Bino va inshootlarni rejalashtirish xamda joylashtirish - Arxitektura - Kurs ishlari

Dokumentlar soni: 653
Foydalanuvchilar soni: 289

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	548.7KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	07 Avgust 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Arxitektura

Bino va inshootlarni rejalashtirish xamda joylashtirish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA
MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
TOS H KENT DAVLAT TEXNIKA UNIVERSITETI
“ GEOLOGIYA-QIDIRUV VA KON - METALLURGIY A ”
FAKULTETI
HAYOT FAOLIYATI XAVFSIZLIGI KAFEDRASI
“ 5640100-Hayotiy faoliyat xavfsizligi”
bakalavr ta’lim yo’nalishi
“Bino va inshootlar xavfsizligi” fanidan
“ Bino va inshootlarni rejalashtirish xamda joylashtirish ”
KURS LOYIHA
Bajardi: 19-18 guruh talaba si
Rahbar:

Toshkent

“TASDIQLAYMAN”
“Hayot faoliyati xavfsizligi” kafedrasi
mudiri
___________ prof. M.N. Musayev
Kafedra___________________________________202 2 _ yil “_ 31 _”_ март ____
KURS LOYIHASI
Kurs bo’yicha ______________________________________________________
Guruh__________________ Talaba _______________ Rahbar_______________
T O P S H I R I Q
1. Ishlanadigan mavzu________________________________________________
_________________________________________________________________
_________________________________________________________________
2. Boshlang’ich ma’lumotlar___________________________________________
_________________________________________________________________
__________________________________________________________________
_________________________________________________________________
3. Qo’llanmalar______________________________________________________
_________________________________________________________________
_________________________________________________________________
_________________________________________________________________
4. Grafik qismi_____________________________________________________
1.________________________________________________________________
2.________________________________________________________________
3.________________________________________________________________
5. Tushuntirish yozilmasining tuzilishi___________________________________
__________________________________________________________________
_________________________________________________________________
_________________________________________________________________
6. Qo’shimcha mashg’ulotlar va ko’rsatmalar_____________________________
7. Kurs loyihasini topshirish davri
1 2 3 4 Himoya
Reja 23.12.2021 27.01.2022 24.02.2022 17.03.2022 26.03.2022
Fakt
1

Rahbar
Bino va inshootlarni rejalashtirish xamda joylashtirish
REJA:
Kirish………………………………………………………………..…..3
I. Umumiy ma’lumotlar………………………………………….....5
I.1. Xudud tanlashda geologik va gidro geologik sharoitlari……5
I.2. Xududni gidrometrologiyasi………………………………...7
II. Bino va inshootlarni rejalashtirish hamda joylashtirish……...12
II.1. Sanoat korxonasini qurish uchun maydon tanlash……..…..12
II.2. Xududning seysmik faolligi……………………………..…18
III. Hisob qismi…………………………………………………….…22
Xulosa……………………………………………………………….….23
Foydalanilgan adabiyotlar……………………………………………....24
2

KIRISH
Toshkent hokimligiga Qurilish vazirligi bilan birgalikda 2022-yil
oxirigacha poytaxt bosh rejasini ishlab chiqish va tasdiqlash uchun kiritish vazifasi
topshirildi. Mazkur topshiriq Vazirlar Mahkamasining 19-noyabrdagi
“2021−2024-yillarda Toshkent viloyatidan Toshkent shahriga ko’chirilayotgan
aholi punktlarini kompleks rivojlantirish va aholiga maishiy xizmat ko’rsatish
sohasini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi qarorida so’z
boradi .
Bundan tashqari, qarorda shahar hokimligi va Qurilish vazirligiga davlat
maktabgacha ta’lim muassasalari, maktablar, sog’liqni saqlash, madaniyat va sport
muassasalarini qurish uchun aholiga qulay bo’lgan joylardan tekin yer uchastkalari
yoki binolar ajratib berish bo’yicha tegishli topshiriqlar berib o’tilgan.
Hujjatga muvofiq, Toshkent shahar hokimligi va Toshkent viloyati
hokimligiga manfaatdor vazirliklar va idoralar bilan birgalikda ikki oy muddatda
Toshkent viloyatining Zangiota, Yuqori Chirchiq, O’rta Chirchiq va Qibray
tumanlari hamda Toshkent shahrining Sergeli, Bektemir, Mirzo Ulug’bek va
Yashnobod tumanlari, shuningdek, Toshkent viloyati Toshkent shahri
chegaralarini o’zgartirish bilan bog’liq barcha zarur tashkiliy-texnik tadbirlar
amalga oshirishi topshirilgan.
Toshkent va Toshkent viloyati chegaralarini o’zgartirish avgust oyida Senat
tomonidan ma’qullangan edi . Kiritilgan o’zgartirishlar natijasida Toshkent viloyatining
7853,3 gektar yer maydoni Toshkent shahriga, poytaxtning 171,3 gektar yeri Toshkent
viloyatiga o’tkazilmoqda.
Shuningdek, qarorda hokimlik zimmasiga manfaatdor vazirliklar, idoralar
va loyiha institutlari bilan birgalikda ichimlik suvi, tabiiy gaz, elektr energiyasi va
avtomobil yo’llarini qurish va ta’mirlash loyihalarini 2021−2024-yillarda
aniqlangan talablar hamda bosh reja asosida amalga oshirish ketma-ketligini
belgilab olib, loyiha-smeta hujjatlarini ishlab chiqish vazifasi yuklatildi.
2012-yil yozida Toshkent shahri va uning atrofi bosh rejasining 2030-
yilgacha hisoblangan texnik-iqtisodiy asoslari muhokama qilingan.
3

2018-yilning avgustidagi Prezident farmonida poytaxtning tasdiqlangan bosh
rejasi mavjud emasligi “Tartibsiz qurilishlarga olib kelmoqda, tadbirkorlik subyektlari
faoliyatini yanada kengaytirishga imkon bermayapti, shuningdek, poytaxtni faol ijtimoiy-
iqtisodiy rivojlantirishga to’sqinlik qilmoqda”.
Shahar hokimiga 2018-yil 1-oktabrga qadar bosh reja konsepsiyasining
loyihasi hamda bosh rejaning o’zini ishlab chiqish bo’yicha xalqaro tanlov
o’tkazish topshirilgan.
2019-yilning fevral oyida poytaxt hokimining arxitektura, kapital qurilish
va kommunikatsiyalarni rivojlantirish masalalari bo’yicha sobiq birinchi
o’rinbosari Davron Hidoyatov (hozirgi Chirchiq shahar hokimi) Toshkent
shahrining bosh rejasi konsepsiyasi o’sha yilning apreliga qadar 3D formatda
tayyorlangan. Shuningdek, u loyihani yaratish ustida Xitoy, Turkiya va Buyuk
Britaniya kompaniyalari ish olib borayotganini qayd etdi.
Keyinchalik belgilangan muddatlar ortga surildi — ishlab chiqishda turk
kompaniyasi ishtirok etgan hujjat 2020-yilda taqdim etilishi rejalashtirildi.
Qurilish vazirining sobiq birinchi o’rinbosari Sherzod Hidoyatov (hozirgi
uy-joy kommunal xo’jaligi vaziri) 2020-yil dekabr oyida Toshkentning bosh
rejasini ishlab chiqish 2022-yil oxirigacha yakunlanib, aholiga taqdim etilishi
rejalashtirilgan. Ushbu muddat hukumat tomonidan tasdiqlangan muddatga mos
keladi.
Prezidentning 2020-yil noyabrdagi qarori bilan 2025-yilgacha
O’zbekistonning barcha shaharlari va shahar posyolkalarining to’rtdan bir qismini
bosh rejalar bilan qamrab olish belgilangan . Bunda loyiha hujjatlari jamoatchilik
muhokamasi natijalarini hisobga olgan holda tasdiqlanishi lozim.
4

