. Ularga anketalar berildi. Anketada 138 ta so‘z ro‘yxati alifbo tartibida tuzib chiqilgan. Ikkita bo‘sh quti tayyorlanadi, biri “ayol” mazmunidagi so‘zlar uchun, ikkinchisi “erkak” mazmunidagi so‘zlar uchun. Ishtirokchilarga o‘zlari tanlagan so‘zlarning gender jihatdan baholariga ko‘ra so‘zlarni anketadan qirqib olib qutilarga joylashlari aytiladi. Bu so‘zlar tarkibida erta va kech davrda o‘zlashtirilishi mumkin bo‘lgan so‘zlar aralash shaklda beriladi. Masalan, igna so‘zi qizlarga xos leksemani ifodalasa, 23 zambarak so‘zi yigitlarga xos leksikonni tashkil etishi mumkin. Sababi shaxsning gender roli uning leksikoniga mujassamlashgan sterotiplarida asotsatsiyalanadi. Yuqoridagi tajriba natijasiga ko‘ra, ayol ishtirokchilar berilgan 138 ta so‘zning 47.4% ini ayollarga xos so‘zlar, 52.3% ini erkaklarga xos so‘zlar deb baholashdi; erkak ishtirokchilarning fikriga ko‘ra esa, 41.4% so‘zlar ayollarga xos, 58.6% i esa erkaklarga xos deb topilgan. Bundan shunday xulosa kelib chiqadiki, erkaklar ma’lum bir tilni tashkil etuvchi so‘zlarning ko‘pchiligi erkaklarga xos so‘zlar deb baholashi ehtimolli ekan 12 . Yana shunday tadqiqotlar ham borki, ularning xulosalariga ko‘ra, so‘z va uning ma’nolarini o‘zlashtirishda AoA so‘zlari va Word gender so‘zlarining boyishi bolaning ijtimoiylashuvidagi sterotiplarning ta’siri bilan aloqada ekanligi ham isbotlangan. Ya’ni bola 2-5 yosh oralig‘idan boshlab o‘zining gender roliga oid ijtimoy bilimlarga ega bo‘la boshlaydi va bu davrda egallangan bilimlar bola ongida mustahkam sterotip darajasida o‘rin oladi. Bunga kattalarning bolalarga ularning gender roliga qarab nutqiy munosabati, ularning qiz yoki o‘g‘il bola ekanligiga qarab lingvistik- semantik tanlangan so‘zlardan foydalanishi sabab bo‘ladi. Keyingi bosqich esa 5-12 yoshli bolalarda sterotiplarning o‘z hayotlarida bosqichma-bosqich mustaqil qo‘llay olish ko‘nikmasi nazarda tutiladi 13 . Psixolingvistlarning ta’kidlashicha bolalarda jinsiga xos lingvistik ba’za shakllanishi uchun, avvalo, ota-onalar bolarning qiz 12 Sara C. Sereno & Patrick J. O‘Donnel, Participant and Word Gender in Age of Acquisition Effects: The Role of Gender Socialization Article   in   Sex Roles, – Oxford. 2009. 13 Martin.Children’s search for gender cues: Cognitive persectives on gender development. – Washington. 2004. 24 yoki o‘g‘il farzand ekanligiga qarab gender sterotipga ega murojaat shakllaridan foydalanishlarini tavsiya qiladi. Maqtov va erkalash so‘zlari ko‘proq qiz farzandlarga bo‘lgan kontekstlarda qo‘llanilishi tavsiya qilinsa, o‘g‘il farzandlarga nisbatan esa tartibga chaqiruvchi va shunga yaqin nutqiy birliklardan foydalanishni tavsiya etishadi. Yana boshqa xulosalardan biri, bolalar til o‘zlashtirishning ilk bosqichlaridanoq, ya’ni erta o‘zlashtirish davrida salbiy mazmunga ega so‘zlarni egallashga moyilligi kuchli ekanligi va bu so‘zlar bolaning mental leksikonidan tezroq hamda osonroq joy olishini, xotirada izi uzoq saqlanishi, erkin muloqatda ham salbiy ma’noli so‘zlardan foydalanish tezligi ijobiy ma’nodagi so‘zlarnikiga qaraganda faolroq kechishi psixologlar tomonidan tadqiq qilingan. Va bu inson tabiatiga xos xususiyat deb bahonalandi. Insonlar tabiatida ham hayvonlardagi kabi ijobiylikka qaraganda salbiylikning yo‘q qilinishi qiyin kechuvchi gipoteza ekan. Erta o‘zlashtirish davrida salbiy stimulli birliklar e’tiborni ko‘proq tortadi, jalb qiladi, chuqur kognitiv jarayon qayta ishlanadi, natijada murakkab kognitiv tarmoqlar yuzaga keladi, mana shu miyadagi murakkab va mustahkam bog‘lanishli tarmoqlar salbiy ma’nodagi leksik birliklarning shaxs xotira maydonida izini uzoq vaqt saqlanishiga sabab bo‘ladi. Yuqoridagi fikrlarga o‘zimning hayotiy tajribamdan ham misol keltirishim mumkin. Bir uzoq qarindoshim bilan suhbatda, u menga bolaligini, aynan 2-5 yoshlik davrlarini kechagidek eslashini aytdi. Men o‘zim bilan qiyoslaydigan bo‘lsam, 2 va 5 yosh oralig‘imdagi vaziyatlarni 25 deyarli eslolmas ekanman (faqat, bir kelinoyimning menga tahdid bilan aytgan ikki og‘iz so‘zi va o‘sha paytda men o‘zim bilan ichimda bo‘lgan kichik suhbatimdan tashqari. O‘shanda 4 yoshga ham to‘liq kirmagan edim.) O‘sha suhbatdoshimning bolaligidagi holatlarini tasvirlashiga e’tibor qaratadigan bo‘lsam, uning bolaligi bolaga nisbatan qaratilgan nutqda qo‘pollik, tana-dashnom, ayblash, kamsitish, haqorat mazmunidagi so‘zlardan ko‘p foydalanilgani va mana shu so‘zlarga qarama-qarshi bolani erkalash mazmunidagi so‘zlar ishlatilgan vaqt eslandi. Endi menda yana savol paydo bo‘ldi. Nega men o‘zimga qaratilgan erkalash mazmunidagi kontekstlarni eslay olmayman? Buning birgina javobi bo‘lishi mumkin, menda erta til o‘zlashtirish davri o‘sha suhbatdoshimning bolaligi kabi “og‘ir” ruhiy bosim ostida o‘tmagan. Menga qaratilgan nutqlarning deyarli hammasi ijobiy mazmundagi kontekstdan iborat bo‘lgan. Demak, so‘zlarning ma’nolarini o‘zlashtirishda erta o‘zlashtirish davrida salbiy mazmundagi leksemalarning chuqur iz saqlashi aniqlanadi. Quyida AQSH psixologlari tomonidan o‘tkazilgan “AoA” nomli eksprementi na’munasini ko‘rsatamiz. Eksprement quyidagi to‘rtta asosda tashkil qilingan: 1. Early AoA – erta o‘zlashtirish davri; 2. Late AoA – kech o‘zlashtirish davri; 3. Girl words – qizlarga xos so‘zlar; 4. Boy words – yigitlarga xos so‘zlar. Early AoA – erta o‘zlashtirish davri Late AoA – kech o‘zlashtirish davri 26 Girl words Boy words Girl words Boy words Balloon – shar Scarecrow – qo‘rqinchli Seahorse – dengiz oti Armadillo – armadillo Ladybird – xonqizi Snowman – qorodam Pumpkin – qovoq Volcano – vulqon Kitten – mushukcha Donkey – eshak Lamp – fonus Cap – qopqoq Strawberry – qulupnay Motorbike – motatsikl Natura – tabiat Station – stadion Mermaid – suv pariysi Trumpet – karnay Mitten – mitten Chisel – iskana Giraffe – jirafa Tractor – traktor Microwave – mikroto‘lqinli pech Screwdriver – otvyortka Necklace – marjon shodasi Whistle – hushtak Biscuit – biskivit Spanner – gayka klyuchi Gloves – qo‘lqop Wizart – sehrgar Thimble – timble Anchor – yakor Butterfly – kapalak Airoplane – samolyot Diamond – olmos Symbals – ramz Cooker – oshpaz Snail – shilliqurt Thights – taytlar Pliers – qisqich 27 Pram – bolalar aravachasi Snake – ilon Pineapple – ananas Prachute – qiyalik Hen – tovuq Bat – ko‘rshapalak Flute – fleyta Cigar – sigara Witch – yalmog‘iz kampir Tiger –yo‘lbars Vase – vaza Plug – reklama Basket – savatcha Insect – hasharot Nun – rohiba Axe – joylashtirmoq, tugatmoq Jelly –jele Sword – shamshir Fairy – pari Screw – shrup Duck – o‘rdak Frog – qurbaqa Handbag – qo‘l sumka Cowboy – pala- partish ish qiladigan odam Rabbit – quyon Rocket – raketa Shawl – sholro‘mol Arrow – nayza Purse – hamyon Dragon – ajdarho Swan – oqqush Toad – qurbaqa Candle – sham Lorry – yuk avtomashinasi Violin – skripka Bullet – o‘q Button – tugma Hammer – bolg‘a Needle – igna Cannon – zambarak Leaf – yaproq Drum – baraban Peach –shaftoli Madel – model 28 Umbrella – soyabon Soldier –askar Cherry – olcha Barrel – bochka Flower – gul Jacket – kastum Deep – uzoq Barn – ombor Cat – mushuk Gun – miltiq Envelope – convert Tabacco – tabaka Window – deraza Brother – aka Heaven – arsh, osmon Guitar – gitara Yuqoridagi jadvalni kuzatib, so‘zlarning o‘zlashtirilishidagi yosh va gender jihatning farqli ko‘rinishlari haqida juda ko‘p xulosalarni berishimiz mumkin. Shundan ayrimlariga to‘xtalamiz: 1. Erta yosh davrida, asosan, bevosita tabiat bilan bog‘liq bo‘lgan so‘zlar, jumladan, hayvonlar nomlari o‘zlashtirilishi: e shak , jiraf a...; 2. Erta yoshdagi qiz o‘zlashtiruvchilarda tashqi tomondan chiroyli va yumshoq xarakterli nomga ega jonzot va predmetlar o‘zlashtirilishi: xonqizi, k apalak , mushuk , shar...; 3. Erta yoshdagi o‘g‘il bolalarda qo‘rquv uyg‘otuvchi jonzot va qahramonlar, hamda temirdan yasalgan, mexanikaga asoslangan predmet nomlari o‘zlashtirilishi: ilon, ajdarho, rak e t a, t rak t or...; 4. Kech yosh davrida o‘zlashtirilishi ehtimoli bo‘lgan so‘zlar mavhum mazmundagi nomlar, taom va oshxona jihozlari va ko‘proq kognitiv bilim talab qiladigan lug‘atni shakllantirishi: pari, model, k onve rt , t abak a, qisqich, vaza...; 29 5. Kech yoshdagi ayol o‘zlashtiruvchilarda, asosan, pardoz va oshxona buyumlari nomlarining o‘zlashtirilishi: sumk a, qo‘l sumk a, bisk vit , igna, sholro‘mol...; 6. Kech yoshdagi erkak o‘zlashtiruvchilarda ustachilik asbobi nomlari, chekish va ichkilik bilan bog‘liq so‘zlar hamda harakatni ifodalovchi birliklar o‘zlashtirilishi: sigara, isk ana, bochk a, ot vyork a, t ugat moq... Endi ushbu tadqiqot natijasini tilning umumiy strukturasidan kelib chiqib tahlilga tortib ko‘ramiz: Albatta, har qanday tilda so‘z o‘zlashtirilishida so‘zning tarkibini tashkil qiluvchi tovushlarning xususiyatlari muhim rol o‘ynaydi. Yuqoridagi jadvalga e’tibor qaratadigan bo‘lsak, erta davrda o‘zlashtirilgan so‘zlar tarkibiy jihatdan nisbatan soddaroq (bo‘g‘inlari kam) va talaffuzi osonroq, qo‘llanilish chostatsi yuqori bo‘lgan so‘zlar. So‘zlar tarkibi, asosan, undoshlardan “ b”, “c”, “d”, “s”,”g” ; unlilardan “a” va “o” kabi alifboning boshida keluvchi tovushlar ko‘proq qo‘llangan. So‘zlarning yosh va jinsga ko‘ra o‘zlashtirish borasidagi yuqoridagi xulosalarni yanada aniqlashtirish maqsadida va o‘zbek tilining imkoniyatlari bu borada qanday ishlashini qisman bo‘lsada ochiqlash maqsadida biz ham bir tajriba o‘tkazdik. Ushbu tajribamiz “ 8 daqiqa” deb nomlanadi. Sababi tajribamizda sakkiz daqiqalik vaqt mobaynida til o‘zlashtiruvchilarning lug‘at boyligini so‘z o‘zlashtirish yoshi va jinsiga ko‘ra tahlil qilishda kasb so‘zlarni chegaralab oldik. Bunga ko‘ra uch toifa yoshdagi guruhlarda tajriba o‘tkazildi: 30 1. 1 yarim yoshdan 3 yosh oralig‘idagi bolalar; 2. 8 yoshdan 10 yosh oralig‘idagi bolalar; 3. 16 yoshdan 18 yosh oralig‘idagi o‘smirlar; Tajribaning o‘tkazilish tartibi: - Belgilangan yoshdagi 5 nafar qiz va 5 nafar o‘g‘il bolalar tanlab olindi; - Birinchi toifa bolalari hali yozish ko‘nikmasiga ega emasligi sababli, ularning ota-onalaridan so‘rovnoma shaklida yozib olindi; - Ikkinchi va uchinchi toifadagi bolalarga RT(Reaktion Time) – qo‘zg‘alish vaqti beligilandi: sakkiz daqiqa. - Belgilangan vaqt davomida bolalar xayoliga eng birinchi va tez kelgan kasb nomlarini qog‘ozga tushirib berdi; - Berilgan javob varaqalari tepasiga ism-familya va qatnashuvchining yoshi yozib qo‘yildi; Yig‘ib olingan natijalar: - Kasb nomlarini ifodalovchi so‘zlarning miqdori yoshga nisbatan qay darajada o‘sib borishi va qaysi omilga ko‘ra; - O‘zbek bolalarining leksikonidan ilk bora qaysi kasb nomlarining o‘zlashtirilishi va nima uchun; - O‘zlashtirilgan kasb nomlarining jinsga xos tafovutlari mavjud yoki mavjud emasligi va mavjud bo‘lsa, nima uchun; kabi savollarga javob berish orqali tahlil qilinadi. Ushbu tajribadan maqsad, o‘zbek tilida psixolingvistik tajribalar ko‘lamini boyitish, olingan natija va xulosalar orqali o‘zbek tilining umumiy qonuniyatlarining yana bir qirrasini ochishga hissa qo‘shish, 31 o‘zbek bolalarining kasb bilan bog‘liq kognitiv bilim darajasini aniqlash va boshqalar. “8 daqiqa” tajribasining ilk qatnashuvchilari 1,5 yoshdan 3 yoshgacha bo‘lgan bolalarning ota-onalaridan so‘rovnoma o‘tkazish orqali ulardagi kasb nomlarining o‘zlashtirilish miqdori va turini tahlil qildik. Bunga ko‘ra, o‘zbek tili ona tili bo‘lgan 20 ta bolani tanlab oldik. Shundan 12 tasi o‘g‘il bola, 8 tasi qiz bola retsipiyent ishtirok etdi. Bolalarning yoshi 1.5 yarim yoshdan 3 yoshgacha bo‘lgan oraliqda edi. Barcha bolalarda ilk o‘zlashtirilgan kasb nomi “ dok t or” so‘zi ekan. “ Dok t or” so‘zi 1 yoshdan 2 yoshgacha bo‘lgan bolalar leksikonidan, avval, perseptiv jihatdan, ya’ni idrokiy o‘rin oladi, 1,5 yoshdan 3 yoshgacha bo‘lgan bolalarda “ dok t or” so‘zi faol lug‘atga aylanadi. FIS H Yoshi Do k tor Us toz Osh paz As kar Uchu v chi Sotuv chi Haydovc hi Politsi yachi Raq qosa Ashul a chi Quru v chi Y1 1 yosh 6 oy +(i) Y2 1 yosh 10 oy +(i) +(i) Y3 1 yosh Y4 2 yosh +(i) +(i) +(i) Y5 2 yosh +(i) +(f) +(i) Y6 2 yosh 4 oy +(f) +(i) +(f) +(i) +(i) +(i) 32 Y7 2 yosh 8 oy +(f) +(f) +(f) +(i) +(i) +(f) Y8 3 yosh 5 oy +(f) +(f) +(f) Y9 3 yosh +(f) +(f) +(i) +(f) Y1 0 3 yosh 4 oy + Y1 1 3 yosh 11 oy +(f) +(f) +(f) +(i) Y1 2 3 yosh + Q1 1 yosh 6 oy +(i) +(i) Q2 1 yosh 6oy +(i) +(i) +(i) Q3 1 yosh 10 oy +(i) +(i) +(i) Q4 2 yosh +(f) +(f) +(i) +(i) +(i) +(x) +(f) +(f) Q5 2 yosh 3 oy +(f) +(i) +(i) Q6 2 yosh 8 oy +(f) +(i) +(f) +(i) Q7 3 yosh +(f) +(f) +(f) +(f) +(f) +(f) +(f) +(f) +(f) +(f) Q8 3yosh + + + + + + + + + + + Tajriba natijasiga ko‘ra, 1 yarim yoshdan 3 yoshgacha bo‘lgan o‘zbek bolalari minimal 1ta, maksimal 11 ta kasbga oid so‘zlarni perseptiv va produktiv o‘zlashtirishadi. Kasb nomlari ichidan “doktor” 33 so‘zi barcha bolajonlarning, avval, idrokidan keyin faol lug‘atidan joy egallaydi (100%). Ikkinchi o‘rinda “ sot uv chi” so‘zi (49%), uchinchi o‘rinda “ ust oz” va “ ask ar” so‘zi(47%), to‘rtinchi o‘rinda “ quruv chi” (45%), beshinchi o‘rinda “ uchuv chi” , “ oshpaz” , “ polit siy achi” , “ raqqosa” va “ ashulachi” (40%), oxirgi o‘rinda “ hay dov chi” so‘zi (38%) o‘zlashtirilgan. Demak, o‘zbek bolalarida til o‘zlashtirishning boshlang‘ich bosqichida kasbga oid o‘rtacha 11 ta so‘z o‘zlashtiriladi. O‘zlashtirish darajasining yuqori va pastligi, aynan shu kasb nomlarining ko‘proq bolalar tomonidan o‘zlashtirishiga tilning umumiy qoidalaridan ko‘ra kattalarning bolaga qaratilgan nutqida, aynan shu so‘zlarning ko‘p takrorlanishi va shu kasb bilan bog‘liq vizual kognitiv jarayonlarda bolaning ishtiroki borligini sabab qilib ko‘rsata olamiz. Ikkinchi toifa qatnashuvchilar Toshkent shahar Olmazor tuman 269-maktabning 7 yoshdan 9 yoshgacha bo‘lgan o‘quvchilaridan iborat. Qatnashuvchilar soni 10 nafar: 5 nafar o‘g‘il va 5 nafar qiz. Ajratilgan vaqt 8 daqiqa. Shu vaqt mobaynida qatnashuvchilar turli miqdordagi kasb nomlari ro‘yxatini taqdim etishdi. Qoidaga ko‘ra 8 daqiqa vaqt ajratilgan. Shu vaqt mobaynida ishtirokchi bolalar turli miqdordagi kasb nomlari ro‘yxatini taqdim etishdi. Minimal 7 tadan maksimal 22 ta kasb nomlarini yozishgan. Bu miqdoriy farq, albatta, o‘smirning produktiv lug‘ati faolligini ko‘rsatadi. Bu faollik esa, shaxsiy intelekt bilan ham bog‘liq bo‘lishi mumkin. Ushbu omillarni hisobga olgan holda keltirilgan misollar ichidan eng ko‘p qo‘llanilganlarini belgilab 12 ta so‘zni ajratib olamiz. 34 FISH Dok Tor Ust oz Quruv chi Tikuv chi Uchuv chi Akt yor Osh Paz Ras som Sotuv chi Haydo vchi Milit siya Sarta rosh Y1 + + + + + + + + + Y2 + + + + Y3 + + + + + Y4 + + + + + + + + Y5 + + + + Q1 + + + + + Q2 + + + + + Q3 + + + + Q4 + + + + + + + + + Q5 + + + + + + + + + + + Yuqoridagi jadvalga qarab xulosa qilishimiz mumkinki, 7-9 yoshli bolalarda kasb nomlarining o‘zlashtirilishi bir-birida uchramaydigan so‘zlar ko‘p ekanligi bilan boshqa yosh toifadagilardan farq qiladi. Sababi, biz ushbu jadvalga hamma bolalarning misollarini umumiylashtirib nisbatan takrorlangan kasb nomlarini jadvalga solganimizda ham, boshqa yosh toifasidagi bolalarnikidan farqli son jihatdan biri biriga yaqin so‘zlar juda kamchilikni tashkil qiladi. 7-9 yoshli bolalar tengdoshlaridan farqli turli xil kasb nomlarini mental leksikonlarida saqlashadi. Yana ularning farqli tomoni boshqa yosh toifalarida deyrli uchramaydigan so‘zlar: “ rassom” , “ olim” , “ muharrir” va “ hay k alt arosh” kabi san’at sohasi bilan bog‘liq so‘zlarning ko‘p 35 qo‘llanilishi hamda “ do‘k onchi” so‘ziga o‘xshagan noodatiy yasalma kasb nomining yozma nutqda jonlanishi 7-9 yoshli bolalar nutqiy ko‘nikmalaridagi g‘ayriodatiy rivojlanish holatini o‘rganish va tahlilga tortish kerakligini ko‘rsatmoqda. 7-9 yoshli bolalarda ham boshqa yosh toifasidagi ishtirokchilar kabi, qiz bola o‘zlashtiruvchilar o‘g‘il bola o‘zlashtiruvchilarga nisbatan (37-28=9) 9% foiz nisbatiga so‘z boyligi ko‘roq ekan. Uchinchi toifa qatnashuvchilar Toshkent shahar Olmazor tuman 243-maktabning 16 yoshdan 18 yoshgacha bo‘lgan o‘quvchilaridan iborat. Qatnashuvchilar soni 10 nafar: 5 nafar o‘g‘il va 5 nafar qiz. Ajratilgan vaqt 8 daqiqa. Shu vaqt mobaynida qatnashuvchilar turli miqdordagi kasb nomlari ro‘yxatini taqdim etishdi. Eng kam ko‘rsatilgan kasb nomlari 12 ta va eng ko‘p ko‘rsatilgani 37 tani tashkil etadi. Bu miqdoriy farq, albatta, o‘smirning produktiv lug‘ati faolligini ko‘rsatadi. Bu faollik esa, shaxsiy intelekt bilan ham bog‘liq bo‘lishi mumkin. Shu sababli o‘smir yoshdagi qatnashchilarimizning yoshga doir kasb nomlarini o‘zlashtirilishini tilga bog‘liq holda tahlil qilish maqsadida, dunyo psixolingvistlarining tajribalariga tayanib, “ReactionTime” eng qo‘zg‘aluvchi vaqt va so‘zlar ichida chastotasi baland so‘zlar sifatida dastlabki 8 daqiqani belgilab olganimizda o‘rtacha 16 ta birinchi kelgan so‘zlarni yosh va jinsga bog‘liq tahlilini qilishimiz mumkin. FISH Do k O‘qitu v Gi t Progr m Etik Uchu v Ban Akt Tiku Quru Os Jurn Sotu Hay Milit Sar 36 Tor chi mist do‘z chi kir yor v chi v chi h pa z a list vchi dov chi s iya a ros h Y1 + + + + + + + + + + + Y2 + + + + + + + + + + + Y3 + + + + + + + + + + + + Y4 + + + + + + + + + + + + Y5 + + + + + + + + + + Q1 + + + + + + + + + Q2 + + + + + + + + + + + + Q3 + + + + + + + + + + + + + + + Q4 + + + + + + + + + + + + Q5 + + + + + + + + + Yuqoridagi jadvalga qarab quyidagicha xulosalarni berishimiz mumkin:  So‘zlovchi shaxsning yoshi ulg‘aygan sari uning leksikonida ma’lum bir leksik guruhga mansub so‘zlarning hajmi ortib boradi. Ya’ni o‘rtacha hisobda oladigan bo‘lsak, 2-3 yoshda kasb guruhiga kiruvchi so‘zlar hajmi faollik jihatdan 3-4 dona so‘zni, mazmuniy jihatdan olganda 5-6 tani tashkil etsa, 7-9 yoshda o‘rtacha 10-15 ta faol lug‘atni, 16-18 yoshda esa 20-30 ta so‘zni tashkil etmoqda;  Dastlabki til o‘zlashtirish davrida egallangan so‘z va uning ma’nosi doim ma’lum guruhga oid leksemalar tarmog‘ida stimul bo‘lganda birinchi jonlanadi va xotirada chuqur iz qoldiradi. Ya’ni 37 yuqoridagi tajribalar jadvalida ko‘rinib turganidek, o‘zbek tili birinchi til bo‘lgan o‘zlashtiruvchilar uchun kasb nomlari guruhi ichida “doktor” va “o‘qituvchi” so‘zlari 1-3 yosh davrdanoq perseptiv va keyingi o‘rinlarda produktiv shaklda o‘zlashtirilgan. Katta yoshli toifa o‘zlashtiruvchilariga ham “kasb nomlari ro‘yxatini shakllantiring” degan stimul berilganda 98% qatnashuvchilar “ dok t or” va “ o‘qit uv chi” so‘zlarni ro‘yxatning boshida keltirishgan;  Kasb nomlarini ifodalovchi so‘zlaning o‘zlashtirilishini gender jihatdan tahlil qilganda, ushbu guruhni tashkil etuvchi so‘zlarni 3 xil toifaga ajratish mumkin: 1. Y igit larga xos so‘zlar – tajriba natijalarini umumlashtirib, yigitlar tomonidan yuqori qiymat berilgan so‘zlar. Bularga, “militsiya”, “uchuvchi”, “etikdo‘z”, “askar”, “aktyor”, “bankir”, “sotuvchi” so‘zlari kiradi. 