Bino inshoatlarida metall konstruksiyalari xavfsizligi talablari ta'minlanishi - Arxitektura - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	2.0MB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	01 Noyabr 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Arxitektura

Bino inshoatlarida metall konstruksiyalari xavfsizligi talablari ta'minlanishi

Sotib olish

Bino inshoatlarida metall konstruksiyalari
xavfsizligi talablari taminlanishi
Reja:
Kirish
I. Bino va inshootlar xaqidagi umumiy tushunchalar
I.1. Respublikamizdagi bino va inshootlarning kelib chiqish tarixi va ularning
tahlili
I.2. Binolarga ichki va tashqi kuchlarning ta’siri va inshootlarga ta’sir etuvchi
omillar
II. Bino va inshootlar konstruksiyalari xavfsizligi talablari
II.1. Bino va inshootlar qurilishida mehnatni muhofaza qilish ishlarini tashkil
qilish
II.2. M е tall konstruktsiyalarga qo’yiladigan talablar va ishlatiladigan sohalar
III. Hisob qismi
Xulosa
Fofydalanilgan adabiyotlar ro’yhati

KIRISh
Har bir mamlakatning jahondagi mavqei uning er usti va osti boyliklari
bilan emas, balki uning madaniyat tarixi bilan belgilanadi. Barcha sivilizatsiya
tarixiga ega bo’lgan mamlakatlar o’zining madaniy yodgorliklari, shu jumladan
arxitektura obidalari bilan umuminsoniy manaviyat boyliklariga hissa qo’shib
kelmoqda. Bu sohada Birlashgan millatlar tashkilotining Ta’lim, Ilm-fan va
Madaniyat bo’limi (YUNESKO) dunyodagi barcha umuminsoniy qadriyatlarni
belgilash, tiklash va asrash borasida ko’p ishlarni amalga oshirmoqda.
Qurilish konstruksiyalari – xar qanday bino va sun’iy inshootlarni qurish,
turar joy binolar, jamoat, sanoat va qishloq xo’jalk binolari, ko’priklar, katta
hajimli imoratlar, quvirlar va inshootlarning asosi hisoblanadi. Bino va inshooatni
qurish uchun sarflangan xarajatlarning asosiy qismi konstruksiyalarga to’g’ri
keladi.
Нozirgi kunda аmalga oshirilayotgan katta xajmdagi kapital qurilishar,
qurilish konstruksiyalarining samarali foydalanish darajasini rivojlanishi juda tez
jadallashuviga turtki bo’ldi – konstruksiyalarning turlari va ulardan
tayyorlanadigan hom ashyolar to’xtovsiz takomillashib bormoqda. Shu boisdan
ularni hisoblash, loyihalash va tiklash usullari ham takomillashtirilmoqda.
Qurilishning samaradorligini oshirish yo’llaridan biri – uni konstruktiv sxemalarini
ixchamlashtirish va konstruksiyalarni tiplashtirish asosida iloji boricha ko’proq
tayyorgarligini oshirish bo’lsa, ikkinchisi, bu imoratlarni raqobatbardosh, yuqori
sifatli, shinam va vazifaviy qulay bo’lishini ta’minlashdir. Shu tufayli
mexanizatsiyalashtirilgan va avtomatlashtirilgan texnologik jarayonlarni qo’llash
bilan bir qatorda qurilish maydonchalarida bajariladigan ishlarga keng
imkoniyatlar ochib berildi.
Darslikda bino va inshoatlar kategoriyalari, ularga qo’yilgan talablar, tashqi
muhitni binoga hamda imorat ichidagi faoliyatni hayot faoliyati muhitga salbiy

ta’sirlari ifodalangan. Turli ashyolardan tayyorlanadigan fuqaro va sanoat binolari
konstruksiyalari haqida zarur axborotlar keltirilgan. Yangi bilimlar
konstruksiyalari optimal va ishonchli bo’lishini ta’minlaydigan usullar; fuqaro va
sanoat binolarini loyihalashda, qurishda va undan foydalanishda sifat
ko’rsatkichlar keltirilgan.
I. Bino va inshootlar xaqidagi umumiy tushunchalar
Fuquro va sanoat binolari va inshootlari ko’rinishlari, fazoviy
ko’rsatkichlari vazifalari va ularga qo’yiladigan talablar bo’yicha ma’lum ta’rif va
tushunchalarga ega. Qo’yida shu masalani soda va tushunarli ko’rinishda ifodalash
uchun tegishli ta’riflar va tushunchalar keltirilgan.
Bino – kishilarning biror ish faoliyatiga mo’ljallangan va moslashtirilgan,
ichki fazoga –bo’shliqqa ega bo’lgan er usti inshootidir.
Inshoot –jamiyatning moddiy hamda ma’naviy ehtiyojlarini qondirish
uchun kishilar tomonidan bunyod etilgan barcha qurilmalar majmuidir.
Muxandislik inshootlari – amaliy ish faoliyatida foydalaniladigan,
binolarga aloqasi bo’lmagan inshootlardir. Bularga; to’g’onlar, ko’priklar,
televizion minora, tunellar, metropoliten, turli mahsulotlarni saqlaydigan katta
hajmdagi idishlar va boshqalar.
Binolar tuzilishiga ko’ra quyidagi qismlardan tashkil topishi mumkin:
1. Hajmiy elementlar, ya’ni bino hajmining yirik qismlari (alohida xonalar,
sanitariya kabinalari va hq);
2. Konstuktiv elementlar, ya’ni bino tuzilishini belgilovchi asosiy qismlar
(poydevorlar, devorlar, to’sinlar, qavatlar aro yopmalar, tomlar va boshqalar.);
3. Qurilish ashyolari, ya’ni konstruktiv elementni tashkil etuvchi, nisbatan
kichik qismlar (g’isht, beton, oyna, po’lat, armatura va boshqalar).
Binolarga qo’yiladigan asosiy talablar quyidagilardan iborat.
1. Vazifasiga muvofiqligi – ya’ni bino qaysi jarayon (maqsad)ga
mo’ljallangan bo’lsa, u shu jarayon talabiga to’liq javob berishi kerak (yashash
uchun, mehnat qilish uchun qulay, dam olishga moslashgan va h.q):