I. Umumiy ma’lumotlar
I.1. Xudud tanlashda geologik va gidro geologik sharoitlari
Qurilishi loyihalanayotgan rayonning muhandis geologik va gidrogeologik
sharoitlari to g risidagi materiallarni yig ish, tahlil qilish va umumlashtirishʼ ʼ ʼ
loyihadan oldingi va loyiha hujjatlari ishlab chiqishning barcha bosqichlarida,
ilgarigi bosqich natijalarini hisobga olgan holda, olib borilishi kerak.
Bu holda quyidagi materiallarni yig ish, tahlil qilish va umumlashtirishni
ʼ
ko zda tutish kerak:
ʼ
 O zbekiston Respublikasi muhandislik-texnik izlanishlari elektron
ʼ
geofondi, turli vazirliklar va idoralar fondlari va arxivlarida mavjud bo lgan, harxil
ʼ
maqsadlarga mo ljallangan ob ektlarni loyihalash va qurilishini asoslash uchun
ʼ ʼ
bajarilgan – muhandislik geologiya, gidrogeologiya izlanishlari, geofizik va
geologik tadqiqotlar, statsionar kuzatuvlar to g risidagi texnik hisobotlar va boshqa
ʼ ʼ
ma lumotlar;
ʼ
 Geologiya va gidromineral resurslar ilmiy-ishlab chiqarish markazi va
qurilishda muhandislik izlanishlari, geoaxborot va shaharsozlik kadastri loyiha-
ilmiy tekshirish davlat instituti davlat unitar korxonasi tomonidan bajariladigan
geologik s yomka (xususan ushbu hudud uchun mavjud bo lgan eng yirik
ʼ ʼ
masshtabdagi geologik xaritalar), muhandislik geologik xaritalash, regional
tadqiqotlar, statsionar kuzatuvlar materiallari;
 hududning aerokosmik s yomkasi materiallari;
ʼ
 hududning tabiiy va texnogen sharoiti va ularning komponentlari
to g risidagi ma lumotlarni umumlashtirish bo yicha ilmiy tekshirish ishlari va
ʼ ʼ ʼ ʼ
ilmiy texnik adabiyot va (yoki) muhandislik geologiya izlanishlari usullari va
texnologiyasi bo yicha yangi tadqiqotlar natijalari.
ʼ
Yig ilishi, tahlil qilinishi va umumlashtirilishi lozim bo lgan materiallar
ʼ ʼ
tarkibiga, qoidaga ko ra, o rganilayotgan hududning iqlimi, gidrografik tarmoqlari,
ʼ ʼ
rel ь efining xarakteri, geomorfologiyasining o ziga xos xususiyatlari, fizik -
ʼ
geologik va muhandislik geologik jarayonlar, gruntlarning tarkibi va tabiiy-
mexanik xususiyatlari, yer osti suvlarining tarkibi, texnogen ta sirlar va hududning
ʼ
5

xo jalik jihatdan o zlashtirilganligi oqibatlari to g risidagi ma lumotlar kiritilishiʼ ʼ ʼ ʼ ʼ
kerak.
Shuningdek bu materiallar tarkibiga loyiha va qurilish uchun manfaatli
bo lgan boshqa ma lumotlar – grunt qurilish materiallari mavjudligi, mahalliy
ʼ ʼ
qurilish material-lari razvedkasining natijalari (shu jumladan foydali qazilmalar
yuzasi ochilishidan hosil bo lgan gruntlarni takroran ishlatish, ishlab chiqarishning
ʼ
qattiq chiqitlarini grunt qurilish materiallari sifatida ishlatish), bino va inshootlar
deformatsiyasi va ular zaminining gruntlarini tekshirish, o rganilayotgan
ʼ
hududdagi boshqa bino va inshootlar qurilishi tajribasi, hamda rayonda sodir
bo lgan favqulodda hodisalar to g risida ma lumotlar ham kiritilishi kerak.
ʼ ʼ ʼ ʼ
Qurilish bilan band hududlarda izlanishlar olib borilganda qo shimcha ravishda
ʼ
ilgarigi yillarda tuzilgan topografiya planlari, shu jumladan, ob ekt qurilgunga
ʼ
qadar tuzilgan planlar, vertikal tekislash materiallari, yer osti inshootlari va binolar
yer osti qismining injenerlik tayyorlanganligi xaqidagi ma lumotlar yig ilishi va
ʼ ʼ
taqqoslanishi kerak.
Texnik topshiriqqa asosan berilgan qurilish maydoni (uchastka,trassa
chizig i) chegarasida va unga yondosh zonalarda ilgarigi yillarda bajarilgan
ʼ
izlanishlar materiallaridan (tog kovlamalarining bayoni, gruntlarni dala va
ʼ
laboratoriya sharoitlarida o rganish natijalari va b.) bevosita foydalanish kerak.
ʼ
O rganilishi zarur bo lgan yondosh zonalarning kengligini muhandislik
ʼ ʼ
geologik s yomkaning tegishli masshtabiga va muhandislik geologik sharoitlarning
ʼ
murakkablik darajasiga ko ra olingan kovlamalar orasidagi masofaga teng qilib
ʼ
olish zarur.
Izlanishlar dasturida asoslangan taqdirda yondosh zonalarning enini
ko paytirib olish mumkin. Belgilangandan uzoqroq masofada joylashgan
ʼ
izlanishlar natijasidan hududning muhandislik geologik sharoitlarini dastlabki
baholash va izlanishlar dasturini, dastlabki xulosalar, sxematik xaritalar tuzish va
uchun foydalanish kerak.
Ilgarigi yillarda bajarilgan izlanishlar materiallarining, ular bajarilganiga 2-
3 yildan ko p vaqt (izlanishlar tugagandan loyiha boshlangunga qadar) o tgani
ʼ ʼ
6