2. Qizlarga xos so‘zlar – tajriba ntijalarining umumiy holatiga ko‘ra qizbola qatnashuvchilarning yuqori qiymatda berilgan so‘zlarini yozib chiqamiz. Bular: “tikuvchi”, “oshpaz”, “gid”, “raqqosa”, “sartarosh”, “jurnalist”. 3. Umumiy so‘zlar – bunday so‘zlar ham yigitlar, ham qizlarning faol va nofaol lug‘atidan birdek o‘rin olgan bo‘ladi. Tajriba natijasining materiallariga ko‘ra, keltirilgan 16 ta so‘zdan: “o‘qituvchi”, “doktor”, “haydovchi”, “programmist” va “quruvchi” so‘zlari kiradi. Sababi ushbu so‘zlar yigit va qizlar bergan ro‘yxatda deyarli teng qiymatda yozilgan. 38 So‘z ma’nolarining o‘zlashtirilishi bilan aloqador nazariyalarni o‘rganib, o‘zbek tili ona tili bo‘lgan bolalarda bu jarayon qanday kechishi mumkinligi to‘g‘risidagi kognitiv tilshunoslikning nazariy asoslari uchun quyidagi xulosalarni beramiz: 1. Tilning xususiyatlari shu tildagi so‘zlarning o‘zlashtirilishiga ta’sir qiladi. Masalan, o‘zbek tilida ilk o‘zlashtiluvchi so‘zlarning tovush tarkibi va ma’lum semantik guruhlari bor. 2. So‘z va uning ma’nolarini o‘zlashtirish jarayoni bola bir so‘zni qayta-qayta eshitganda mental leksikoniga bu so‘zning xotira chiziqlari joylanishi oqibatida boshlanadi. 3. Bolalar so‘zlarni tovushlarni taqlid qilish orqali o‘zlashtirishadi. Va bu o‘zgarmas qonuniyat. 4. O‘zlashtirilgan so‘zlarning ma’nolari izohli lug‘atlardagi kabi barcha til egalari uchun umumiy bo‘lgan tushunchalardan tashqari shaxsiy ma’no ham kasb etadi. So‘z ma’nosi nutq jarayonida shaxsiy ma’noga aylanadi. 5. Nutqni jonli muloqat jarayonida emas, balki o‘rganish jarayonida egallagan kar-saqovlar, ko‘pincha, so‘zlarning faqat bir ma’nosini o‘zlashtiradi. 6. So‘z ma’nolarini o‘zlashtirish deyilganda, nafaqat so‘zning eng yaqin ma’nosini tushunish, balki ularning orqasida yashiringan semantik (vizual yoki mavhum) bog‘lanishlar tizimini idrok etishni nazarda tutiladi. 39 7. So‘z ma’nosining o‘zlashtirilishi doimiy va u shaxsing aqliy leksikoni hamda ruhiyati bilan birgalikda yashaydi. Ya’ni bir so‘zning ma’nosi shaxs ongida doimiy yangilanib boyib boradi. 8. Bolalarda 2-5 yosh oralig‘idan boshlab o‘zining gender roliga tegishli ijtimoiy bilimlarga ega bo‘la boshlaydi va bu davrda egallangan bilimlar bola ongida mustahkam sterotip darajasida o‘rin oladi. 9. Bolalarda 2-5 yosh oralig‘idan boshlab o‘zining gender roliga tegishli ijtimoiy bilimlarga ega bo‘la boshlaydi va bu davrda egallangan bilimlar bola ongida mustahkam sterotip darajasida o‘rin oladi. 10. Barcha bolalarda ilk o‘zlashtirilgan kasb nomi “doktor” so‘zi ekan. “Doktor” so‘zi 1 yoshdan 2 yoshgacha bo‘lgan bolalar leksikonidan, avval, perseptiv jihatdan, ya’ni idrokiy o‘rin oladi, 1,5 yoshdan 3 yoshgacha bo‘lgan bolalarda “doktor” so‘zi faol lug‘atga aylanadi. 11. O‘zbek bolalarida til o‘zlashtirishning boshlang‘ich bosqichida kasbga oid o‘rtacha 11 ta so‘z o‘zlashtiriladi. O‘zlashtirish darajasining yuqori va pastligi, aynan shu kasb nomlarining ko‘proq bolalar tomonidan o‘zlashtirishiga tilning umumiy qoidalaridan ko‘ra kattalarning bolaga qaratilgan nutqida, aynan shu so‘zlarning ko‘p takrorlanishi va shu kasb bilan bog‘liq viuzal kognitiv jarayonlarda bolaning ishtiroki borligini sabab qilib ko‘rsata olamiz. 40 12. Yigitlarga qaraganda qizlar erta o‘zlashtirish davridan faol o‘zlashtiruvchi hisoblanadi, qizlarda perseptiv lug‘at yigitlarga qaraganda tezroq faol lug‘atga aylanadi. Bu qizlarning emotsiyaga boyroq ekanligi va buni nutqda ifodalashga harakat qilishi bilan baholandi. BOB BO‘Y ICHA X ULOSA LA R Har bir so‘zning ma’nosini o‘zlashtirish jarayonida yoki o‘zlashtirilgan so‘zlarning bazasini tekshirib tahlil qilishda kognitiv tilshunoslik sohasi ahamiyatlidir. Ayniqsa, hozirgi axborot tezligi asrida bolalarda, kattalarda ham voqelik bilan bog‘langan yangidan yangi so‘zlar o‘zlashtirilayotgan tezkor til va miya, ruhiyat bilan bog‘liq murakkab jarayonli zamonda yashayabmiz. Bu holat esa o‘z-o‘zidan hozirda kognitologiya sohasini amaliyotga tatbiqini amalga oshirish lozim ekanligini ko‘rsatib turibdi. Tilning xususiyatlari shu tildagi so‘zlarning o‘zlashtirilishiga ta’sir qiladi. Masalan, o‘zbek tilida ilk o‘zlashtiriluvchi so‘zlarning tovush 41 tarkibi va ma’lum semantik guruhlari bor. Bolalar so‘zlarni tovushlarni taqlid qilish orqali o‘zlashtirishadi. Va bu o‘zgarmas qonuniyat. So‘z va uning ma’nolarini o‘zlashtirish jarayoni bola bir so‘zni qayta-qayta eshitganda mental leksikoniga bu so‘zning xotira chiziqlari joylanishi oqibatida boshlanadi. O‘zlashtirilgan so‘zlarning ma’nolari izohli lug‘atlardagi kabi barcha til egalari uchun umumiy bo‘lgan tushunchalardan tashqari shaxsiy ma’no ham kasb etadi. So‘z ma’nosi nutq jarayonida shaxsiy ma’noga aylanadi. Nutqni jonli muloqat jarayonida emas, balki o‘rganish jarayonida egallagan kar-saqovlar, ko‘pincha, so‘zlarning faqat bir ma’nosini o‘zlashtiradi. So‘z ma’nolarini o‘zlashtirish deyilganda, nafaqat so‘zning eng yaqin ma’nosini tushunish, balki ularning orqasida yashiringan semantik (vizual yoki mavhum) bog‘lanishlar tizimini idrok etishni nazarda tutiladi. Erta yosh davrida, asosan, bevosita tabiat bilan bog‘liq bo‘lgan so‘zlar, jumladan, hayvonlar nomlari ularning tovushlariga taqlid shaklida o‘zlashtiriladi. Kech yosh davrida o‘zlashtirilishi ehtimoli bo‘lgan so‘zlar mavhum mazmundagi nomlar, taom va oshxona jihozlari va ko‘proq kognitiv bilim talab qiladigan lug‘atni tashkil qiladi. II BOB. BILINGVIZMNING KOGNITIV BILISHGA TA’SIRI 2.1. Ikkinchi tilni o zlashtirishda psixologik omillarʻ So‘z ma ’ nosini o‘zlashtirish muammosining psixologik jihati uning fikr va so‘z shakli o‘rtasida joylashganligidadir. Ma’noning psixologik tuzilishi so‘zning lug‘atga ko‘ra nimani anglatishi bilan emas, balki so‘zlarning qo‘llanish jarayonida 42 yoki nutq faoliyatida o‘zaro bog‘liqlik tizimi qanday ekanligi bilan belgilanadi. Shu tufayli so‘zning ma’no tuzilishini u turgan muhit belgilaydi. Nutq til tuzilmalarini idrok etish va ularni tushunishni o‘z ichiga oladi. Shu jihatdan nutq psixolingvistik jarayon. Nutq jarayonida so‘z ma’nosi xususiy ma’noga aylanadi. Xususiy ma’no muayyan shaxs faoliyati tizimida obyektning egallagan o‘rnini ongida aks ettirishdir. Agar ma’no so‘zning ijtimoiy ahamiyatga ega belgilarini birlashtirsa, xususiy ma’no uning mazmunining subyektiv tajribasidir. So‘zlarning ma’nolarini intererizatsiya qilish muloqot va faoliyatda sodir bo‘ladi. Taniqli psixolog P.Bloom bu borada shunday fikrni beradi: “So‘zlarni o‘zlashtirishda xotira omili birinchi o‘rinda, avvalo, yangi so‘z eshitilganda “qisqa xotira”ga joylanadi. Keyingi bosqich mustahkamlash jarayonlari. Bunday jarayonlarda so‘zlar ba’zan ma’nosi bilan birga, ba’zan nominativ shakli dominant planda o‘rta va uzoq xotiralarga joylanadi. Bu jarayonlarni samarali kechishida psixologiyadagi “harakat xotirasi” ijobiy natijaga erishishga yordam beradi. So‘zlarning ma’nolarini o‘zlashtirish, albatta, harakat xotirasi orqali o‘zlashtirilganda uzoq xotiraga muhrlanadi. Ma’lumot uchun, harakat xotirasi deganda biz bolalarga yangi so‘zlarning ma’nolarini o‘rgatishda, so‘zlarni tanitishda harakatli o‘yinlar, mashg‘ulotlar, rasm chizish va bo‘yash, rolli-harakatli o‘yinlar orqali yuzaga keladigan xotirani tushunamiz. So‘zning “mavjudlikning boshlang‘ich shakli” sifatida obyektga bog‘liqligi, odatda, bola tomonidan juda oson va nisbatan qisqa vaqt ichida (ba’zida hatto “o‘z-o‘zidan”, ya’ni tabiiy ravishda nutqni rivojlantirish jarayonida) o‘zlashtiriladi. 14 Nutqni tushunish jarayoni uch bosqichdan iborat: a) alohida so‘zlarni – nutqning leksik birliklarini idrok etish va tushunish; b) butun gapning tuzilishini tushinish. So‘zlarning birikuvi o‘zaro aloqaga kirishishi, gap tizimida so‘z ma’nosining anglanishi jarayonlarini tushuna olish; 14 Bloom P. Pursuing Meaning. – Oxford: Oxford University Press, 2012. – P.31. 43 c) xabarni tushunish – kommunikatsiyaning amalga oshishi. Butun xabarni tushunish uchun idrok etuvchi jumlalarning bir-biri bilan bog‘lanishini tushinishi, yetakchi ahamiyatga ega jumlalarni ajratib olishi, urg‘uni anglashi, xabarning umumiy g‘oyasini ongda shakllantira olish motivini anglashi lozim. Bunda muloqot jarayonidagi botiniy va zohiriy ma’noni anglash ham ahamiyatli: i shxonada xodimlar o‘zaro → Soat necha bo‘ldi? deb so‘rashsa, so‘roq orqali →”kech bo‘ldi, ketish vaqti bo‘ldi” degan ma’noda ishora berishadi. Dastlabki ikki bosqich so‘z va gaplarning ma’nosini tushunish lug‘at tizimi, fonetik-fonologik, sintaktik qoidalar yordamida amalga oshsa, 3-bosqichga o‘tgach, nutq tafakkuri, ya’ni kognitiv-psixologik faoliyatga murojaat qilamiz. Quyida har bir bosqichni alohida ko‘rib chiqamiz. Leksik birliklarni tushunish. So‘z ma’nosining o‘zlashtirilishi. So‘zni idrok etishda fonematik shovqin va so‘zning lug‘at tarkibinigina anglash yetarli emas. So‘z ma’nosini bilmaslik patologik muammolar (eshitish bilan bog‘liq) bu jarayonga xalal berib, so‘z ma’nosining xato dekodlanishiga olib keladi. Omonimlar, ko‘p ma’noli so‘zlarni qo‘llashda ularning idrokidagi xatolar nutqning noto‘g‘ri dekodlanishiga olib keladi. Mashhur rus psixolingvisti V.P.Belyaninning “Psixolingvistika” darsligida quyidagi misol beriladi: Ручка 1. Детская ручка ( tana a ’ zosi ) 2. Авторучка 3. Ручка двери ( eshik tutqichi ) 15 So‘zning ma’nolari ko‘p bo‘lsa, kerakli ma’noni tanlashda qiyinchilik yuzaga keladi. Xabarni tushinish murakkablashishi mumkin. Bola bu so‘zni eshitganida, albatta, ma’lum nutqiy vaziyatga ko‘ra tana a’zosi, ya’ni “qo‘l kaftchasi”ni ham, “avtoruchka”ni ham, “eshik tutqichi”ni ham tushunishi mumkin. 15 Белянин В.П. Психолингвистика. – Москва: Флинта. Московский психолого-социальний институт. 2003. – Стр.45. 44 “Menga qo‘l kaftingni berchi” deganda, tabiiyki, bola tafakkurida “avtoruchkani berish” signali namoyon bo‘lmaydi. O‘zbek tilidagi omonimlarni o‘zlashtirishda ham xuddi shunday holat kuzatiladi. Masalan: Olma 1. Meva 2. Bo‘lishsiz shakldagi fe’l Kichik maktab yoshiga qadar bolalarda har ikkala ma’noda ham alohida boshqa bir so‘zni ifodalashdek holat yuzaga keladi. Bola kommunikativ vaziyatdan kelib chiqib, “olma” so‘zi ortida ot shaklmi yoki fe’l shakl turganini anglaydi. Ko‘pincha kichik bolalarda fe’l shaklni tushunish va qo‘llash nisbatan kechroq, balki maktab yoshiga yetgunga qadar anglashilmaydi. Kuzatuvlar natijasida aniq bo‘ladiki, nutqni jonli muloqot jarayonida emas, balki o‘rganish jarayonida egallagan kar-soqovlar, ko‘pincha, so‘zlarning faqat bir ma’nosini o‘zlashtiradi. ko‘ tarmoq → egilib biror narsani olish o‘zlashtiriladi; qo‘ l ko‘tarmoq va boshiga ko‘tarmoq o‘zlashtirmaydi. Har bir so‘z nafaqat ma’lum bir mavzuiy maydonga ishora qiladi, balki ma’lum bir bog‘lanish tizimini yuzaga keltiradi. Boshqacha aytganda, semantik- sintaktik valentlikka ega. Ko‘zyosh →kim ko‘zyosh to‘kdi? Buyruq → Kim? Kimga? Nimani? buyurdi. Qarz bermoq → Kim? Kimga? Qancha? So‘zni idrok etish, nafaqat so‘zning eng yaqin ma’nosini tushunish, balki ularning orqasida yashiringan semantik (vizual yoki mavhum) bog‘lanishlar 45 tizimini idrok etishni ham nazarda tutadi. So‘zni tushunish oddiy idrok jarayoni emas, bu kognitiv faoliyat rivojlanishining turli darajalarida turlicha davom etuvchi faol jarayondir. Shu bilan birga so‘zni anglash o‘z ichiga ma’lum so‘zning boshqa so‘zlar bilan potensial bog‘lanish imkoniyatiga ham bog‘liq holda amalga oshadi. Psixologiya fani bolalarda so‘z ma’nosini o‘zlashtirish jarayoni bilan birga, patologik sharoitda so‘zning semantikasini o‘rganish muammolariga ham e’tibor qaratadi. So‘z ma’nolarini o‘zlashtirishning eng klassik usuli L.S.Vigotskiy tomonidan taklif qilingan. Sun’iy so‘zlar usuli (ma’nosiz so‘zlar). Tajribaga ko‘ra, bir nechta ma’nosiz so‘zlar taqdim etiladi va ulardan geometrik shakllarni tasniflashda foydalanish taklif etiladi. Ushbu uslub L.S.Vigotskiy va uning hamkori Saxarovning tajribalarida qo‘llanilgan. Ular bolaning aqliy rivojlanishining har bir bosqichida sun’iy so‘zlar turli obyektlarni nomlab kelishini va so‘z orqasida yashiringan umumlashma ma’no shakllarining o‘zgarishini ko‘rsatib beradilar. So‘z ma’nosining ontogenezda rivojlanishining yangi tadqiq yo‘llari L.S.Vigotskiydan 20 yil o‘tgach eksperimental o‘rganila boshlandi. N.X.Shvachkin, D.Slobin, Dj.Bruner, G.L.Rozengart-Pupko kabi olimlar ham bolada so‘z ma’nosi o‘zlashtirilishining rivojlanish bosqichlarini o‘rganishdi. Misol tariqasida G.L. Rozengart-Pupko tajribasi 16 dan misol keltiramiz: Bolaga buyruq beriladi: qushni olib kel yoki ayiqni keltir → boshqa xonadan olib kelish buyurildi → to‘liq mos keladigan predmet yo‘q → bunday holatda bola muayyan belgisi bilan o‘xshash predmetni tanlaydi. Masalan, qushni olib kel deyilganda bola tomonidan qirrali predmet (uning qirrasi tumshuq shakliga o‘xshash bo‘lganligi sababli) tanlandi. Tajribalar shuni ko‘rsatadiki, bola rivojlanishining turli bosqichlarida so‘z ma’nosiga to‘liq mos keladigan so‘zni belgi jihatidan yaqin, o‘xshash predmet bilan osongina almashtirib qo‘yishi mumkin. Bola dastlab so‘zning ilk sinkretik xususiyatlarinigina tushunadi, ammo aniq ma’nosini ancha kech, rivojlanishining keyingi bosqichlaridagina anglaydi. 16 Розенрарт-Пупко Г.Л. Формирование речи у детей раннего возраста. –Москва, 1963. Стр. 195. 46 Xuddi shunday natijalar M.M.Kolsova tomonidan olib borilgan tadqiqotlarda ham kuzatilgan. A.R.Luriya va O.S.Vinogradova tomonidan psixofiziologik metodlar qo‘llangan. Ularning tajriba-sinov usuliga ko‘ra, bitta stimul so‘z tanlanadi. Masalan, “кошка” (mushukcha). Normal odamda “кошка” so‘zi → sichqoncha, it, mushuk kabi hayvonlar bilan bir semantik maydonga kiruvchi so‘zlarni qo‘zg‘atadi. Ammo → крошка, крышка, кружка → kabi so‘zlarni uyg‘ota olmaydi. Aqli zaif bolalarda esa aks holati kuzatiladi. Natijalar shuni ko‘rsatadiki, subyekt holatiga ko‘ra so‘zning semantik maydonini tafakkur qilish holati farqlanishi mumkin. Yengil darajadagi aqli zaif bolalarda ish kuni boshida paradigmatik yaqinlik asosi, so‘zga reaksiya bildirish odatiy holatda. Charchoq holatida esa u vegetativ-refleksiv, ya’ni ong ostida mavjud tayyor bilimlarga farqli-shakliy o‘xshashlikka asoslangan axborotga tayanadi. Yuqoridagi tajribaning ahamiyati shundan iboratki, bolalar so‘zlar orqasida yashiringan so‘zlarning semantik aloqalarini ocha oladi. Bu jarayon katta yoshlilarda ancha yaxshi ishlaydi. Miyaning patalogik buzilishlarida esa semantik tizimlarning bunday tabiiy selektivligi buziladi. Xabar tarkibidagi so‘zlar ko‘plab havolalarni chaqiradi. Ulardan faqat bittasi tanlab olinadi va qolganlari bloklanadi. cholg ‘u asbobi(ot) Tor sifat Sintaktik konstruksiyalarni tushunish. Tilda so‘zlar, j umlalar, alohida frazemalar emas, balki yirik sintaktik butunliklar ham polisemantikdir. Masalan, 1. Uch bolali ayol (Uchta bolasi bor ayol) 2. Uch bolali ayol (Bolasi bor uchta ayol) Keltirilgan misollar shuni ko‘rsatadiki, bevosita komponentlardagi har xil bog‘lanish gap mazmunini noto‘g‘ri tushunishga olib keladi. Sintaktik 47 tuzilmalarning mohiyatiga ko‘ra boshqacha tushinish mumkin bo‘lgan murakkabroq jumlalarning bir ma’nosini dekodlash yanada qiyin. They are flying planes( ular samolyotda uchishmoqda) ↓ They are ( flying planes) → ular uchuvchi samolyotdalar. Bolaning nutqi hosil bo‘lishi jarayonida so‘zning ma’nosini o‘zlashtirishdagi muammolaridan biri uning ko‘p ma’noliligi — leksik belgining bir vaqtning o‘zida bir nechta turli obyektlarni belgilash qobiliyatidir. Aytilganlardan kelib chiqadiki, bola mavhum komponentli so‘zlarni aniqlashda qiynaladi (kulgi, quvonch, mehribonlik). Bolaning nutq kontekstida ulardan foydalanish variantlarini taqqoslash asosida ularning ma’nosini o‘zlashtirishi deyarli mumkin emas. Bola uchun sifatlar va qo‘shimchalarning qiyosiy darajasini o‘zlashtirish qiyin emas, chunki buning uchun xotirada saqlangan ba’zi “aqliy” taqqoslash standartlari bo‘lishi kerak. Kichik maktabgacha yoshdagi davrda bolaning leksikonidagi so‘z hali ham “doimiy” va “monomorf” ma’noda, ammo o‘rta va katta maktabgacha yoshda so‘zning birinchi va yagona ma’nosi (odatda eng o‘ziga xos) bir yoki ikkita ma’no bilan to‘ldiriladi. Bunda hal qiluvchi rol kognitiv faoliyat sohasini sezilarli darajada kengaytirish va uni “tizimli ta’lim” (maktabgacha ta’lim muassasalarida yoki oilada) boshlanishi munosabati bilan yuqori darajaga yetkazish mumkin. Taniqli rus psixolingvisti V.P.Belyanin o‘zining “Psixolingvistika” asarida so‘z ma’nosining o‘zlashtirilishini, avvalo, ovozning ma’no bilan aloqasida ko‘radi. Psixolingvistikada so‘zning tovush va grafik shakllari so‘zning ma’nosi bilan deyarli bog‘liq emas, deb hisoblanadi (ba’zi onomatopoetik so‘zlar va ba’zi iyerogliflar bundan mustasno). Bola, ko‘pincha, so‘zning tovush shaklini o‘ziga xos ma’noga ega, deb hisoblaydi. Morfemaning tovush ko‘rinishini idrok etishda bola obyekt haqida g‘oyani shakllantirib, o‘zi uchun tovushning obyektiv munosabatlar bilan majoziy aloqasini yaratadi. Bunday majoziy aloqaga asoslanib, bola o‘zi qilgan ba’zi umumlashmalarga asoslanib, kerakli so‘zning to‘g‘ri talaffuzini “his qiladi”. Shuning uchun, ba’zi odatiy so‘zlarni tovush shaklining 48 mumkin bo‘lgan hissiyotiga reaksiya sifatida paydo bo‘ladi. Boshqacha qilib aytganda, bolalar ko‘pincha belgining ikkinchi tomoniga – uning hissiy tabiatiga katta e’tibor berishadi. Bolalar ba’zi so‘zlarning ma’nosini quyidagicha tushunishadi: (A) bip – o‘yinchoq mashina; (B) bi-bip – mashina. A.M.Shaxnarovich ushbu kuzatuvni tasdiqlash uchun rus tilidagi materialda quyidagicha tajriba o‘tkazdi. Ikkita so‘z olindi: kit ( кит ) va кот (mushuk). Ular bir turdagi umumiy xususiyatlarga ega — voqelikning ma’lum hodisalarini, ma’lum hayvonlarni anglatadi. Kattalar mushuk so‘zi kichik uy hayvonini, kit so‘zi esa dengiz gigantini anglatishini bilishadi. Birinchi turdagi xususiyatlar (semantik) ushbu belgilar bilan ishlashni belgilaydigan asosiy xususiyat. Ushbu belgilarga ega bo‘lgan ikkinchi turdagi xususiyatlar bolalar tajribasida aniqlangan. Ular kit nima ekanligini bilmaydigan yosh bolalar edi. Shuning uchun kit so‘zi ular uchun faqat ikkinchi turdagi belgilar, sof tashqi, tovushli belgilar to‘plami sifatida paydo bo‘ldi. Hayvonlarning o‘lchamlarini taqqoslashni so‘rashganda (A), bolalar, asosan, mushuk kattaroq deb javob berishdi. Shubhasiz, bu so‘zda, aniqrog‘i, uning tovush qobig‘ida bir narsa bolalarni kit mushukdan kichikroq narsa deb taxmin qilishga majbur qildi. Shubhasiz, hamma narsa unli tovushlar haqida. Bolalar tovushni kichik narsa bilan, o tovushini esa katta narsa bilan bog‘lashadi. Bu haqiqat shuni ko‘rsatadiki, bola belgilarning tashqi, tovush xususiyatlariga e’tibor qaratadi. (A) qaysi biri kattaroq, kitmi yoki mushukmi? Shunday qilib, bola atrof-muhitni rivojlantirib, boshqarib, so‘zning tovush tasvirida obyektning ba’zi xususiyatlarining so‘zma-so‘z aksini topishga intiladi. Ushbu majoziy aloqalar unga so‘zning ma’nosini anglashga yordam beradi. Obyekt (tovush belgisi bilan ko‘rsatilgan) va so‘z (belgi) o‘rtasidagi bog‘liqlik bolaning so‘zning moddiy qobig‘i va obyektlarning tezkor sezilgan belgilari o‘rtasida kuzatadigan o‘xshashligiga asoslanadi. Shuning uchun, bolaning nutqida juda ko‘p onomatopoeik so‘zlar mavjud. Ushbu so‘zlar bolaning nutqida aks 49 ettirish, atrofdagi dunyo tovushlariga taqlid qilish va shu bilan birga obyektlar va hodisalarni nomlash uchun xizmat qiladi. Mavzu bilan bog‘liq tovushlar ongda g‘oyalar shaklida aks etadi va tushuniladi. Bola uchun so‘z – ism, bu nom bilan atalgan narsaning bir qismidir. Bolalar nutqidan misollar: chiq-chiq / tik-tak — soat di-dit / bi-bip / g‘in — mashina tu-tu — poyezd L.S.Vygotskiyning fikricha, bolalar onomatopoeik va majoziy, tovushli so‘zlardan tilda qabul qilingan so‘zlar foydasiga chekinadilar, so‘ngra ikki xil nom paydo bo‘ladi. Asta-sekin aloqa jarayonida bola so‘zning funksional ishlatilishini o‘zlashtiradi. So‘z ma’nosining o‘zlashtirishi. So‘z ma’nosining psixologik holati shundaki, u fikr va so‘z shakli o‘rtasida joylashgan. Ma’noning psixologik tuzilishi so‘z lug‘atda nimani anglatishi bilan emas, balki nutq faoliyatida ulardan foydalanish jarayonida so‘zlarning nisbati tizimi bilan belgilanadi. Shu sababli, so‘z ma’nosining tuzilishi nutqqa kiradigan muhit va obyektning qaysi xususiyatini aks ettirishi bilan belgilanadi. Birinchidan, bola so‘zni ongsiz ravishda egallaydi va albatta, dastlab so‘zni aniqlay olmaydi, garchi u allaqachon so‘zni nutq oqimidan ajratib olishga qodir bo‘lsa ham. Ammo har qanday obyekt yoki harakatni nomlashda bola uni obyektlar yoki harakatlarning ma’lum bir sinfiga kiritadi va shu bilan obyekt tasvirini yaratadi. Ma’lumki, chap tomonda asosan vizual komponent (A) va mavhum komponent (B) mavjud. Bola uchun barcha so‘zlarda vizual komponent ustunlik qiladi (C, D). (A) Televizor, atirgul, qahva, go‘sht maydalagich; (B) fikr, davlat, ong, ish, kulgi, quvonch, mehribonlik; (C) zavod – katta quvurlari bo‘lgan joy. (D) zavod – joy, dadam ishlaydigan ishxona. 