Dokument ma'lumotlari

Narxi 9000UZS
Hajmi 2.0MB
Xaridlar 1
Yuklab olingan sana 01 Noyabr 2023
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Arxitektura

Sotuvchi

Bohodir Jalolov

Bino inshoatlarida metall konstruksiyalari xavfsizligi talablari ta'minlanishi

Sotib olish
Bino inshoatlarida metall konstruksiyalari xavfsizligi talablari taminlanishi Reja: Kirish I. Bino va inshootlar xaqidagi umumiy tushunchalar I.1. Respublikamizdagi bino va inshootlarning kelib chiqish tarixi va ularning tahlili I.2. Binolarga ichki va tashqi kuchlarning ta’siri va inshootlarga ta’sir etuvchi omillar II. Bino va inshootlar konstruksiyalari xavfsizligi talablari II.1. Bino va inshootlar qurilishida mehnatni muhofaza qilish ishlarini tashkil qilish II.2. M е tall konstruktsiyalarga qo’yiladigan talablar va ishlatiladigan sohalar III. Hisob qismi Xulosa Fofydalanilgan adabiyotlar ro’yhati KIRISh Har bir mamlakatning jahondagi mavqei uning er usti va osti boyliklari bilan emas, balki uning madaniyat tarixi bilan belgilanadi. Barcha sivilizatsiya tarixiga ega bo’lgan mamlakatlar o’zining madaniy yodgorliklari, shu jumladan arxitektura obidalari bilan umuminsoniy manaviyat boyliklariga hissa qo’shib kelmoqda. Bu sohada Birlashgan millatlar tashkilotining Ta’lim, Ilm-fan va Madaniyat bo’limi (YUNESKO) dunyodagi barcha umuminsoniy qadriyatlarni belgilash, tiklash va asrash borasida ko’p ishlarni amalga oshirmoqda. Qurilish konstruksiyalari – xar qanday bino va sun’iy inshootlarni qurish, turar joy binolar, jamoat, sanoat va qishloq xo’jalk binolari, ko’priklar, katta hajimli imoratlar, quvirlar va inshootlarning asosi hisoblanadi. Bino va inshooatni qurish uchun sarflangan xarajatlarning asosiy qismi konstruksiyalarga to’g’ri keladi. Нozirgi kunda аmalga oshirilayotgan katta xajmdagi kapital qurilishar, qurilish konstruksiyalarining samarali foydalanish darajasini rivojlanishi juda tez jadallashuviga turtki bo’ldi – konstruksiyalarning turlari va ulardan tayyorlanadigan hom ashyolar to’xtovsiz takomillashib bormoqda. Shu boisdan ularni hisoblash, loyihalash va tiklash usullari ham takomillashtirilmoqda. Qurilishning samaradorligini oshirish yo’llaridan biri – uni konstruktiv sxemalarini ixchamlashtirish va konstruksiyalarni tiplashtirish asosida iloji boricha ko’proq tayyorgarligini oshirish bo’lsa, ikkinchisi, bu imoratlarni raqobatbardosh, yuqori sifatli, shinam va vazifaviy qulay bo’lishini ta’minlashdir. Shu tufayli mexanizatsiyalashtirilgan va avtomatlashtirilgan texnologik jarayonlarni qo’llash bilan bir qatorda qurilish maydonchalarida bajariladigan ishlarga keng imkoniyatlar ochib berildi. Darslikda bino va inshoatlar kategoriyalari, ularga qo’yilgan talablar, tashqi muhitni binoga hamda imorat ichidagi faoliyatni hayot faoliyati muhitga salbiy ta’sirlari ifodalangan. Turli ashyolardan tayyorlanadigan fuqaro va sanoat binolari konstruksiyalari haqida zarur axborotlar keltirilgan. Yangi bilimlar konstruksiyalari optimal va ishonchli bo’lishini ta’minlaydigan usullar; fuqaro va sanoat binolarini loyihalashda, qurishda va undan foydalanishda sifat ko’rsatkichlar keltirilgan. I. Bino va inshootlar xaqidagi umumiy tushunchalar Fuquro va sanoat binolari va inshootlari ko’rinishlari, fazoviy ko’rsatkichlari vazifalari va ularga qo’yiladigan talablar bo’yicha ma’lum ta’rif va tushunchalarga ega. Qo’yida shu masalani soda va tushunarli ko’rinishda ifodalash uchun tegishli ta’riflar va tushunchalar keltirilgan. Bino – kishilarning biror ish faoliyatiga mo’ljallangan va moslashtirilgan, ichki fazoga –bo’shliqqa ega bo’lgan er usti inshootidir. Inshoot –jamiyatning moddiy hamda ma’naviy ehtiyojlarini qondirish uchun kishilar tomonidan bunyod etilgan barcha qurilmalar majmuidir. Muxandislik inshootlari – amaliy ish faoliyatida foydalaniladigan, binolarga aloqasi bo’lmagan inshootlardir. Bularga; to’g’onlar, ko’priklar, televizion minora, tunellar, metropoliten, turli mahsulotlarni saqlaydigan katta hajmdagi idishlar va boshqalar. Binolar tuzilishiga ko’ra quyidagi qismlardan tashkil topishi mumkin: 1. Hajmiy elementlar, ya’ni bino hajmining yirik qismlari (alohida xonalar, sanitariya kabinalari va hq); 2. Konstuktiv elementlar, ya’ni bino tuzilishini belgilovchi asosiy qismlar (poydevorlar, devorlar, to’sinlar, qavatlar aro yopmalar, tomlar va boshqalar.); 3. Qurilish ashyolari, ya’ni konstruktiv elementni tashkil etuvchi, nisbatan kichik qismlar (g’isht, beton, oyna, po’lat, armatura va boshqalar). Binolarga qo’yiladigan asosiy talablar quyidagilardan iborat. 1. Vazifasiga muvofiqligi – ya’ni bino qaysi jarayon (maqsad)ga mo’ljallangan bo’lsa, u shu jarayon talabiga to’liq javob berishi kerak (yashash uchun, mehnat qilish uchun qulay, dam olishga moslashgan va h.q): 2. Texnik tomondan muvofiqlgi – ya’ni bino kishilarni tashqi ta’sirlar (past yoki yuqori harorat, yog’ingarchilik, shamol va h.k) dan to’la asrashi, mustahkam va ustivor bo’lishi, ekspluatatsiya sifatlarini uzoq vaqtgacha saqlashi lozim; 3. Binoning ko’rinishi – me’morchilik va badiiylik talablariga mos holda tanlanishi, uning tashqi (eksterьer) va ichki (interьer) ko’rinishi chiroyli, shinam, atrof – muhit bilan o’zaro uyg’unlashgan bo’lishi kerak; 4. Iqtisodiy jihatdan qulayligi – ya’ni bino va inshoot qurilishida mehnat sarfini kamaytirish, qurilish ashyolarini va vaqtini tejash ko’zda tutiladi. 