sababli ulardan foydalanish mumkin yoki mumkin emasligini geologik muhit
o zgarishini, gidrogeologik sharoitlar va relʼ ь ef o zgarganligini, texnogen va tabiiy ʼ
ta sirlarni hisobga olgan holda belgilash kerak.
ʼ
Bu o zgarishlarni muhandislik geologiya izlanishlar dasturi tuzilgunga
ʼ
qadar o tkaziladigan rekognostsirovka tekshirishlari natijalariga ko ra aniqlanadi.
ʼ ʼ
Bu holda asosiy e tibor gidrogeologik sharoitlar (er osti suvlari sathi, tarkibi va
ʼ
sh.o .) o zgarishiga qaratilishi kerak.
ʼ ʼ
Ilgarigi yillarda bajarilgan barcha izlanishlarning materiallari geologik
muhitning texnogen ta sirlar natijasida o zgarish dinamikasini tiklash uchun
ʼ ʼ
foydalanilishi kerak.
Ilgarigi yillarda bajarilgan izlanishlar materiallarini va boshqa
ma lumotlarni yig ish, qayta ishlash, tahlil qilish va umumlashtirish natijasida
ʼ ʼ
izlanishlar dasturida va texnik hisobotda o rganilayotgan hudud muhandislik
ʼ
geologik sharoitlarining o rganilish darajasi va bu materiallardan tegishli loyihadan
ʼ
oldingi va loyiha masalalarini yechish uchun (uning qachon bajarilganligini
hisobga olgan holda) foydalanish mumkinligi baholanadi.
Yig ilgan materiallar asosida o rganilayotgan hududning muhandislik
ʼ ʼ
geologik sharoitlari to g risida ishchi gipoteza tuziladi va bu sharoitlarning
ʼ ʼ
murakkablik darajasi belgilanadi. Bu ma lumotlarga asosan qurilish ob ektining
ʼ ʼ
izlanishlar dasturida izlanishlar ishlarining tarkibi, hajmi, ularni bajarish uslubi va
texnologiyasi belgilanadi. Muhandislik geologik sharoitlarning murakkablik
darajasini V ilovada keltirilgan alohida olingan omillarga (ularning asosiy loyiha
yechimiga) ta sirini hisobga olgan holda belgilash kerak.
ʼ
I.2. Xududni gidrometrologiyasi
Shaharsozlik hujjatlari uchun muhandislik gidrometeorologiya izlanishlari
quyidagilarni ta minlashi kerak:
ʼ
• qurilish uchun rejalashtirilgan hududning gidrometeorologik rejimini
o rganishni;
ʼ
7

• suv ob ektlarini suv bilan ta minlash manbai sifatida, sanitar – texnik,ʼ ʼ
transport, energetik, meliorativ, sport va madaniy-maishiy maqsadlar uchun
foydalanish ehtimolini aniqlashni;
• xavfli gidrometeorologik jarayon va hodisalar namoyon bo lish
ʼ
ehtimolini aniqlash va ularning loyihalanayotgan ob ektga ta sirini bashorat qilish,
ʼ ʼ
hamda, zarurat tug ilganda, muhandislik muhofzalash inshootlarini loyihalash
ʼ
bo yicha tavsiyalar ishlab chiqishni;
ʼ
• suv va havo ekosistemalarining hozirgi ekologik holatini va ularning
ta sir qilish ehtimoliga mustahkamligini baholashni;
ʼ
• tabiatni muhofza qilish chora-tadbirlari zarurligini aniqlashni.
Shaharsozlik hujjatlarini ishlab chiqish uchun muhandislik
gidrometeorologiya izlanishlari injener-geodezik, injener-geologik va injener-
ekologik izlanishlari kompleksida olib borilishi kerak.
Shaharsozlik hujjatlari uchun muhandislik gidrometeorologiya
izlanishlarini olib borishning o ziga xos xususiyati bo lib yer yuzasiga yaqin
ʼ ʼ
qatlamda sanoat ifloslanishining tarqalish va taqsimlanish sharoitlarining, hamda
yorug lik iqlimi, quyosh radiatsiyasi, atmosfera elektrlanishi va boshqalarni
ʼ
hisobga olish zarurati hisoblanadi.
Yirik bo lmagan shahar va poselka tipidagi aholi punktlari uchun
ʼ
(meteorologik o rganilganlik yetarli bo lgan taqdirda), hududning iqlimi va ayrim
ʼ ʼ
zonalarning mikroiqlimini joyning tavsifi bayon qilingan rekognostsirovka
tekshirishlari materiallari bilan to ldirilgan, eng yaqin joylashgan meteorologik
ʼ
stantsiya kuzatuv ma lumotlari (landshaftning har xil elementlari uchun iqlim va
ʼ
mikroiqlimning fon ko rsatkichlari o zgarishi qonuniyatlarini hisobga olgan holda)
ʼ ʼ
asosida amalga oshiriladi. Yetarli darajada o rganilgan hududlar sharoitlarida
ʼ
injenerlik izlanishlari tarkibida meteorologik kuzatishlar, qoidaga ko ra, faqat
ʼ
meteostantsiya ishlarining standart dasturiga kirmaydigan maxsus ishlar olib borish
zarurati tug ilgandagina, ko zda tutiladi.
ʼ ʼ
8

Yangi shaharlar qurish uchun injenerlik izlanishlari tarkibiga majburiy
ravishda meteorologik kuzatishlarni tashkil qilish va olib borish, hamda qurilish
bo ladigan hududlarni mikroiqlimiy tekshirish ishlarini olib borish kiritiladi. ʼ
Hududda mikroiqlimiy tekshirish ishlari olib borilganda, ko p hollarda,
ʼ
quyidagi ishlar amalga oshiriladi:
 sovuq havo to planadigan joylarni aniqlash; to g ridan – to g ri
ʼ ʼ ʼ ʼ ʼ
quyosh radiatsiyasiga uchraydigan ayrim uchastkalarning nurlanish darajasini
aniqlash;
 atmosfera yog inlari, havo harorati va qor qalinligining relef, shamol
ʼ
va boshqa sharoitlarga bog liq ravishda taqsimlanishining qonuniyatlarini aniqlash;
ʼ
 har xil atmosfera hodisalarining mikroiqlimiy zonalar bo yicha
ʼ
takrorlanishini aniqlash;
 havo-gigienik xususiyatlarini (gaz tarkibi, aerozollar tarkibi, havodagi
chang zarralari va b.)ni qayd qilish.
Sanoat va aholi yashash joylarining o zaro joylashishini baholash uchun
ʼ
havoning yer yuziga yaqin qatlamida sanoat ifloslanishining taqsimlanishiga ta sir
ʼ
qiluvchi meteorologik omillar to g risidagi ma lumotlardan, shuningdek:
ʼ ʼ ʼ
 iliq davrlardagi tez-tez takrorlanadigan shamol yo nalishi
ʼ
to g risidagi;
ʼ ʼ
 berilgan miqdordan kam bo lgan shamol tezligining takrorlanib turishi
ʼ
to g risidagi;
ʼ ʼ
 inversiyalarning takrorlanib turishi, joylashish balandligi va qalinligi
to g risidagi;
ʼ ʼ
 tuman, suyuq yog ingarchilik va b. to g risidagi ma lumotlardan
ʼ ʼ ʼ ʼ
foydalaniladi.
Shaharsozlik hujjatlarini ishlab chiqish uchun muhandislik
gidrometeorologiya izlanishlari natijasida inshootlarning barcha turlari uchun
umumiy bo lgan asosiy gidrometeorologik ko rsatkichlarga qo shimcha ravishda
ʼ ʼ ʼ
quyidagi ma lumotlar olinishi kerak:
ʼ
9