2. Texnik tomondan muvofiqlgi – ya’ni bino kishilarni tashqi ta’sirlar (past
yoki yuqori harorat, yog’ingarchilik, shamol va h.k) dan to’la asrashi, mustahkam
va ustivor bo’lishi, ekspluatatsiya sifatlarini uzoq vaqtgacha saqlashi lozim;
3. Binoning ko’rinishi – me’morchilik va badiiylik talablariga mos holda
tanlanishi, uning tashqi (eksterьer) va ichki (interьer) ko’rinishi chiroyli, shinam,
atrof – muhit bilan o’zaro uyg’unlashgan bo’lishi kerak;
4. Iqtisodiy jihatdan qulayligi – ya’ni bino va inshoot qurilishida mehnat
sarfini kamaytirish, qurilish ashyolarini va vaqtini tejash ko’zda tutiladi.
1.1. Respublikamizdagi bino va inshootlarning kelib chiqish tarixi va
ularning tahlili
Respublikamizda oxirgi 24 yil davomida qurilish sohasida keskin
o’zgarishlar, yangi ko’rinishdagi zamonaviy binolar, chet ellarda tan olingan
hashamatli imoratlar qad ko’tardi. Ayniqsa Toshkent, Samarqand, Nukus va
boshqa viloyatlarda saroylar, markazlar, sport komplekslari, mehmonxonalar,
qolaversa Qashqadaryo, Buxoro viloyatlarida ulkan sanoat inshootlari qad ko’tarib

halq xo’jaligiga xizmat ko’rsatmoqdalar. Respublika poytaxti Toshkent shahrida
Interkontinental, Milliy Bank, mehmonxonalar binolari, saroy va sport
komplekslari, metro stansiyalari, uzun ko’priklar qurilish imkonini ko’rsatib
shaharni bezab turmoqda.
Toshkent shahri 2000 yildan ortiqroq tarixga ega. Bu davr ichida u oddiy
manzilgohdan jahondagi yirik shaharlardan biri O’zbyokiston Respublikasining
poytaxtigacha bo’lgan yo’lni bosib o’tdi. Asrlar davomida shahar o’zining tinch
hayotidagi muhim voqealarni va suronli jangu- jadalni, yuksalish va inqiroz
davrlarini boshidan kechirdi. Necha bor shahar vayron bo’lib, qayta qad ko’tardi.
Qadimiy o’rnidan necha bor siljib, nomi ham bir necha marta o’zgardi.
Toshkent - O’zbekistonning qadimiy shaharlaridan biri. Boshqa
mamlakatlar bilan iqtisodiy va madaniy aloqalarga imkoniyat tug’dirgan Buyuk
Ipak yo’li bu shahar orqali o’tgan edi. Qadimiy Shoshda turli davrlar san’ati va
qurilish madaniyatini aks ettiruvchi ko’plab me’morlik yodgorliklari saqlanib
qolgan. Mingo’rik, Oqtepa, Xonobod va boshqa maskanlarning arxeologik
yodgorliklari shaharsozlik bu erda ilk o’rta asrlardayoq gurkiraganidan dalolat
beradi. Arablar fatxidan keyin hozirgi Toshkent hududida shahar hunarmandchilik
manzillari: Ko’kcha, Kallaxona, Tanhoshahar va boshqalar vujudga kelgan.
XIII asrda Toshkent ham vahshiy Chingizxonning qo’shinlari oyog’i ostida
toptaldi. Amir Temur davrida shahar ko’kragiga shamol tegdi. Uning tuzilmasida
ark ajralib turar, shahar bir necha darvozali devor bilan o’ralgan edi. Shahar
miqyosida Xazrati imom Zayniddin Quyi Orifoniy, Shayhontaxur kabi xushsurat
yodgorlik majmualari bunyod etildi. Ulardan bir qismi bizgacha saqlangan, XVI
asrning ikkinchi yarmida Shahriston chekkasida Ko’kaldosh madrasasi qad
rostlaydi. Shahar daxa deb nomlangan: Shayhontaxur, Ko’kcha, Sebzor va
Beshyog’och singari qismlardan tarkib topgan. Toshkent XIX asrga qadar qo’shni
mamlakatlar va ko’chmanchi qabilalarning hujumlariga uchragan, biroq shunga
qaramay, u qayta va qayta qaddini rostlayvergan.

Toshkentning Eski shahar hududida shahar rivojlanib ravnaq topib, o’z
izlarini qoldirgan. Toshkent shahrining Choshtepa va Yangi shahar hududidagi
Mingo’rik-Afrosiyob arxeologik yodgorliklari bo’lgan. Shaharning keyingi,
uchinchi davri Binkat (Beruniy bo’yicha turkiylar “Toshkent” deb atalgan shahar)
bilan bog’liq. Ko’pchilik olimlar (V. Bartold, M. Masson, Ya. G’ulomov va
boshqalar) fikriga ko’ra, Binkatning markaziy qismi Eski Jo’va, Xadra, Chorsu
oralig’ida joylashgan. Ark (“Ko’hna diz” ham deyilgan, Eski Jo’va tepaligida)
Kalkovuzdan chiqqan Jangob va Registon ariqlari (60-yillarda ko’milib ketgan)
oralig’i uchburchak shaklidagi joyni egallagan edi deb, faraz qilinadi.
1.2. Binolarga ichki va tashqi kuchlarning ta’siri va inshootlarga ta’sir
etuvchi omillar
Bino konstruksiyalarga bir necha xil tashqi va ichki kuchlar ta’sir etadi,
ularning ta’riflari quyidagilardan iborat:
1. Tashqi kuchlar – bino elementlari (qismlari)ning xususiy og’irligi,
shamolning ta’sir kuchi (muvaqqat yuklar), zilzila, uskunalarining tasodifiy
buzilishi natijasidagi ta’sirlar va boshqa;
2. Atrof –muhit ta’siri tashqi harorat (konstruksiyani chiziqli
o’lchamlarining o’zgarishiga olib keladi), atmosfera va tuproq namligi ta’siri
(qurilish ashyolarining xususiyatlarini o’zgarishiga olib keladi), havo oqimi
yo’nalishining ta’siri (xona ichidagi mikro iqlimning o’zgarishiga olib keladi),
quyosh nuri energiyasining ta’siri (qurilish ashyosi fizik – texnik xususiyatlarining
o’zgarishiga olib keladi), havo tarkibidagi agressiv kimyoviy brikmalarning ta’siri
(konstruksiyaning emirilishiga va buzilishiga olib keladi), biologik ta’siri
(mikroorganizmlar va qurt –qumirsqalar konstruksiyani emiradi), bino ichidagi
yoki tashqarisidagi shovqin ta’siridan xonadagi normal akustik rejimning buzilishi.
Fuqoro va sanoat binolariga ta’sir qiluvchi turli xildagi omillar mavjud
bo’lib, ular binoning umrboqiyligiga, mustahkamligiga, qolaversa bino ichidagi
mikroiqlimga salbiy ta’sir ko’rsatadi. Bu bilan binoning holati, belgilangan
me’yoriy xizmat davrigacha avariya holatiga kelib qolishi mumkin. Bu bilan
binoning texnik holati darajasi hayotiy xavfsizlik nuqtai nazaridan o’rganilishi

lozim bo’lgan ob’ektga aylanadi. Shu bilan birga binolarning o’zi ham tashqi
muhitga bir qancha ta’sir ko’rsatadi. Buomillar kelib chiqishi va ta’sir qilish
darajasiga qarab tashqi va ichki turlarga bo’linadi. Binolarga ta’sir qiluvchi omillar
hamda binolarning tashqi muhitga ko’rsatadigan ta’sirlari 1.13- va 1.14- rasmlarda
ko’rsatilgan.
• Fizikaviy-kimyoviy ta’sirlar
• Mexaniq ta’sirlar.
Tashqi ta’sirlar Ichki ta’sirlar
(tabiiy, sun’iy) (texnologik, funksional)