50 So‘zning ma’nosini to‘g‘ri o‘zlashtirishdagi muammolardan biri bu uning polisemiyasi – bir vaqtning o‘zida bir nechta turli xil narsalarni belgilash qobiliyatidir. Shunday qilib, Bantu qabilasining tilini o‘rganayotgan yevropalik, ma’ruzachi barmog‘ini osmonga ko‘rsatib, unga noma’lum so‘zni aytganda, shunday noqulay vaziyatga tushib qolishi mumkin. Bu so‘z qush, samolyot yoki yaxshi ob-havoga tegishli bo‘ladimi, faqat boshqa vaziyatlarda bo‘lganingizda (va shunga mos ravishda xuddi shu so‘zni ishlatishning boshqa kontekstlarini tinglaganingizda) bilib olishingiz mumkin. Muammo shundaki, aslida bir xil so‘zning juda ko‘p talqinlari mavjud. Bola aynan shunday vaziyatga tushib qoladi. U ba’zi tovushlarni eshitadi va kattalar ba’zi narsalarga ishora qilayotganini ko‘radi. Ammo bu yoki boshqa so‘z nimani anglatishini tushunish oson emas. Yuqorida aytilganlardan kelib chiqadiki, bola mavhum komponentli so‘zlarni aniqlashda qiynaladi. Ularning ma’nosini kontekstda ishlatilishini faqat statistik taqqoslashdan tushunish deyarli mumkin emas. Qiyosiy sifatlar va qo‘shimchalarni o‘zlashtirish bir xil darajada qiyin, chunki buning uchun ba’zi aqliy taqqoslash standartlariga ega bo‘lish kerak. Bolaning jismoniy rivojlanishi, tajribaning yetishmasligi va fiziologiyasi tufayli ma’lum aqliy cheklovlar mavjud. Shuning uchun til rivojlanishidagi yutuqlarga qaramay, uch yoshli bola uchun so‘z ma’nosi noaniq bo‘lib qoladi. Xulosa qilib aytganda, kognitiv bilish jarayonida psixolingvistik jihatdan so‘z ma’nolarining o‘zlashtirilishi masalasi atroflicha o‘rganilgan. O ‘zbek tilining keng imkoniyatlari mavjud va unda bilingvizmning o‘rni beqiyos. O‘zbek tilining qarindosh va noqarindosh tillar bilan mavjud kontaktlari, bilingvizm va u bilan bog‘liq hodisalarni tadqiq qilish o‘zbek tilshunoslari oldida turgan eng muhim dolzarb muammolaridan biridir. O‘zbek tilshunosligida til aloqlari, ularning bir- biriga ta’siriga bag‘ishlangan maxsus nazariy ishlar yaratilmagan. Bu esa til sohasida bilingvizm va kognitiv bilish tushunchasi bilan bog‘liq bo‘lgan ishlarni olib borishga turtki bo‘lmoqda. Ikki tillilik va ko‘p tillilikning turli muammolariga bag‘ishlangan maqolalar to‘plami ham mavjud bo‘lib, ularda bilingvizm, uning 51 turlari, tarixiy ildizlari, til interferensiyasi, uning mohiyati, bilingvizmga munosabati kabi masalalar yoritilgan . 2.2. Bilingvizmning aqliy rivojlanishga ta’siri Bilingvizm, ya’ni ikki tilni birday bilish va ulardan foydalanish, inson aqliy rivojlanishi uchun juda muhim ahamiyat kasb etadi. Bu holat insonning dunyoqarashini kengaytirish, turli madaniyatlar va fikrlash tarzlari bilan tanishish, shuningdek, yangi ma’lumotlarni qabul qilish va qayta ishlash qobiliyatini oshirish orqali namoyon bo‘ladi. Bilingvizmning aql-idrokning turli jihatlariga ko‘rsatadigan ta’sirlari yuqori bo‘lib, ularni ko‘rib chiqamiz. Bilingvizm inson nutq va muloqot qobiliyatlarini yaxshilashga yordam beradi. Ikki tilni bir vaqtda ishlatish va o‘rganish jarayonida inson so‘z boyligini kengaytiradi, grammatik tuzilishni chuqurroq o‘zlashtiradi va nutqning turli xil kontekstlarga moslashish qobiliyatini oshiradi. Bu esa, so‘zlashuvchi uchun o‘z fikrini aniq va erkin ifoda etish, ma’lum bir vaziyatga mos keladigan so‘zlarni tanlash va tezkor javob qaytarish kabi muhim kommunikativ ko‘nikmalarni shakllantirishga xizmat qiladi. Kishilik jamiyati mavjud bo‘lishining asosiy shartlaridan biri insonlarning o‘zaro kommunikativ aloqaga kirishishlaridir. Insonlar og‘zaki va yozma nutqdan foydalangan holda kommunikativ maqsadlarini amalga oshiradilar. Ma’lumki, yozma nutq og‘zaki nutqqa nisbat kechroq shakllanadi, og‘zaki nutqning shakllanishi yozishni muvaffaqiyatli tarzda o‘zlashtirish uchun zarur shartlardan biri hisoblanadi. N.Y.Vtorushina og‘zaki nutqni o‘ziga xos xususiyatlari bilan arifmetikaga, yozma nutqni esa mavhumligi va murakkabligi sababli algebraga qiyoslagan edi 17 . Bugungi kunda zamonaviy tilshunoslik sohalari, xususan, psixolingvistika, neyrolingvistika, ontolingvistika kabi fanlar yozma nutq faoliyatini murakkab, tizimli jarayon sifatida baholamoqda. Yozuv o‘zlashtirish 17 Вторушина Н. Ю. Письмо и письменная речь в обучении иностранному языку // Альманах современной науки и образования. — Тамбов: Грамота, 2010. - № 1(32). – В 2 ч. – Ч. 2. – С. 129-132. 1с, 129. 52 va yozma nutqni rivojlantirish psixolingvistikasi psixofiziologlar (xususan, P.K.Anoxin, N.A.Bernshteyn va boshqalar) va neyropsixologlar (A.R.Luriya, T.V.Axutina, L.S.Tsvetkova) izlanishlari natijasida olingan ma’lumotlarga tayanadi. Psixolingvistika nuqtayi nazaridan yozma nutq faoliyati o‘zini o‘zi tashkil etuvchi maxsus integral-funksional tizimdir. A.R.Luriya, T.V.Axutina, R.I.Lalayeva, O.A.Tokareva, L.S.Svetkova kabi olimlar tomonidan mazkur faoliyatning psixofiziologik xususiyatlari atroflicha tadqiq etilgan. Shunga qaramay, mazkur faoliyatning ilmiy qiziqish markazi, asosan, pedagogika va psixologiya bo‘lib qolayotganligini ta’kidlash zarur. Ushbu bo‘limda yozuv o‘zlashtirish tushunchasi va bosqichlari, yozish jarayonini tashkil etuvchi muhim operatsiyalar haqida so‘z boradi. Yozuv o‘zlashtirilishi savod chiqarish jarayonining dastlabki bosqichi bo‘lib, yozma nutq faoliyatini amalga oshirish uchun asosiy, shuningdek, nihoyatda muhim omil hisoblanadi. A.R.Luriya, D.B.Elkonin va boshqa olimlar yozma nutq o‘zlashtirilishini og‘zaki nutq o‘zlashtirilishidan farqlovchi bir qancha o‘ziga xos xususiyatlarni ajratib ko‘rsatgan. Qayd etilgan asosiy farq shundaki, agar bola og‘zaki nutqni o‘zi, kattalar bilan o‘zaro munosabat, muloqot jarayonida o‘zlashtirsa, yozma nutqni maxsus o‘rganishi lozim. Bunday holda, yozuv o‘zlashtirishning muhim sharti – bolaning metallingvistik darajaga o‘tishi, gapirganda aynan nima sodir bo‘layotganini anglash darajasi paydo bo‘ladi. Ya’ni, yozishni o‘rganayotgan bola fikrlar bilan emas, aksincha, ularning tashqi ifoda vositalari – tovushlar, harflar va so‘zlar bilan ishlaydi. Keyinchalik, fikr ifodalash bola ongli harakatlarining obyektiga aylanadi. Demak, yozma nutq jonli muloqot jarayonida shakllanuvchi og‘zaki nutqdan farqli ravishda, boshidanoq ongli ixtiyoriy harakat bo‘lib, unda ifoda vositalari faoliyatning asosiy predmeti bo‘lib xizmat qiladi 18 . Shu bilan birga, A.A.Leontevning ta’kidlashicha, “Bolaning nutqqa bo‘lgan mulohazasining rivojlanishi – bu dastlab spontan nutq faoliyati indikativ aloqasining paydo bo‘lishi, kengayishi, sifat o‘zgarishi va ichki tarkibiy qayta tuzilishi”. Agar 18 А.Р.Лурия Язык и сознание. – СПБ.: Питер, 2021. – 292 с. 53 og‘zaki nutq faoliyati izchil operatsiyalardan iborat bo‘lsa, (semantik dasturlarning paradigmatik ierarxiyalarini tuzish, semantik komponentlar, so‘zlar ketma-ketligi o‘rtasida semantik xususiyatlarning taqsimlanishi, grammatik valentlikni tanlash, gapning tashqi tuzilishini qurish, zarur bo‘g‘inlarni tanlash va ketma-ket artikulyatsiya harakatlarining kinetik omili), yozma nutqni yaratishda, shuningdek, ikkinchi darajali ma’noga ega bo‘lgan so‘zni yozma shaklga ramziy kodlash operatsiyalarini, yozma nutqni loyihalashning orfografik qoidalarini hisobga olish kerak. Bundan tashqari, artikulyar apparat bilan birga, yozuv praksisi (qalamni ushlab turish qobiliyati) hamda nozik motorika qobiliyatlarini ham o‘z tarkibiga oladi. Shuni ta’kidlash lozimki, yozuv o‘zlashtirish jarayoni individual harakatlardan tashkil topadi. Ularning assimilyatsiyasi ongli nazorat yordamida yuzaga keladi. Faqatgina yozuv o‘zlashtirish faoliyat darajasiga ko‘tarilganida, tom ma’noda avtomatlashib, yaxlit operatsiyaga aylanadi. Ammo, N.A.Bernshteynning fikricha, faollikning “eng yuqori” darajasi – bu semantik izchil nutq darajasi, ya’ni mazkur darajani avtomatlashgan, ong darajasini tark etgan, deb atash mumkin emas. Neyrolingvistik jihatdan yozma nutq eshitish, nutq-motor, vizual, motor singari bir qator analizator tizimlari tomonidan ta’minlangan hodisa sifatida qaraladi. Yozish jarayonida ular o‘rtasida chambarchas bog‘liqlik o‘rnatiladi: 1. Ovozni farqlash jarayoni nutq-motor va akustik analizatorlarning birgalikdagi ishi bilan ta’minlanadi. 2. Akustik nutq signallarini idrok etish akustik analizator (va ehtimol, kinestetik (sezgi) bilan birga) tomonidan ta’minlanadi, shuningdek, nutq signallarini qayta ishlash uchun zarur bo‘lgan ma’lumotlarni qisqa muddatli tanlash va saqlashni ta’minlaydi. 3. Bir psixik jarayondan ikkinchisiga (tovushdan harfga) qayta kodlash akustik, vizual va fazoviy analizator tizimlarining birgalikdagi ishi tufayli yuzaga keladi, ular miyaning uchinchi darajali orqa zonasi – temporal lob ishi 54 bilan ta’minlanadi. Parietal-oksipital zona faoliyati tasvirlarning aktuallashuvini ta’minlaydi. 4. Harfning optik tasvirini motor tasviriga qayta kodlash vizual va motor analizator tizimlarining murakkab birgalikdagi faoliyati natijasida sodir bo‘ladi. A.R.Luriyaning ta’kidlashicha, yozma nutqning shakllanishini analizatorlararo bog‘lanishlarsiz tasavvur qilib bo‘lmaydi, shu bilan birga, bu jarayon individual analizatorning ishi bilan emas, balki birgalikda ishlaydigan analizator tizimlari guruhi tomonidan amalga oshiriladi. Olimning ta’kidlashicha, yozish jarayoni haqida dastlabki bosqichda fikr yuritilganda, bu darajalarning barchasi ketma- ket ishga tushadi – barcha darajalar birgalikda murakkab ierarxiyada ishlaydi: vazifaga qarab, u yoki bu daraja birinchi o‘ringa chiqadi. L.V.Tsvetkovaning neyrolingvistik yondashuvi ham A.R.Luriya fikrlariga hamohang: yozma nutq faoliyati miyaning bir qator sohalarining birgalikdagi ishi natijasidir, ularning har biri o‘z funksiyasiga ega va yozuvning shakllanishi uchun u yoki bu shartni ta’minlaydi. Neyrolingvistik tadqiqotlar shuni ko‘rsatdiki, yozish miyaning chap yarim shari korteksining pastki frontal, pastki parietal, temporal va oksipital sohalarining o‘zaro aloqasi natijasida yuzaga keladi. Chap yarim sharning temporal hududi eshitish sezgisi va akustik tahlilga javobgardir. Parietal mintaqa – bu tana a’zolarining nozik va aniq harakatlarini ta’minlovchi kortikal apparat. Miya yarim korteksining oldingi bo‘limlari harakatlar oqimini o‘z vaqtida tashkil etish, harakat qobiliyatlarini rivojlantirish va saqlash, murakkab maqsadli harakatlarni tashkil etish bilan bog‘liq. A.N.Kornev kognitiv bilish jarayoniga psixolingvistik jihatdan yondashib, ushbu faoliyatni boshqa faoliyat turlarining (ta’lim, boshqaruv, mnemonik va hokazo) tarkibiy qismi bo‘lib xizmat qiluvchi maxsus tur sifatida ko‘rsatadi. L.V.Tsvetkova kognitiv bilish faoliyatini psixik funksiya sifatida ko‘rib chiqish kerakligini ta’kidlaydi, sababi uning psixologik mazmuni turli psixik jarayonlarni o‘z ichiga oladi. Kognitiv bilish turli xil yuqori aqliy funksiyalarning o‘zaro ta’siri, birinchi navbatda, nutq, xotira va obyektiv harakatlarni idrok etish asosida amalga oshiriladi. 55 N.V.Razjivina diqqat, xotira va analitik-sintetik faoliyat jarayonlarini kognitiv bilishning muvaffaqiyati uchun eng muhim psixologik shartlar deb hisoblaydi. Shunday qilib, eshitish, ko‘rish, kinestetik idrokning o‘zaro aloqasi kognitiv bilish jarayonining muvaffaqiyatli bo‘lishini ta’minlaydi. Gap tuzilishini leksik va sintaktik tahlil qilish, so‘z tarkibini fonemik, morfemik tahlil qilish va sintez qilish operatsiyalari analitik-sintetik faoliyatning tarkibiy qismlari bo‘lib, ularsiz kognitiv bilish jarayonini tasavvur etish mumkin emas. Kognitiv bilish jarayonida yozma nutq va og‘zaki nutqni o‘zlashtirish bola uchun belgilarning maxsus, qolaversa, juda murakkab bo‘lgan ramziy tizimini o‘zlashtirishni anglatadi. 19 L.S.Vigotskiy yozma nutq faoliyatini murakkab hodisa sifatida baholab, bu jarayon harflar va so‘zlarning talab darajasida, orfografik xatolarsiz yozilishidan ko‘ra kengroq mohiyatga ega ekanligini ta’kidlaydi. Olim M.Montessorining tadqiqotiga (4 yoshga to‘lgan bolalarga o‘qish va yozishni o‘rgatish tajribasiga) to‘xtalib, yozuv ko‘nikmasining nafaqat grofomotor tomonini, balki, vazifaviy tomonini ham rivojlantirish kerakligini ta’kidlab ko‘rsatadi. Ya’ni yozma nutqni faoliyat darajasiga ko‘tarish zarur. Olimning qarashlariga ko‘ra, mexanik yozish mahoratining asosi nozik motorika ko‘nikmalarini egallash, yozma nutqqaniki esa o‘ynash va chizishdir. “Nafaqat obyektlarni, shuningdek, nutqni ham chizish mumkin” [Vigotskiy 1935: 92]. Kognitiv bilish jarayonida yozma nutqning rivojlanishi A.R.Luriya, N.I.Jinkin, D.B.Elkonin, A.N.Kornev, O.B.Inshakova singari olimlarning tadqiqot obyektiga aylangan. Yozma nutq faoliyatining uch tomoni haqida mulohaza yuritib, yozma nutqning quyidagi uch jihat yaxlitligi ekanligini ko‘rish mumkin. 1) yozishning grafomotor tomoni (grafik yozish, xattotlik); 2) yozuvning texnik tomoni (og‘zaki axborotni yozma shaklga kodlash qoidalari, ikkinchi darajali ma’no, imlo va tinish belgilari); 3) yozuvning mazmuniy jihati (yozish haqiqiy faoliyat sifatida). 19 Выготский Л.С. История развития высших психических функций, 100. 56 Shuni ham ta’kidlash joizki, boshqa faoliyatlar singari grafomotor yozish ko‘nikmalarini egallash ko‘plab kognitiv jihatlarni, jumladan, diqqat, xotira, nazorat, shuningdek, kognitiv moslashuvchanlikni rivojlantirishga yordam beradi. [Huettig 2015]. Yozuv ko‘nikmasini egallash maktab ta’limi tushunchasi bilan assotsatsiyaga kirishsa-da, aslida, mazkur jarayon bola yuqori kognitiv funksiyalarining uzoq muddatli rivojlanish mahsuli ekanligi o‘z isbotini topgan. Shundan kelib chiqqan holda, yozuv o‘zlashtirilishini shartli ravishda quyidagi 4 bosqichga ajratish mumkin: 1-bosqich. Indikativ davr (tayyorgarlik davri) bola tug‘ilganidan to maktabgacha ta’limga qadar bo‘lgan davrni o‘z ichiga oladi. Bu bosqichda bolaning nozik motorika qobiliyati shakllanish jarayonida bo‘lib, ma’lum yoshga yetganda (ko‘pincha, 2-3 yoshdan boshlab) qog‘oz-qalam bilan ishlash ko‘nikmalari rivojlanadi. Umumiy va nozik motorikaning yetarli darajada rivojlanishi bolaning yozma nutq faoliyatini egallashida muhim ahamiyat kasb etadi. Ilmiy izlanishlar bolada yozuv ko‘nikmasini shakllantirish tayyorgarliksiz qiyin kechishini isbotlagan. Ya’ni ma’lum shakllarni o‘zlashtirish harflarni muvaffaqiyatli o‘rganish uchun asos bo‘ladi. Murakkab belgilar tizimini o‘zlashtirishni faqat mexanik yo‘l bilan, shunchaki talaffuz qilish yordamida amalga oshirib bo‘lmaydi. Bolada yozma nutq shakllanishining dastlabki davri maxsus tahlilsiz aniqlash qiyin bo‘lgan shaklda kechadi. Yozuv o‘zlashtirishgacha bo‘lgan bosqich bolada dastlabki vizual belgilar paydo bo‘lishidan boshlanadi. Imo- ishoralar boshlang‘ich vizual belgilardir. 20 Bolada turli harakatli o‘yinlar va rasm chizish orqali harflarni belgi sifatida qabul qilishga tayyorgarlik jarayoni kechadi. V.Vundt tasviriy yoki piktografik yozuv va imo-ishora o‘rtasidagi aloqadorlikni aniqlagan. Kuzatuvlar natijasida bolalar tomonidan chizilgan ilk 20 Выготский Л.С. История развития высших психических функций. – C 101. 57 rasmlarni haqiqiy ma’noda tasvirdan ko‘ra imo-ishora deb atash to‘g‘riroq bo‘ladi, degan xulosaga kelindi. 2-bosqich. Analitik davr (maktabning alifbo o‘zlashtirishgacha bo‘lgan va alifbo davri). Mazkur bosqichda harflarning alohida elementlari va ularning yaxlit ko‘rinishi o‘zlashtiriladi, tovush-harf aloqasi mustahkamlanadi. Har bir harfning yozilishi dastlab bir qator alohida harakatlar orqali yuzaga chiqadi. O‘quvchi mazkur bosqichda asosiy e’tiborini harfning har bir elementini to‘g‘ri yozishga qaratadi. E.V.Guryanov o‘z tadqiqotlarida ko‘rsatganidek, faqat ularning kombinatsiyasi – individual ongli harakatlar oxir-oqibat butun xat yozishga olib keladi. Bolaning diqqatini nutqning ma’nosidan uning tovush tarkibiga o‘tkazish analitik davrning asosiy vazifasi bo‘lib, savod o‘rgatishning dastlabki davrida biroz ko‘proq vaqt talab qilishi tabiiy. 