• har xil uchastkalardagi radiatsiya, harorat – namlik va shamol
rejimining mikroiqlimiy farqlari to g risidagi; ʼ ʼ
• yorug lik iqlimi to g risidagi;
ʼ ʼ ʼ
• havo haroratining, shamol yo nalishi va tezligining vertikal balandlik
ʼ
bo yicha taqsimlanishi to g risidagi;
ʼ ʼ ʼ
• havoning gaz tarkibi, unda aerozollar tarkibi va ularning kimyoviy
tarkibi to g risidagi;
ʼ ʼ
• gruntlar harorati va ularning muzlash chuqurligi to g risidagi;
ʼ ʼ
bug lanish va bug ga aylanish xususiyati to g risidagi; qorning bir yerdan ikkinchi
ʼ ʼ ʼ ʼ
joyga ko chishi to g risidagi;
ʼ ʼ ʼ
• atmosfera elektri to g risidagi va b. ma lumotlar.
ʼ ʼ ʼ
Sanoat korxonalarini qurishda bir muncha ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy
masalalarni yechibgina qolmasdan, ushbu sanoat korxonasi qurilayotgan aholi
yashaydigan maskanning ekologiya muvozanatiga ham e’tibor berish juda muhim
masalalardan biri ekanligiga ahamiyat berish zarur.
Har qanday sanoat korxonasi xalq xo’jaligiga zarur bo'lgan sanoat
mollarini ishlab chiqarishdan qat’i nazar, birinchidan, uni o'rnashtirilishi mumkin
bo'lgan joyning asosiy xususiyatlarini o'rganishni taqozo qiladi. Chunki sanoat
korxonasi har qancha bezarar deb topilgani bilan, uning ishlab chiqarishi tarkibida
m a’lum m iqdorda xavfli holatlar ham mavjudki, bularni hisobga olmaslikning
mutlaqo iloji yo’q. Masalan, hozirgi zamonaviy texnologiya jarayonlari butunlay
chiqindilarsiz ishlashi mumkin emas. Bu chiqindilar m a’lum miqdorda suv
havzalarini, ko'pgina qismi esa atrof-muhitni ifloslaydi. Albatta hozirgi zamon
texnologik jarayonlarida ifloslangan suvni tozalash vositalari, shuningdek, changli
havoni tozalash qurilmalari mavjud. Lekin shuni unitmaslik kerakki, bu havo
tozalash qurilmalarining samaradorligi nihoyatda past, suv tozalash vositalari esa
m a’lum bir qancha kamchiliklardan holi emas. Bundan tashqari suv tozalash
qurimalarining aksarisi m a’lum m iqdorda yig’ilgan suvni tozalaydi. Shuning
uchun bu suvlar biror bir falokat yoki tabiiy ofat, masalan, suv toshqini, jala
yog’ishi natijasida suvlarni ifloslanganlarini oqizib ketishi, atrofdagi serhosil
10

yerlam i, bog’-rog’larni vayron qilishi, zaharlashi va odam yashashi mumkin
bomagan holatni vujudga keltirishi mumkin.
Yuqorida taxmin qilinganlardan ko’rinib turibdiki, sanoat korxonalarini
aholini suv bilan ta ’minlaydigan daryolar, ariqlar va ko’llar yaqiniga qurish
mumkin emas. Bundan tashqari sanoat korxonalaridan faqatgina ifloslangan suv
emas, balki atrof-m
uhitni ifloslantiruvchi ko'pgina kimyoviy moddalar, masalan, bo’yash
sexlaridan ajraladigan bo’yoqlar tarkibidagi parchalanib ketuvchi moddalar: kselol,
toluol, atseton,
uayt-spirt va
boshqalarni ko'rsatish mum kinki, bular uchun hozirgi vaqtda samarali havo
tozalagichlar yo'q.
11SHIMOL
G’arb Sharq

Rasm 1. Shamollar guldastasi
Bunday moddalar birmuncha miqdordagi tozalanmagan havo tarkibidagi
changlarga qo’shilib mutlaqo salbiy holatlaiga olib kelishi mumkin.
Yuqorida aytilganlarga xulosa qilib, sanoat korxonalarini qurishda ushbu
aytilgan zararliklami hisobga olgan holda ish olib borish, har bir mutaxassisning
muqaddas burchidir. Bu ishga sovuqqonlik bilan qarash butun tabiatga, ekologik
muvozanatga, bu bilan birga kishilarning yashayotgan maskanlarining umumiy
sog'lomligiga va bu bilan butun avlodlar oldida javobgarlik hissiga sovuqqonlik
bilan qarash demakdir.
II. Bino va inshootlarni rejalashtirish hamda joylashtirish
2.1 Sanoat korxonasini qurish uchun maydon tanlash
QM Q 3. 01. 02 — 00 sanitar m e’yorlari bo'yicha mashinasozlik sanoati
korxonalari xavflilik darajasi bo'yicha besh sinfga bo'linadi. Bu sinflarni asosan
ana shu sanoat korxonasi tom onidan atrof-muhitga chiqarib yuborilayotgan zararli
m oddalar miqdori belgilaydi.
I sinfga cho'yan quyuvchi domna pechlarining umumiy
hajmi 1500 m 3
dan ortiq bo'lgan va rangli metallarni bir yilda 3000 tonnadan ortiq
miqdoriga ishlov beradigan yoki m arten va konventor pechlari yordamida bir
yilda 1000 000 tonnadan ortiq po'lat eritish quwatiga ega bo'lgan sanoat
korxonalari kiradi.
II sinfga xuddi shunday sanoat korxonasi, am m o kamroq quw atga ega
bo'lgan, ya’ni po'lat eritish yiliga 1000 000 tonnagacha, umumiy domna
pechlarining hajmi 500 dan 1500 m 3
gacha bo'lgan, shuningdek, rangli metallarga
ishlov berish quw ati 1000 dan 3000 tonnagacha bo'lgan yoki 20 000 tonnagacha
miqdorda cho'yan quymalari ishlab chiqaradigan sanoat korxonalari kiradi.
12Janub