1.13.-rasm. Binoga ta’sir qiluvchi (tashqi va ichki) ta’sirlar.
1.14. -
rasm. Fuqoro va
sanoat

binolarining atrof muxitga ko’rsatadigan ta’sirlari.
Ichki faktorlarga 1.13.- rasmda ko’rsatilgan faktorlardan tashqari
quyidagilar kiradi (ular bevosita inson tomonidan yo’l qo’yiladigan xatoliklar
tufayli vujudga keladi):
- loyihalash jarayonida;
- zavodda konstruksiyani tayyorlash jarayonida;
- qurilish jarayonida;
- ekspluatatsiya jarayonida.
Loyihalash jarayonida noto’g’ri loyiha echimi, loyihachining xatosi, tashqi
yuklar, qurilish konstruksiyalarining holati va ishlab chiqarish hamda
ekspluatatsiya sharoitlari haqidagi ma’lumotlarning etarli emasli, tabiiy emirilish
va ayrim ateriallarining fizik-mexaniq xossalari hamda ularning real emirilishi
jadalligi xaqidagi eksperimental ma’lumotlarning etishmasligi (yoki umuman
bo’lmasligi), bino funksiyasini noto’g’ri modellashtirish va boshqa turli salbiy
omillarni hisobga olinmasligi loyihalash jarayonida yo’l qo’yiladigan xatoliklar
hisoblanadi.
Zavodda konstruksiyani tayyorlash jarayonida qurilish konstruksiyasida
uchraydigan turli xildagi defektlar, konstruksiya o’lchamlarining nomuvofiqligi,
buyumlarni tayyorlash rejimining buzilishi hamda tayyor maxsulotni saqlash va
uni tashish jarayonida konstruksiya har xil deformatsiya va defektlar olishi
mumkin.
Qurilish jarayonida uchraydigan ta’sirlarga ishchilar malakasining pastligi,
loyihaviy echimdan chetlashish, qurilish borilmasligi, qurilish ishlari olib
borilishida zaruriy texnik shartlarga rioya qilmaslik, montaj jarayonida
elementlarning noto’g’ri qo’yilishi, seysmik, harorat choklarining noto’g’ri
qo’yilishi (yoki ba’zi hollarda umuman qo’yilmasligi), qish paytlarida texnik
shartlarga rioya qilmasdan ishlarning olib borilishi (qorishmalarning muzlab
qolishi va h.k), qurilishi uzoq vaqt tugallanmagan binolarda metall elementlarning
zanglashi va h.q kiradi.
Ekspluatatsiya jarayoni. O’z vaqtida ta’mirlash va profilaktik ishlarning

olib borilmasligi, loyiha echimining ekspluatatsiya jarayoniga mos kelmasligi,
binolardan foydalanish jarayonida ularning texnik holati to’g’risida
shug’ullanadigan va kerakli ma’lumotlar berish sistemasining ishlamasligi, bino va
uni tashkil etgan konstruktiv elemenlarning yoshi, ekspluatatsiya jarayonining
buzilishi, aholining e’tiborsizligi va h.q salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkin.
Bu faktorlarning ba’zilari (xususan, O’rta Osiyo mintaqasi uchun xarakterli
bo’lgan zilzila) bo’yicha keyingi boblarda batafsil to’xtalamiz.
Atrof muhitni zaharlaydigan asosiy manba - bu yoqilg’i mahsulotlarining
yonishidan hosil bo’ladigan sulьfat (SO2),va is gazi (SO2) dir. SO2 havoda tez
oksidlanib, sulьfat angidrid SO3 ga aylanadi va havo bilan birikib sulьfat kislotasi
SO4 ni hosil qiladi. Ma’lumki, sulьfat kislotasi qurilish materiallarini emiradigan
agressiv muhitni hosil qiladi (kimyoviy ta’sir, 1.13 va 1.14.- rasmlar).
Tosh va beton konstruksiyalarini asta-syokin emiradigan, o’zidan nordon
moda ajratadigan lishayniklarning va qo’ziqorinlarning ba’zi turlari mavjud
(biologik ta’sir, 1.13 va 1.14.-rasmlar). Bunday biologik ta’sirlar natijasida
yog’och konstruksiyalarida ma’lum bir harorat va namlik (23-25%) sharoitida
egilish deformatsiyalari paydo bo’la boshlaydi.
Metallning bardoshliligi korroziya (zanglash)ning jadalligi bilan aniqlanadi
(qalinlikning kamayishi, mm/yil o’lchamida), o’rtacha agressiv muhitda
(0,1mm/yil). Konstruksiyaning ko’ndalang kesim yuzasi 25 yil ekspluatatsiya
jarayonida 5% ga kamayadi. Agressiv muhitda esa bu ko’rsatkich o’shancha vaqt
oralig’ida 20-25% ga etadi.
Tadqiqotlar shuni ko’rsatadiki, Faradey qonuniga asosan, 1 A tok
konstruksiyaga ta’sir qilganda, 1 yil ichida 9,12kg temirni, 33,8kg qo’rg’oshinni
emiradi. Ko’rinib turibdiki, adashgan toklar qurilish konstruksiyasi uchun juda
xavflidir.
Yyqorida sanab o’tilgan faktorlar bino konstruksiyasini sekin-asta yoki
to’satdan loyihada belgilangan ishonchliligini kamaytiradi.
Buning natijasida butun ekspluatatsiya mobaynida turli xildagi faktorlar
ta’sirida konstruksiya elementlarida sezilarli o’zgarishlar paydo bo’lib, natijada

ichki kuchlar taqsimotining buzilishiga olib keladi.
Inshoot va binolarga ta’sir etadigan yuklar kelib chiqish sababiga ko’ra
asosan ikki guruhga bo’linadi.
1. Tabiiy yuklar.
2. Sun’iy yuklar.
Tabiiy yuklamalar o’zgaruvchan atrofda muhitga bog’liq bo’lib, ular ham
o’z navbatida uchga bo’linadi:
1. Meteorologik;
2. Gravitatsion;
3. Zilzilaviy.
YUklar ta’siriga qarab quyidagicha bo’lishi mumkin:
- doimiy va vaqtincha;
- doimiy –tabiiy (binoning asosiy qisimlarining vazni);
- erning bosimi;
Vaqtincha yuklar uzoq muddatli, qisqa muddatli va o’ziga xos yuklarga
bo’linadi.
- Uzoq muddatli yuklar: binoning ichidagi texnik jihozlar.
- Qisqa muddatli yuklamalar: odamlar, vazni, saqlanadigan yuk,
harakatdagi transport, qor va muz bilan qoplanish, shamol kuchi.
O’ziga xos yuklar: er strukturasining buzilishiga bog’liq.
Qor yuki. qor yuki ko’p hollarda inshootlarni avariya holatiga olib keladi.
Qor yuklari gidromet xizmati yordamida tog’li rayon, notyokis joylarda avvaldan
aniqlanadi.
Respublikamizda qor, yomg’ir ma’lum sharoitlarga bog’liq bo’lib, ularning
binolarga ta’siri me’yoriy ko’rsatkichlarda keltirilgan. Ularning ta’sirlari asosan
bino va inshootlar konstruksiyalarini loyihalash va hisoblashda alohida yuk sifatida
inobatga olinadi.
Shamol ta’siri. Dovul shamollari ko’pchilik muxandis qurilmalarini vayron
bo’lishiga sabab bo’ladi. Bino va inshootlarning shakli – ularning balandligiga
qarab aerodinamik samarasi har-xil bo’ladi. Bino tomi ikki nishabli bo’lsa, shamol