3-bosqich. Analitik-sintetik davr (alifbodan keyingi davr). Ushbu bosqichda harflar birikmasi orqali bo‘g‘in, bo‘g‘inlar yordamida so‘zlar hosil qilish malakasi egallanadi. Qobiliyatning rivojlanishi bilan yozishning psixologik tuzilishi o‘zgaradi. Bola harflarning butun kombinatsiyasini, keyin esa butun so‘zlarni osongina yozishni o‘rganadi. Tovushlarni tanlash, kerakli grafik belgilarni topish va harflarni yozish – bularning barchasi avtomatlashtiriladi, umumiy bir butunga bo‘ysunadigan alohida operatsiyalarga aylanadi; bola bu operatsiyalarni avtomatik ravishda bajarishni boshlaydi. Elementar yozuv harakatlari birlashtirilib, murakkabroq faoliyatga – yozma nutqqa aylanadi. 4-bosqich. Sintetik davr. Mazkur davrda, tom ma’noda yozuv fikrni ifodalash vositasiga aylanadi. Bola bu davrda erkin jumla tuza oladi, kognitiv rivojlanish darajasidan kelib chiqqan holda ijodiy matn yaratish imkoniyatiga ega bo‘ladi, tom ma’noda yozish faoliyat darajasiga ko‘tariladi. Yozma nutq faoliyati ko‘plab aqliy funksiyalarni o‘z ichiga oluvchi yaxlit psixofiziologik jarayon ekanligi fanda o‘z isbotini topgan. Uning amalga oshishi nutq-eshituv, vizual, umumiy motorika va nozik motorika analizatorlarining birgalikdagi faoliyatiga asoslanadi. Yozish jarayonida ular orasida yaqindan bog‘lanish va o‘zaro aloqadorlik o‘rnatiladi. Bu jarayonning tuzilishi yozuv 58 malakalarini o‘zlashtirish bosqichiga, yozuvning maqsadi va xususiyatiga bog‘liq ekanligini ta’kidlab o‘tish joiz. Yozish bilan birga o‘qishni o‘zlashtirish orfoepik va orfografik qoidalar o‘rtasidagi tafovutlarni tushunishga yordam beradi. A.R. Luriya fikricha, miyaning barcha uch bloki (A.R.Luriya modeliga ko‘ra, butun miyani uch blokka ajratish mumkin: energetik blok, axborotni qabul qilish, qayta ishlash, saqlash blogi, psixik faoliyat jarayonini dasturlashtirish, tartibga solish va nazorat qilish blogi) yozish malakasini egallashda faol ishtirok etadi. Yozma nutqni o‘zlashtirish jarayonida, bola bir nechta oraliq operatsiyalarni o‘zlashtirishi zarur. A.R.Luriya bunday oraliq operatsiyalar sifatida quyidagilarni ko‘rsatadi: “Lisoniy ongda fonemalarni tanlab olish, tanlangan fonemalarni harflar orqali ifodalash, so‘zdagi harflarni sintez qilish, bir so‘zdan ikkinchisi so‘zga ketma-ket o‘tish” [Luriya 2002: 20]. A.R. Luriyaning ta’kidlashicha, yozish jarayoni eng kamida oddiy "ideomotor" harakatdir. U vizual sohadan tashqarida (harflarning tasviri bilan bog‘liq) va motor sferasidan tashqarida joylashgan ko‘plab jarayonlarni o‘z ichiga oladi, bu esa yozishni bevosita amalga oshirishda rol o‘ynaydi. Shunday qilib, olim yozuv jarayonining psixolingvistik mazmunini tashkil etuvchi bir qancha о‘zaro bog‘langan operatsiyalarni ajratib ko‘rsatadi. Yozuv jarayoni tarkibiga kiruvchi birinchi muhim operatsiya yozuv asosidagi sо‘zlarning tovush tarkibini tahlil qilish hisoblanadi. [Luriya, 2002, 21] Mazkur tahlil ikki bosqichda amalga oshiriladi: dastavval so‘zni tashkil etuvchi tovushlarning ketma-ketligi aniqlanadi, so‘ng mazkur tovushlar ongdagi lisoniy tasviri – fonemalarga moslashtiriladi. Ilmiy adabiyotlarda bu jarayon “Fonematik idrok” atamasi bilan ham yuritiladi (R.I.Lalayeva, R.Ye.Levina, L.F.Spirova va boshqalar). Bir qarashda sodda tuyilgan mazkur operatsiya yozuvni endi o‘zlashtirayotgan bola uchun ma’lum qiyinchiliklarni keltirib chiqarishi mumkin. Jumladan, bola bir bo‘g‘inli yoki tarkibi ochiq bo‘g‘inlardan iborat ikki-uch bo‘g‘inli so‘zlarning tovush tartibini oson aniqlashi mumkin. Ko‘p bo‘g‘inli, qator va qo‘sh undoshli so‘zlarni tahlil qilishda esa, ko‘pincha, chalkashlikka yo‘l qo‘yadi. 59 Fonematik idrok va fonematik tahlil nutq-eshituv va nutq-harakat analizatorlarining о ‘zaro aloqasi yordamida amalga oshiriladi. Ya’ni, s о ‘zning tovush tarkibi va tartibini aniqlashda artikulatsiyaning roli katta. Yozishni endi o‘rganayotgan o‘quvchi hech qachon so‘zni talaffuz qilmay yozmaydi. Avval, yozuv asosidagi so‘zning bu tarzda ovoz chiqarib takrorlanishi baland ohangda bo‘ladi, keyin u shivirlashga aylanadi va natijada yo‘qolgandek tuyiladi. Biroq uzoq vaqt davomida deyarli har bitta so‘z yashirin ichki talaffuz (ichki nutq) yordamida yoziladi. L.K.Nazarova o‘tkazgan tajribalar yozuv jarayonida gapirmay yozish boshlang‘ich sinf о ‘quvchilarida xatolar sonining sezilarli darajada ortishiga olib kelishini isbotlagan. Ovoz chiqarib, shivirlab yoki ichida aytib yozish, A.R.Luriyaning fikricha, so‘zdagi tovushlarni aniqlashga, о ‘xshash tovushlarni bir-biridan farqlashga va yetarlicha aniq b о ‘lmagan tovushlarni aniq fonemalarga aylantirishga imkoni beradi. S о ‘zning tovush tahlilidan keyingi muhim operatsiya aniqlangan fonemalarni harfning vizual tasvirlariga moslashtirishdir. О ‘quvchi yozilishi kerak b о ‘lgan harfning grafik belgisini k о ‘rish orqali tasavvur qila olishi kerak (A.N.Kornev, A.R.Luriya, L.S.Svetkova va boshqalar). Bu jarayonda vizual tahlilning aniqligi muhim ahamiyat kasb etadi. Har bir fonemani grafema yordamida kodlash uning о ‘ziga xos tasviri, elementlarining fazoviy joylashuvini hisobga olgan holda amalga oshiriladi. Bolalar harf tasvirlarini oson o‘zlashtirib olishlariga qaramay. qayta kodlash jarayonida bir qator qiyinchiliklarga duch kelishlari mumkin: ko‘p hollarda optik jihatdan bir-biriga yaqin harflar (g-q; p-q va hokazo)ning almashtirilishi kuzatiladi. Bu ko‘rinishdagi xatolarning doimiy takrorlanishi “oyna yozuvi sindromi”dan darak beradi. Demak, ko‘plab alifbolarda assimmetrik va о ‘xshash harflar mavjudligi ularni aniq farqlash uchun vizual analiz va sintez, optik-fazoviy tasavvur yetarli darajada shakllangan bo‘lishi kerakligini ko‘rsatadi. 60 Fonemalarni fazoviy qatorga aylantirish jarayoni bolalarda amalda fonematik tahlil va grafomotor operatsiyalar bilan barobar kechadi. Bu sanab о ‘tilganlar yuqori darajada diqqatni t о ‘plash va uni taqsimlashni talab qiladi. Uchinchi, ya’ni eng so‘nggi bosqich – optik belgilar (grafemalar)ni kerakli grafik chiziqlar (kinemalarga) aylantirish hisoblanadi. Bu bosqichda nozik motorikaning ahamiyati yaqqolroq ko‘rinadi. Buni A.R.Luriya murakkab “kinematik melodiya (hamohanglik)” deb nomlaydi. Shunday qilib, q о ‘l harakatlarining uzluksizligini ta’minlash yozma nutq faoliyatining muhim tarkibiy qismi sanaladi. Bilingvizm inson ongining moslashuvchanligini oshiradi. O‘ziga xos tuzilmalar, fikrlash va so‘zlash uslublariga ega bo‘lgan ikki tilda bir vaqtda harakat qilish jarayonida, inson o‘z ongini turli vaziyatlarga moslashtirib, tezkor qarorlar qabul qilish qobiliyatini rivojlantiradi. Ikki tilda muloqot qilish va fikrlash uchun inson xotirasidan keng va samarali foydalanishi zarur. Bu esa, uning xotira qobiliyatini mustahkamlashga olib keladi. Bilingvizmga ega shaxslar odatiy holatlarda yaxshiroq eslab qolish va esga tushirish qobiliyatiga ega bo‘ladilar. Aqliy faollikni oshirish borasida ham kognitiv bilish jarayonlarining o‘rni juda muhim va quyidagi ko‘rinishlarda namoyon bo‘ladi: 1. Fikrlash qobiliyatlarini kengaytirish, ya’ni bilingvizm inson ongidagi turli fikrlash, tahlil qilish va muammolarni hal qilish jarayonlarini rivojlantiradi. Ikki tilda fikrlash, yangi tushunchalar, idroklar va yechimlarni shakllantirishga olib keladi. 2. Yangi bilimlarni qabul qilish, ya’ni ikki tilda muloqot qilish va o‘rganish jarayonida inson yangi ma’lumotlarni tezroq o‘zlashtiradi hamda ularga moslashadi. Bunda u turli manbalar va kontekstlardan olingan bilimlarni samarali integratsiya qilish qobiliyatiga ega bo‘ladi. 3. Bilish qobiliyatlarini rivojlantirish, ya’ni bilingvizm inson bilish qobiliyatlarini, jumladan, diqqatni nazorat qilish, axborotni qayta ishlash, 61 xotira va ijodiy fikrlash kabi qobiliyatlarini yuksaltiradi. Bu esa, uning aqliy faolligini oshiradi. Bilingvizm inson aql-idrokining bo‘yoqdorligini ta’minlaydi. Ikki tilda fikrlash, muloqot qilish va bilim olish jarayonlari inson ongida sodir bo‘ladigan murakkab kognitiv jarayonlarning rivojlanishiga xizmat qiladi. Xulosa qilib aytganda, bilingvizmning aqliy rivojlanishga ta’siri quyidagi shakllarda namoyon bo‘ladi: - bilingvizm inson uchun yangi bilimlarni tezroq o‘zlashtirish va yanada chuqurroq egallab olish imkonini yaratadi. Ikki tilda o‘qish, fikrlash va muloqot qilish jarayonlari uning akademik yutuqlarini yuksaltiradi; - bilingvizmga ega shaxslar turli muammolarni hal qilish, qarorlar qabul qilish va xulosalar chiqarish borasida ko‘proq imkoniyatlarga ega bo‘ladilar. Bu esa, ularning akademik samaradorligini oshiradi; - ikki tilda fikrlash va muloqot qilish jarayonlari inson ijodiy qobiliyatlarini yuksaltiradi. Bu esa, turli loyihalar, tadqiqotlar va ijodiy vazifalarni samarali bajarishga yordam beradi; - bilingvizm shaxsning o‘z bilish jarayonlari haqidagi tushunchasini chuqurlashtiradi. Bu o‘z-o‘zini nazorat qilish, maqsadlarni belgilash va ularni amalga oshirish kabi muhim kognitiv ko‘nikmalar rivojlanishiga xizmat qiladi. BOB BO‘YICHA XULOSA Bilingvizm inson aql-idrokining turli tomonlarini, jumladan, diqqat, xotira, ijodiy fikrlash kabi qobiliyatlarini yaxshilashga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Ikki tilda o‘ylab, fikrlab, so‘zlashish jarayonida inson ongida sodir bo‘ladigan turli kognitiv jarayonlar rivojlanadi va mustahkamlanadi. Bunday kognitiv faollik esa, muammolarni hal qilish, qaror qabul qilish, xulosalar chiqarish kabi yuqori darajadagi aqliy faoliyat turlarining shakllanishiga xizmat qiladi. 62 Bilingvizm inson o‘z bilish jarayonlari haqida chuqur tushunchaga ega bo‘lishiga olib keladi. Ikkita tilda o‘ylash va fikrlash jarayonlarini kuzatish va boshqarish qobiliyati vujudga keladi. Bu esa, muammoni hal qilish, maqsadga erishish va o‘z-o‘zini nazorat qilish borasida muhim kognitiv ko‘nikmalarni rivojlantirishga xizmat qiladi. Bilingvizmga ega shaxslar, turli fikrlash va muloqot uslublarini qo‘llash imkoniyatiga ega bo‘lgani uchun, hayotdagi turli vaziyatlarga moslasha oladilar. Ular turli madaniyatlarda yashash, turli xil odamlar bilan muloqot qilish, o‘z fikr- mulohazalarini yangi shakllarda ifoda etish kabi masalalarda ko‘proq moslashuvchan bo‘ladilar Bilingvizm inson ongida yangicha fikrlash va ijodiy yondashuvlarni shakllantiradi. Ikkita tilda fikr yuritish va muloqot qilish jarayonida inson turli xil g‘oyalar, yechimlar va yondashuvlarni hosil qiladi. Bu esa, uning ijodiy qobiliyatini rivojlantirishga xizmat qiladi. Bilingvizm insonning diqqatini kuchaytiradi. Ikki tilda bir vaqtda fikrlash va nutq faoliyati olib borish jarayonida, inson e’tiborini bir necha obyektlar, fikrlar va vazifalar orasida bir-biridan tez-tez almashtira olish qobiliyatini rivojlantiradi 63 III BOB. KOGNITIV BILISHNING LINGVODIDAK TAMOYILLARI 3.1. Oʻ zbek tilini ikkinchi til sifatida o qitishning lingvodidaktik ʻ xususiyatlari Dеmоkratik jamiyat, adоlatli huquqiy davlat barpо etayotgan mamlakatimiz til siyosati masalasida ham hududida istiqоmat qilayotgan barcha millat va elatlarning tеng huquqliligini ta’minlaydigan til qоnunini qabul qilishga intildi. Chunki O zbеkistоn Rеspublikasi hududida 130 dan оrtiq millat va elat vakillari ʻ istiqоmat qiladi. “O zbеk tilini davlat tili dеb e’lоn qilish, uni majburiy jоriy qilish ʻ yoki bоshqa tillar imkоniyatlarini pasaytirgan hоlda unga sun’iy ravishda alоhida nufuz, оbro yaratishni anglatmaydi. Aksincha, bu tariхiy vоqеa ilk marta ʻ O zbеkistоn tariхida uning hоzirgi zamоn til siyosati uchun huquqiy asоs bo lib ʻ ʻ хizmat qiladi” 21 . Ta’lim bоshqa tillarda оlib bоriladigan o quv maskanlarida o zbеk tilini ʻ ʻ ikkinchi til sifatida o qitish o zbеk tiliga Davlat tili maqоmining bеrilishi, ʻ ʻ mustaqillikning qo lga kiritilishi bilan bеrilgan imkоniyatlardan biri bo ldi. ʻ ʻ Kognitiv lingvodidaktika til o‘rganish va o‘qitish jarayonini insonning bilish, idrok etish, tushunish, xotirada saqlash va amaliyotda qo‘llash kabi bilish jarayonlari asosida tashkil etishni nazarda tutadi. Bu yondashuvda dars- mashg‘ulotlar qiziqarli va mazmundor bo‘lishi, o‘quvchilarning mustaqil fikr yuritishlari, tahlil qilish va xulosalar chiqarishlari uchun shart-sharoitlar yaratiladi. Til o‘rganish jarayonida bilish (kognitiv) jarayonlarining o‘rni beqiyosdir. O‘quvchilar til elementlarini (tovushlar, so‘zlar, grammatik qoidalar) faqat talaffuz etib emas, balki ularni tahlil qilib, xotirada saqlash va amaliyotda qo‘llay olish ko‘nikmasini egallab borishlari lozim. Bunday yondashuv lingvistik bilimlarning sifatli o‘zlashtirilishiga, faol va uzluksiz yangilanib borishiga imkon yaratadi. Kognitiv bilish jarayonida lingvodidaktik tamoyillar o‘qituvchi-o‘quvchi tamoyilida olib boriladi: - O‘quvchilarning faol ishtiroki, ya’ni kognitiv lingvodidaktika o‘quvchilarni dars-mashg‘ulotlarga faol jalb etishni e’tiborga oladi. Ular puxta 21 Абдуллаев Ю., Бушуй А. Язык и общество. – Т.: Фан, 2002 . ‒ С. 295 . 64 tayyorgarlik ko‘rib, dars jarayonida faol ishtirokat etishlari, o‘z fikr- mulohazalarini erkin bayon etishlari, topshiriqlarni mustaqil bajarishlari, xulosalar chiqarishlari uchun shart-sharoitlar yaratiladi. - O ‘ qituvchilarning yordami, b unda o‘qituvchilar o‘quvchilarning bilish faoliyatiga yo‘naltirib, ularning mustaqil izlanishlarini qo‘llab- quvvatlashadi. O‘quvchilarning o‘rganish motivatsiyasini oshirishga, individual imkoniyatlarini namoyon etishlariga ko‘maklashishadi. - O ‘ zaro muloqot, ya’ni dars jarayonida o‘quvchilar o‘rtasidagi muloqot, fikr almashish, o‘zaro hamkorlik muhim ahamiyatga ega. Bu ularning bilish va nutqiy faoliyatini rivojlantirishga xizmat qiladi. O‘quvchilar tilning tovush tizimi, leksik boylik, grammatik tuzilish, uslubiy xususiyatlari kabi jihatlarini tahlil etishlari, ularning o‘zaro munosabatlari va tilda aks etgan milliy-madaniy xususiyatlarni anglab olishlari muhimdir. Til muloqot, axborot almashuv vositasi sifatida ham o‘rganiladi. O‘quvchilar har bir til birligini kontekst, kommunikativ maqsad va sharoitlarga bog‘liq holda tahlil qilishlari zarur. Til o‘rganish jarayonida o‘quvchilar olingan bilimlarni nutqiy amaliyotda ijodiy qo‘llash, mustaqil muloqot o‘rnatish imkoniyatlariga ega bo‘lishlari kerak. Til o‘rganish jarayonida interfaol metodlar (muloqot, loyiha, munozara, rolli o'yinlar) keng qo‘llaniladi. Bu o‘quvchilarning aqliy, ijodiy va kommunikativ qobiliyatlarini rivojlantirishga xizmat qiladi. O zbek tili o qitish metodikasi, birinchi navbatda, falsafa va umumiyʻ ʻ tilshunoslik bilan, tilshunoslikning nazariy asoslari bilan chambarchas bog‘liq. Maktablarda o qitiladigan o zbek tili predmetining ilmiy asosini va mazmunini, ʻ ʻ dastavval til haqidagi fan belgilab beradi. O zbek tili o qitishning to g‘ri tashkil ʻ ʻ ʻ etilishi va samarali bo lishi til to g‘risadagi lingivistik xulosalarning ilmiy va aniq ʻ ʻ bo lishiga bog‘liq. O zbek tili o qitish metodikasini va uning taraqqiyotini ʻ ʻ ʻ tilshunoslik fanisiz tasavvur etib bo lmaydi. O zbek tili o qitish metodikasi ʻ ʻ ʻ pedagogika va psixologiya fanlari bilan ham bog‘liq holda ish olib boradi. 65 Pedagogika ta’lim-tarbiya prinsiplarini belgilab beruvchi fandir. O zbek tiliʻ darslarida ham ta’lim prinsiplari qo llaniladi. ʻ Bugungi kunda jamiyatimizda yangi ijtimoiy munosabatlarning shakllanishi, ta’limning jahon ta’lim tizimiga integratsiyalashuvi zamonaviy pedagogik texnologiyalarda yangicha yondashuv zarurligini taqozo etmoqda. Bu yondashuvlar o z navbatida o quv jarayonining tashkiliy va metodik jihatlariga ʻ ʻ muayyan ijobiy o zgarishlar olib kirmoqdaki, ularning ko pchiligi pedagogik ʻ ʻ texnologiya va pedagogik mahorat bilan uzviy bog‘liq. Har bir darsni o ziga xos usul asosida o tish, o quvchining fanga bo lgan ʻ ʻ ʻ ʻ qiziqishini oshirish, uning qalbida ilmga muhabbat uyg‘otish o qituvchi ʻ mahoratiga bog‘liq. Muallimning mahoratini oshirishga xizmat qiluvchi vositalardan biri zamonaviy pedagogik texnologiyalardir. Zamonaviy pedagogik texnologiya hozirgi zamon didaktikasi va pedagogikasi taraqqiyotining mahsuli. ‒ Har bir zamonaviy pedagog mavjud pedagogik texnologiyalarni o z darsida ʻ qo llasa, albatta, ijobiy natijaga erishadi. Bugungi kun o qituvchisining maqsadi ʻ ʻ barkamol yoshlarni tarbiyalash, ularga puxta ta’lim-tarbiya berish, zarur axborotlar bilan ta’minlash, mustaqil fikrlashga o rgatish, bilim va hayotiy ko nikmalar hosil ʻ ʻ qilish, ular qalbida vatanparvarlik, xalqparvarlik tuyg‘ularini qaror toptirishdan iborat. Bu ezgu maqsadlarni ilg‘or pedagogik va innovatsion texnologiyalar asosida o tilgan mashg‘ulotlarda amalga oshirish mumkin. ʻ Til o‘rganish jarayonida tilning nutqiy konteksti, jamiyatdagi ahamiyati, kommunikativ vazifasi hisobga olinadi. O‘quvchilar uchun mazmunli, qiziqarli va amaliy ahamiyatga ega bo‘lgan mavzular tanlash muhim. Til o‘rganish jarayonida o‘quvchilarning eshitish, ko‘rish, taktil sezgilari orqali qabul qilingan ma’lumotlar muhim rol o‘ynaydi. Shu sababli turli-tuman visual, audio, kinetik vositalardan foydalanish kerak. Innovatsion texnologiya ta’lim samaradorligini oshiruvchi omillardan ‒ foydalanish, turli pedagogik jarayonlarni loyihalash va amalda qo llash orqali ʻ bilim egallashni takomillashtirish usullari. Uning asosiy maqsadi ta’lim jarayonida o qituvchi va bilim oluvchi faoliyatiga yangilik, o zgartirishlar kiritish bo lib, ʻ ʻ ʻ 66 interfaol metodlardan foydalanishni taqozo etadi. Interfaol usullar ta’lim jarayonida qatnashayotgan har bir bilim oluvchining faolligiga, erkin va mustaqil fikr yuritishga asoslanadi. Bu usullardan foydalanganda bilim olish qiziqarli mashg‘ulotga aylanadi. Ko p yillar davomida an’anaviy dars o tish ta’limning asosiy shakllaridanʻ ʻ biri bo lib keldi. An’anaviy darsda o qituvchi faol, o quvchi esa passiv ʻ ʻ ʻ ishtirokchiga aylanadi. Bu esa o quvchining mustaqil fikrlashi, izlanuvchanlik ʻ qobiliyati rivojlanishiga to sqinlik qiladi. Axborot-kommunikatsiya texnologiyalari ʻ shiddat bilan rivojlanayotgan bir paytda bunday darslar yaxshi samara bermaydi. Bugungi davr talabi dars jarayonini noan’anaviy tarzda mazmunli tashkil etish, o quvchilarning qiziqishini orttirib, ularning o quv jarayonidagi faolligini ʻ ʻ ta’minlashni taqozo etadi. Bugungi kungacha ta’lim jarayonining barcha bоsqichlarida o zbеk tili ʻ ta’limi mazmuni, mеtоdlari yuzasidan dasturlar, salmоqli risоla, qo llanma va ʻ darsliklar yaratilgan. Ayniqsa, umumta’lim maktablari va оliy ta’limda “O zbеk ʻ tili” fanini o qitish bo yicha yaratilgan qatоr dasturlar, o quv-mеtоdik qo llanmalar ʻ ʻ ʻ ʻ ijоbiy samaralarini bеrmоqda. Ularning aksariyati ta’lim rus tilida оlib bоriladigan muassasalar uchun mo ljallangan. ʻ Dastlabki paytlarda o zbеk tilining grammatikasini tizimli turda o rgatish ʻ ʻ ishlari оlib bоrildi. Funksiоnal-sеmantik usul asоsida o qitish masalasi оldingi ʻ usuldan bir qadar afzallikka ega bo ldi. Umumta’lim maktablari uchun yaratilgan ʻ dastur va darsliklar sinоvdan o tib, ularning afzalliklari ham, kamchiliklari ham o z ʻ ʻ tasdig‘ini tоpdi. O zbеk tilini davlat tili sifatida o qitishning maqsad va