Biologik resurslar - Биология - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	30000UZS
Размер	116.4KB
Покупки	0
Дата загрузки	05 Март 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Биология

Продавец

G'ayrat Ziyayev

Дата регистрации 14 Февраль 2025

96 Продаж

Biologik resurslar

Купить

MUNDARIJA
KIRISH.....................................................................................................................3
I BOB. O‘SIMLIKLAR ZAXIRALARI................................................................4
1.1 O‘simliklar zaxiralari, xilma-xilligi, ahamiyati va muhofazasi.................4
1.2 O‘rmonzorlar. Turkiston cho‘l o‘rmonlari..................................................5

II BOB. HAYVONOT OLAMINING AHAMIYATI VA MUHOFAZASI......12
2.1 Turlar tarkibiga antropogen ta’sir..............................................................16
2.2 Landshaftlar, qo‘riqxonalar, milliy bog‘lar, buyurtma-larning
ahamiyati.................................................................................................................24

XULOSA.................................................................................................................40
Foydalanilgan adabiyotlar....................................................................................42
Kirish

Yer yuzining umumiy maydoni 510 mln. km' ga teng, shundan quruqlik 149
mln. km° yoki 29%, qolgan 71%» ni Dunyo
okeani tashkil qiladi. Shunga qaramasdan
sayyora biomas- sasining 99 foizi quruqlikda hosil bo‘ladi. Shu biomassaning 97-
98% ini o‘simliklar, qolgan 2% ni hayvonlar hosil qiladi.
Quruq organik modda
bo‘yicha o‘rtacha 5,5•10" tonnani tashkil
etadi. Tropik o‘rmonlarning umumiy
mahsuldorligi 178 t/ga, yil davomida doimiy faqat gulli o simli klar ning y illik
mahsuldorligi i l5•10’ t quruq organik moddaga tengdir.
Hozirgi vaqtda Yerning biosferasida 20 mingdan ortiq zamburug‘lar, 23
ming yo‘sinlar, 9 ming paporotniklar, 640
ochiq urug‘li va 200 mingdan ortiq yopiq
urug‘li o‘simlik turlari
uchraydi. O‘simlik turlarining tarqalishi bo‘yicha golarktik
hududlaridan tur lar son i kamroqdir, lekin palearktik va neotropik viloyatlar
hududlarida o‘simlik turlarining xilma- xilligi va sonining boyligi kuzatiladi.
Yer yuzida hosil bo‘ladigan biologik massaning asosini
fitomassa tashkil
qilib, u hayvonlar hosil qiladigan ikkilamchi
massadan o‘simliklar hosil qiladigan
biomassa 70-100 marta ko‘pdir. Yer yuzida har yili hosil bo‘ladigan biomassaning
umumiy miqdori 3•10"-1 10' t ga teng, sh undan tuproq
mikroorganizmlarining
og‘irligi 10 " t ga teng bo‘lsa, o‘simliklar hosil qiladigan fitomassaning og‘irligi 1,5-5,5' 0
t ga tengdir.
O‘simliklar quyoshdan kelayotgan energiyadan (yiliga 5•10" kkal) to‘la
foydalanadi va fotosintez jarayonida turli miqdorda
organik moddalar hosil qiladi. Qu
yosh energiyasidan
foydalanish hisobiga quruqlikda yiliga 3,1•10"-5,8- 10"' t va
dengizlarda 2,7•10"’ t organik moddalar hosil bo‘ladi. Shu
jumladan, o‘rmonlarda
hosil bo‘ladigan organik moddalarning miqdori
2,04•10' n t ga teng; o't o'simliklar
0,38•10'" t, cho‘l o‘simliklari
0,11•10o' t, madaniy o simlik lar esa 0,56•10' t
organik modda hosil qiladi.
1