keladigan tomoni ko’tarilishi mumkin. Binoning tomi eng engil material bilan
yopilganda esayotgan shamol kuchi uni og’irligidan ko’p kuch hosil qilib ko’tarib
yuborishi mumkin. Binokor ustalar hamisha buni nazarda tutishlari lozim.
Zilzila kuchi. Zilzila paytida tebranishning binolarga ta’siri. Zilzila ko’plab
vayronlarga sabab bo’ladi. Shu sababli zilzila bo’ladigan xududlarda maxsus
choralarni ko’rish kerak, qo’llanmaning oxirgi boblarida bu haqda ma’lumot
berilgan.

II. BINO VA INShOOTLAR KONSTRUKSIYaLARI xavfsizligi
talablari
II.2. Bino va inshootlar qurilishida mehnatni muhofaza qilish ishlarini
tashkil qilish
Bino va inshootlarni industrial usul bilan qurish tez va kam harajatli
bo’lishi bilan barobar ijtimoiy eng samarali qurilish jarayoni hisoblanadi. CHunki
qurilishda qancha ko’p texnika ishlasa va qancha kam odam ishtirok etsa,
jarohatlanish shuncha kam bo’ladi.
Zamonaviy qurilish maydonlari o’ziga xos murakkab ishlab chiqarish
jarayonini aks ettiruvchi saxnani eslatadi. Bu erda qish ayozida ham, yozni
jazirama issig’ida ham to’xtamaydi. Bino devorlarini ko’tarishdan boshlab
aksariyat ish jarayoni, xususan yig’ma-qurilish ishlari erdan bir necha metr
balandlikda va birmuncha ruhiy havotirli sharoitda bajariladi. Shu sababli
quruvchilik kasbidagi ishchilarning mehnat jarayonida ulardan doim o’z gavdasini
havodagi muvozanatini nazorat qilib turishni talab qiladi. Shuning bilan birga ba’zi
qurilmalarni yig’ish jarayoni bir necha ishchilar ishtirokida har xil balandlikda
oldindan kelishilgan tartib qoida asosida, murakkab sharoitda bajarishga to’g’ri
keladi. Bu murakkab ish jarayoni ishchilardan maxsus bilimga ega bo’lishdan
tashqari mehnat intizomiga qattiq rioya qilishni va ishni bajarishda o’ta puxta
tashkilotchilikni talab etadi.
Odatda qurilmalarni yig’ish jarayoni ikki bosqichda bajariladi, ya’ni
tayyorlov va asosiy yig’uv bosqichidir.
Birinchi bosqichga ko’taruvchi mexanizmlarni o’rnatish, qurilmalar bilan
ta’minlash, ularni erda yiriklashtirish, yordamchi moslamalarni o’rnatish, ko’tarma
xalqalarni mustahkamligini tekshirib ko’rish, yopishib qolgan tuproq va
loylardan tozalash, hamda quruvchilar uchun zarur havozalarni o’rnatish va
boshqalar kiradi.
Ikkinchi bosqichga esa qurilmani ilgaklarga ilish, uni ko’tarib loyihadagi

joyiga uzatish va tayanch nuqtalariga dastlab omonat o’rnatish, past –
balandligini va o’qlarga mos tutishini ta’minlash hamda qurilmani yakuniy
payvandlash yoki boltlarda siqib mahkam qotirish kabi ishlar kiradi.
Qurilish jarayonida baxtsizliklar quyidagi kamchiliklar evaziga sodir
bo’ladi:
1. Me’moriy – qurilish loyihalarida yo’l qo’yilgan kamchiliklar;
2. Qurilmalardagi mavjud kamchiliklar;
3. Ishni tashkil qilish loyihalarida mavjud kamchiliklar;
4. Qurilish texnologiyasida yo’l qo’yilgan kamchiliklar;
5. O’rnatilgan qurilmalardan foydalanishdagi kamchiliklar;
6. Mexanizm va uskunalardan foydalanishdagi kamchiliklar va h.k.
Bu kachiliklar yakka holda kelishi yoki bir nechtasi birgalikda uchrashi
mumkin. Bu kabi kamchiliklar oqibatida qurilishda sodir bo’ladigan jarohatlanish
sabablarini 4 ta taqribiy guruhga, ya’ni texnikaviy, tashkiliy, sanitariya-gigienik va
psixofiziologik sabablarga bo’lib tahlil qilinadi.
Texnikaviy sabablar guruhiga loyihadagi xato – kamchiliklar, qurilish
texnologiyasidagi noqulfyliklar hamda uslub tanlashda yo’l qo’yilgan xatolar
sabab bo’lishi mumkin.
Tashkiliy sabablar guruhi esa mehnat sharoitlarini va ish qurollarini
xavfsizlik talabiga javob bera olmasligi, ish jarayonlarini vaqt birligidagi ketma-
ketlik tartibiga rioya qilmaslik, himoya vositalari va yordamchi moslamalarni
yo’qligi yoki ulardan noto’g’ri foydalanish, ishni ilmiy asosda tashkil etish
qoidalariga e’tiborsizlik va shu kabilar sabab bo’la oladi.
Ruxiy – psixofiziologik sabablar guruhiga ishchi va muhandis
rahbarlarning mafko’raviy va ahloqiy qoidalarga rioya qilmasliklari, odamlarni
balandlikda o’zini noqulay his etishi, asabini buzilishi va dam olish vaqtida
noto’g’ri foydalanish va shunga o’xshash nuqsonlar kiradi.
Sanitariya va gigienik sabablariga esa ishchilarni o’z vaqtida jismoniy

ko’rikdan o’tkazilmaganlik, mehnat sharoitini SanQM talablariga mos ravishda
tashkil qilmaganlik, tannafus qilmasdan ishlashlik, atrof-muhitni gigienik holatiga
ma’sulyatsizlik bilan qarash va h.k. misol bo’ladi.