shart-sharоitlari til ʻ ʻ matеrialining hajmi, хaraktеri, хususiyatini bеlgilaydi. Umumiy va хususiy tilshunоslik faktlariga qarab o quv matеrialini tanlash, tashkil qilish amalga ʻ оshiriladi. Ularning hal qilinishi tilshunоslik, til matеrialining qоnuniy хaraktеrga ega ekanligi, til va nutq, ularning o zarо munоsabati, vazifalari bilan bоg‘liqdir. ʻ Tildan amaliy fоydalanish uchun, ya’ni nutqni o zlashtirish uchun til vоsitalari va ʻ ulardan fоydalanish qоidalarinigina emas, balki ularni nutqiy jarayonda faоl 67 ravishda qo llashni bilish zarur. O qitish jarayonida faqat til vоsitalarini esdaʻ ʻ saqlash va ularni qo llash malakasinigina mustahkamlashni ko zda tutmay, ʻ ʻ muоmalada mashq qilish, ya’ni nutqiy harakatlarni amalga оshirish ham hisоbga оlinishi kеrak, dеgan хulоsaga kеlish mumkin. O zbеk tilini o qitishda оna tili ʻ ʻ tizimini yaхshi bilish o quvchilarga katta yordam bеradi. Оna tilidagi ko nikma va ʻ ʻ malakalar o zbеk tiliga ko chiriladi. O zbеk tilini davlat tili sifatida o qitishda ʻ ʻ ʻ ʻ o quvchilarning yosh va psiхоlоgik хususiyatlari, qiziqishlariga alоhida e’tibоr ʻ qaratilishi lоzim. Ularning ehtiyojlari hisоbga оlingan hоlda o quv jarayonida quyidagi ʻ lingvоdidaktik munоsabatlar maqsadga muvofiq sanaladi: – o rganilayotgan tilning ko p millatli O zbеkistоn Rеspublikasida mulоqоt ʻ ʻ ʻ vоsitasi ekanligiga diqqat qaratish; – o quvchilarni faоllikka undaydigan aхbоrоtlar bilan kеngrоq ʻ tanishtiradigan, ijtimоiy va shaхsiy ahamiyatga mоlik bo lgan o qitish mazmunini ʻ ʻ tanlash; – o quvchilarning tabiiy mulоqоt vaziyatlari va sоhalarini ko zda tutish; ʻ ʻ – qulay kоmmunikativ vaziyatlarni yaratish, kishilar bilan tayyorgarliksiz mulоqоt vaziyatiga kirishib kеta оlishga o rgatish, mulоqоtga mоs til vоsitalarini ʻ tanlash, qo llash ko nikmalarini shakllantirish, rivоjlantirish; ʻ ʻ – o ʻ quvchilarning til o rganishga bo lgan qiziqish va mayllarini ʻ ʻ chuqurlashtirish ; – b оzоr iqtisоdiyoti, huquqiy-dеmоkratik, ijtimоiy, ma’naviy, ma’rifiy masalalar, milliy g‘оya ruhiga mоs matnlardan fоydalanish; o quvchi shaхsining ʻ kamоl tоpishida mеhnat va tarbiyaning ahamiyatiga e’tibоr bеrish, jamiyat hayoti, tadbirkоrlik va biznеs masalalari bilan bоg‘liq nutqiy vaziyatlarni dars va darsdan tashqari mashg‘ulоtlarda qo llash; ʻ – o quvchilarda Vatanga muhabbat, mustaqillik g‘оyalariga sadоqat, milliy ʻ va umuminsоniy qadriyatlarga hurmat hissini uyg‘оtish; 68 – o quv jarayonida milliy qadriyatlar, an’analar, mahalliy хususiyatlarni aksʻ ettiradigan ma’lumоtlardan kеng fоydalanish o zbеk tili o qitish mazmunini ʻ ʻ yanada bоyitishini nazarda tutish. Davlat tilining o qitilishi o quvchilarning o zbеk tilida kundalik turmush, ʻ ʻ ʻ o quv, ijtimоiy-siyosiy, madaniy sоhalarda оg‘zaki va yozma shaklda mulоqоt ʻ qilishiga imkоniyat yaratibgina qоlmay, o zbеk adabiyotining mumtоz hamda ʻ zamоnaviy namunalarini o qishiga, tushunishiga ham yordam bеradi. Eng muhimi, ʻ o quvchilarni o zbеk tilida mulоqоt qilishga o rgatishdir: suhbatdоshi bilan u yoki ʻ ʻ ʻ bu narsani aniqlashtirish uchun savоl-javоb qilish, rоzilik yoki nоrоzilik bildirish, iltimоs qilish, buyruq bеrish, vaziyatni bahоlay оlish, munоsabat bildirish, shuningdеk, suhbatni kutilmaganda bоshlash, uni rivоjlantirish kabi malakalarga o rgatiladi. ʻ O zbеk tilini o qitish jarayonida kоmmunikativ-nutqiy malaka va ʻ ʻ ko nikmalar shakllantirilishi asоsida ta’limiy va tarbiyaviy maqsadlar ham amalga ʻ оshiriladi. Buning uchun o zbеk adabiyoti o zbеk tili ta’limining tarkibiy qismiga ʻ ʻ aylantirilishi lоzim. Adabiy o qish uchun tanlangan asarlar o zbеk хalqining ʻ ʻ an’analari, madaniyati, tariхini aks ettirishi, dоlzarb mavzular yoritilishi va badiiy еtukligi jihatidan хaraktеrli bo lishi lоzim. ʻ Tajribadan ma’lumki, o quvchilarning aksariyati o zbek tili darslarida imlo ʻ ʻ qoidalarini puxta o zlashtirmaydilar. So zlarni qanday aytilsa, shunday yozishga ʻ ʻ odatlanib qoladilar. Shuningdek, o quvchilarning nutqidagi dialektal xatoliklar ʻ ularning savodxonligiga soya soladi. Bu esa bora-bora ulardagi savodxonlik darajasining qotib qolishiga, so zlarning muntazam ravishda xato yozilishiga sabab ʻ bo ladi. ʻ Masalan, o quvchilarning og‘zaki nutqida ʻ baho, bahor, bilan, yulduz, teatr, savol, orden, obod, marvarid, shanba, mas’ul, daryo kabi so zlarni ʻ boho, bohor, blan, yuldiz, tiatr, sovol, ordin, obot, marvarit, shamba, ma’sul, dayra tarzida talaffuz qilish va shu asosda xato yozish amaliyotda uchraydi. Bu narsa ularning unli va undosh harflar imlosi bo yicha o zbek tili darslarida yetarlicha ʻ ʻ bilim va malakaga ega bo lmaganliklarini ko rsatadi. Bu kabi xatoliklarning oldini ʻ ʻ olish maqsadida «O zbek tilining imlo qoidalari»dagi «Ayrim unlilar va undoshlar ʻ 69 imlosi» yuzasidan tegishli nazariy ma’lumotlar mavzular o tilgach, quyidagichaʻ topshiriq beriladi: So zlarni o qing, xato yozilgan o rinlarni topib, o zbek tilning ʻ ʻ ʻ ʻ imlo qoidalariga mos ravishda ularni to g‘rilang va daftaringizga ko chirib yozing. ʻ ʻ Bugalter, hayol , xayo, xolol, momila, xuqiq, rektir, kanferensiya, kampyuter, maylis va hokazo. To g‘ri yozilishi: ʻ buxgalter, xayol, hayo, halol, muomala, halol, huquq, rektor, konferensiya, kompyuter, majlis. O zbek tili o qitish metodikasi fani hozirgi kungacha boy tajriba to pladi. U ʻ ʻ ʻ pedagogika fanlari sistemasidagi mustaqil fan sifatida shakllandi, rivojlandi, rivojlanishda davom etmoqda. Uning mazmuni o zbek tili ta’limining izchil ʻ sistemasini ishlab chiqish, o zbek tili darslarini tashkil qilishga oid metodik ʻ tavsiyalami tanlash va amaliyotga joriy etishgina emas, balki metodika sohasining zamonaviy pedagogik texnologiyalar, til o rganishning interaktiv metodlarini ʻ o zida ifodalagan ilmiy asoslarini ishlab chiqish hamdir. O zbek tili o qitish ʻ ʻ ʻ metodikasi, birinchi navbatda, falsafa va umumiy tilshunoslik hamda tilshunoslikning nazariy asoslari bilan chambarchas bogiliqdir. Yaxshi bilamizki, til va nutq ajralmas yaxlitlikni tashkil etadi. Shunga qaramay, ular ayni bir xil hodisa ham emas. Ular nutqiy faoliyatning asosini tashkil qiladi. Insonning nutqiy faoliyati zimmasidagi vazifalar nihoyatda ko p. Shulardan biri kommunikativlik ʻ vazifasidir. Bu uning kishilar orasidagi aloqa, munosabat muomalani ta’minlashi ‒ bilan bog liq. Bunda axborotlami boshqalarga yetkazish, o zaro fikr almashish ʻ ʻ amalga oshadi. Uning vositalari esa turli ko rinishlarga ega. Xususan, og zaki, ʻ ʻ yozma, shuningdek, tilshunoslikda paralingvistik deb nom olgan vositalar bo lishi ʻ mumkin. Oxirgi turkumga har xil imo-ishoralar, mimikalar kiradi. Bunda bevosita nutqning o zi ishtirok etishi ham, ishtirok etmasligi ham mumkin. ʻ Ta’lim uzoq davom etadigan jarayon bo lib, uning sifati darsda qo llanilgan ʻ ʻ metodlarga bog‘liq. Darsning mazmunli o tishi, unda qanday metodlardan ʻ foydalanilgani va natijaga erishilgani o qituvchining mahorati, bilim darajasini ʻ belgilaydi. Darsda metodlar to g‘ri tanlansa, maqsadga tez va oson erishiladi. ʻ Interfaol metodlarni tanlash har bir darsning didaktik maqsadidan kelib chiqqan holda amalga oshiriladi. Bu esa o qituvchidan har doim bir xil usulda emas, dars ʻ 70 mavzusiga mos metodlar asosida dars o tishni talab etadi. Buning uchun o qituvchiʻ ʻ doimo o z ustida ishlashi, bilim va kasbiy malakasini oshirib borishi, ilm-fan ʻ yangiliklaridan xabardor bo lishi va o z faoliyatida ulardan samarali foydalanishi ʻ ʻ lozim. O qituvchi bir vaqtning o zida ijodkor, aktyor va fan bilimdoni bo lsa, ʻ ʻ ʻ kasbiy mahoratidan kelib chiqqan holda darsning mazmuni, o quvchilarga ʻ yetkazish usul va shakllari, vositalarini oldindan belgilab, mavzuga mos metodni tanlasagina, dars samaradorligi yuqori bo ladi. ʻ Noan’anaviy darslarni tashkil etishda interfaol metodlar muhim bo g‘in ʻ hisoblanadi. Ular o qituvchi va o quvchilarning o zaro faol munosabatlarida ʻ ʻ ʻ tashkil etiladigan mashg‘ulot turidir. Bunda o qituvchi va o quvchi o zaro ʻ ʻ ʻ hamkorlikda ishlaydi. Fikrlar to qnashuvi yuzaga keladi. O quvchining erkin ʻ ʻ fikrlash jarayoni yangi pog‘onaga ko tariladi. O qituvchi shu tarzda o quvchilarni ʻ ʻ ʻ faollashtiradi, o zlashtirishi past o quvchilar dunyoqarashi va tafakkurini boyitib ʻ ʻ boradi. So zlar vositasida o yinlar nomi: ʻ ʻ «So zni takrorla va qo sh» ʻ ʻ Bunda o quvchi bitta mavzu doirasida so z aytadi, boshqalar davom ettiradi. ʻ ʻ Masalan: Oila ona, oila xotirjamlik, oila urf-odatlar... ‒ ‒ ‒ Orzu yaxshi o qish, orzu yetuk mutaxassis, orzu uchuvchi bo lish, orzu ‒ ʻ ‒ ‒ ʻ baxtli hayot... ‒ Davom ettira olgan oxirgi o quvchi g‘olib bo ladi. ʻ ʻ «So zni to g‘ri ʻ ʻ yozishni bil» Bu o yin usulidan ko zlangan maqsad o quvchilarni lug‘at ustida ishlashga ʻ ʻ ʻ undaydi va yozma savodxonligini oshiradi. Bir o quvchi so zni o z tilida so raydi, ʻ ʻ ʻ ʻ ikkinchi o quvchi shu so zni o zbek tilida to g‘ri yoza olishi kerak. So zni to g‘ri ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ yozgan o quvchi o yinni davom ettiradi. ʻ ʻ II. Ijodiy fikrlash, hozirjavoblikni shakllantiruvchi usullar. O zbek tili darsida so zlar vositasida turli o yinlar tashki ʻ ʻ ʻ l qilinadi. Maqsad o quvchilarning so z boyligini boyitish hamda fikrlash doirasini yanada ʻ ʻ kengaytirish. Bunday o yinlar qisqa vaqtga mo ljallangan bo lib, o quvchilarni ʻ ʻ ʻ ʻ 71 guruh bo lib mashq qilishga odatlantiradi. Bunday usullarga o zbek tiliga oidʻ ʻ tashkiliy o yinlar, «Rasmli test kartochkalari», «Mavzuga mos krossvordlar ʻ yechish», «Quvnoq musobaqa» va boshqalarni kiritish mumkin. Dars jarayonida o yinlarning muntazam ravishda qo llanilishi o zbek tili fanini o rgatishni ʻ ʻ ʻ ʻ oddiydan murakkabga qadar bo lgan yo lni sezilarli darajada osonlashtirib, ʻ ʻ o quvchilarni mustaqil fikrlashga chorlaydi. ʻ III. O ylash, fikrlash, ijro etishga doir interfaol usullar. ʻ Rasmlarga qarab mustaqil hikoya tuzish va so zlab berish. Bunda ʻ o quvchiga hikoya tuzish uchun quyidagi yo l-yo riqlar beriladi: ʻ ʻ ʻ Mustaqil matn tuzish: Hikoya mavzusiga oid so z va iboralarni tanlash, ya’ni so zlarni o rganish. ʻ ʻ ʻ Hikoyaga mustaqil ravishda reja tuzish va reja asosida hikoya yozish. Dastlab matn ustida ishlashni boshlaganda, uning barcha bosqichlarida o quvchilarga amaliy yordam beriladi. Bunda o quvchilar diqqatini matnning yoki ʻ ʻ hikoyaning g‘oyasiga qaratish mumkin. Bu bosqichda o quvchilarni o zbek tilida ʻ ʻ so z yasash usullari, so zlarni qanday so z turkumlariga mansubligi hamda nazariy ʻ ʻ ʻ bilimlarini ham mustahkamlab borishlari maqsadga muvofiqdir. Keyingi bosqichda esa o quvchilar mustaqil reja tuzishadi va shu reja asosida hikoya yoki matn ʻ yozishadi. IV. O zaro musobaqa,fikrlarni bayon etish va tushuntirishga doir usullar. ʻ Bunday usullarga «Anjuman», «Musobaqa», «Tanlov», «Sinov», «Yuzma-yuz» kabilarni kiritish mumkin. Masalan, «Sinov» usulini qo llashda o quvchilarga test ʻ ʻ kartochkalari tarqatiladi. Ushbu kartochkalar faqat o rganilgan mavzuga oid bo lib, ʻ ʻ unda testlar oddiydan murakkabga qarab tuzilishi lozim. Bunday testlar orqali o quvchilarning erkin fikrlash qobiliyati o sib, o zbek tiliga bo lgan qiziqishlari ʻ ʻ ʻ ʻ ortadi. Hozirgi vaqtda ta’lim jarayonida o qitishning zamonaviy metodlari keng ʻ qo llanilmoqda. O qitishning zamonaviy metodlarini qo llash o qitish jarayonida ʻ ʻ ʻ ʻ yuqori samaradorlikka erishishga olib keladi. Bu metodlarni har bir darsning didaktik vazifasidan kelib chiqib tanlash maqsadga muvofiq. An’anaviy dars 72 shaklini saqlab qolgan holda uni ta’lim oluvchilar faoliyatini faollashtiradigan turli-tuman metodlar bilan boyitish ta’lim oluvchilarning o zlashtirish darajasiʻ o sishiga olib keladi. Shuningdek ta’lim jarayonida innovatsion texnologiyalar, ʻ pedagogik va axborot texnologiyalarini o quv jarayonida qo llashga bo lgan ʻ ʻ ʻ qiziqish, e’tibor kundan-kunga kuchayib bormoqda, bunday bo lishining ʻ sabablaridan biri, shu vaqtgacha an’anaviy ta’limda o quvchini faqat tayyor ʻ bilimlarni egallashga o rgatilgan bo lsa, zamonaviy texnologiyalar ularni ʻ ʻ egallayotgan bilimlarini o zlari izlab topishlariga, mustaqil o rganib, tahlil ʻ ʻ qilishlariga, hatto xulosalarni ham o zlari keltirib chiqarishlariga o rgatadi. ʻ ʻ O qituvchi bu jarayonda shaxsning rivojlanishi, shakllanishi, bilim olishi va ʻ tarbiyalanishiga sharoit yaratadi va shu bilan bir qatorda boshqaruvchilik, yo naltiruvchilik funksiyasini bajaradi. Ta’lim jarayonida o quvchi asosiy figuraga ʻ ʻ aylanadi. Pedagogik texnologiya va pedagog mahoratiga oid bilim, tajriba va interaktiv metodlar o quvchilarni bilimli, yetuk malakaga ega bo lishlarini ʻ ʻ ta’minlaydi. O quvchilarning o zaro bog‘lanishli yozma nutqini sinash maqsadida ʻ ʻ «So zlar bizdan, matn tuzish sizdan» o yinini o tkazish mumkin. Bunda ʻ ʻ ʻ o quvchilarga tayanch so z va so z birikmalarni berib (ular doskaga yozib ʻ ʻ ʻ qo yilishi ham mumkin), ular yordamida bog‘lanishli matn tuzish topshiriladi, tez ʻ va mazmunli matn tuzgan o quvchi g‘olib sanaladi. ʻ O quvchilar so z boyligini oshirish DTS talablaridan biri hisoblanadi, ʻ ʻ izlanuvchanlik xarakteridagi o yin-topshiriqlarni qo llash yaxshi, bu ko nikma ʻ ʻ ʻ rivojlanishiga yahshi natija beradi. Bunday topshiriqlar o quvchilardan ijodiy ʻ faoliyat ko rsatishni talab qiladi. «Ijodkor» o yin-topshiriqdan «Ravish» mavzusini ʻ ʻ o tishda samarali foydalanish mumkin. Bu grammatik o yinda sinf ikki guruhga ʻ ʻ ajratilib, birinchi guruhga sifat so z turkumi ishtirok etgan gaplarga misol aytish, ʻ ikkinchi guruhga esa shu gaplardagi ot(lar)ni ravish bilan almashtirib gap tuzish topshiriladi. Masalan: Birinchi guruh vakili yozadi: Men olimpiadada ya x shi insho (qanday insho?) yozdim. Ikkinchi guruh davom ettirib: Unda bizning guruh ya x shi ishtrok etadi(qanday ishtirok etdi?). Shu yo sinda davom ettiriladi. Bu o yinni ʻ ʻ 73 o quvchilar o rtasida yoki parallel sinflar o rtasida ʻ ʻ ʻ so z mushoirasi ʻ davom ettirsa ham bo ladi. ʻ Ona tili ta’limi jarayonida topshiriqlar tizimi vositasida til hodisalari kuzatiladi, solishtirib qiyoslanadi, o xshash va farqli tomonlari aniqlanadi, umumiy ʻ va xususiy tomonlariga qarab guruhlanadi, umumlashma qoidalar hosil qilinadi. Natijada qayta xotirlash topshiriqlaridan ijodiy topshiriqlarga qarab dinamik o sish ʻ yuzaga kela boradi. O quvchi tafakkuri taraqqiyotida bunday topshiriqlar alohida ʻ ahamiyat kasb etadi. O quv topshiriqlarining soddadan murakkabga tomon o sish ʻ ʻ dinamikasini aniqlash, belgilash murakkab jarayondir. Topshiriqlar shunday yo sinda joylashtirilishi lozimki, o quvchi tafakkuri taraqqiyotiga ijobiy ta’sir ʻ ʻ qilsin. Ijodiy topshiriqlar, ya’ni o quvchi tafakkurini o stiruvchi topshiriqlar o ziga ʻ ʻ ʻ xos xususiyatlarga ega bo lishi zarur: o quvchini izlashga, fikr qilishga, ʻ ʻ noma’lumni topishga undasin; o quvchini mustaqil xulosa chiqarishga yo naltirishi ʻ ʻ zarur; masalaning murakkablasha borishi o quvchi aqli, farosatini o stira borishi ʻ ʻ kerak; bu jarayonning kechishi o quvchilarda jamoa bo lib ishlash ko nikmalarini ʻ ʻ ʻ hosil qila borishi lozim; topshiriqlarni bajarish jarayoni o quvchida o ziga ishonch, ʻ ʻ o zini (bilimini) anglash, imkoniyatlarini aniqlay olish, yangi bilim olishga undashi ʻ shart. Yangilangan ta’lim mazmuni asosida yaratilgan darsliklarda tilshunoslikning hamma bo limlariga mo ljallangan mashg‘ulotlarda darslar ta’rif, qoida bilan ʻ ʻ boshlanmasdan, ya’ni o quvchilarga bilimlar tayyor holida berilmasdan har bir ʻ mavzu uchun mo ljallangan topshiriqlar tahlili bilan boshlanadi. Mana shu o rinda ʻ ʻ o qituvchi mahorati, qobiliyati, uquvi namoyon bo ladi. Ana shu jarayonda bir ʻ ʻ faoliyat usulidan bosqichma-bosqich ikkinchi faoliyat usuliga o tishi, ya’ni ʻ kuzatishdan umumiy xususiyatlari asosida guruhlashga, takrorlashdan o xshash va ʻ farqli tomonlarini aniqlash asosida umumlashmalar shakllanadi. Shundagina berilgan topshiriqlar til hodisalarining mohiyatini ochishga xizmat qiladi. Fonetika bo limi o tilayotganda quyidagi grammatik topshiriqlardan ʻ ʻ foydalanish mumkin: 74 1-topshiriq. i-u, a-o, o -u, i-e, b-p, d-t, z-s, j-chʻ juftliklari bilan farqlanuvchi so zlar hosil qiling. ʻ 2-topshiriq. x-h tovushlari bilan farqlanuvchi so z juftlari hosil qiling. H ʻ fonemasining talaffuziga e’tibor bering. 3-topshiriq. ng harf i y birikmasiga so zlar toping va ularni bo ʻ ʻ g ʻ inlarga ajrating. 4-topshiriq. «yaxshi» va «yomon» so zlarining o xshash va farqli ʻ ʻ tomonlarini toping. O xshash tomonlari: 5 ʻ ta harf, 2 ta unli, 3 ta undosh, 2 ta bo g‘in, urg‘u oxiriga tushadi, 5 ʻ ta tovush. Farqli tomoni deysizmi? Ma’nosi-chi ? Uning antonimligi-chi? 5-topshiriq. «x» tovushli so zlar zanjirini tuzing. Baxt - taxt - tuxum - mirrix ʻ -xayol - laxtak - kimxob - baxmal - laxta - axta - axir - ruxsat - taxta - axloq - qix - xafa - axir - ruxsat - taxt - taxlit - taxmin - narx - xabar - ruxsatnoma - axtar - ruxsor. «Hikoya» O qituvchi doskaga bir nechta so z yozib qo yadi. Masalan: ʻ ʻ ʻ Nafisa, soat, yomg‘i r , kitob kabi. O quvchilar mustaqil ravishda shu so z ishtirokida hikoya ʻ ʻ tuzadilar. «O zaro bog‘liqlik» ʻ O quvchilarga rasmli kartochkalar tarqatiladi. Ular kartochkalar bilan ʻ tanishib chiqqach, o quvchi rasmdagi pгedmet haqida gapirib beгadi. ʻ Masalan: «Bu olma. Olma bog‘da o sadi. Uni o quvchila ʻ ʻ r juda yaxshi ko rishadi» ʻ . Keyin ikkinchi bola ham o zidagi predmet haqida gapiradi va ʻ o zidagi predmet bilan birinchi o quvchidagi predmetning o zaro bog‘liqligini ʻ ʻ ʻ aytishi kerak. Masalan: « Bu quyosh. Quyosh chiqsa, havo isiydi. Uni o quvchilar yaxshi ʻ ko rishadi. Quyosh yordami bilan olma va boshqa mevalar pishadi ʻ » . Keyin uchinchi o quvchi o zidagi predmet haqida gapiradi va ikkinchi boladagi predmet ʻ ʻ bilan o zidagi predmet orasidagi bog‘liqlikni topishi kerak. O yin shu tartibda ʻ ʻ davom etadi. «Umumiylikni izlash» 75 O quvchilaг aylana qurib o tiradilar. Olib boruvchi o quvchilardan birigaʻ ʻ ʻ to pni otayotib, bir-biгi bilan bog‘lanmagan ikkita so zni aytadi. Masalan: maktab ʻ ʻ va o quvchi, kitob va javon, quyosh va gul... To pni tutib olgan o quvchi so z ʻ ʻ ʻ ʻ juftligi orasidan umumiy belgini aytib to pni qaytaradi. ʻ «Safar» O quvchilarga maktabdan yoki uylaridan ma’lum biг joygacha bo lgan ʻ ʻ yo lini tasvirlash topshirig‘i beriladi. O uvchi bir necha kun davomida «obyekt»ni ʻ ʻ mustaqil kuzatadi va uni og‘zaki tasvirlab beradi. Sinchkovlik, ziyraklik, kuzatuvchanlik, atrof-muhitga diqqat-e’tibor talab etiladigan bu o yin vositasida ʻ Vatanni sevish, tabiatga muhabbat, chor-atrofga e’tiborli bo lish hislarini ʻ tarbiyalash mumkin. Bundan tashqari, mazkur o yinlardan foydalanganda ʻ o quvchilarning nutqi rivojlanadi, lug‘at boyligi yanada ortadi, mustaqil fikrlash ʻ malakasi shakllanadi. Yuqorida keltirilgan ta’limiy o yinlar o quvchilarning darsda faolligini ʻ ʻ oshirish bilan birga bilimlarii o zlashtirish jaгayonini yengillashtirish va ʻ mustahkamlash, nutq o stirishga yo naltirilgan har bir mashg‘ulotni qiziqarli ʻ ʻ tashkil etishga xizmat qiladi. Kognitiv lingvodidaktika yondashuvida o ‘ quvchilarning bilish jarayonlariga e’tibor qaratilgani uchun ular tilni chuqur va mazmunli o ‘ zlashtiradilar. Bu esa ularning til borasidagi kommunikativ kompetensiyalarini yuksaltiradi. Kognitiv yondashuv asosida til o ‘ rganish jarayonida o ‘ quvchilar til vositalarini kommunikativ maqsadlar uchun o ‘ rganadilar. O ‘ quvchilar tilni nafaqat grammatika qoidalari va lug ‘ at boyligini egallash, balki ularni real muloqotda qo ‘ llash uchun o ‘ rganadilar. Interfaol o ‘ quv jarayonlari, vaziyatli mashqlar, dialog va rollar o ‘ ynash kabi metodlar yordamida o ‘ quvchilar til vositalarini muloqot maqsadlarida qo ‘ llay olish ko ‘ nikmalarini rivojlantirishadi. 