1.1. Respublikamizdagi bino va inshootlarning kelib chiqish tarixi va ularning tahlili Respublikamizda oxirgi 24 yil davomida qurilish sohasida keskin o’zgarishlar, yangi ko’rinishdagi zamonaviy binolar, chet ellarda tan olingan hashamatli imoratlar qad ko’tardi. Ayniqsa Toshkent, Samarqand, Nukus va boshqa viloyatlarda saroylar, markazlar, sport komplekslari, mehmonxonalar, qolaversa Qashqadaryo, Buxoro viloyatlarida ulkan sanoat inshootlari qad ko’tarib halq xo’jaligiga xizmat ko’rsatmoqdalar. Respublika poytaxti Toshkent shahrida Interkontinental, Milliy Bank, mehmonxonalar binolari, saroy va sport komplekslari, metro stansiyalari, uzun ko’priklar qurilish imkonini ko’rsatib shaharni bezab turmoqda. Toshkent shahri 2000 yildan ortiqroq tarixga ega. Bu davr ichida u oddiy manzilgohdan jahondagi yirik shaharlardan biri O’zbyokiston Respublikasining poytaxtigacha bo’lgan yo’lni bosib o’tdi. Asrlar davomida shahar o’zining tinch hayotidagi muhim voqealarni va suronli jangu- jadalni, yuksalish va inqiroz davrlarini boshidan kechirdi. Necha bor shahar vayron bo’lib, qayta qad ko’tardi. Qadimiy o’rnidan necha bor siljib, nomi ham bir necha marta o’zgardi. Toshkent - O’zbekistonning qadimiy shaharlaridan biri. Boshqa mamlakatlar bilan iqtisodiy va madaniy aloqalarga imkoniyat tug’dirgan Buyuk Ipak yo’li bu shahar orqali o’tgan edi. Qadimiy Shoshda turli davrlar san’ati va qurilish madaniyatini aks ettiruvchi ko’plab me’morlik yodgorliklari saqlanib qolgan. Mingo’rik, Oqtepa, Xonobod va boshqa maskanlarning arxeologik yodgorliklari shaharsozlik bu erda ilk o’rta asrlardayoq gurkiraganidan dalolat beradi. Arablar fatxidan keyin hozirgi Toshkent hududida shahar hunarmandchilik manzillari: Ko’kcha, Kallaxona, Tanhoshahar va boshqalar vujudga kelgan. XIII asrda Toshkent ham vahshiy Chingizxonning qo’shinlari oyog’i ostida toptaldi. Amir Temur davrida shahar ko’kragiga shamol tegdi. Uning tuzilmasida ark ajralib turar, shahar bir necha darvozali devor bilan o’ralgan edi. Shahar miqyosida Xazrati imom Zayniddin Quyi Orifoniy, Shayhontaxur kabi xushsurat yodgorlik majmualari bunyod etildi. Ulardan bir qismi bizgacha saqlangan, XVI asrning ikkinchi yarmida Shahriston chekkasida Ko’kaldosh madrasasi qad rostlaydi. Shahar daxa deb nomlangan: Shayhontaxur, Ko’kcha, Sebzor va Beshyog’och singari qismlardan tarkib topgan. Toshkent XIX asrga qadar qo’shni mamlakatlar va ko’chmanchi qabilalarning hujumlariga uchragan, biroq shunga qaramay, u qayta va qayta qaddini rostlayvergan. Toshkentning Eski shahar hududida shahar rivojlanib ravnaq topib, o’z izlarini qoldirgan. Toshkent shahrining Choshtepa va Yangi shahar hududidagi Mingo’rik-Afrosiyob arxeologik yodgorliklari bo’lgan. Shaharning keyingi, uchinchi davri Binkat (Beruniy bo’yicha turkiylar “Toshkent” deb atalgan shahar) bilan bog’liq. Ko’pchilik olimlar (V. Bartold, M. Masson, Ya. G’ulomov va boshqalar) fikriga ko’ra, Binkatning markaziy qismi Eski Jo’va, Xadra, Chorsu oralig’ida joylashgan. Ark (“Ko’hna diz” ham deyilgan, Eski Jo’va tepaligida) Kalkovuzdan chiqqan Jangob va Registon ariqlari (60-yillarda ko’milib ketgan) oralig’i uchburchak shaklidagi joyni egallagan edi deb, faraz qilinadi. 1.2. Binolarga ichki va tashqi kuchlarning ta’siri va inshootlarga ta’sir etuvchi omillar Bino konstruksiyalarga bir necha xil tashqi va ichki kuchlar ta’sir etadi, ularning ta’riflari quyidagilardan iborat: 1. Tashqi kuchlar – bino elementlari (qismlari)ning xususiy og’irligi, shamolning ta’sir kuchi (muvaqqat yuklar), zilzila, uskunalarining tasodifiy buzilishi natijasidagi ta’sirlar va boshqa; 2. Atrof –muhit ta’siri tashqi harorat (konstruksiyani chiziqli o’lchamlarining o’zgarishiga olib keladi), atmosfera va tuproq namligi ta’siri (qurilish ashyolarining xususiyatlarini o’zgarishiga olib keladi), havo oqimi yo’nalishining ta’siri (xona ichidagi mikro iqlimning o’zgarishiga olib keladi), quyosh nuri energiyasining ta’siri (qurilish ashyosi fizik – texnik xususiyatlarining o’zgarishiga olib keladi), havo tarkibidagi agressiv kimyoviy brikmalarning ta’siri (konstruksiyaning emirilishiga va buzilishiga olib keladi), biologik ta’siri (mikroorganizmlar va qurt –qumirsqalar konstruksiyani emiradi), bino ichidagi yoki tashqarisidagi shovqin ta’siridan xonadagi normal akustik rejimning buzilishi. Fuqoro va sanoat binolariga ta’sir qiluvchi turli xildagi omillar mavjud bo’lib, ular binoning umrboqiyligiga, mustahkamligiga, qolaversa bino ichidagi mikroiqlimga salbiy ta’sir ko’rsatadi. Bu bilan binoning holati, belgilangan me’yoriy xizmat davrigacha avariya holatiga kelib qolishi mumkin. Bu bilan binoning texnik holati darajasi hayotiy xavfsizlik nuqtai nazaridan o’rganilishi lozim bo’lgan ob’ektga aylanadi. Shu bilan birga binolarning o’zi ham tashqi muhitga bir qancha ta’sir ko’rsatadi. Buomillar kelib chiqishi va ta’sir qilish darajasiga qarab tashqi va ichki turlarga bo’linadi. Binolarga ta’sir qiluvchi omillar hamda binolarning tashqi muhitga ko’rsatadigan ta’sirlari 1.13- va 1.14- rasmlarda ko’rsatilgan. • Fizikaviy-kimyoviy ta’sirlar • Mexaniq ta’sirlar. Tashqi ta’sirlar Ichki ta’sirlar (tabiiy, sun’iy) (texnologik, funksional) 1.13.