Endi shu sabablarning ba’zilariga hayotiy misollar asosida aniqlik
kiritamiz. Birinchi misol, 1984 yili Namangan shahrida qurilgan 7 qavatli
ma’muriy binoning oxirgi qavatida karniz plitalari o’rnatilayotgan vaqtda, qurilish
rahbari
– ish yurituvchisi tomonidan yo’l qo’yilgan qo’pol xato va kamchiliklar,
ya’ni bir yo’la qurilish texnologiyasini va mehnat sharoiti talab va qoidalarini
qo’pol ravishda buzganligi sababli, binoning bir qismida tomyopg’ich plitalar
qulab tushgan. Natijada ish yurituvchini o’zi qulab tushayotgan qurilmalar orasida
qolib nobut bo’lgan, yana uch kishi og’ir tan jarohati bilan (bir kishi juda og’ir
ahvolda) kasalxonaga yotqizilgan edi.
Bu fojeani tahlili shuni ko’rsatadiki, mazkur qurilish maydonida ishlar
umuman mehnat xavfsizligini ta’minlovchi tartibot chizmalarisiz va ishni tashkil
qilish loyihalarisiz olib borilgan. Ish yurituvchini xonasida binoning atigi bitta er
usti qismiga talluqli bo’lgan bosh tarx va qurilmalarni o’zaro bog’lashga mansub
bo’lgan va ko’tarma moslamalarini umumiy tarzda ko’rinishi aks ettirilgan,
chizmalar bo’lgan xolos, ammo texnologiya masalalariga taalluqli loyihalar
topilmagan. Demak, qurilishni ishchilar va muhandislarni tajribalari va idrokiga
tayangan holda rejasiz olib borilgan. Vaholanki bunday zamonaviy binolarni
qurish albatta ishlab chiqarish loyihalari, ya’ni har bir ish bo’yicha texnologik
xaritalari, to’rsimon ish grafiklari va ashyolar ta’minoti grafigi va barcha qurilish
jarayoni ketma – ketligi va xavfsizlik qoidalarini o’zida aks ettirgan holda ishlab
chiqilib qabul qilingandan keyingina ish yuritishga ruxsat etilishi lozim edi.
Bu qurilish misolida yo’l qo’yilgan xatolar baxtsizlikka olib keluvchi ham
texnikaviy, ham texnikaviy, ham tashkiliy sabablarga misol bo’la oladi.
Texnik sabablarga oid xatolar:
1. Qurilish texnologiyasiga taaluqli ishlab chiqarish loyihalarini yo’qligi;
2. Qurilmalar ta’minoti ketma-ketlik grafigining yo’qligi;
3. Birinchi qavat rigelini ettinchi qavatga ishlatilganligi;
4. Ustun va rigeldan chiqqan armaturalarni qoidaga zid payvandlanishi;

5. Rigel bilan ustunni ulangan joylarida past markali beton
ishlatilganligi;
6. Seysmik kamarning o’ta sifatsiz bog’langanligi va h.k.
Tashkiliy sabablarga oid xatolar:
1. Kranda yuk ko’tarish tartibini buzilishi (4 ta karniz plitasini
baravariga ko’targan);
2. Yuk ko’taruvchi asosiy qurilmalarni tutashtiruvchi tugunlarni sifatsiz
betonlanishi;
3. Zilzilaga qarshi ishlovchi seysmik kamarning sifatsizligi;
4. Ishchilarning ehtiyot kamaridan foydalanmaganliklari;
5. Etarli darajada mehnat xavfsizligi va muallif nazoratining yo ’ qligi va
boshqalar .
Hamma kuzatishlarga asoslanib xulosa qilganda ma ’ lum bo ’ ldiki , binoning
qulab tushishiga texnik sabab bo ’ lgan asosiy omillardan biri yuk ko ’ taruvchi
karkasni loyiha talabi darajasida ustivorligi ta ’ minlanmaganligi bo ’ lsa , ikkinchisi
qo ’ pol ravishda to ’ rtta parapet plitasini bir yo ’ la ko ’ tarib , hali o ’ z joyida
mustahkam qotirilmagan rigellarga tayangan tomyopgich plitalari ustiga
qo ’ yilishidir . Buning oqibatida ustma - ust qo ’ yilgan perapet plitalaridan
tushayotgan og ’ irlik kuchi ta ’ siriga bardosh berolmagan ko ’ ndalang rigellardan
biri o ’ z joyidan pastga qarab ko ’ cha boshlaydi va ikkala ustun bilan ulangan
joyidan uzilib tushadi .
2.2. M е tall konstruktsiyalarga qo’yiladigan talablar va ishlatiladigan
sohalar
Konstruktsiyalar kеsimlarining o’lchamlari ularni yuk ko’tara olishiga,
dеformatsiyalanishga va darz kеtishga chidamliligini hisoblash yo’li bilan
aniqlanadi. Qurilish konstruktsiyalari ularga qo’yiladigan ekspluatatsion, tеxnik
iqtisodiy, elastik va boshqa talablarni hisobga olgan holda loyihalanadi.

Ekspluatatsion talablarga ko’ra har qaysi konstruktsiya qanday maqsadga
mo’ljallangan bo’lsa, shunga mos bo’lishi hamda bino yoki inshootda
bajarilayotgan tеxnologik protsеsslarning qulay va havfsiz bo’lishini ta'minlash
lozim.
Tеxnik talablar konstruktsiyalarning zarur mustahkamligini bikrligi va
uzoqqa chidashini ta'minlashdan iborat. Qurilish konstruktsiyalariga qo’yiladigan
muhim talablarga, ularni tayyorlash industrialligi va tеxnologiya bopligi kiradi.
Zavodda tayyorlangan elеmеntlardan iborat yig’ma konstruktsiyalar bu talablarni
to’liq qanoatlantiradi. Iqtisodiy talablar konstruktsiya matеrialini, ularning tinch
(masalan, to’sin balandligini tanlashga ancha ta'sir ko’rsatadi.
Konstruktiv yеchimlar, konstruktsiyalarini muayyan shart-sharoitlarda
ishlashining tеxnik-iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiqligiga asoslangan holda
matеrial va enеrgiya sarfini shuningdеk, sеrmеhnatligini hamda qurilish
ob'еktining narxini maksimal darajada kamaytirishini hisobga olgan holda
tanlangan bo’lishi kеrak. Bunga quyidagilarni amalga oshirish bilan erishish
mumkin.
– samarali qurilish mat е riallari va konstruktsiyalardan foydalanish;
– konstruktsiyalarning massasini kamaytirish;
– mat е riallarning fizik-m е xaniq xususiyatlaridan to’la-to’kis foydalanish;
– maxalliy qurilish matеriallaridan foydalanish.
Asosiy qurilish mat е riallarini t е jamkorlik bilan sarf qilishga oid t е gishli
talablarga rioya qilish loyihalashda е chimlarning bir n е cha variantlari tuzilib
ularda konstruktsiyalarni tayyorlash va qurishdagi mat е riallar en е rgiya , m е hnat
sarfi qurilish narxi va muddatlariga oid ko ’ rsatgichlar aniqlanadi .
Konstruktsiyalarning t е jamliligi ularga qo ’ yiladigan variantlarda
konstruktsiyalarning arxit е ktura jihatidan chiroyliligi ham asosiy talablardan biri
hisoblanadi . T е jamlilik mat е riallar sarfi va narxi konstruktsiyalarning tayyorlash
qurilish maydoniga tashib k е ltirish , montaj qilish va ularning foydalanishga
t е gishli sarflarga bog ’ liq bo ’ ladi . Mat е rial sarfi jihatidan eng afzal konstruktsiya