III sinfga cho'yan erituvchi domna pechlarining um um iy hajmi 500 m 3
gacha bo'lgan 10 000 tonnadan 20 000 tonnagacha cho'yan quymalari ishlab
chiqarish quwatiga ega bo'lgan, shuningdek, 1000 tonnagacha rangli metallarga
ishlov berish imkoniyatiga ega boMgan yoki simob ishlatish yo’li bilan har xil
asboblar ishlab chiqaradigan (simobli elektr tokini to’g’rilagichlar, lampalar va
h.k.) sanoat korxonalari kiradi.
IV sinfga uncha katta bo’lmagan quyuv va metallarga qizdirib ishlov
beradigan sexlarga ega boMgan, shuningdek, metall elektrodlar ishlab chiqarishga
ixtisoslashtirilgan sanoat korxonalari kiradi.
V sinfga quyuv sexlariga ega bo’lmagan, ammo qizdirilgan va
cho’glantirilgan holatdagi metallarga ishlov berishga moslashtirilgan, shuningdek,
metallarga sovuq holda ishlov beriladigan sanoat korxonalari kiradi.
Rasm 2. Sanitar ximoya zonalari
Sanoat korxonalarini aholi yashash punktlarida maxsus belgilangan
maydonga joylashtiriladi. Bunda sanoat korxonasi joylashgan maydon aholi
yashaydigan punktga nisbatan shamolning bosh yo'nalishiga qarama-qarshi
tomonda bolishiga e’tibor beriladi. Agar iloji bolsa, sanoat korxonasi quriladigan
maydon aholi yashaydigan punktdan birm uncha olisroqda joylashtirilgani ma’qul.
13

Bu holda ham, albatta shamolning bosh yo’nalishi hisobga olinishi va sanoat
korxonasi aholi yashaydigan punktga nisbatan shamol yo'nalishida bolishi
maqsadga muvofiqdir.
Sanoat korxonasi bilan aholi yashaydigan punkt oraligldagi masofa sanitar-
muhofaza oralig'i deb ataladi. Bu sanitar-muhofaza oralig’i sanoat korxonalari
sinflariga qarab belgilanadi: 50, 100, 300, 500, 1000 m. Sanitar-muhofaza oralig'i
ko’kalamzor-lashtirilgan va soglomlashtirish chora-tadbirlari belgilangan bolishi
kerak. Sanitar-m uhofaza oralig'iga doimiy yashash joylari, dam olish joylari
tashkil qilish, shuningdek, issiqlik hosil qilish va boshqa sanoat inshootlarini
qurishga yol qo’yilmaydi. Bu oraliqlarga yong’inga qarshi depo, avtotransport
turish joylarini qurishga ruxsat etiladi. Amnio bu qurilishlar oraliq
ko’kalamzorlariga zarar keltirmasligi shart.
Sanoat korxonasini aholi yashaydigan punktga nisbatan joylashtirish va
sanitar-m uhofaza oraliqlarini belgilashdan tashqari uning maydonini tekislash,
rejalashtirish ishlarini amalga oshirish kerak. Bunda yomg’ir, qor suvlarini to'xtam
ayoqib ketish yo'llari, korxonada ishlatib ifloslangan suvlarni yig'ish va tozalashni
yo’lga qo’yish, yer osti suvlarini darajasini belgilash, toshqin va boshqa holatlarda
sanoat korxonasini suv bosib ketmasligini ta’minlash zarur. Bundan tashqari
quyosh nurlarining sanoat korxonasi binolarini iloji boricha ko’proq yoritishini
ta’minlovchi vositalar ham da sanoat korxonalari xonalarini iloji boricha yaxshiroq
tabiiy sham ollatish vositalari bilan ta ’minlashga e’tibor berilishi kerak.
Sanoat korxonasi hududi . Sanoat korxonasi hududi faqatgina ishlab
chiqarish talablariga javob berib qolmasdan, balki sanitar-gigiena me’yorlariga
ham javob berishi kerak. U tekis, yaxshi yoritilgan, yetarli m iqdordagi o’tish
yo’llari va yo’laklari bilan ta’minlangan bo’lishi shart. Har xil chuqurlar, texnik
maqsadlarda qoldirilgan xandaqlar, hovuzlar mustahkam qopqoqlar bilan ta’m
inlanishi va muhofaza vositalari bilan o ‘rab qo'yilishi shart. Agar muhofaza
qopqoqlari bilan berkitish imkoniyati bo’lmasa, uni odam o’taolmaydigan to ‘siq
bilan to ‘sib qo'yiladi.
14

Rasm 3. Sanoat korxonasi hududi
Transport vositalari harakatlanadigan yo’llar va odamlar o’tish yo’llari,
albatta to’g’ri transport vositalari va odam larning bemalol o'tishini ta’minlashi,
qaram a-qarshi tomonga yo'nalish mumkinligini hisobga olishi, odam larning o’tish
soniga qarab yetarlicha keng bo’lishi, transport vositalarining serqatnovligi
belgilanishi, ularda olib o’tilayotgan yuklaming erkin o ‘tishi ta’minlanadi.
Yo’llar asosan mustahkam qatlam bilan qoplangan boMishi kerak. Odam
lar o'tadigan yo’llar to ‘xtovsiz harakatlanadigan temir yo’llar bilan to'qnash kelsa,
unda tem ir yo’l ustiga maxsus ko’priklar qurish, yoki yer osti yo’llari tashkil qilish
tavsiya etiladi.
Sanoat korxonasi hududida joylashtiriladigan binolar ishlab chiqariladigan
mahsulot bilan uzviy bog’langan bo’ladi. Katta hajmdagi mahsulot ishlab
chiqariladigan sanoat korxonalari binosida oxirgi olinadigan mahsulot iloji boricha
jo'natish oson bo’lgan yerga moslanadi.
Agar sanoat korxonasida katta miqdoda chang, zaharli moddalar
chiqadigan uchastkalar bo’Isa, ularni iloji boricha chetroqqa joylashtirishga va
ular, albatta, shamol yo’nalishida joylashtiriladi.
Ba’zi bir shovqinli sexlarni ham iloji boricha boshqa sanoat binolaridan
olisroqqa joylashtiriladi. Hosil bo’lgan oraliqlarga har xil daraxtlar va gullar ekib
obodonlashtirish, ishchilar tanafifus vaqtlarida dam oladigan, hordiq chiqaradigan
joylar tashkil qilish mumkin.
Sanoat korxonasi hududida joylashgan har qanday sanoat binolari va
yordamchi binolar, albatta kanalizatsiya bilan ta’minlanishi kerak. Kanalizatsiya
15