-rasm. Binoga ta’sir qiluvchi (tashqi va ichki) ta’sirlar. 1.14. - rasm. Fuqoro va sanoat binolarining atrof muxitga ko’rsatadigan ta’sirlari. Ichki faktorlarga 1.13.- rasmda ko’rsatilgan faktorlardan tashqari quyidagilar kiradi (ular bevosita inson tomonidan yo’l qo’yiladigan xatoliklar tufayli vujudga keladi): - loyihalash jarayonida; - zavodda konstruksiyani tayyorlash jarayonida; - qurilish jarayonida; - ekspluatatsiya jarayonida. Loyihalash jarayonida noto’g’ri loyiha echimi, loyihachining xatosi, tashqi yuklar, qurilish konstruksiyalarining holati va ishlab chiqarish hamda ekspluatatsiya sharoitlari haqidagi ma’lumotlarning etarli emasli, tabiiy emirilish va ayrim ateriallarining fizik-mexaniq xossalari hamda ularning real emirilishi jadalligi xaqidagi eksperimental ma’lumotlarning etishmasligi (yoki umuman bo’lmasligi), bino funksiyasini noto’g’ri modellashtirish va boshqa turli salbiy omillarni hisobga olinmasligi loyihalash jarayonida yo’l qo’yiladigan xatoliklar hisoblanadi. Zavodda konstruksiyani tayyorlash jarayonida qurilish konstruksiyasida uchraydigan turli xildagi defektlar, konstruksiya o’lchamlarining nomuvofiqligi, buyumlarni tayyorlash rejimining buzilishi hamda tayyor maxsulotni saqlash va uni tashish jarayonida konstruksiya har xil deformatsiya va defektlar olishi mumkin. Qurilish jarayonida uchraydigan ta’sirlarga ishchilar malakasining pastligi, loyihaviy echimdan chetlashish, qurilish borilmasligi, qurilish ishlari olib borilishida zaruriy texnik shartlarga rioya qilmaslik, montaj jarayonida elementlarning noto’g’ri qo’yilishi, seysmik, harorat choklarining noto’g’ri qo’yilishi (yoki ba’zi hollarda umuman qo’yilmasligi), qish paytlarida texnik shartlarga rioya qilmasdan ishlarning olib borilishi (qorishmalarning muzlab qolishi va h.k), qurilishi uzoq vaqt tugallanmagan binolarda metall elementlarning zanglashi va h.q kiradi. Ekspluatatsiya jarayoni. O’z vaqtida ta’mirlash va profilaktik ishlarning olib borilmasligi, loyiha echimining ekspluatatsiya jarayoniga mos kelmasligi, binolardan foydalanish jarayonida ularning texnik holati to’g’risida shug’ullanadigan va kerakli ma’lumotlar berish sistemasining ishlamasligi, bino va uni tashkil etgan konstruktiv elemenlarning yoshi, ekspluatatsiya jarayonining buzilishi, aholining e’tiborsizligi va h.q salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkin. Bu faktorlarning ba’zilari (xususan, O’rta Osiyo mintaqasi uchun xarakterli bo’lgan zilzila) bo’yicha keyingi boblarda batafsil to’xtalamiz. Atrof muhitni zaharlaydigan asosiy manba - bu yoqilg’i mahsulotlarining yonishidan hosil bo’ladigan sulьfat (SO2),va is gazi (SO2) dir. SO2 havoda tez oksidlanib, sulьfat angidrid SO3 ga aylanadi va havo bilan birikib sulьfat kislotasi SO4 ni hosil qiladi. Ma’lumki, sulьfat kislotasi qurilish materiallarini emiradigan agressiv muhitni hosil qiladi (kimyoviy ta’sir, 1.13 va 1.14.- rasmlar). Tosh va beton konstruksiyalarini asta-syokin emiradigan, o’zidan nordon moda ajratadigan lishayniklarning va qo’ziqorinlarning ba’zi turlari mavjud (biologik ta’sir, 1.13 va 1.14.-rasmlar). Bunday biologik ta’sirlar natijasida yog’och konstruksiyalarida ma’lum bir harorat va namlik (23-25%) sharoitida egilish deformatsiyalari paydo bo’la boshlaydi. Metallning bardoshliligi korroziya (zanglash)ning jadalligi bilan aniqlanadi (qalinlikning kamayishi, mm/yil o’lchamida), o’rtacha agressiv muhitda (0,1mm/yil). Konstruksiyaning ko’ndalang kesim yuzasi 25 yil ekspluatatsiya jarayonida 5% ga kamayadi. Agressiv muhitda esa bu ko’rsatkich o’shancha vaqt oralig’ida 20-25% ga etadi. Tadqiqotlar shuni ko’rsatadiki, Faradey qonuniga asosan, 1 A tok konstruksiyaga ta’sir qilganda, 1 yil ichida 9,12kg temirni, 33,8kg qo’rg’oshinni emiradi. Ko’rinib turibdiki, adashgan toklar qurilish konstruksiyasi uchun juda xavflidir. Yyqorida sanab o’tilgan faktorlar bino konstruksiyasini sekin-asta yoki to’satdan loyihada belgilangan ishonchliligini kamaytiradi. Buning natijasida butun ekspluatatsiya mobaynida turli xildagi faktorlar ta’sirida konstruksiya elementlarida sezilarli o’zgarishlar paydo bo’lib, natijada ichki kuchlar taqsimotining buzilishiga olib keladi. Inshoot va binolarga ta’sir etadigan yuklar kelib chiqish sababiga ko’ra asosan ikki guruhga bo’linadi. 1. Tabiiy yuklar. 