t е ng mustahkamlikdagi barcha k е simlar unga foydalanish sharti bilan to ’ plangan
bo ’ ladi . T е ng mustahkamlikka ega bo ’ lmagan konstruktsiyalarda ba ' zi yirik
el е m е ntlarning mustahkamligidan to ’ la foydalanilmaydi .
Konstruktsiya ta'sir etadigan kuchlarga hisoblangan bo’lishi kеrak. Tashqi
yuklar tayanchlarning siljishi haroratdaning o’zgarishi, kirishishlar va boshqa
shunga o’xshash xodisalar konstruktsiyalarga ta'sir etadigan kuchlarga kiradi.
Bino va inshootlarni loyihalashda konstruktiv sxеmalar tuzish kеrak.
Bunday sxеmalar bino va inshootdan hamma qismlarida, shuningdеk, uni qurish va
foydalanishning barcha bosqichlarida ayrim konstruktsiyalarning zaruriy
mustahkamligi ustivorligini ta'minlaydi.

Loyihalarda konstruktsiyalardan uzoqqa chidamligini ta'minlashga
qaratilgan tadbirlarni ko’zda tutish, sovuqbardosh va o’tga chidamli,
korroziyabardosh matеriallarni tanlash, ularni chirishdan himoya qilishga doir
choralar ko’rish kеrak.
Matеrial turiga qarab qurilish konstruktsiyalari mеtall, tеmirbеton, g’isht –
tosh, armatura – g’isht, yog’och va plastmassa konstruktsiyalarga bo’linadi.
Hozirgi davrda mеtall konstruktsiyalar amalda qurilishning barcha
sohalarda qo’llanilmoqda. Bino va inshootlarda mеtall qurilmalardan foydalanish
iqtisodiy jihatdan afzal ayniqsa baland va kеng, takroriy yuk ta'sir qiladigan bino
va inshootlar qurishda mеtall qurilmalar ahamiyati kattadir. Mеtall

konstruktsiyalar, asosan qurilishdagi quyidagi sohalarda:
1. Sanoat binolari karkaslarida (sinchlarida).
2. Katta prolyotli ko’priklarda.
3. Maxsus ahamiyatga ega bo’lgan binolar angarlar (samolyotlar
saqlanadigan binolar), kеmasozlik (maxsus kеmasozlik inshootlari) va hokazolar
qo’rishda.
4. Ko’p qavatli ijtimoiy binolar, gumbazlar va ko’rgazma binolar
qo’rishda:
5. Radio va tеlеvizion eshittirish minoralari nеft qazib chiqarish
inshootlari, suv xo’jaligi inshootlari qurishda, kranlar,
6. Gaz va suyuqliklarni saqlash hamda taqsimlash inshootlari qurishda.
7. Suyuqlik va gaz uzatish quvurlari yotqizishda va boshqa maqsadlarda
ko’p qo’llaniladi.
Mеtall qurilmalarning kеng qo’llanilishini chеklaydigan ba'zi kamchilmklar
ham bor. Po’lat konstruktsiyalarning asosiy kamchiligi ularning turli ta'sir ostida
yemirilishidir. Bu hol konstruktsiyalarni korroziyadan muhofaza qilishning turli xil
usullarini qo’llashni talab qiladi.
Po’latning issiqbardoshliligi ham katta emas, harorat 200 0
S ga
yaqinlashganda po’latning elastiklik moduli kamaya boshlaydi va 600 0
S da po’lat
batamom plastik (yumshoq) holatga o’tadi.
Inshootning vazifasiga qarab mеtall konstruktsiyalar yuk ko’tarish
qobiliyatiga ega bo’lishi ya'ni mustahkamlik, ustivorlik va bikrlik talablariga javob
bеrishi kеrak.
Mеtall konstruktsiyalarga oz mеtall va mеhnat sarflanib, ular tеz vaqtda
montaj qilinadigan bo’lsa bunday konstruktsiyalar iqtisodiy jihatdan tеjamli
hisoblanadi.
Konstruktsiyalarga sarflanadigan mеtall miqdori eng maqbul konstruktiv
sxеmalar va ko’ndalang kеsimlar tanlash mustahkamligi yuqori bo’lgan va
alyuminiy qotishmalar ishlatish yo’li bilan kamaytiriladi.

Konstruktsiyalarni qurishga sarf bo’ladigan mеhnat miqdorini va montaj
qilish muddatlarini kamaytirish uchun unumli usullar va standart elеmеntlardan
kеng miqyosda foydalanish zarur.
Mеtall konstruktsiyalari qo’llaniladigan inshoot va binolar ayniqsa fuqaro
bino va inshootlari tashqi ko’rinishi jihatdan ham go’zal bo’lishi, ya'ni estеtik
talablarga ham javob bеrishi kеrak
Mеtall konstruktsiyalar alohida elеmеntlarini o’zaro biriktirish natijasida
hosil qilinadi. Hozirgi vaqtda mеtall konstruktsiyalarning elеmеntlari ikki usulda
biriktiriladi: boltlar yoki parchin mixlar yordamida payvandlash yordamida. Boltli
birikmalarning ishonchlilik darajasi yuqori bo’lganligi sababli ular bino va
inshoot konstruktsiyalarida dinamik yuk ta'sirida bo’lgan konstruktsiyalarda,
ko’priklarda qo’llaniladi.
Payvand birikmalar tеxnologik jihatdan qulay bo’lganligi, sifatining yuqori
bo’lishi va boltli birikmalarga nisbatan mеtall kamroq sarflanishi sababli kеyingi
vaqtlarda qurilishning ko’p sohalarida ishlatilmoqda.
Mеtall va yig’ma tеmirbеton konstruktsiyalarini yasash va ularni yig’ish
(montaj qilish) ko’p hollarda payvandlashning turli usullarini qo’llash bilan amalga
oshiriladi. Payvandlash usullarini asosan ikki guruhga bo’lish mumkin:
biriktirilayotgan dеtallarni eritib payvandlash va qizdirib bosim bilan payvandlash.
Ba'zan bu ikki usul birgalikda qo’llaniladi.
Mеtallarni payvandlash uchun issiqlik enеrgiyasini manbai sifatida elеktr
yoyi yoki gaz alangasidan foydalaniladi.
Ishlab chiqarish tеxnologiyasiga ko’ra payvandlashning quyidagi xillari
mavjud: qo’lda payvandlash, yarim avtomatik va avtomatik ravishda payvandlash.
Ikki va undan ortiq dеtallari o’zaro payvand natijasida hosil qilingan
ajratilmaydigan birikma payvand birikma dеb ataladi.
Payvand birikmalarda dеtallar uchma uch va ustma-ust ulangan bo’ladi.
Ba'zan bu ikki xil usuldan aralash foydalanish ham mumkin. Payvand choklar bir
qator alomatlariga ko’ra quyidagilarga bo’linadi.
a) Fazoda joylashish vaziyatiga ko’ra pastki, v е rtikal, gorizontal va