3.2. Ikkinchi tilni o‘zlashtirishda nutqni idrok etish va tushunishning ilmiy asoslari 76 Bugungi kunda O‘zbekiston turli sohalarda yutuqlarga erishib, dunyo hamjamiyati o‘rtasida alohida namoyon bo‘lib kelmoqda. Bu esa, o‘z navbatida, O‘zbekistonga jahon nigohini qaratishi, chet el fuqarolarining yurtimizda sayohat qilishlariga yoki ta’lim sohasiga qiziqish bilan qarashiga sabab bo‘lishi mumkin. Hozirgi kunda ko‘plab chet el fuqarolari davlat ichida yoki tashqarisida tilimizni o‘rganishga kirishganini kuzatish mumkin. Jahonning bir qancha mamlakatlari nufuzli oliygohlarida o‘zbek tili kafedralarining ochilayotganligi barcha uchun birdek quvonarli holdir. Shunday ekan, o‘zbek tilini erkin muloqot qila oladigan, o‘z fikrini ham og‘zaki, ham yozma shaklda bemalol ifodalay oladigan, atrofdagilar bilan qiynalmasdan fikr almasha oladigan darajada egallashi uchun til o‘rganish muhiti: joy va o‘qituvchi, qo‘llanma va metodlar omillariga alohida e’tibor qaratish zarur. Biz bugun xorijliklarga o‘zbek tilini o‘qitishni o‘quv-didaktik ahamiyatga ega o‘yinlar yoki interfaol usullarsiz tasavvur qila olmaymiz. Ma’lumki, chet tillarni o‘rganish jarayonida didaktik o‘yinlardan foydalanish masalasiga katta e’tibor qaratiladi. Chunki, ayniqsa, syujetli-rolli o‘yinlar tilga o‘rgatish, o‘rganuvchida nutq ko‘nikmalari va malakasini hosil qilish vositasi vazifasini bajaradi. O‘yin yoki interfaol uslublar – maktabgacha yoshdagi bola faoliyatining asosiy qismini tashkil qiladi. Maktab davrida ham o‘yin faoliyati yo‘qolmaydi, balki o‘quv faoliyati bilan birgalikda bola yoki til o‘rganuvchi faoliyatining qo‘shimcha yoki ikkinchi darajali turi sifatida saqlanib qolaveradi. Tinglovchining tilga bo‘lgan qiziqishi o‘yin-uslublar orqali amalga oshirilganda yanada esda qolarli, samarali va yorqin bo‘ladi. “O‘yinda yutish emas, balki o‘ynash jarayonining o‘zi muhim” deydi A.N.Leontyev, – o‘yin motivatsiyasining umumiy qoidasi ana shunday. O‘yin sharoitida biror nima deyish ehtiyoji yuzaga keladi. Bu esa o‘quvchining muloqotga kirishishini, o‘yin faoliyatida ishtirok etishga nisbatan bo‘lgan ichki xohish-istagi natijasida paydo bo‘ladi. O‘yin sharoitlarida begona tilda so‘zlash uchun ichki motiv shakllanadi. 77 O‘quv - uslubiy o‘yinlarni darsning o‘quv maqsadi va vazifasiga ko‘ra tanlash maqsadga muvofiq. Dars uchun o‘quv - uslubiy o‘yin tanlashning ikkinchi muhim sharti – o‘quvchining yoshi, ehtiyoji va qiziqishlariga mos kelishidir. O‘yin uning imkoniyatlari darajasida va ayni paytda, o‘quvchining diqqat va xotirasini jamlash va ishga solishi, til ma’lumotlarini tahlil qilishi, umumlashtirish uchun zarur bo‘lgan murakkablik darajasida bo‘lishi zarur. Deyarli barcha didaktik-uslubiy o‘yinlar o‘z ichiga nutqni, ba’zida tana harakati, turli buyumlar, rasmlar, ko‘rgazmali qurollar va boshqalarni oladi. O‘yinning muvaffaqiyatli o‘tishi o‘quvchilarning tayyorgarlik darajasi va o‘qitish bosqichiga bog‘liq. O‘quv- uslubiy o‘yinlar nutq faktini idrok etish, anglash va qayta ishlash faoliyatida samarali amalga oshiriladi. O‘zbek tilini ikkinchi til sifatida o‘rganuvchilar uchun shu tilda nutqni idrok etish – bu nutq bayonotlarining tashqi shakli orqasida joylashgan ma’noni olish jarayoni. Nutqni tashkil etishning grammatik shaklini idrok etish va tushunish uning qurilishining lingvistik qonuniyatlarini bilishni talab qiladi. Idrok darajasi nutq signallarini qayta ishlash ketma-ketligini ham, nutq xabarlarini qurishning darajadagi xususiyatini ham aks ettiradi. So‘zni idrok etishning kechikishi, qabul qiluvchining ongida bir vaqtning o‘zida ikkita “logogen” faollashishi bilan bog‘liq edi, ulardan biri uning ma’nosi bilan, ikkinchisi grafika bilan bog‘liq. Bu insonning mazmunli idrok etishga bo‘lgan doimiy istagini tasdiqlaydi. Ko‘p ma’noli yoki omonim so‘zlarni tushunishda uning bir nechta ma’nolari so‘z o‘ziga xos kontekstual ma’noga ega bo‘lgunga qadar bir-biri bilan raqobatlashadi. Shu munosabat bilan biz kontekstni og‘zaki yoki yozma nutqning semantik to‘liqligiga ega deb aniqlaymiz, bu uning tarkibiga kiritilgan alohida parchalar – so‘zlar, iboralar yoki matn parchalarining ma’nosi va ma’nosini aniqlashga imkon beradi. Masalan, “ bosh ” yoki “ ko‘z ” so‘zlarini ilk o‘rgangan xorijlik “ bosh ” – inson tanasidagi bosh, birinchi a’zo, “ ko‘z ” – insonning yuz qismida joylashgan ko‘rish uchun xizmat qiladigan a’zo sifatida biladi. 78 Keyinchalik matndagi mazmunga monand holda bu so‘zlarning ikkinchi va boshqa ma’nolarini o‘zlashtirishi kuzatiladi. So‘zlarni o‘zga tilda idrok etishning yana bir xususiyati ularning bir xil semantik makondagi boshqa so‘zlar bilan o‘zaro bog‘liqligidir: “ yog‘li non” assotsiativ jihatdan tinglovchilarda “sariyog‘ surtilgan non” mazmuniga teng kelsa, “ yog ‘ li ish” birikmasini tushunish ular uchun qiyinchilik tug‘diradi. Sababi – “ yog‘li ” ma’nosini ular ko‘chma ma’noda ifodalanganligini tushunmaydilar. Ular faqat “ yog‘ ” so‘zining tarjimasini – fat, oil deb biladilar. Psixolingvistikada boshqa tilni o‘zlashtirish jarayonida ekvivalent almashtirish mexanizmi haqida fikr yuritiladi. Ekvivalent almashtirish mexanizmining ta’siri shundan iboratki, nutqni idrok etish jarayonida qabul qiluvchi so‘zlar va iboralarni (murakkab belgilarni) oddiyroq signallar yoki vizual tasvirlar bilan almashtiradi. Bu ongda paydo bo‘lgan belgi asosiy belgini to‘g‘ridan to‘g‘ri emas, balki bilvosita aks ettirishi yoki o‘zgargan va inson tomonidan tushunilishi “so‘zlar tili”dan “tasvirlar tili” va “tafakkur tili”ga tarjima qilinganligi sababli bu o‘ziga xos zaruratdir. Ongning o‘zida tasvirga idrokda berilganlardan farqli ravishda turli xil so‘zlar mos kelishi mumkin, faqat ular bilan ma’no jihatidan bog‘langan. Ehtimolni bashorat qilish mexanizmi. Nutqni idrok etishda qabul qiluvchi faol ekanligi aniq: u o‘zining o‘tmishdagi tajribasiga (ham nutq, ham nutqsiz) tayanadi, ehtimollik prognozini amalga oshiradi, shuningdek ekvivalent almashtirishlarni amalga oshiradi. Qabul qiluvchi faolligining namoyon bo‘lishidan biri bu apperseptsiya mexanizmining ta’siri – idrokning o‘tmishdagi tajribasiga bog‘liqligi. Qabul qiluvchining iborani qanday tushunishiga ta’sir qiladigan o‘tmishdagi tajribalar. Qabul qiluvchining faoliyati, shuningdek, nutqni idrok etish jarayonida u shunchaki passiv ravishda mazkur so‘zning deyishini kutmaydi, balki o‘zi bashorat qiladi, keyingi sahifada yoki satrda nimani eshitishi yoki o‘qishi mumkinligi haqidagi farazini ilgari suradi. Idrokning bunday xususiyati idrok jarayonining umumiy psixologik mexanizmlarining bir qismi bo‘lgan ehtimoliy bashorat qilishning psixologik 79 mexanizmining ta’siri bilan bog‘liq. Ehtimolni bashorat qilish – o‘tmish tajribasining ehtimollik tuzilishi va mavjud vaziyat to‘g‘risidagi ma’lumotlarga asoslangan kelajakni kutish. Uning harakati shundan iboratki, qabul qiluvchi ma’lumotni kutadi, unga tayyorgarlik ko‘radi va keyingi daqiqada olishi mumkin bo‘lgan ma’lumotlar to‘g‘risida “qarshi” gipotezani ilgari suradi. Chet tillarini o‘qitishning an’anaviy metodologiyasida birinchi navbatda rasmiy bashorat qilishga (ya’ni grammatikani taxmin qilishga) e’tibor berish kerak, degan fikr mavjud va talaba chet tilidagi matnlarda mavjud bo‘lgan semantik aloqalar bilan tanishganda semantik taxmin rivojlanadi. Odamning har bir keyingi elementni qanchalik muvaffaqiyatli taxmin qilishi gipotezaning o‘ziga bog‘liq bo‘lib, u ham to‘g‘ri, ham noto‘g‘ri bo‘lishi mumkin. Nutqni idrok etish va tushunish. Nutqni idrok etish tilning eshitiladigan yoki ko‘rinadigan elementlarini qabul qilishni, ularning o‘zaro bog‘liqligini o‘rnatishni va ularning ma’nosi g‘oyasini shakllantirishni o‘z ichiga oladi. Shunday qilib, idrok ikki bosqichda rivojlanadi – idrok va tushunishning o‘zi. Tushunish – bu to‘g‘ridan to‘g‘ri idrok etilgan nutq oqimining orqasida turgan umumiy ma’noning dekodlanishi, bu idrok etilgan nutqni uning orqasida yotgan nutqqa aylantirish jarayoni demakdir. Qabul qiluvchi so‘zlar o‘rtasida semantik aloqalarni o‘rnatadi, ular quyidagilarni o‘z ichiga oladi. Tushunish natijasida tinglovchi bayonotning semantik mazmunini tushunishi yoki tushunmasligi mumkin. Shuni ta’kidlash kerakki, tushunishning o‘zi psixologik jihatdan har xil chuqurlik, har xil sifat bilan tavsiflanadi. 1. Tushunishning dastlabki, eng umumiy darajasi bayonotning faqat asosiy mavzusini – nima haqida ekanligini tushunishni anglatadi. Ushbu tushunish darajasida bo‘lgan tinglovchi faqat unga aytilgan narsalarni aytib berishi mumkin, ammo aytilganlarning mazmunini takrorlay olmaydi. Eshitilganlarning semantik mazmuni, go‘yo qabul qiluvchi bayonotning asosiy mavzusini aniqlay oladigan fon bo‘lib xizmat qiladi. 2. Ikkinchi daraja – semantik tarkibni tushunish darajasi ishlab chiqaruvchining fikrini taqdim etishning butun yo‘nalishini, uning rivojlanishini, 80 argumentatsiyasini tushunish bilan belgilanadi. Bu muloqot jarayonida nafaqat aytilganlarni, balki aytilmaganlarni ham tushunish bilan tavsiflanadi. 3. Eng yuqori daraja nafaqat nima va nima haqida aytilganligini, balki eng muhimi – nima uchun aytilganligini va qanday til vositalari bilan amalga oshirilganligini tushunish bilan belgilanadi. Bunday penetratsiya suhbatdoshning aniq mazmuni tinglovchiga ma’ruzachini boshqacha emas, balki shunday gapirishga undaydigan motivlarni tushunishga, ma’ruzachi nazarda tutgan hamma narsani, uning bayonotining ichki mantig‘ini tushunishga imkon beradi. Ushbu tushunish darajasi ma’ruzachi tomonidan ishlatiladigan fikrni ifodalashning lingvistik vositalarini baholashni ham o‘z ichiga oladi. Shuni ta’kidlash kerakki, xuddi shu odam turli xil tushunish darajalarida bo‘lishi mumkin (masalan, turli xil ma’uzalarni tinglashda). Shu bilan birga, turli darajadagi odamlar ko‘pincha bir xil nutqni tinglash jarayonida ishtirok etadilar. Nutqni idrok etish selektivlik bilan tavsiflanishini tushunish ham muhimdir. Bu shaxsning diqqat markaziga tushadigan nutq materialining ahamiyati, dolzarbligi bilan belgilanadi. Selektivlik shaxs tomonidan qarshi qidiruvni boshqaradi, unga o‘zi uchun eng muhim obyektlarni yoki ob’ektning tomonlarini tanlashga yordam beradi. Selektivlik, shuningdek qabul qiluvchining faoliyatining namoyon bo‘lishi bo‘lib xizmat qiladi, asosan qabul qilingan talqinning mohiyatini belgilaydi. Nutqni idrok etishning subyektiv tabiati bilan bog‘liq xususiyatlar rus tilida tasvirlangan A.N.Leontyev bu obyekt va hodisada obyektiv ravishda ochiladigan narsa: obyektiv aloqalar, munosabatlar, o‘zaro ta’sirlar tizimida. Qiymat aks ettiriladi, tilda qayd etiladi va shu tufayli barqarorlikka ega bo‘ladi. Inson boshqa odamlar tomonidan har bir so‘zda unga ochiq bo‘lgan ma’nolar dunyosida yashaydi. Ammo uning o‘zi barcha so‘zlarning barcha ma’nolarini yoki hatto ba’zi ma’nolarni to‘liq o‘zlashtira olmaydi. Xususiy ma’no – bu yetakchi motivning harakat maydoniga tushib qolgan obyekt, harakat yoki hodisaning subyektiv ahamiyatini boshdan kechirish. Nutqni idrok etish modellari psixolingvistikada bir nechta ko‘rinishlarga ega. Ch.Osgud 81 tomonidan nashr etilgan “Psixolingvistika” 22 jamoaviy monografiyasining birinchi bo‘limlaridan biri “Til xulq-atvoriga uchta yondashuv” deb nomlanadi. U umumiy aloqa nazariyasidan olingan modellarga asoslangan mulohazalarni aks ettiruvchi sxemalar modelini yaratadi. Rus psixolingvistikasida XX asrning 60-yillarida tadqiqotchi L.A. Chistovich 23 tomonidan taklif etilgan idrok modeli mavjud. U insonni tanib olish jarayonini anglatadi eshitiladigan nutq quyidagicha. Nutq tovushlari xotirada ularning xususiyatlariga ko‘ra xususiyatlar to‘plami sifatida yoziladi: unlilar urg‘u darajasini bildiruvchi belgilar bilan yoziladi. So‘z ma’nosini idrok etgandan so‘ng, so‘zning shartli chegarasi belgilanadi va odam idrok xotirasidan mos so‘zni topadi. Agar qaror qabul qilinsa, so‘zga kiritilgan segmentning chegaralari belgilanadi va keyingi ma’no tanlovlarining lug‘ati qisqartiriladi. Shunday qilib, bo‘g‘inlardan kattaroq xabar segmentlari yangi akustik parametr – ritmga ega bo‘ladi. Olim asab tizimida spektrning ma’lum bir qismida maksimal energiya bilan shovqin, itarish (portlash), pauza, ma’lum xususiyatlarga ega formant o‘tish va boshqalar kabi hodisalarni aniqlash uchun maxsus sxemalar (bloklar) hosil bo‘lgan deb taxmin qildi. Nutq signalini idrok etishda ushbu sxemalar akustik hodisalarni bildiruvchi belgilarni ishlab chiqadi. Umuman olganda, so‘z ma’nolari o‘zlashtirilishining hajmi cheklanganligi sababli, tushunarlilik maksimal bo‘lgan iboraning maqbul davomiyligi mavjudligini kutish kerak. Buzilish sharoitida iboraning uzoq davom etishi bilan, joriy ko‘rish va belgini o‘rnatish uchun vaqt etishmasligi bilan bog‘liq bo‘shliqlar kuzatilishi kerak. Shunday qilib, agar ibora uzun bo‘lsa, unda so‘zning tasviri yo‘qoladi va keyin iboraning tan olinmagan qismi to‘g‘risida qaror faqat “taxmin bilan”, ba’zi lingvistik ehtimolliklar asosida, so‘z belgilari bilan cheklanmasdan va shuning uchun katta ehtimollik bilan qabul qilinishi mumkin. Tadqiqotchining fikriga ko‘ra, alohida segmentlarni idrok etishda kontekst muhim rol o‘ynaydi. Shuning uchun so‘z va ibora to‘g‘risida qaror qabul qilish 22 Psycholinguistics: A survey of theory and research problems / Ed.by Ch. Osgood, Th.A. Sebeok. - Bloomington, 1954. P. 171-183. 23 Чистович Л . А . и др . Речь: Артикуляция и восприятие. – Москва, 1965. Стр. 48. 82 fonema va so‘z haqida qaror qabul qilishdan ko‘ra yuqori darajada va tubdan farq qiladi. So‘nggi paytlarda nutqni tushunish jarayonlarini o‘rganish doirasida aqliy leksikon (mental lexicon) muammosi insonning so‘zlar, ularning ma’nolari va o‘zaro bog‘liqligi haqidagi bilimlari to‘plami sifatida katta e’tiborni jalb qilmoqda. Aqliy leksikon so‘zlarning fonologik, imlo va semantik xususiyatlarini aks ettiruvchi qoidalarga muvofiq tuzilgan, deb taxmin qilinadi. Aqliy leksikonda so‘zni topish nafaqat ushbu ichki xususiyatlarga, balki so‘zning chastotasi va kontekstning ta’siri kabi tashqi xususiyatlarga ham bog‘liq. Umuman olganda, zamonaviy psixologiya va psixolingvistika nutqni idrok etishning birligi, mexanizmlari va tuzilishi to‘g‘risida aniq tasavvurni hali ishlab chiqmagan. Ko‘pgina tajribalarda mos kelmaydigan natijalar olinadi, bu muammoning o‘zi murakkabligi, shu bilan birga yetarli tadqiqot usullarini ishlab chiqishdagi qiyinchiliklar bilan izohlanishi mumkin. 83 BOB BO‘YICHA XULOSA Ikkinchi tilni o ‘ zlashtirish jarayoni juda murakkab va ko ‘ p qirrali jarayon bo ‘ lib, unda nutqni idrok etish va tushunish muhim o ‘ rin tutadi. Bu jarayon to ‘ g ‘ risidagi ilmiy asoslar yoshlarning ikkinchi tilni samarali o ‘ zlashtirishiga xizmat qiladi. Kognitiv yondashuv o‘quvchilarning mustaqil fikrlash, tahlil qilish, qarorlar qabul qilish hamda yangicha yechimlar topish kabi ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirishga yo‘naltirilgan . Ikkinchi tilni o ‘ zlashtirishda nutqni idrok etish va tushunish jarayonlari murakkab psixolingvistik hodisalardir. Bu jarayonlar to ‘ g ‘ risidagi ilmiy asoslar nutqni idrok etish va tushunish qobiliyatlarini rivojlantirishga, shuningdek, kommunikativ kompetensiyani shakllantirish uchun muhim ahamiyatga ega. Ikkinchi til o ‘ rganuvchilar uchun bu bilimlarni o ‘ zlashtirish yangi tilni to ‘ laqonli o ‘ zlashtirishlari uchun asos bo ‘ ladi. Kognitiv yondashuv o ‘ quvchining til o ‘ rganish jarayonidagi ongli faolligini ta’minlaydi. O ‘ quvchilar maqsad qo ‘ yish, rejalashtirish, muhokama qilish, xulosa chiqarish kabi faoliyatlarda faol ishtirok etadilar. Kognitiv tilshunoslik va lingvodidaktikaning tavsiya etgan tamoyillari o ‘ qituvchilarga til o ‘ rganish jarayonida o ‘ quvchilarning ongli, faol va mustaqil fikrlash jarayonlarini rivojlantirish imkonini beradi. Bu esa o ‘ quvchilarning til kompetentsiyasini shakllantirishda muhim ahamiyatga ega. O ‘ qituvchilar ushbu tamoyillarni e’tiborga olgan holda dars jarayonini tashkil etishlari maqsadga muvofiq bo ‘ ladi. 84 UMUMIY XULOSA 1.Bilingvizmni tadqiq qilish endi o‘rganilayotgan mavzulardan biri va bu borada ochilmagan masalalar hali ko‘p. Hozir tadqiqotchilar bilingvizm mexanizmi va bilingv hamda monolingvlar ongidagi farqni aniqlash ustida ish olib bormoqda. So‘nggi vaqtlarda bilingvizm oqibatida qanday ong o‘zgarishlarini aniqlash maqsadida miya imdjini tadqiq etish bo‘yicha tadqiqotlar olib borilmoqda. Bu masala yuzasidan hali javoblar aniqlanmadi, biroq olimlarda javobni qayerdan topish g‘oyalari mavjud. 2.So‘zlovchi shaxsning yoshi ulg‘aygan sari uning leksikonida ma’lum bir leksik guruhga mansub so‘zlarning hajmi ortib boradi. Ya’ni o‘rtacha hisobda oladigan bo‘lsak 2-3 yoshda kasb guruhiga kiruvchi so‘zlar hajmi faollik jihatdan 3-4 dona so‘zni, mazmuniy jihatdan olganda 5-6 tani tashkil etsa, 7-9 yoshda o‘rtacha 10-15 ta faol lug‘atni, 16-18 yoshda esa 20-30 ta so‘zni tashkil etyabdi; 3.Dastlabki til o‘zlashtirish davrida egallangan so‘z va uning ma’nosi doim ma’lum guruhga oid leksemalar tarmog‘ida stimul bo‘lganda birinchi jonlanadi va xotirada chuqur iz oladi. Ya’ni yuqoridagi tajribalar jadvalida ko‘rinib turganidek, o‘zbek tili birinchi til bo‘lgan o‘zlashtiruvchilar uchun kasb nomlari guruhi ichida “doktor” va “o‘qituvchi” so‘zlari 1-3 yosh davrdanoq perseptiv va keyingi o‘rinlarda produktiv shaklda o‘zlashtirilgan. Katta yoshli toifa o‘zlashtiruvchilariga ham “kasb nomlari ro‘yxatini shakllantiring” degan stimul berilganda 98% qatnashuvchilar “doktor” va “o‘qituvchi” so‘zlarni ro‘yxatning boshida keltirishgan; 4.Fanda va boshqa ayrim sohalarda antroposentrik (shaxs omili) jarayonidamiz va bu fandagi yangiliklarni amalda qo‘llash, shu 85 jumladan pedagogik muhitga olib kirishning ayni vaqti demakdir. Til va tafakkur, e’tibor qiling, tafakkur va til emas, til va tafakkur doim bir o‘rinda keladi. Albatta, til birinchi. Demak farzandlarimiz tafakkurli, ruhiyatida bo‘shlik, qaltiroqlik bo‘rtib ketmasligi uchun, avallo, tilni – ona tilini, ona tilidagi ijobiy ma’noga ega so‘zlarning o‘zlashtirilishini ta’minlash kerak. Va bunga eng katta hissadorlardan biri maktab davridagi bolalar uchun ona tili darslari va bu jarayonning psixolingvistik holatini anglash, tahlil qila olishdir. 