bilan to ’plangan va ifloslangan sanoat chiqindi suvlarini mavjud suv havzalariga
tashlab yuborish mutlaqo taqiqlanadi. Bunday chiqindi suvlar, albatta maxsus
hovuzlarda yig’ilishi, mavjud texnik va biologik vositalar bilan tozalanishi hamda
texnik zaruratlar uchun ishlatili-shini hisobga olib, sanoat korxonasiga qaytarilishi
kerak.
Sanoat korxonasini suv bilan ta’minlaganda va tozalangan kanalizatsiya
suvlarini ishlatishda, suv sifatini belgilovchi GOST larga amal qilinadi. Agar
tozalangan kanalizatsiya suvlari ochiq suv manbalariga tashlab yuboriladigan
bo'lsa, ularning sifati sanitariya m e’yor va qoidalariga to ‘liq javob berishi kerak.
Sanoat korxonalarining xonalari . Sanoat korxonalarining xonalari
texnologik jarayon talablariga va tayyorlanadigan m ahsulot katta-kichikligiga
qarab quriladi. Korxonaning umumiy sexlarida har bir ishchi uchun kamida 15 m 3
hajmdagi maydon to ‘g’ri kelishi, bunda minimal maydon 4,5 m 2
dan kam
bo'lmasligi va binoning balandligi kamida 3,2 m bo'lishi sanitariya qoidalarida
chegaralab qo’yilgan. Har xil sanoat chiqindilari va issiqlik ajralib chiqadigan
texnologik jarayonlar bo’lganda (bunda issiqlik ajralishi 20 kkal m 2
- 1 soatda),
shuningdek, titrash manbalari mavjud bo’lsa, bunday sanoat korxonalari uchun bir
qavatli bino qurish sanitar-gigienik nuqtayi nazaridan qulay hisoblanadi.
Agar ko’p qavatli binolarga joylashgan mashinasozlik sanoati
korxonalarida yuqorida ko’rsatilgan sexlami eng oxirgi qavatga joylashtirish
maqsadga muvofiqdir. Agar bunday sexlar qavatlar o ‘rtasiga joylashtirilsa, zararli
chiqindilr va issiqlik boshqa qavatlarga ham o ‘tib ketib, ularning zararlash
maydonlarini oshirib yuboradi. Zararli m oddalar ajratadigan yoki ko’plab issiqlik
chiqaradigan jihozlarni ayrim xonalarda iloji boricha xonaning chekka tomonlariga
devorlar yaqiniga o'rnatiladi. Mashinasozlik sanoatida bunday xonalarga
temirchilik sexlari, lak-bo'yoq ishlarini bajaradigan uchastkalar va detallarga
galvanik ishlov berish sexlari joylashgan bo'ladi.
Har xil sanitar-gigienik sharoitga ega bo'lgan ishlarni bir xonada
joylashtirilganda, ularning zararlovchi omili ta’siri boshqalarga ham ta ’sir
qilmasligini ta’minlovchi chora-tadbirlarni amalga oshirish kerak. Bunda, masalan,
16

havo dushlari, zararli mashinalarni ajratish, havo to'siqlari va boshqalardan
foydalaniladi. Ishlab chiqarish xonalarini yerto’lalarga joylashtirish, texnologik
jarayon uchun zarur bo'lgan ayrim hollardagina yo’l qo'yiladi.
Xonalarga tabiiy yorug'lik tushishi muhim rol o'ynaydi . Shuning uchun
ham yorug'lik tushiruvchi deraza va tuynuklarning joylashishiga alohida e’tibor
beriladi va bular albatta hisoblab chiqiladi. Tepa tomondan yorug'lik tushishini ta
’m inlovchi fonarlar holatiga alohida e’tibor berish zarur. Chunki sanoat
korxonalarida zaharli moddalar chiqishini hisobga olib, sanoat korxonasi
shamollatish vositalari bilan jihozlanishidan qat’i nazar, uni shamollatishning
ma’lum vositalari bilan jihozlash zarur hisoblanadi. Mana shu shamollatish
vazifasini yorug’lik tushirishni ta’minlovchi fonarlar amalga oshiradi. Shuning
uchun ham yorug’lik tuynuklarining 20% i ochiladigan vositalar bilan ta’minlanadi
va shamollatish vazifasini bajaradi. Yon tomonga o’rnatilgan derazalar ham shu
vazifani bajaradi.
Binolarning devor va shiftlariga ham alohida e’tibor beriladi. Ular
ishchilarni sovuq va zax havodan saqlashi bilan birga zaharli modda va gazlarni
shimib olmasligi va bunday moddalarni undan yuvib yuborish oson boMishi kerak.
Binolarning tashqi devorlari albatta qiyin yonadigan yoki yonmaydigan qurilish
konstruksiyalaridan tayyorlanadi (masalan, go’sht, beton, temir-beton va metall
konstruksiyalar). Ular bundan tashqari issiqlikni saqlash qobiliyatiga ham ega.
Namlik ko’p bo’ladigan sanoat korxonalari binolari (masalan, detallarni
yuvish, bo’yash, galvanika uchastkalari) devorlari va shiftlari suv va namlikni
oMkazmaydigan qilib tayyorlanadi.
Ba’zi bir juda zaharli va yemiruvchi xususiyatga ega bo’lgan moddalar
bilan ish bajaradigan (masalan, simob, qo’rg’oshin, mishyak, benzol, kislotalar,
oltingugurtli gazlar va boshqalar) xonalarda, bino devorlari, pollari va shiftlari bu
m oddalarni o'ziga jamlab yoki shimib olmasligi, oson yuvib tashlash m um kin
boMgan materiallar bilan qoplanadi.
Ma’lumki ba’zi bir moddalarning bug’lari (simob, tetraetil qo’rg’oshin va
boshqalar) hattoki, uncha katta boMmagan miqdorlarda ham devor va shift
17

yuzalariga o’tirib qolishi va uzoq muddat undan ajralib chiqib, ishlab chiqarishda
band boMgan kishilarning surunkali zaharlanish hodisalari uchraydi. Shuning
uchun ham bunday binolarning devorlari nitroemal yoki boshqa turdagi turg’un
bo’yoqlar bilan bo'yaladi.
Masalan, sanoat korxonalari binolarida galvanik ishlarini bajaradigan,
simob bilan ishlatiladigan asboblarni ta ’m irlashda foydalaniladigan, shuningdek,
moy bilan ishlatiladigan qurilm alar yig’iladigan, akkumulatorlar zaryadlanadigan
xonalarning devorlari 2 m gacha balandlikda sopol plitkalar bilan qoplanadi.
Ba’zi bir ko'p chang ajralish bilan boradigan ishlar bajariladigan xonalarda
(masalan, quymalarni qum oqimi bilan tozalash, shlifovka qilish va boshqalar)
chang so’rish vositalarini o’rnatish, pol va bino devorlarini suv bilan yuvib
tozalash imkonini beradigan qilib bajarish kerak.
Demak, har bir xonani ish bajarish turi, xili va holatiga qarab jihozlanadi va
bunda sanitariya qoida va m e’yorlariga to ‘la amal qilinadi. Sanoat korxonalari
xonalari pollariga ham alohida ahamiyat beriladi. Pollar issiq, mustahkam, tarang
bo’lib, ba’zi bir zarbalarga chidash berishi va yetarli miqdorda yukni ko’taraolishi
kerak. Undan tashqari si ф anchiq boMmasligi va tozalashga qulay boMishi kerak.
Mexanika va asbobsozlik sexlarida bino pollari issiqlikni saqlovchi
materiallardan tayyorlanadi.
Agar ba’zi bir sexlarda polga ishqor yoki kislota to’kilishi xavfi bo’lsa,
bunday sexlarning pollari sopol plitkalar bilan qoplanadi. Yong’inga xavfli
sexlarda pollar yonmaydigan yoki olov ta ’siriga chidaydigan materiallardan
tayyorlanadi. Shuningdek, kislota va ishqorlar boMgan sexlarda ularni yuvib
yuborish imkoniyatini beradigan oqova uchastkalari ta’minlanadi.
Ko’plab yog’ mahsulotlari to’kilishi mumkin bo’lgan xonalarning poli ham
sopol plitkalar bilan qoplanadi yoki betondan juda silliq qilib tayyorlanadi.
H ar qanday sanoat korxonasi xonalari yong’in bo’lgan taqdirda odam larni
u yerdan chiqarib yuborishning eng qisqa va xavfsiz yo’llari bilan ta’minlanadi.
Shuning uchun sanoat korxonalari har qanday binosida kam ida ikkita chiqish yo’li
bo’lishi va bular iloji boricha qarama-qarshi tom onga chiqishi kerak. Korxonaning
18