shipdagi.
b) Chokning tuzilishiga ko’ra uchma uch va burchakli. Burchakli
choklar o’z navbvtida ta'sir etayotgan kuchga nisbatan joylashishiga ko’ra
ko’ndalang va yonbosh xillarga bo’linadi. Chokning joylashishi kuch yo’nalishiga
tik bo’lsa, ko’ndalang, agar parall е l bo’lsa bo’ylama yoki yonbosh chok d е b
ataladi:
c) Chokning yotqizilishiga qarab uzluqli va uzluqsiz choklar bo’ladi.
Payvand birikmaning mustahkamligi biriktirilgan dеtallarning matеrialiga
chok mеtalining mustahkamligiga, birikmaning shakli a turiga, kuchlar ta'sirining
haraktеriga, payvandlash usuliga va payvandchining malakasiga bog’liq bo’ladi.
Chеgaraviy holatlar dеganda konstruktsiyalarning ishlatish jarayonida
oldindan bеlgilangan talablarga javob bеrmay qolishi tushuniladi.
Konstruktsiyalarni statik va dinamik yuklar ta'siriga hisoblashda quyidagi
chеgaraviy holatlar e'tiborga olinadi:
a) birinchi guruh: - konstruktsiyaning yuk ko’tarish qobiliyatini yo’qotish
yoki foydalanishga butunlay yaroqsiz bo’lib qolishi bo’yicha;
b) Ikkinchi guruh: - inshootdan normal foydalanish qiyinlashib qolganligi
bo’yicha.
Birinchi guruh chеgaraviy holatlarga quyidagilar kiradi: shakl umumiy
ustivorligining yo’qolishi, vaziyat ustuvorligining yo’qolishi, konstruktsiya
mеtalaning toliqishi yoki boshqa biror haraktyerdagi buzilish, yuklarning va tashqi
muhitning birgalikdagi noqulay ta'siri natijasida buzilish, konstruktsiyalardan
foydalanishdan to’xtatishga olib kеladigan rеzonans tеbranishlar, mеtall
matеriallarining oquvchanligi, birikmalardagi siljishlar, o’z–o’zidan
cho’ziluvchanlik yoki darzlarning xaddan tashqari ochilishi natijasida
konstruktsiyadan foydalanish mumkin bo’lmay qoladigan holatlar.
Ikkinchi guruh chеgaraviy holatlarga konstruktsiyalardan normal

foydalanishni qiyinlashtiradigan yoki yo’l qo’yib bo’lmaydigan siljishlar,
tеbranishlar, darzlar paydo bo’lishi natijasida ishlash muddatining kamayishiga
olib kеladigan holatlar kiradi.
Konstruktsiyalarni chеgaraviy holatlarga hisoblash inshootni qurish yoki
undan foydalanish davrining barcha bosqichlarida chеgaraviy holatlardan
birontasining ham vujudga kеlmasligini ta'minlaydi.
Bunda matеrial xususiyatlarining noqulay o’zgarishlari yuklarning noqulay
birga ta'sir etish extimoli foydalanish sharoitlari va konstruktsiya ishlashining
o’ziga xos tomonlari hisobga olingan bo’ladi. Buning uchun quyidagi tuzatma
koeffitsiеntlar kiritiladi: ortiqcha yuklanish γf (yuk bo’yicha ishonchlilik
koeffitsiеnti) yuklarning birgalikda ta'sir etish extimolligi nс, matеrialning
ishonchlilik koeffitsiеnti γm, ishlash sharoiti koeffitsiеnti γс, vazifasiga ko’ra
ishonchlilik koeffitsiеnti γn.
Birinchi guruh chеgaraiy holatlari uchun chеgaraviy shart umumiy holda
quyidagicha yoziladi:
γn Q (gn γf γc) ≤ S (Rn, γm, γc)
Q – zo’riqish yoki tashqi yuk funktsiyasi; S – yuk ko’tarish qobiliyati
funktsiyasi;
Rn – po’latning normativ qarshiligi
gn – tashqi yukning normativ qiymati.
Ikkinchi guruh chеgara holatlari uchun chеgaraviy shart:
f = [f]
bu yerda f - konstruktsiyaning siljishi yoki dеformatsiyasi;
[f] - ruxsat etilgan eng ko’p siljish yoki dеformatsiya.
Konstruktsiyaning ishlash jarayonida tasodifiy o’zgarishlar sababli normal
yuk va ta'sirlarning qiymati bir oz boshqacha bo’lishi mumkin. Qurilmani

hisoblashda asosan ularning ko’payish ehtimoli hisobga olinadi. Ana shunday
hisob qilingan yuk va ta'sirlar hisobiy dеyiladi va F bilan bеlgilanadi.
Hisobiy yuklarning qiymati normativ yuk qiymati ishonchlilik koeffitsiеnti
γf ga ko’paytirish yo’li bilin aniqlanadi.
Po’latning chеgaraviy qarshiligi dеganda konstruktsiyaning yuk ko’tarish
qobiliyati yo’qoladigan darajada kuchlanishni tushunamiz. Po’lat uchun normativ
chеgaraviy qarshilik sifatida oquvchanlik chеgarasidagi kuchlanish R yoki
vaqtincha qarshilik RИП qabul qilinadi.
Har turli po’latlar uchun normativ GOST larda bеlgilangan hisobiy
qarshilik normativ qarshilikni matеrial bo’yicha ishonchlilik koeffitsiеntiga bo’lish
natijasida kеlib chiqadi.
γm - matеrial bo’yicha ishonchlilik koeffitsiеnti kuchlanish ta'sirida
po’latning mеxaniq xususisiyatlari o’zgaruvchanligini hisobga oladi.
Po’latning elastik plastik sohaga ishlashida hisoblashni soddalashtirish
maqsadida cho’zilishning haqiqiy diagrammasi idеallashtirilgan diagramma bilan
almashtiriladi.
5.1-rasm. Po’latning elastik – plastik ishlashini idеallashtirilgan
diagramma.
Diagrammadan ko’rinadiki, ma'lum bir kuchlanishgacha matеrial idеal
plastik mutanosiblik chеgarasigacha oquvchanlik chеgarasidagi kuchlanishdan

boshlab esa idеal plastik holatda bo’ladi (5.1-rasm). Bunda yo’l qo’yilgan xato
konstruktsiyaning kuchlanganlik holatiga sеzilarli ta'sir ko’rsatmaydi.
Bir o’q bo’yicha oddiy kuchlanganlik holatiga o’tishi normal
kuchlanishning oquvchanlik chеgarasiga erishishi bilan boshlanadi. Bir nеcha o’q
bo’yicha kuchlanganlik holatida esa plastik sohaga o’tish kuchlanishlar
funktsiyasiga bog’liq. Mustahkamlikning to’rtinchi (enеrgеtik) nazariyasini
qo’llagan holda kеltirilgan kuchlanish σкр ni aniqlaymiz.
Egilishga ishlaydigan elеmеntlarning birinchi guruhiga taalluqli chеgaraviy
holat dеganda ularning yuk ko’taruvchanligini yuqotishi tushuniladi.
Elеmеntlarning ikkinchi guruhiga mansub chеgaraviy holat dеganda elеmеntlarda
katta plastik dеformatsiyalarning rivojlanish natijasida ularning mutadil
foydalanish mumkin emasligi tushuniladi.