5. Bolalarning lug‘at zaxirasini aniqlash o zbek tilining semantik vaʻ funksional tabiatini ochish va o quv dasturlarini yaratish uchun muhim ʻ hisoblanadi. Leksikani o zlashtrish jarayoni aniq tajribadan o zlashtirish ʻ ʻ jarayonidir. Bu aniq tajriba bolaning ota-onasi yoki aka, opalari bo lish ehtimoli ʻ yuqori. 6. So‘z ma’nosining o‘zlashtirilishi doimiy va u shaxsing aqliy leksikoni hamda ruhiyati bilan birgalikda yashaydi. Ya’ni bir so‘zning ma’nosi shaxs ongida doimiy yangilanib boyib boradi. So‘z ma’nolarini erta o‘zlashtirish davrida salbiy mazmunga ega so‘zlarni egallashga moyillik kuchli bo‘ladi. Bunday so‘zlar bolaning mental leksikonidan tezroq va osonroq joy olishini, xotirada izi uzoq saqlanishi, erkin muloqatda ham salbiy ma’noli so‘zlardan foydalanish tezligi ijobiy ma’nodagi so‘zlarnikiga qaraganda faolroq kechishi psixologlar tomonidan tadqiq qilingan. Va buni tilning umumiy qonuniyatiga aloqasi yo‘q, shunchaki inson tabiatiga xos xususiyat deb baholanadi. 7. Bolalar lug‘at boyligini aniqlash va uni takomillashtirishga oid tajribalar, asosan, ikkinchi til o zlashtiruvchilar uchun foydali xulosalarni berishi mumkin. ʻ 86 Sababi barcha til o rganuvchilar o qish va eshitib tushunishdan ko ra yozish vaʻ ʻ ʻ og‘zaki fikr bildirishga qiynalishi kuzatiladi. 8. So zni kontekst asosida tushuntirish. Bunda o quvchilar tushunmaydigan ʻ ʻ so z ularga tushunarli so zlar qo llangan gap (yoki matn) yordamida tushuntiriladi. ʻ ʻ ʻ So z ma’nosini lug‘atdan va o qish kitoblaridagi matn ostida berilgan izohdan ʻ ʻ foydalanib tushuntirish. Bunda o quvchilarni izohdan mustaqil foydalanib, so z ʻ ʻ ma’nosini mustaqil tushunib olishga o rgatish muhim ahamiyatga ega. ʻ 9. Ikkinchi tilni o‘zlashtirish jarayonida didaktik va pedagogik jihatlar bir- biri bilan chambarchas bog‘liq bo‘ladi, chunki bu jarayonda biz nutq, muloqotni o‘rgatamiz yoki o‘rganamiz va uni amalga oshirish tizimini o‘zlashtiramiz. Aloqa mashg‘ulotlari "quruq" metodologiya doirasida ko‘rib chiqilsa, samarali bo‘lishi mumkin emas. Til o‘rganishning lingvistik va kognitiv jihatlari nafaqat o‘qitishning maqsad hamda vazifalari, motivatsiyasi, o‘quvchilar qiziqishi va boshqalarni, balki, aftidan, o‘rganishning o‘ziga xos uslublari va yondashuvlarini ham belgilaydi, shuning uchun tilni o‘qitishning ahamiyatini e’tiborsiz qoldirib bo‘lmaydi. Shuning uchun ham til o‘rganishning shaxsning shaxsiy, umumiy intellektual va umumiy madaniy rivojlanishiga ta’siri katta bo‘lib, bu jarayonda kognitologiyaning muhimligini ko‘rsatib beradi. 87 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR I. O zbekiston Respublikasi Prezidenti asarlariʻ 1. Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. ‒ T: “O zbekiston”, 2017. ʻ ‒ 103 b. 2. Mirziyoyev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O zbekiston davlatini ʻ birgalikda barpo etamiz. O zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga kirishish ʻ tantanali marosimiga bag‘ishlangan Oliy Majlis palatalarining qo shma majlisidagi ʻ nutq. ‒ T., 2016. ‒ 56 b. 3. Mirziyoyev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo lishi kerak. ʻ O zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2016-yil yakunlari va 2017yil ʻ istiqbollariga bag‘ishlangan majlisidagi O zbekiston Respublikasi Prezidentining ʻ asarlari va ma’ruzalari // Xalq so zi ʻ , 2017 , 16 yanvar, №11. 4. Mirziyoyev Sh . M . Milliy taraqqiyot yo ʻ limizni qat ’ iyat bilan davom ettirib , yangi bosqichga ko ʻ taramiz . – T .: O ʻ zbekiston , 2017. 5. Karimov I . A . Yuksak ma ’ naviyat – yengilmas kuch . – T .: Ma ’ naviyat , 2008. II. Normativ-huquqiy hujjatlar 1. O zbekiston Respublikasining “Ta’lim to g‘risida”gi Qonuni / ʻ ʻ O zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Axborotnomasi ʻ , 1997 , 9-son, 225 - modda. 2. Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi / O zbekiston Respublikasi Oliy ʻ Majlisining Axborotnomasi , 1997 , 11-12-son, 295-modda. 3. O zbekiston Respublikasi Prezidentining 2016-yil 13-maydagi “Alisher ʻ Navoiy nomidagi Toshkent Davlat o zbek tili va adabiyoti universitetini tashkil ʻ etish to g‘risida”gi PF-4797-sonli Farmoni. ʻ 4. O zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 20-apreldagi “Oliy ʻ ta’lim tiziminiya yanada yaxshilash va takomillashtirish to g‘risida”gi PQ-2909 ʻ sonli Qarori. 88 5. O zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 27-avgustdagi “Oliyʻ ta’lim muassalari rahbar va pedagog kadrlarining uzluksiz malakasini oshirish tizimini joriy etish to g‘risida”gi PF-5789 sonli Farmoni. ʻ 6. O zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2019-yil ʻ 23sentabrdagi “Oliy ta’lim muassalari rahbar va pedagog kadrlarining malakasini oshirish tizimini yanada takomillashtirish bo yicha qo shimcha chora-tadbirlar ʻ ʻ to g‘risida”gi №-797-sonli Qarori. ʻ III. Ilmiy adabiy ot lar 1. Acheson D. J., Hamidi M., Binder J. R., and Postle B. R. A common neural substrate for language production and verbal working memory. – Washington, 2010. 2. Agnati L. F., Barlow P., Ghidoni R., Borroto-Escuela D. O., Guidolin D., and Fuxe K. Possible genetic and epigenetic links between human inner speech, schizophrenia and altruism. – Washington, 2012. 3. Aksu, A., Slobin, D. (1986) A psychological account of the development and use of evidentials in Turkish. In Evidentiality: the linguistic coding of epistemology, ed. W. Chafe and J. Nichols, Norwood. – NJ: Ablex. – P. 159-167. 4. Alarcón-Rubio D., Sánchez-Medina J. A., and Winsler A. Private speech in illiterate adults: Cognitive functions, task difficulty, and literacy. – French, 2013. 5. Alderson B. and Fernyhough C. Inner speech: development, cognitive functions, phenomenology, and neurobiology. – Washington, 2015. 6. Allport, D. A. (1985). Distributed memory, modular subsystems and dysphasia. 7. Anderson, A.J., Bruni.E., Bordignon, U., Poesio, M., & Baroni, M. (2013). Of Words, Eyes and Brains: Correlating Image - Based Distributional Semantic Models with Neural Representations of Concepts. 89 In Proceedings of the Conference on Empirical Methods on Natural Language Processing (pp. 1960–1970). 8. Ayupova M. Logopediya. – Toshkent, 2011. 9. Balota, D. A., Cortese, M. J., Sergent-Marshall, S. D., Spieler, D. H., & Yap, M. J. (2004). Visual word recognition of single-syllable words. Journal of Experimental Psychology. 10. Biemiller, A., & Slonim, N. (2001). Estimating root word vocabulary growth in normative and advantaged populations: Evidence for a common sequence of vocabulary acquisition. Journal of Educational Psychology,93,498–520. 11. Bird, H., Franklin, S., & Howard, D. (2001). Age of acquisition and imageability ratings for a large set of words, including verbs and function words. Behavior Research Methods, Instruments, & Computers, 33, 73–79. doi: 10.3758/BF03195349 12. Bloom. Pursuing Meaning, Oxford: Oxford University Press . 2012. 13. Bloomfield, L. (1933) Language. – New York: Holt, Rinehart and Winston. – P.67. 14. Bonin, P., Barry, C., Méot, A., & Chalard, M. (2004). The influence of ag e of acquisition in word reading and other tasks: A never ending story? Journal of Memory and Language, 50, 456–476. 15. Bonin, P., Barry, C., Méot, A., & Chalard, M. (2004). The influence of 90 age of acquisition in word reading and other tasks: A never ending story? Journal of Memory and Language, 50, 456–476. doi: 10.1016/j.jml.2004.02.001 16. Bowerman, M., & Choi, S. (2003). Space under construction: Language-specific spatial categorization in first language acquisition. In D. Gentner & S.Goldin-Meadow(Eds.), Language in mind: Advances in the study of language and thought (pp. 387–427). Cambride, MA: MIT Press. 17. Braine M.D. The ontogeny of English phrase structure: the first phase // Language, 1963. № 39. – P.1-13. 18. Bruner, J. (1983) Child’s Talk: Learning to Use Language. Oxford: Oxford University Press. – P.176. 19. Brysbaert, M., & Ghyselinck, M. (2006). The effect of age of acquisition: Partly frequency related, partly frequency independent. Visual Cognition, 13, 992–1011. 20. Brysbaert, M., & Ghyselinck, M. (2006). The effect of age of acquisition: Partly frequency related, partly frequency independent. Visual Cognition, 13, 992–1011. doi: 10.1080/13506280544000165 21. Burman, D. D., Bitan, T., & Booth, J. R. (2008). Sex differences in neural processing of language among children. Neuropsychologia, 46, 1349–1362. 22. Bussey, K., & Bandura, A. (1999). Social cognitive theory of gender development and differentiation. Psychological Review, 106, 676–713. 23. Carroll and White:Investigating age of acquisition (AoA) effects in word (and picture) identification (for recent, comprehensive reviews, 1973. 91 24. Clark E.V. The lexicon in acquisition // Cambridge studies in linguistics. 1993. № 65. – P.87. 25. Clark, E. (1973) Non-linguistic strategies and the acquisition of word meanings // Cognition, 2. – P.82. 26. Clark, E. (1982) Language change during language acquisition. In Advances in Child Development. ed. M.E.Lamb, A.L.Brown, 2:173-97. Hillsdale, NJ: Erlbaum. 27. Constance Th.W.M. The Emergence of Inner Speech and Its Measurement in Atypically Developing Children. – Nijmegen, 2020. 28. Cragg L. and Nation K. Language and the development of cognitive control. – Washington, 2010. 29. Cаидахмедова.O.И. Табиий тартиб гипотезасининг ўзбек тили учун талқини. Тошкент – 2021.B-14 30. Cаидахмедова.O.И. Табиий тартиб гипотезасининг ўзбек тили учун талқини. Тошкент – 2021.B-14 31. Cайидирахимова Н.С. Мактабгача ёшдаги ўзбек болалар нутқининг лингвистик хусусиятлари. Филол.фан.номз...дис. –Тошкент, 2004. – 126 б. 32. Dennis Curzon Normativity and the Diversity of Speech Acts. - America. 2018. 33. Elisabeth P. Die Vernetzung von Wörtern im mentalen Lexikon: Examination Thesis, 2013. 2. 34. Eric Fredman. The Language of Silence. - Washington, 2021. 35. Eve V.Clark First Language Acquisition, Stanford University:.California,2016. 92 36. Fathman, A. (1975) Т he relationship between age and second language productive ability // Language Learning, 25(2). https://doi.org/10.1111/j.1467-1770.1975.tb00244.x 37. Fernando Martínez-Manrique. The Nature and Functions of Inner Speech. – Granada, 2011. 38. Fraser, C., Belugi, U., Brown, R. (1963) Control of grammar in imitation, comprehension, and production // Journal of Verbal Learning and Verbal Behavior, 7. – 35 рр . 39. Gary Lupyan : The role of language in semantic knowledge.,Department of Psychology, University of Wisconsin- Madison.2006. 40. Gilhooly, K. J., & Logie, R. H. (1980a). Age-of-acquisition, imagery, concreteness, familiarity, and ambiguity measures for 1,944 words. Behavior Research Methods & Instrumentation, 12, 395– 427. doi: 10.3758/BF03201693 41. Gilhooly, K. J., & Logie, R. H. (1980b). Meaning-dependent ratings of imagery, age of acquisition, familiarity, and concreteness for 387 ambiguous words. Behavior Research Methods & Instrumentation, 12, 428–450.doi: 10.3758/BF03201694 42. Gloria Gannaway. Transforming Mind: A Critical Cognitive Activity. Greenwood, 1994. 43. Guasti, M. (2002) Language acquisition: The growth of grammar. Cambridge, MA: MIT Press, 2002. – 474 рр . 44. Hakuta, K. (1978) A report of the development of the grammatical morphemes in a Japanese girl learning English as a second language. In E.M. 93 Hatch (Ed.), Second Language Acquisition: A book of readings. –MA: Newbury House. – P.132-147. 45. Harrison and O‘Neill 2003; Martin and Ruble (2004). 46. Hwang, J. Acquisition hierarchy of Korean as a foreign language. Dissertation…for the Degree of Doctor of Philosophy. – Korea, December, 2002. 47. In S. K. Newman & R. Epstein (Eds.), Current perspectives in dysphasia (pp. 32–60). New York: Churchill Livingstone. 48. Izura, C., Pérez, M. A., Agallou, E., Wright, V. C., Marín, J., StadthagenGonzález, H., & Ellis, A. W. (2011). Age/order of acquisition effects and the cumulative learning of foreign words: Aword training study. Journal of Memory and Language, 64, 32–58. 49. Jay Ingram. Talk, Talk, Talk: Decoding the Secrets of Speech. Doubleday, 1992. 50. Johnston and Barry . a special issue of Visual Cognition (2006; Volume 13, Issue 7/8) devoted to AoA research);2006. 51. Johnston, R. A., & Barry, C. (2006). Age of acquisition and lexical processing. Visual Cognition, 13, 789–845. 52. Juhasz, B. J. (2005). Age-of-acquisition effects in word and picture identification. Psychological Bulletin, 131, 684–712. doi: 10.1037/ 0033-2909.131.5.684 53. Kilani-Schoch, M. Relations between the development of the category of nominal and verbal number in two French-speaking children // A Cross-Linguistic Perspective. Edited by Stephany, U., Voeikova, M. 2009. 94 54. Kim, H-R. First and Second Language Acquisition of Binding: An Investigation of Korean-Speaking Children and Korean Adult Learners of English //A Dissertation presented to the Graduate School of the University of Florida in…degree of doctor of philosophy University of Florida, 1993. 55. Krashen, S. Principles and Practice in Second Language Acquisition. – New York: Pergamon Press. 1982. 56. K рисанова Ирина Васильевна : Полисемия и омонимия в восприятии разновозрастных носителей русского языка , Кемерово – 2003 . 57. L.R. Mo‘minova, Sh.M.Amirsaidova, Z.N. Mamarajabova, M.U.Xamidova, D.B. Yakubjanova, Z.M. Djalolova, N.Z.Abidova. maxsus psixologiya:. 2013/ T. 267-B. 58. Leopold W.F. Speech development of a bilingual child. – Illinois, 1939-1949. 59. Mameli, M., Bateson, P. (2011) An evaluation of the concept of innateness. Doi:10.1098/rstb.2010.0174 60. Max Ringlstettor. Studying the role of silence in business Max Ringlstettor. – America, 2021. 61. Müller (2013): Psycholinguistik – Neurolinguistik. S. 43. 4. 62. Nicholas Sparks. Memory diary. - Washington. 2004. 63. O‘zbek tilining izohli lug‘ati. T.:2020, -557b. 64. P.Shohruh “Omonimlar lug‘ati” – Toshkant: 2018. 65. Pesetsky, D. Linguistic Universals and Universal Grammar // The MIT Encyclopedia of the Cognitive Sciences / Edited by Robert A. Wilson and Frank C. Keil. – Massachusetts Institute of Technology, 1999. 95 66. Reprinted with permission from Amy Benjamin and John T. Crow,   Vocabulary at the Core: Teaching the Common Core Standards . Copyright © 2012 Eye On Education, Inc. Larchmont, NY. All rights reserved.   www.eyeoneducation.com 67. Sara C. Sereno & Patrick J. O‘Donnel, Participant and Word Gender in Age of Acquisition Effects: The Role of Gender Socialization Article     in     Sex Roles · October 2009 DOI: 10.1007/s11199-009-9649-x. See discussions, stats, and author profiles for this publication at: https://www.researchgate.net/publication/225626440 68. Seattle, WA. Retrieved from http://www.aclweb.org/anthology/D13-1202 Anderson, R. C., Pichert, J. W., Goetz, E. T., Schallert, D. L., Stevens, K. V., & Trollip, S. R. (1976). Instantiation of general terms. 69. Steven Pinker: Linguistics as a Window to Understanding the Brain. http://bigthink.com/-2012 70. Taine H. On the acquisition of language by children // Mind, 1876. №2. – P.285-294. 71. The Acquisition of Swedish Grammar // Edited by Josefsson, G., Platzack, Ch., Håkansson, G. – Amsterdam: Lund University, John Benjamins Publishing Company, 2004. 72. Usmanova Sh. Psixolingvistika fanidan ma’ruzalar kursi. – Toshkent: Universitet, 2008. – 96 b. 73. Victor Kuperman & Hans Stadthagen-Gonzalez & Marc Brysbaert: Age-of-acquisition ratings for 30,000 English words. Published online: 12 May 2012# Psychonomic Society, Inc. 2012 . 74. Vygotskiy. Thinking and speech. – Washington, 2018. 96 75. William M. R. and Gloria Miller. Psychology. – Washington, 2003 76. Андреева Г.М. Социальная психология: учебник для высш. учеб. Заведений. - Москва, 2004. 77. Арутюнова Н.Д. Молчание: контексты употребления // Логический анализ языка. Язык речевых действий. – Москва, 1994. 78. Арутюнова Н.Д. Типы языковых значений. Оценка, событие, факт. – Москва, 1988. 79. Белянин В.П. Психолингвистика : учебник.. — Москва : Флинта. Московский психолого-социальний институт , 2003. 80. Богданов В.В. Молчание как нулевой знак и его роль в вербальной коммуникации. – Москва, 1986. 81. Богданов В.В. Речевое общение. Прагматические и семантические аспекты. – Москва, 1990. 82. Выготский Л.С. Мысль и слово // Выготский Л.С. Мышление и речь. — М., 1996. 6. 83. Глухов В.П. Основы психолингвистики: учеб. пособие для студентов педвузов.- М.: ACT : Астрель, 2005,351 c . 84. Исмаилов М.С. Грамматические способы выражения пространственных отношений при двуязычии (на материале узбекского-русского раннего двуязычия). Автореф. дисс. … канд. филол. наук. – Москва,1988. 85. Кретова А. М. Феномен молчания в редактировании художественных текстов. - Москва, 1997. 86. Қулиев М., Норбошева М. Мактабгача ёшдаги болаларда нутқ маданиятининг ривожланиши. Самарқанд давлат университети. Тўплам, 1990. – Б.105. 97 87. Қурбонова М. Ўзбек болалар нутқи лексикасининг социопсихолингвистик тадқиқи. Филол.фан.номз...дис. – Тошкент, 2009. –154 б. 88. Қурбонова М. Ўзбек болалар нутқининг прагматик хусусиятлари. Филол.фан. док...дис. – Тошкент, 2018. – 240 б. 89. Леонтьев А.А. Язык, речь, речевая деятельность. — М., 1969 90. Петренко В.Ф. Основы психосемантики. — Смоленск, 1997. 91. Умархўжаева О. Болалар нутқи ҳақида баъзи мулоҳазалар. Самарқанд давлат университети. Тўплам,1982. – Б.60; 92. Умархўжаева О. Болалар нутқининг баъзи фонетик хусусиятлари // Ўзбек тили ва адабиёти,1997. 5-сон. – Б.52-53; 93. Х.А. Ўрдабекова. Сѳздиӊ психологиялиқ мағинасы мен құрылымы.2017. 94. Цветкова Л.С. Мозг и интеллект. – М.: Просвещение, 1995. – 304 с. 8. IV. Internet manbalari 1. https://uz.wikipedia.org/wiki/Semasiologiya 2. https://uz.wikipedia.org/wiki/Psixolingvistika 3. https://qomus.info/oz/encyclopedia/s/semasiologiya/ 4. http://bigthink.com/-2012 4. https://studwood.net/1421205/literatura/psiholingvistika_psycholinguistic 5. https://cyberleninka.ru/article/n/leksik-tushunchalar-tizimi-haqida-ma- lumot 98