hamma eshik va darvozalari albatta tashqariga ochilishi kerak. Har bir sanoat
korxonasi uchun eng uzoq ish joyidan tashqariga chiqishgacha bo’lgan vaqt
muddati belgilanadi.
Ishchilarni ish joylaridan tashqariga chiqarib yuborish vaqti 3 minutdan
ortiq bo’lmasligi kerak.
2.2. Binolarning zilzilabardoshligi. Hajmiy rejalashtirish va
konstruktiv yechimlar xususiyatlari
Bino va inshootlarning zilzila ta’siriga chidamliligi zilzilabardoshlik
deyiladi. Yer qimirlaydigan hududlarda binolarning yetarlicha zilzilabardoshligini
ta’minlash uchun bu konstruksiyalarga og’rlik kuchlaridan tashqari zilzila paytida
gorizontal kuchlar ham ta’sir etishini hisobga olish kerak bo’ladi. Bu kuchlar
o’qtin-o’qtin takrorlanib turuvchi xarakterga ega bo’lib, har xil yoknalishda ta’sir
etishi mumkin. Qurilish normalari hisoblash ishlarini osonlashtirish maqsadida
binoning eng katta va eng kichik bikrligiga to’g’ri keluvchi simmetriya o'qlari
bo’yicha yo’nalgan birgina gorizontal seysmik kuchlarni hisobga olishni tavsiya
etadi.
Yer qimirlaydigan tumanlarda aholi yashaydigan turar-joy binolari
qurishda binolar oralig’rda ko’proq ko’kalamlashtirilgan zonalar va katta bo’sh
maydonlar qoldirilgan bo’lishi kerak. Bu tadbir asosan yong’rnga qarshi tadbir
hisoblanib, norma bo'yicha ko’cha kengligi va binolar oralig’rdan 15—20%
kattaroq qilib olinadi. Bino va inshoot loyihasini ishlab chiqishda quyidagi asosiy
qoidalarga amal qilish talab etiladi. Hajmiy-rejalashtirish va konstruktiv yechimlar
simmetriya hamda massa va bikrliklami barobar taqsimlash shartlarini qoniqtirishi
kerak. Agar bino vazifasiga va me’moriy talablariga ko’ra nosimetrik va murakkab
formada qurilishi talab etilgan bo’lsa, bunda bino planini antiseysmik choklar bilan
bo’laklariga bo’lib chiqiladi.
Bu choklar o’lchamlari normada ko’rsatilgandan katta bo’lgan bino
rejalarini qismlarga ajratishda ham qo’llaniladi. Devorlari yuk ko’taruvchi bo’lgan
binolarda antiseysmik choklar qo’shdevor o ‘rnatish bilan, sinchli binolarda esa
yonm a-yon ramalar (qo’shaloq sinch) o ‘rnatish orqali hosil qilinadi. Choklar eni
19

elementning erkin gorizontal siljishini ta'minlashi kerak. Poydevorlarda choklar,
agar ular bir vaqtning o ‘zida cho’kish choki bo’lmasa, qoldirilmasa ham bo’ladi.
Bino yoki uning ayrim qismlarining poydevorlari bir xil sathda joylashishi kerak.
Yuk ko'taruvchi tosh devorlar poydevori lentasimon bo’lishi 200 > lozim.
Agar qoziq poydevorlar ishlatiladigan bo’lsa, u holda qoziq poydevorlarining
«qoziq ustun» turli afzal bo'ladi. Binolarning sinchli turlarida ustun osti
poydevorlari quym a yoki yig’ma temir-betondan ishlanib, ular poydivor to’sini
yordamida tutashtiriladi. Tosh devorlari yuk ko’taruvchi bo’lgan binolarning
ustivorligi va fazoviy bikrligi bino ichki va tashqi devorlarining butun uzunasi
bo'yicha va har birqavat orayopmasi plitalari tekisligida joylashtirilgan antiseysmik
kamarlar yordamida ta’minlanadi.
Bunday kamarlar quyma yoki yig’ma temirbetondan yoki metalldan
ishlanishi mumkin. Quyma kamarlar armaturalari uzluksiz bo’ladi. Yig’ma kam
arlarda esa bikr gorizontal ramaga qo’yilma detallari payvanlanadi yoki ochiq
qoldirilgan armaturalarni o’zaro tutashtirib, ustidan beton yotqiziladi. Antiseysmik
kamarlar kengligi odatda devor qalinligi kabi bo’ladi. Devorlar qalinligi 500 mm
dan katta bo’lganda qalinligini 120 mm dan kichik bo’lmagan m iqdorda olish
lozim.
Kamar balandligi ko’pincha 150 mm va undan katta bo’ladi. G’isht devorli
binolar har bir bo’linmasida elementlarning konstruktiv yechim va materiallari bir
xil qilib olinishi, shu bilan birga deraza orasi devorlari va eshik, deraza o ‘rinlari
bir xil kattalikda bo’lishi kerak. Devorlar tutashgan joy armatura turlari bilan
kuchaytiriladi. Zilzila kuchi 7, 8 va 9 ball bo’lgan tum anlarda yuk ko’taruvchi
g’rshtin devorlarning balandligi 6, 5 va 4 m dan oshmasligi kerak. Yer
qimirlaydigan tumanlarda har bir qavat balandligining devor qalinligiga nisbati
1:12 dan katta bo’lmasligi kerak. Shu bilan birga zinopoya, pardevor va boshqa
konstruktiv elem entlar mustahkam o’rnatilishi kerakYer yuzasining 60% dan
ko’pi seysmik zo’nalarga kiradi. Bu hududlarda yer qimirlash xavfj bor.
Bulaming oqibati juda achinarli bo’lib, adabiyotlarda keng yoritilgan.
Masalan. 1755- yilning 1- noyabrida Portugaliyada ro’y bergan kuchli zilzila
20