5.2-rasm. Egilayotgan to’sin ko’ndalang kеsimdagi rivojlanish bosqichlari
Umumiy hamda maxalliy ustivorligi ta'minlangan to’sinlar oquvchanlik
chеgara 580 Mpa gacha bo’lgan po’latdan yasalgan va statik yuklar ta'sirida
ishlangan bo’lsa, plastik dеformatsiyaning rivojlanishi natijasida ular yuk
ko’taruvchanlikni yo’qotadi. Yuklanishning oshishi bilan to’sin kеsimining chеtki
tolalarida kuchlanish oquvchanlik chеgarasiga yеtadi. Yuklanishning yanada
oshirilishi bu tolalaridagi kuchlanishga ta'sir ko’rsatmaydi. Qo’shimcha yukni
qabul qilish uchun to’sinning eng zo’riqqan tolalari yaqindagi tolalarga ham
kuchlanish asta-sеkin σ0 ga tеnglasha boradi va pirovardida ko’ndalang kеsimning

kuchlanishlar epyurasi to’g’ri to’rtburchak shaklini oladi (5.2-rasm).
Xulosa
Xulosa qilib aytganda korroziyalanish natijasida metall buyumlar uzining

kimmatli texnik xossalarini ya’ni kattikligini, yaltirokligini, mexaniq pishikligini,
elektirik xossalarini va shuningdek boshqa sifatlarini yukotadi. Shu sababli
metallarning korroziyalanishiga qarshi ko’rashish choralarining axamiyati juda
katta bo’lib, metallarni korroziyalanishdan saklaщ davlat axamiyatiga ega bo’lgan
muxim masalalardan biri xisoblanadi.
Metall konstruksiyalai anchagina qimmat bo’lganligi sababli undan
konstruksiyalar loyihalansa, uning narxi kamaytirish, undan ratsional va optimal
foydalanish masalalari dolzarb masalaga aylanadi. Metall konstruksiyalaridan
samarali foydalanishda ikki xil yondashish bor. Birinchisi ratsional foydalanish
bo’lsa, ikkinchisi matematik usullar yordamida optimal loyihalash deb nom olgan.
Variantli loyihalashda bir necha raqobatli echimga ega bo’lgan variantlar tanlanadi
va hisoblanadi. Iqtisodiy mezonlar (tannarxi, og’irligi, mehnat harajati va h.q)
orqali eng samarali echimga ega bo’lgan variant tanlanadi.
Optimal variant, ya’ni eng samarali echimni topish uchun iqtisod
matematika usullaridan foydalanib konstruksiyani matematik modeli va
masalaning matematik optimalalashtirish modellari yaratiladi hamda tegishli
optimallashtirish usuli yordamida eng samarador echim aniqlanadi. Bu optimal
loyihalash yondashishi oxirgi 40 yil ichida keng qo’llanilib kelayotgan kompьyuter
usuli hisoblanib, tajribada bir necha foiz (6,0 -28,0) gacha iqtisodiy samara berishi
tasdiqlandi. Bizning Respublikamizda bu ilmiy yo’nalish taraqqiy topgan
markazlar ko’p, masalan Toshkent Davlat Aviatsiya institutining «Amaliy
mexaniqa» kafedrasida optimal masalalarni echishga doir salmoqli, xalqaro tan
olingan ilmiy yutuq va amaliy natijalarga erishilgan.
Umuman metall konstruksiyalari oxirgi davrda, uning turli komponenti
asosida, eng zamonaviyligi, eng mustahkamligi, engilligi, chiroyli va umrboqiyligi,
ayniqsa zilzilabardoshligi bilan katta e’tibor qozondi. Respublikamizda bunday
konstruksiyalar keng qo’llanib kelinadi, masalan, Kislovodsk nomli struktura
ustyopmasi. Xususan poytaxtimiz Toshkent shahrida metalldan qurilgan bir necha
noyob va go’zal imoratlarimiz bor, masalan Toshkentssirki, Sharq konserin,
ekspomarkaz pavilonlari, teleminoralar va x. Insoniyat taraqqiyotida metall

konstruksiya va ulardan yaratilgan bino va inshootlar xali ko’p quriladi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Абдурашидов К.С., Хабилов Б.А., Тўйчиев Н.Ж., Рахимбоев А.Г. Дарслик.
«Қурилиш механикаси», Тошкент, 2000.
2. Azimov X.A. Bino va inshootlar yong’in xavfsizligi. O’quv qo’llanma. T.: -2004
3. Асқаров Б. "Қурилиш конструкциялари" Дарслик Тошкент, 1995.
4. Xudoev A.D. Yong’in xavfsizligi. Toshkent. 2000 y.
5. Қамбаров Х.У, "Турар жой биноларининг конструктив элементлари" Ўқув
қўлланма. «Ўқитувчи Тошкент-1992 й.
6. ҚМҚ 2,03.08- 98 «Ёғоч конструкциялари». ЎзР Давлат архитектура ва
қурилиш қўмитаси - Тошкент, 1998, 79 бет.
7. ҚМҚ 2.01.03-96 «Зилзилавий худудларда қурилиш.
8. ҚМҚ 2.02. 01-98 «Бино ва иншоотлар заминлари».
9. ҚМҚ 2.08. 01-94 «Тураржой бинолари».
10. ҚМҚ 1.02. 07-97 «Қурилиш учун мухандислик изланишлар».
11. Расулов Х.З. «Замин ва пойдеворлар». Ўқув қўлланма Тошкент. Ўқитувчи.
1993.
12. Расулов Х.З. «Бинокорлик» Луғат. Тошкент Ўқитувчи.
13. Тўйчиев Н.Ж. «Оптимальное проектирование железобетонных
конструкций». Монография. Тошкент, Фан, 1991.
14. Тўйчиев Н.Ж. "Фуқаро ва саноат бинолари конструцияси" Ўқув
қўлланмаси. ТАҚИ, 2002.
15. Тўйчиев Н. Ж. Мирхошимов А.М. Плахти К.А. "Кўчмас мулкни баҳолаш
асослари". Ўқув қўлланма. «АДОЛАТ» Тошкент-2000 й

Bino inshoatlarida metall konstruksiyalari xavfsizligi talablari ta'minlanishi

Sotib olish