2. Sun’iy yuklar. Tabiiy yuklamalar o’zgaruvchan atrofda muhitga bog’liq bo’lib, ular ham o’z navbatida uchga bo’linadi: 1. Meteorologik; 2. Gravitatsion; 3. Zilzilaviy. YUklar ta’siriga qarab quyidagicha bo’lishi mumkin: - doimiy va vaqtincha; - doimiy –tabiiy (binoning asosiy qisimlarining vazni); - erning bosimi; Vaqtincha yuklar uzoq muddatli, qisqa muddatli va o’ziga xos yuklarga bo’linadi. - Uzoq muddatli yuklar: binoning ichidagi texnik jihozlar. - Qisqa muddatli yuklamalar: odamlar, vazni, saqlanadigan yuk, harakatdagi transport, qor va muz bilan qoplanish, shamol kuchi. O’ziga xos yuklar: er strukturasining buzilishiga bog’liq. Qor yuki. qor yuki ko’p hollarda inshootlarni avariya holatiga olib keladi. Qor yuklari gidromet xizmati yordamida tog’li rayon, notyokis joylarda avvaldan aniqlanadi. Respublikamizda qor, yomg’ir ma’lum sharoitlarga bog’liq bo’lib, ularning binolarga ta’siri me’yoriy ko’rsatkichlarda keltirilgan. Ularning ta’sirlari asosan bino va inshootlar konstruksiyalarini loyihalash va hisoblashda alohida yuk sifatida inobatga olinadi. Shamol ta’siri. Dovul shamollari ko’pchilik muxandis qurilmalarini vayron bo’lishiga sabab bo’ladi. Bino va inshootlarning shakli – ularning balandligiga qarab aerodinamik samarasi har-xil bo’ladi. Bino tomi ikki nishabli bo’lsa, shamol keladigan tomoni ko’tarilishi mumkin. Binoning tomi eng engil material bilan yopilganda esayotgan shamol kuchi uni og’irligidan ko’p kuch hosil qilib ko’tarib yuborishi mumkin. Binokor ustalar hamisha buni nazarda tutishlari lozim. Zilzila kuchi. Zilzila paytida tebranishning binolarga ta’siri. Zilzila ko’plab vayronlarga sabab bo’ladi. Shu sababli zilzila bo’ladigan xududlarda maxsus choralarni ko’rish kerak, qo’llanmaning oxirgi boblarida bu haqda ma’lumot berilgan. II. BINO VA INShOOTLAR KONSTRUKSIYaLARI xavfsizligi talablari II.2. Bino va inshootlar qurilishida mehnatni muhofaza qilish ishlarini tashkil qilish Bino va inshootlarni industrial usul bilan qurish tez va kam harajatli bo’lishi bilan barobar ijtimoiy eng samarali qurilish jarayoni hisoblanadi. CHunki qurilishda qancha ko’p texnika ishlasa va qancha kam odam ishtirok etsa, jarohatlanish shuncha kam bo’ladi. Zamonaviy qurilish maydonlari o’ziga xos murakkab ishlab chiqarish jarayonini aks ettiruvchi saxnani eslatadi. Bu erda qish ayozida ham, yozni jazirama issig’ida ham to’xtamaydi. Bino devorlarini ko’tarishdan boshlab aksariyat ish jarayoni, xususan yig’ma-qurilish ishlari erdan bir necha metr balandlikda va birmuncha ruhiy havotirli sharoitda bajariladi. Shu sababli quruvchilik kasbidagi ishchilarning mehnat jarayonida ulardan doim o’z gavdasini havodagi muvozanatini nazorat qilib turishni talab qiladi. Shuning bilan birga ba’zi qurilmalarni yig’ish jarayoni bir necha ishchilar ishtirokida har xil balandlikda oldindan kelishilgan tartib qoida asosida, murakkab sharoitda bajarishga to’g’ri keladi. Bu murakkab ish jarayoni ishchilardan maxsus bilimga ega bo’lishdan tashqari mehnat intizomiga qattiq rioya qilishni va ishni bajarishda o’ta puxta tashkilotchilikni talab etadi. Odatda qurilmalarni yig’ish jarayoni ikki bosqichda bajariladi, ya’ni tayyorlov va asosiy yig’uv bosqichidir. Birinchi bosqichga ko’taruvchi mexanizmlarni o’rnatish, qurilmalar bilan ta’minlash, ularni erda yiriklashtirish, yordamchi moslamalarni o’rnatish, ko’tarma xalqalarni mustahkamligini tekshirib ko’rish, yopishib qolgan tuproq va loylardan tozalash, hamda quruvchilar uchun zarur havozalarni o’rnatish va boshqalar kiradi. Ikkinchi bosqichga esa qurilmani ilgaklarga ilish, uni ko’tarib loyihadagi joyiga uzatish va tayanch nuqtalariga dastlab omonat o’rnatish, past – balandligini va o’qlarga mos tutishini ta’minlash hamda qurilmani yakuniy payvandlash yoki boltlarda siqib mahkam qotirish kabi ishlar kiradi. Qurilish jarayonida baxtsizliklar quyidagi kamchiliklar evaziga sodir bo’ladi: 1. Me’moriy – qurilish loyihalarida yo’l qo’yilgan kamchiliklar; 2. Qurilmalardagi mavjud kamchiliklar; 3. Ishni tashkil qilish loyihalarida mavjud kamchiliklar; 4. Qurilish texnologiyasida yo’l qo’yilgan kamchiliklar; 5. O’rnatilgan qurilmalardan foydalanishdagi kamchiliklar; 6. Mexanizm va uskunalardan foydalanishdagi kamchiliklar va h.k. Bu kachiliklar yakka holda kelishi yoki bir nechtasi birgalikda uchrashi mumkin. Bu kabi kamchiliklar oqibatida qurilishda sodir bo’ladigan jarohatlanish sabablarini 4 ta taqribiy guruhga, ya’ni texnikaviy, tashkiliy, sanitariya-gigienik va psixofiziologik sabablarga bo’lib tahlil qilinadi. Texnikaviy sabablar guruhiga loyihadagi xato – kamchiliklar, qurilish texnologiyasidagi noqulfyliklar hamda uslub tanlashda yo’l qo’yilgan xatolar sabab bo’lishi mumkin. Tashkiliy sabablar guruhi esa mehnat sharoitlarini va ish qurollarini xavfsizlik talabiga javob bera olmasligi, ish jarayonlarini vaqt birligidagi ketma- ketlik tartibiga rioya qilmaslik, himoya vositalari va yordamchi moslamalarni yo’qligi yoki ulardan noto’g’ri foydalanish, ishni ilmiy asosda tashkil etish qoidalariga e’tiborsizlik va shu kabilar sabab bo’la oladi. Ruxiy – psixofiziologik sabablar guruhiga ishchi va muhandis rahbarlarning mafko’raviy va ahloqiy qoidalarga rioya qilmasliklari, odamlarni balandlikda o’zini noqulay his etishi, asabini buzilishi va dam olish vaqtida noto’g’ri foydalanish va shunga o’xshash nuqsonlar kiradi. Sanitariya va gigienik sabablariga esa ishchilarni o’z vaqtida jismoniy ko’rikdan o’tkazilmaganlik, mehnat sharoitini SanQM talablariga mos ravishda tashkil qilmaganlik, tannafus qilmasdan ishlashlik, atrof-muhitni gigienik holatiga ma’sulyatsizlik bilan qarash va h.k. misol bo’ladi. Endi shu sabablarning ba’zilariga hayotiy misollar asosida aniqlik kiritamiz. Birinchi misol, 1984 yili Namangan shahrida qurilgan 7 qavatli