Lissabon shahrini vayronaga aylantirdi. Zilzila episentri Lissabondan taxm inan
100 km narida, Atlantika okeanining tubida joylashgan bo’lishiga qaram asdan,
shahardagi bino va inshootlar qattiq shikastlangan. Okean tubining tebranishi
natijasida vujudga kelgan dengiz seysmik to’lqinlari (sunami) Angliya, Fransiya va
hattoki, Amerika 4irg’oqlariga qadar borib yetdi.
Lissabonga 30 m balandlikda yopirilgan dahshatli to’lqin minglab binolarni
buzib, yuvib ketdi. 20 ming binodan 15 mingga yaqini buzildi, shahar aholisining
chorak qismi halok bo’ldi. < 2«1 Tarixda San-Fransisko zilzilasi no’li bilan kirgan
1906- yilgi zilzilaning kuchi 12 ballik MM shkalasi bo’yicha 9—10 ballni,
magnitudasi esa 8,3 ni tashkil etgan. Zilziladan so’ng shaharni qam rab olgan
yongin shaharga g’oyat katta zarar keltirgan. Bu yongin zilzila xavfi bor
shaharlarda yong’inga qarshi kurashga ham m a vaqt shay bo’lib turish kerakligini
ko’rsatdi. 1923- yilning 1- sentabrida bo’lib o'tgan Kanto (Yaponiya) zilzilasi
Tokio, lokogam a va boshqa qo ‘shni
shaharlarni vayron qildi. Zilzilaning magnitudasi
Rixter bo'yicha 8,2 ga yetib, Lissabon va San-Fransisko zilzilalarida bo’lgani
singari bu zilzila ham ulkan yong’in chiqishiga sabab bo’ldi.
21haroratni qisqartiruvchi chok I va II turdagi haroratni antiseysmik chok
qisqartiruvchi chok
rasm 3. Konstruktiv choklar turlari

Tokiodagi 483 ming turar-joy binosidan 301 mingi yonib kul bo’ldi. Zilzila
va yongin natijasida Tokio ham da uning atrofida halok bo’lganlarning soni 140
ming kishini tashkil etdi. 1620- yil qo’xna Axsi shahrida (Namangan yaqinida) 8—
9 ball kuch bilan sodir bo’lgan zilzila shaharni tam o’lila vayron qildi. To’l ostida
qolgan qurbonlarning son-sanogi yokq edi. Kuchli yer silkinishi natijasida Sirdaryo
0 ‘zanidan chiqib, tevarak atrofni suv bosgan. Ulkan daraxtlar to’liri bilan qulab
tushgan. Takroriy yer silkinishlari 6 oyga qadar davo’l etgan.
III. Hisob qismi
Shamollar guldastasi - uzoq muddatli kuzatishlar asosida meteorologiya va
iqlimshunoslikning ma'lum bir joyidagi shamol rejimini tavsiflovchi grafik. Bu
polinomga o'xshaydi, unda diagramma markazidan turli yo'nalishlarda (ufq
nuqtalarida) tarqaladigan nurlarning uzunligi ushbu yo'nalishlardagi shamollarning
chastotasiga ("shamol qayerdan" esadi) proportsionaldir. Shamol atirgullari
aerodromlar, yo'llar uchun uchish-qo'nish yo'laklarini qurishda, aholi punktlarini
rejalashtirishda (binolar va ko'chalarning tegishli yo'nalishi), turar-joy massivi va
sanoat zonasining nisbiy holatini baholashda hisobga olinadi. sanoat zonasidan
aralashmalarni o'tkazish yo'nalishi) va boshqa ko'plab iqtisodiy vazifalar
(agronomiya, o'rmon va parklarni boshqarish, ekologiya va boshqalar).
22

Haqiqiy kuzatuv ma'lumotlariga ko'ra qurilgan shamol guli, qurilgan
ko'pburchak nurlarining uzunligi bo'yicha, havo oqimi ko'pincha ma'lum bir
hududga tushadigan ustun yoki ustun shamol yo'nalishini aniqlashga imkon beradi.
Shuning uchun, bir qator kuzatuvlar asosida qurilgan haqiqiy shamol guli turli
nurlarning uzunligida sezilarli farqlarga ega bo'lishi mumkin.
Geraldikada an'anaviy ravishda "shamol guli" deb ataladigan narsa -
ma'lum bir nuqtada kardinal nuqtalarning azimutlari bo'ylab nurlarning bir xil va
muntazam taqsimlanishi - keng tarqalgan meteorologik xato; aslida, bu nurlar
ko'rinishidagi ufqning yon tomonlaridagi asosiy geografik azimutlarning geografik
belgisidir.
Xulosa
23 Shamol tezligi

Men ushbu kurs loyihamda “ Bino va inshootlarni rejalashtirish xamda
joylashtirish” asosida tayyorladim.
Kurs loyining kirish qismida Toshkentning Toshkent bosh rejasi 2023
yilgacha topshirilganligi to’g’risidagi qisqacha malumot kiritdim.
Bino va inshootlarni rejalashtirish xamda joylashtirishda gidrogeologik va
geologik sharoitlarni baholash hamda hududning gidrometrologiyasiga katta
ahmiyat berish zarurligini ko’rib chiqdik. Sanoat korxonasini qurish uchun maydon
tanlashda aholi joylashuvi, shamol yo’nalishi va atrofdagi oqava suvlarning
masofasini va oqish yo’nalishini e’tiborga olish zarurligini kiritdim. Sanoat
korxonasi hududini faqatgina ishlab chiqarishga moslashtirmasdan, hudud
maydoni yoritilganligini, yetarli miqdorda o’tish yo’laklarini taminlashni ko’rib
chiqdik.
Tanlanayotgan yer maydonining seysmik holatini baxolash hamda u joyda
qurilayotgan bino va inshoatlarning zilzila bardoshliligini talab doirasida kelib
chiqgan holda qurib bitkazilishligini ko’rib chiqdim.
Men hisob qismida uzoq muddatli kuzatishlar asosida meteorologiya va
iqlimshunoslikning malum bir joyidagi shamol rejimini tasniflovchi grafikni
hisoblab chiqdim.
24

Foydalanilgan adabiyotlar
1. Vazirlar Mahkamasining 19-noyabrdagi “2021−2024-yillarda
Toshkent viloyatidan Toshkent shahriga ko’chirilayotgan aholi punktlarini
kompleks rivojlantirish va aholiga maishiy xizmat ko’rsatish sohasini yanada
takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi qarori.
2. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarori, 30.06.2021
yildagi 405-son.
3. ShNQ 1.02.09- 15 Қурилиш учун муҳандислик геология
изланишлари
4. ShNQ 1.02.10- 12 Қурилиш учун муҳандислик гидрометеорология
изланишлари . Қоидалар тўплами
5. G’.Yo.Yormatov, O.R.Yuldashev, A.L.Hamrayeva “Hayot faoliyati
xavfsizligi”, Toshkent 2009
6. www.wikipedia.org
7. www.arxiv.uz
8. www.standart .uz
25

Bino va inshootlarni rejalashtirish xamda joylashtirish

Sotib olish