I BOB. O‘SIMLIKLAR ZAXIRALARI
1.1.O‘simliklar zaxiralari, xilma-xilligi, ahamiyati va muhofazasi.
Ma’lum bo‘lishicha, Yer yuzida 350 mingdan 500 minggacha
o‘simliklar turlari va
tur vakillari bor. Shulardan 40 ming tur
yo‘qolish xavfi ostida. Sobiq Ittifoqning Yer
usti qismida gulli
o‘simliklarning umumiy soni 17520 (21 ming) turni tashkil qilgan.
Ular 1676 turkum va 160 oilaga biriktirilgan. Ilmiy ma’l umot larga ko ra, qutb va
tundra h ududlarida gulli
o‘simliklarning 189-507 ga turi uchraydi. Rossiyaning
Ovro‘pa va G‘arbiy Sibir tumanlarida uchraydigan o‘simliklarning turlar
soni 1061-
1347 ta atrofida. Sharqiy Sibir, uzoq Sharq va kam o‘rmonli o‘tloqzorlarda 640-
1185 ga yaqin o‘simlik turlari
topilgan. Janubiy tog‘li tumanlarda o‘simliklarning
turlar soni 1774-2935 atrofida,
Volga bo‘ylarida14l8, Irtish vohasida 1600 ga yaqin
o‘sim1ik turlari aniqlangan.
O‘simliklarning turlar soni Eron-Turon tekisliklarida 704 dan
1647 ga, Pomir-
Oloy tog‘1i tumanlarida esa 3460 dan ortiq, Qizilqum cho‘1 hududida esa hammasi
bo‘lib 940 atrofida o‘simlik turlari topilgan.
Hozirgi ma’lumot1arga ko‘ra, O‘rta Osiyo hududida 11-12 ming gulli
o‘simliklar, 3,5-4000 atrofida zamburug‘lar, 3,8-4000
atrofida suvo‘tlar va 400 dan
ortiq yo‘sinlarning tur va tur vakillari aniqlangan. Faqat O‘zbekistonda 4200 ta
yuksak o‘simliklarning turlari ma’lum. O‘rta Osiyo bo‘yicha quyi va
yuksak
o‘sim1iklarning umumiy turlar soni 20000 atrofıdadir.
Yer yuzining turli tumanlari
floraning turlicha tarkibi bilan
xarakterlanadi. Masalan, tropik viloyat floraga eng
boy hudud bo‘1ib, u yerda gulli o‘simliklarning soni 120 mingdan ortiqdir. Amazonka
baland-pastliklarida yuksak o‘sim1iklarning 50 ming,
Shimoliy Amerika hududida 17
ming, Ovro‘pada 12 ming o‘simliklarning turlari aniqlangan. Malayziya floraning
eng
turlarga boy joyi bo‘lib, u yerda 40000 ga yaqin o‘simlik turlari,
Xindixitoyda
25000 tur, Yangi Zelandiyada o‘simlikIarning 1900 ta turi
uchratilgan. O‘simlik turlariga Afrika qit’asining ayrim tumanlari juda
ham boydir.
2

Jumladan, Gvineya-Kongo florasida 8000-20000 tur gulli o‘simlik bo‘lib, ularning
80'zt endemik (mahalliy)dir. Zambiya hududida 8500 o‘sim1ik turi topilgan, ularning
54*X» endemik. Sudan yerlarida 2750 tur uchrasa, Kap viloyatida 7000
dan ortiq,
ularning 1/2 qismi endemik turlaridir.
Sharqiy Madagaskarda 6100 gulli o‘sim1ik turi topilgan, ularning 78,7%
endemiklar. hattoki Sahroi Kabir cho‘llarida
1620 dan ortiq o‘simlik turlari
aniqlangan. AQSh hududida 22
ming, Hindistonda esa 40 mingdan ortiq o‘sim1ik
turi bor.
Tabiatda uchraydigan o‘simliklarning 2500 dan ortiq turi insonlar tomonidan
foydalaniladi va ancha tur lar mada- niylashtirilgan. Bularga bug‘doy, arpa, sholi,
jo‘xori, olma,
uzum, nok, piyoz, sabzi va boshqalar kiradi. Insonlar tomonidan
foydalaniladigan madaniy o‘simliklarning umumiy soni 2,5
ming yoki Yer yuzidagi
o‘simliklar turlarining l0'% tashkil qiladi.
Inson hayoti uchun oziq-ovqat manbaini hosil
qilishda 20 ta o‘simlik turi va ularning yuzlab navlari qatnashadi; ularga
bug‘doy,
no‘xat, sholi, qovun, tariq, olma, uzum va boshqalar kiradi. Yer yuzidagi 6,3-6,5 mlrd.
aholini ozuqa bilan ta’minlash
uchun har yili 1,2-1,3 mlrd. t g‘alla kerak. Insonning
och
qolmasligi uchun esa har bir odam hisobiga 0,6 ga yerga ekin ekib hosil olishi
kerak.
1.2 O‘rmonzorlar. Turkistondagi cho‘l o‘rmonlari .
Yer yuzining 28-29“ Z maydoni (yoki 3,9 mlrd. ga) o‘rmonzorlar bilan band. Hozirgi
kunda har yili o‘rtacha 30 mln.ga maydondan o‘rmon daraxtlari kesiladi. Kesilgan
daraxtlarning 50
foizi suv ostida qolib chirib ketadi. Osiyo mamlakatlaridagi
o‘rmonzorlarda ltD0 dan ortiq daraxt turlari bo‘1ib, shulardan 7-8 turining yog‘ochi
ishlatiladi. Kesilgan daraxtning 20-25%» igina yog‘och sifatida ishlatiladi, qolgani yoqilg‘i
manbai bo‘1ib xizmat
qiladi, chirib organik moddaga aylanadi.
1990-yillar boshida MDH o‘rmonlarining umumiy maydoni 1254 mln. ga ni
tashkil qilgan. Rossiyaning o‘zida 770 mln.ga o rmon bo lib, tropikadan tashqari
3