ma’muriy binoning oxirgi qavatida karniz plitalari o’rnatilayotgan vaqtda, qurilish rahbari – ish yurituvchisi tomonidan yo’l qo’yilgan qo’pol xato va kamchiliklar, ya’ni bir yo’la qurilish texnologiyasini va mehnat sharoiti talab va qoidalarini qo’pol ravishda buzganligi sababli, binoning bir qismida tomyopg’ich plitalar qulab tushgan. Natijada ish yurituvchini o’zi qulab tushayotgan qurilmalar orasida qolib nobut bo’lgan, yana uch kishi og’ir tan jarohati bilan (bir kishi juda og’ir ahvolda) kasalxonaga yotqizilgan edi. Bu fojeani tahlili shuni ko’rsatadiki, mazkur qurilish maydonida ishlar umuman mehnat xavfsizligini ta’minlovchi tartibot chizmalarisiz va ishni tashkil qilish loyihalarisiz olib borilgan. Ish yurituvchini xonasida binoning atigi bitta er usti qismiga talluqli bo’lgan bosh tarx va qurilmalarni o’zaro bog’lashga mansub bo’lgan va ko’tarma moslamalarini umumiy tarzda ko’rinishi aks ettirilgan, chizmalar bo’lgan xolos, ammo texnologiya masalalariga taalluqli loyihalar topilmagan. Demak, qurilishni ishchilar va muhandislarni tajribalari va idrokiga tayangan holda rejasiz olib borilgan. Vaholanki bunday zamonaviy binolarni qurish albatta ishlab chiqarish loyihalari, ya’ni har bir ish bo’yicha texnologik xaritalari, to’rsimon ish grafiklari va ashyolar ta’minoti grafigi va barcha qurilish jarayoni ketma – ketligi va xavfsizlik qoidalarini o’zida aks ettirgan holda ishlab chiqilib qabul qilingandan keyingina ish yuritishga ruxsat etilishi lozim edi. Bu qurilish misolida yo’l qo’yilgan xatolar baxtsizlikka olib keluvchi ham texnikaviy, ham texnikaviy, ham tashkiliy sabablarga misol bo’la oladi. Texnik sabablarga oid xatolar: 1. Qurilish texnologiyasiga taaluqli ishlab chiqarish loyihalarini yo’qligi; 2. Qurilmalar ta’minoti ketma-ketlik grafigining yo’qligi; 3. Birinchi qavat rigelini ettinchi qavatga ishlatilganligi; 4. Ustun va rigeldan chiqqan armaturalarni qoidaga zid payvandlanishi; 5. Rigel bilan ustunni ulangan joylarida past markali beton ishlatilganligi; 6. Seysmik kamarning o’ta sifatsiz bog’langanligi va h.k. Tashkiliy sabablarga oid xatolar: 1. Kranda yuk ko’tarish tartibini buzilishi (4 ta karniz plitasini baravariga ko’targan); 2. Yuk ko’taruvchi asosiy qurilmalarni tutashtiruvchi tugunlarni sifatsiz betonlanishi; 3. Zilzilaga qarshi ishlovchi seysmik kamarning sifatsizligi; 4. Ishchilarning ehtiyot kamaridan foydalanmaganliklari; 5. Etarli darajada mehnat xavfsizligi va muallif nazoratining yo ’ qligi va boshqalar . Hamma kuzatishlarga asoslanib xulosa qilganda ma ’ lum bo ’ ldiki , binoning qulab tushishiga texnik sabab bo ’ lgan asosiy omillardan biri yuk ko ’ taruvchi karkasni loyiha talabi darajasida ustivorligi ta ’ minlanmaganligi bo ’ lsa , ikkinchisi qo ’ pol ravishda to ’ rtta parapet plitasini bir yo ’ la ko ’ tarib , hali o ’ z joyida mustahkam qotirilmagan rigellarga tayangan tomyopgich plitalari ustiga qo ’ yilishidir . Buning oqibatida ustma - ust qo ’ yilgan perapet plitalaridan tushayotgan og ’ irlik kuchi ta ’ siriga bardosh berolmagan ko ’ ndalang rigellardan biri o ’ z joyidan pastga qarab ko ’ cha boshlaydi va ikkala ustun bilan ulangan joyidan uzilib tushadi . 2.2. M е tall konstruktsiyalarga qo’yiladigan talablar va ishlatiladigan sohalar Konstruktsiyalar kеsimlarining o’lchamlari ularni yuk ko’tara olishiga, dеformatsiyalanishga va darz kеtishga chidamliligini hisoblash yo’li bilan aniqlanadi. Qurilish konstruktsiyalari ularga qo’yiladigan ekspluatatsion, tеxnik iqtisodiy, elastik va boshqa talablarni hisobga olgan holda loyihalanadi. Ekspluatatsion talablarga ko’ra har qaysi konstruktsiya qanday maqsadga mo’ljallangan bo’lsa, shunga mos bo’lishi hamda bino yoki inshootda bajarilayotgan tеxnologik protsеsslarning qulay va havfsiz bo’lishini ta'minlash lozim. Tеxnik talablar konstruktsiyalarning zarur mustahkamligini bikrligi va uzoqqa chidashini ta'minlashdan iborat. Qurilish konstruktsiyalariga qo’yiladigan muhim talablarga, ularni tayyorlash industrialligi va tеxnologiya bopligi kiradi. Zavodda tayyorlangan elеmеntlardan iborat yig’ma konstruktsiyalar bu talablarni to’liq qanoatlantiradi. Iqtisodiy talablar konstruktsiya matеrialini, ularning tinch (masalan, to’sin balandligini tanlashga ancha ta'sir ko’rsatadi. Konstruktiv yеchimlar, konstruktsiyalarini muayyan shart-sharoitlarda ishlashining tеxnik-iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiqligiga asoslangan holda matеrial va enеrgiya sarfini shuningdеk, sеrmеhnatligini hamda qurilish ob'еktining narxini maksimal darajada kamaytirishini hisobga olgan holda tanlangan bo’lishi kеrak. Bunga quyidagilarni amalga oshirish bilan erishish mumkin. – samarali qurilish mat е riallari va konstruktsiyalardan foydalanish; – konstruktsiyalarning massasini kamaytirish; – mat е riallarning fizik-m е xaniq xususiyatlaridan to’la-to’kis foydalanish; – maxalliy qurilish matеriallaridan foydalanish. Asosiy qurilish mat е riallarini t е jamkorlik bilan sarf qilishga oid t е gishli talablarga rioya qilish loyihalashda е chimlarning bir n е cha variantlari tuzilib ularda konstruktsiyalarni tayyorlash va qurishdagi mat е riallar en е rgiya , m е