Bilingvizmning kognitiv rivojlanishga ta’siri

KIRISH….…………………………………………………………………………3

I BOB. BILINGVIZMNING LINGVISTIK VA KOGNITIV AFZALLIKLARI

1.1. Bilingvizmda  leksik baza va so‘z ma’nosining o‘zlashtirilishi masalasi ………7

1.2. So‘z ma’nosi o‘zlashtirilishining gender va yosh xususiyatlari bilan bog‘liqligi……………………………………………………………………….15

Bob bo‘yicha xulosalar………………………………………………………….34

II BOB. BILINGVIZMNING KOGNITIV BILISHGA TA’SIRI

2.1. Ikkinchi tilni oʻzlashtirishda psixologik omillar……………………………....35

2.2. Bilingvizmning aqliy rivojlanishga ta’siri. …………………………………44

Bob bo‘yicha xulosalar………………………………………………………….56

III BOB. KOGNITIV BILISHNING LINGVODIDAKTIK TAMOYILLARI

3.1. Oʻzbek tilini ikkinchi til sifatida oʻqitishning lingvodidaktik xususiyatlari .57

3.2. Ikkinchi tilni o‘zlashtirishda nutqni idrok etish va tushunishning ilmiy  asoslari…………………………………………………………………………..70

Bob bo‘yicha xulosalar………………………………………………………….77

Umumiy xulosalar………………………………………………………………..78

Adabiyotlar ro‘yxati…………………………………………………………...81

Купить