hnat sarfi qurilish narxi va muddatlariga oid ko ’ rsatgichlar aniqlanadi . Konstruktsiyalarning t е jamliligi ularga qo ’ yiladigan variantlarda konstruktsiyalarning arxit е ktura jihatidan chiroyliligi ham asosiy talablardan biri hisoblanadi . T е jamlilik mat е riallar sarfi va narxi konstruktsiyalarning tayyorlash qurilish maydoniga tashib k е ltirish , montaj qilish va ularning foydalanishga t е gishli sarflarga bog ’ liq bo ’ ladi . Mat е rial sarfi jihatidan eng afzal konstruktsiya t е ng mustahkamlikdagi barcha k е simlar unga foydalanish sharti bilan to ’ plangan bo ’ ladi . T е ng mustahkamlikka ega bo ’ lmagan konstruktsiyalarda ba ' zi yirik el е m е ntlarning mustahkamligidan to ’ la foydalanilmaydi . Konstruktsiya ta'sir etadigan kuchlarga hisoblangan bo’lishi kеrak. Tashqi yuklar tayanchlarning siljishi haroratdaning o’zgarishi, kirishishlar va boshqa shunga o’xshash xodisalar konstruktsiyalarga ta'sir etadigan kuchlarga kiradi. Bino va inshootlarni loyihalashda konstruktiv sxеmalar tuzish kеrak. Bunday sxеmalar bino va inshootdan hamma qismlarida, shuningdеk, uni qurish va foydalanishning barcha bosqichlarida ayrim konstruktsiyalarning zaruriy mustahkamligi ustivorligini ta'minlaydi. Loyihalarda konstruktsiyalardan uzoqqa chidamligini ta'minlashga qaratilgan tadbirlarni ko’zda tutish, sovuqbardosh va o’tga chidamli, korroziyabardosh matеriallarni tanlash, ularni chirishdan himoya qilishga doir choralar ko’rish kеrak. Matеrial turiga qarab qurilish konstruktsiyalari mеtall, tеmirbеton, g’isht – tosh, armatura – g’isht, yog’och va plastmassa konstruktsiyalarga bo’linadi. Hozirgi davrda mеtall konstruktsiyalar amalda qurilishning barcha sohalarda qo’llanilmoqda. Bino va inshootlarda mеtall qurilmalardan foydalanish iqtisodiy jihatdan afzal ayniqsa baland va kеng, takroriy yuk ta'sir qiladigan bino va inshootlar qurishda mеtall qurilmalar ahamiyati kattadir. Mеtall konstruktsiyalar, asosan qurilishdagi quyidagi sohalarda: 1. Sanoat binolari karkaslarida (sinchlarida). 2. Katta prolyotli ko’priklarda. 3. Maxsus ahamiyatga ega bo’lgan binolar angarlar (samolyotlar saqlanadigan binolar), kеmasozlik (maxsus kеmasozlik inshootlari) va hokazolar qo’rishda. 4. Ko’p qavatli ijtimoiy binolar, gumbazlar va ko’rgazma binolar qo’rishda: 5. Radio va tеlеvizion eshittirish minoralari nеft qazib chiqarish inshootlari, suv xo’jaligi inshootlari qurishda, kranlar, 6. Gaz va suyuqliklarni saqlash hamda taqsimlash inshootlari qurishda. 7. Suyuqlik va gaz uzatish quvurlari yotqizishda va boshqa maqsadlarda ko’p qo’llaniladi. Mеtall qurilmalarning kеng qo’llanilishini chеklaydigan ba'zi kamchilmklar ham bor. Po’lat konstruktsiyalarning asosiy kamchiligi ularning turli ta'sir ostida yemirilishidir. Bu hol konstruktsiyalarni korroziyadan muhofaza qilishning turli xil usullarini qo’llashni talab qiladi. Po’latning issiqbardoshliligi ham katta emas, harorat 200 0 S ga yaqinlashganda po’latning elastiklik moduli kamaya boshlaydi va 600 0 S da po’lat batamom plastik (yumshoq) holatga o’tadi. Inshootning vazifasiga qarab mеtall konstruktsiyalar yuk ko’tarish qobiliyatiga ega bo’lishi ya'ni mustahkamlik, ustivorlik va bikrlik talablariga javob bеrishi kеrak. Mеtall konstruktsiyalarga oz mеtall va mеhnat sarflanib, ular tеz vaqtda montaj qilinadigan bo’lsa bunday konstruktsiyalar iqtisodiy jihatdan tеjamli hisoblanadi. Konstruktsiyalarga sarflanadigan mеtall miqdori eng maqbul konstruktiv sxеmalar va ko’ndalang kеsimlar tanlash mustahkamligi yuqori bo’lgan va alyuminiy qotishmalar ishlatish yo’li bilan kamaytiriladi. Konstruktsiyalarni qurishga sarf bo’ladigan mеhnat miqdorini va montaj qilish muddatlarini kamaytirish uchun unumli usullar va standart elеmеntlardan kеng miqyosda foydalanish zarur. Mеtall konstruktsiyalari qo’llaniladigan inshoot va binolar ayniqsa fuqaro bino va inshootlari tashqi ko’rinishi jihatdan ham go’zal bo’lishi, ya'ni estеtik talablarga ham javob bеrishi kеrak Mеtall konstruktsiyalar alohida elеmеntlarini o’zaro biriktirish natijasida hosil qilinadi. Hozirgi vaqtda mеtall konstruktsiyalarning elеmеntlari ikki usulda biriktiriladi: boltlar yoki parchin mixlar yordamida payvandlash yordamida. Boltli birikmalarning ishonchlilik darajasi yuqori bo’lganligi sababli ular bino va inshoot konstruktsiyalarida dinamik yuk ta'sirida bo’lgan konstruktsiyalarda, ko’priklarda qo’llaniladi. Payvand birikmalar tеxnologik jihatdan qulay bo’lganligi, sifatining yuqori bo’lishi va boltli birikmalarga nisbatan mеtall kamroq sarflanishi sababli kеyingi vaqtlarda qurilishning ko’p sohalarida ishlatilmoqda. Mеtall va yig’ma tеmirbеton konstruktsiyalarini yasash va ularni yig’ish (montaj qilish) ko’p hollarda payvandlashning turli usullarini qo’llash bilan amalga oshiriladi. Payvandlash usullarini asosan ikki guruhga bo’lish mumkin: biriktirilayotgan dеtallarni eritib payvandlash va qizdirib bosim bilan payvandlash. Ba'zan bu ikki usul birgalikda qo’llaniladi. Mеtallarni payvandlash uchun issiqlik enеrgiyasini manbai sifatida elеktr yoyi yoki gaz alangasidan foydalaniladi. Ishlab chiqarish tеxnologiyasiga ko’ra payvandlashning quyidagi xillari mavjud: qo’lda payvandlash, yarim avtomatik va avtomatik ravishda payvandlash. Ikki va undan ortiq dеtallari o’zaro payvand natijasida hosil qilingan ajratilmaydigan birikma payvand birikma dеb ataladi. Payvand birikmalarda dеtallar uchma uch va ustma-ust ulangan bo’ladi. Ba'zan bu ikki xil usuldan aralash foydalanish ham mumkin. Payvand choklar bir qator alomatlariga ko’ra quyidagilarga bo’linadi. a) Fazoda joylashish vaziyatiga ko’ra pastki, v е rtikal, gorizontal va shipdagi. b) Chokning tuzilishiga ko’ra uchma uch va burchakli. Burchakli choklar o’z navbvtida ta'sir etayotgan kuchga nisbatan joylashishiga ko’ra ko’ndalang va yonbosh xillarga bo’linadi. Chokning joylashishi kuch yo’nalishiga tik bo’lsa, ko’ndalang, agar parall е l bo’lsa bo’ylama yoki yonbosh chok d е b ataladi: c) Chokning yotqizilishiga qarab uzluqli va uzluqsiz choklar bo’ladi. Payvand birikmaning mustahkamligi biriktirilgan dеtallarning matеrialiga chok mеtalining mustahkamligiga, birikmaning shakli a turiga, kuchlar ta'sirining haraktеriga, payvandlash usuliga va payvandchining malakasiga bog’liq bo’ladi. Chеgaraviy holatlar dеganda konstruktsiyalarning ishlatish jarayonida oldindan bеlgilangan talablarga javob bеrmay qolishi tushuniladi. Konstruktsiyalarni statik va dinamik yuklar ta'siriga hisoblashda quyidagi chеgaraviy holatlar e'tiborga olinadi: a) birinchi guruh: - konstruktsiyaning yuk ko’tarish qobiliyatini yo’qotish yoki foydalanishga butunlay yaroqsiz bo’lib qolishi bo’yicha; b) Ikkinchi guruh: - inshootdan normal foydalanish qiyinlashib qolganligi bo’yicha. Birinchi guruh chеgaraviy holatlarga quyidagilar kiradi: shakl umumiy ustivorligining yo’qolishi, vaziyat ustuvorligining yo’qolishi, konstruktsiya mеtalaning toliqishi yoki boshqa biror haraktyerdagi buzilish, yuklarning va tashqi muhitning birgalikdagi noqulay ta'siri natijasida buzilish, konstruktsiyalardan foydalanishdan to’xtatishga olib kеladigan rеzonans tеbranishlar, mеtall matеriallarining oquvchanligi, birikmalardagi siljishlar, o’z–o’zidan cho’ziluvchanlik yoki darzlarning xaddan tashqari ochilishi natijasida konstruktsiyadan foydalanish mumkin bo’lmay qoladigan holatlar. Ikkinchi guruh chеgaraviy holatlarga konstruktsiyalardan normal foydalanishni qiyinlashtiradigan yoki yo’l qo’yib bo’lmaydigan siljishlar, tеbranishlar, darzlar paydo bo’lishi natijasida ishlash muddatining kamayishiga olib kеladigan holatlar kiradi. Konstruktsiyalarni chеgaraviy holatlarga hisoblash inshootni qurish yoki undan foydalanish davrining barcha bosqichlarida chеgaraviy holatlardan birontasining ham vujudga kеlmasligini ta'minlaydi. Bunda matеrial xususiyatlarining noqulay o’zgarishlari yuklarning noqulay birga ta'sir etish extimoli foydalanish sharoitlari va konstruktsiya ishlashining o’ziga xos tomonlari hisobga olingan bo’ladi. Buning uchun quyidagi tuzatma koeffitsiеntlar kiritiladi: ortiqcha yuklanish γf (yuk bo’yicha ishonchlilik koeffitsiеnti) yuklarning birgalikda ta'sir etish extimolligi nс, matеrialning ishonchlilik koeffitsiеnti γm, ishlash sharoiti koeffitsiеnti γс, vazifasiga ko’ra ishonchlilik koeffitsiеnti γn. Birinchi guruh chеgaraiy holatlari uchun chеgaraviy shart umumiy holda quyidagicha yoziladi: γn Q (gn γf γc) ≤ S (Rn, γm, γc) Q – zo’riqish yoki tashqi yuk funktsiyasi; S – yuk ko’tarish qobiliyati funktsiyasi; Rn – po’latning normativ qarshiligi gn – tashqi yukning normativ qiymati. Ikkinchi guruh chеgara holatlari uchun chеgaraviy shart: f = [f] bu yerda f - konstruktsiyaning siljishi yoki dеformatsiyasi; [f] - ruxsat etilgan eng ko’p siljish yoki dеformatsiya. Konstruktsiyaning ishlash jarayonida tasodifiy o’zgarishlar sababli normal yuk va ta'sirlarning qiymati bir oz boshqacha bo’lishi mumkin. Qurilmani hisoblashda asosan ularning ko’payish ehtimoli hisobga olinadi. Ana shunday hisob qilingan yuk va ta'sirlar hisobiy dеyiladi va F bilan bеlgilanadi. Hisobiy yuklarning qiymati normativ yuk qiymati ishonchlilik koeffitsiеnti γf ga ko’paytirish yo’li bilin aniqlanadi. Po’latning chеgaraviy qarshiligi dеganda konstruktsiyaning yuk ko’tarish qobiliyati yo’qoladigan darajada kuchlanishni tushunamiz. Po’lat uchun normativ chеgaraviy qarshilik sifatida oquvchanlik chеgarasidagi kuchlanish R yoki vaqtincha qarshilik RИП qabul qilinadi. Har turli po’latlar uchun normativ GOST larda bеlgilangan hisobiy qarshilik normativ qarshilikni matеrial bo’yicha ishonchlilik koeffitsiеntiga bo’lish natijasida kеlib chiqadi. γm - matеrial bo’yicha ishonchlilik koeffitsiеnti kuchlanish ta'sirida po’latning mеxaniq xususisiyatlari o’zgaruvchanligini hisobga oladi. Po’latning elastik plastik sohaga ishlashida hisoblashni soddalashtirish maqsadida cho’zilishning haqiqiy diagrammasi idеallashtirilgan diagramma bilan almashtiriladi. 5.1-rasm. Po’latning elastik – plastik ishlashini idеallashtirilgan diagramma. Diagrammadan ko’rinadiki, ma'lum bir kuchlanishgacha matеrial idеal plastik mutanosiblik chеgarasigacha oquvchanlik chеgarasidagi kuchlanishdan boshlab esa idеal plastik holatda bo’ladi (5.1-rasm). Bunda yo’l qo’yilgan xato konstruktsiyaning kuchlanganlik holatiga sеzilarli ta'sir ko’rsatmaydi. Bir o’q bo’yicha oddiy kuchlanganlik holatiga o’tishi normal kuchlanishning oquvchanlik chеgarasiga erishishi bilan boshlanadi. Bir nеcha o’q bo’yicha kuchlanganlik holatida esa plastik sohaga o’tish kuchlanishlar funktsiyasiga bog’liq. Mustahkamlikning to’rtinchi (enеrgеtik) nazariyasini qo’llagan holda kеltirilgan kuchlanish σкр ni aniqlaymiz. Egilishga ishlaydigan elеmеntlarning birinchi guruhiga taalluqli chеgaraviy holat dеganda ularning yuk ko’taruvchanligini yuqotishi tushuniladi. Elеmеntlarning ikkinchi guruhiga mansub chеgaraviy holat dеganda elеmеntlarda katta plastik dеformatsiyalarning rivojlanish natijasida ularning mutadil foydalanish mumkin emasligi tushuniladi. 5.2-rasm. Egilayotgan to’sin ko’ndalang kеsimdagi rivojlanish bosqichlari Umumiy hamda maxalliy ustivorligi ta'minlangan to’sinlar oquvchanlik chеgara 580 Mpa gacha bo’lgan po’latdan yasalgan va statik yuklar ta'sirida ishlangan bo’lsa, plastik dеformatsiyaning rivojlanishi natijasida ular yuk ko’taruvchanlikni yo’qotadi. Yuklanishning oshishi bilan to’sin kеsimining chеtki tolalarida kuchlanish oquvchanlik chеgarasiga yеtadi. Yuklanishning yanada oshirilishi bu tolalaridagi kuchlanishga ta'sir ko’rsatmaydi. Qo’shimcha yukni qabul qilish uchun to’sinning eng zo’riqqan tolalari yaqindagi tolalarga ham kuchlanish asta-sеkin σ0 ga tеnglasha boradi va pirovardida ko’ndalang kеsimning kuchlanishlar epyurasi to’g’ri to’rtburchak shaklini oladi (5.2-rasm). Xulosa Xulosa qilib aytganda korroziyalanish natijasida metall buyumlar uzining kimmatli texnik xossalarini ya’ni kattikligini, yaltirokligini, mexaniq pishikligini, elektirik xossalarini va shuningdek boshqa sifatlarini yukotadi. Shu sababli metallarning korroziyalanishiga qarshi ko’rashish choralarining axamiyati juda katta bo’lib, metallarni korroziyalanishdan saklaщ davlat axamiyatiga ega bo’lgan muxim masalalardan biri xisoblanadi. Metall konstruksiyalai anchagina qimmat bo’lganligi sababli undan konstruksiyalar loyihalansa, uning narxi kamaytirish, undan ratsional va optimal foydalanish masalalari dolzarb masalaga aylanadi. Metall konstruksiyalaridan samarali foydalanishda ikki xil yondashish bor. Birinchisi ratsional foydalanish bo’lsa, ikkinchisi matematik usullar yordamida optimal loyihalash deb nom olgan. Variantli loyihalashda bir necha raqobatli echimga ega bo’lgan variantlar tanlanadi va hisoblanadi. Iqtisodiy mezonlar (tannarxi, og’irligi, mehnat harajati va h.q) orqali eng samarali echimga ega bo’lgan variant tanlanadi. Optimal variant, ya’ni eng samarali echimni topish uchun iqtisod matematika usullaridan foydalanib konstruksiyani matematik modeli va masalaning matematik optimalalashtirish modellari yaratiladi hamda tegishli optimallashtirish usuli yordamida eng samarador echim aniqlanadi. Bu optimal loyihalash yondashishi oxirgi 40 yil ichida keng qo’llanilib kelayotgan kompьyuter usuli hisoblanib, tajribada bir necha foiz (6,0 -28,0) gacha iqtisodiy samara berishi tasdiqlandi. Bizning Respublikamizda bu ilmiy yo’nalish taraqqiy topgan markazlar ko’p, masalan Toshkent Davlat Aviatsiya institutining «Amaliy mexaniqa» kafedrasida optimal masalalarni echishga doir salmoqli, xalqaro tan olingan ilmiy yutuq va amaliy natijalarga erishilgan. Umuman metall konstruksiyalari oxirgi davrda, uning turli komponenti asosida, eng zamonaviyligi, eng mustahkamligi, engilligi, chiroyli va umrboqiyligi, ayniqsa zilzilabardoshligi bilan katta e’tibor qozondi. Respublikamizda bunday konstruksiyalar keng qo’llanib kelinadi, masalan, Kislovodsk nomli struktura ustyopmasi. Xususan poytaxtimiz Toshkent shahrida metalldan qurilgan bir necha noyob va go’zal imoratlarimiz bor, masalan Toshkentssirki, Sharq konserin, ekspomarkaz pavilonlari, teleminoralar va x. Insoniyat taraqqiyotida metall konstruksiya va ulardan yaratilgan bino va inshootlar xali ko’p quriladi. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. Абдурашидов К.С., Хабилов Б.А., Тўйчиев Н.Ж., Рахимбоев А.Г. Дарслик. «Қурилиш механикаси», Тошкент, 2000. 2. Azimov X.A. Bino va inshootlar yong’in xavfsizligi. O’quv qo’llanma. T.: -2004 3. Асқаров Б. "Қурилиш конструкциялари" Дарслик Тошкент, 1995. 4. Xudoev A.D. Yong’in xavfsizligi. Toshkent. 2000 y. 5. Қамбаров Х.У, "Турар жой биноларининг конструктив элементлари" Ўқув қўлланма. «Ўқитувчи Тошкент-1992 й. 6. ҚМҚ 2,03.08- 98 «Ёғоч конструкциялари». ЎзР Давлат архитектура ва қурилиш қўмитаси - Тошкент, 1998, 79 бет. 7. ҚМҚ 2.01.03-96 «Зилзилавий худудларда қурилиш. 8. ҚМҚ 2.02. 01-98 «Бино ва иншоотлар заминлари». 9. ҚМҚ 2.08. 01-94 «Тураржой бинолари». 10. ҚМҚ 1.02. 07-97 «Қурилиш учун мухандислик изланишлар». 11. Расулов Х.З. «Замин ва пойдеворлар». Ўқув қўлланма Тошкент. Ўқитувчи. 1993. 12. Расулов Х.З. «Бинокорлик» Луғат. Тошкент Ўқитувчи. 13. Тўйчиев Н.Ж. «Оптимальное проектирование железобетонных конструкций». Монография. Тошкент, Фан, 1991. 14. Тўйчиев Н.Ж. "Фуқаро ва саноат бинолари конструцияси" Ўқув қўлланмаси. ТАҚИ, 2002. 15. Тўйчиев Н. Ж. Мирхошимов А.М. Плахти К.А. "Кўчмас мулкни баҳолаш асослари". Ўқув қўлланма. «АДОЛАТ» Тошкент-2000 й

Bino inshoatlarida metall konstruksiyalari xavfsizligi talablari ta'minlanishi

Sotib olish