o‘rmon- zorlarning 45'Z iga ega bo‘lgan. AQShda 195 mln.ga, Kanada 264 mln.,
Braziliya 320 mln.ga, Peruda
57 mln. ga, Kolumbiyada 50 mln.ga, Hindistonda 46
mln.ga, o‘rmonzor bor. Hamma Osiyo mamlakatlarining o‘rmonzorlar maydoni
390 min. gektarga tengdir.
O‘zbekistonning umumiy yer maydonining l3 foizi (yoki 6007 ming ga) turli
qalinlikdagi o‘rmonlar bilan qoplangan.
Ulardan tog‘li mintaqalarda 1151 ming. ga,
cho‘l mintaqasida
3906 ming.ga to‘qayzorlarda 36 ming.ga va hk.
1983-1988-yillar ora1ig‘ida Respublika hududidagi o‘rmonlar
maydoni 392 ming
gektarga kamaygan. Shulardan 242 ming.
ga xo‘jasizlik va qarovsizlik natijasida yo‘q
bo‘lgan. Respublika
o‘rmonlarida turli daraxtlar: archa, yong‘oq, pista, terak, nok,
olma va boshq a lar uchraydi. O rm onlar ma y donining
kamayishiga o‘t qo‘yish,
tinimsiz mol boqish, daraxtlarni kesish,
parvarish qilmaslik kabi holatlar sabab
bo‘lgan.
O‘rmonlarning inson hayot-faoliyatidagi o‘rniga qarab, ularni quyidagi
turlarga ajratish mumkin:
Sanoat ahami yatiga ega o ’rmonlar — xalq xo‘jaligining
yog‘ochga bo‘lgan
ehtiyojini qondirishga xizmat qiluvchi o‘rmon1ardir.
Suvni muhofaza qiluvchi o ’rmonlar — tog‘, tog‘ oldi va
tekisliklarda suv
rejimini yaxshilashga xizmat qiladi.
Dala ihota o ’rmonlari qurg‘oqchil hududlarda o‘stiriladi. Tuproqni suv, shamol
eroziyasi garmseldan saqlaydi. Qum, jar
yonbag‘ir1arini mustahkamlaydi.
Shahar atrofi, shahar ichi park o ’rmonlari — sanitariya, gigiyena, estetik
ahamiyatga ega, havoni tozalaydi, aholining
dam olishi uchun sharoit tug‘diradi.
Kurort o ’rmonlari sanitariya-gigiyena xizmatini bajaradi, yo‘l
yoqasi
daraxtzorlari, yo‘1larni qor, qum bosishi, tog‘larda qulash, tosh oqimlaridan
saqlaydi.
Qo ’riq o ’rmonlar o‘simlik, hayvonlarning qimmatli turlari, kamyob landshaftlarni
saqlash, o‘rganish uchun xizmat qiladi. 0’quv tajriba o ’rmonfari o‘quv va ilmiy tadqiqot
4

maqsadlariga xizmat qiladi. Tajribalar, mashg‘ulotlar, amaliy ishlar olib
boriladi.
O‘rta Osiyo, shu jumladan, O‘zbekistonda o‘rmonlar
maydoni katta emas.
Lekin shunga qaramay mavjud o‘rmonlar
xalq xo‘jaligida juda katta ahamiyatga ega.
Turk is ton
o‘rmonlarini uch toifaga bo‘lish mumkin: tog‘ o‘rmon1ari, cho‘l
o‘rmon1ari va to‘qayzorlar.
Tog’larning quyi va qisman o rta qismia rida mevali daraxtlardan tog‘olcha,
olma, nok va ba’zi bir keng bargli daraxtlar ko‘p o‘sadi. Butalardan bu yerda zirk,
uchkat,
na’matak va boshqalar xarakterlidir. Farg‘ona tizim tog‘larida noyob
yong‘oqzorlar bor. Tog‘1arning janubiy yonbag‘irlari o‘tlar yoki butazorlar bilan
qoplangan.
Turkiston tog‘lari o‘rmon bilan qoplangan. Ular butun
hududning taxminan
2% ini ishg‘ol qiladi, bu o‘rmon1arning
ahamiyati katta. Tog‘ o‘rmonlari sharros
yomg‘ir yoqqanda
va ko‘plab qor eriganda tuproqni yuvib ketilishdan saqlaydi va
tosh-tuproqlarni oqizib keladigan sellarning paydo bo‘lishiga
yo‘l qo‘ymaydi.
O‘rmon bilan qoplangan tog‘ yonbag‘irlarida
o‘rmonsiz joylarga nisbatan qor bir
tekisda eriydi. Bu esa namlikning yerga chuqur kirishiga imkon beradi va tog‘
buloqlari, jilg‘alar, daryolar suvining bir me’yorda oqishiga sharoit yaratadi. Shu
bilan birgalikda tuproq zarrachalarining yuvilishini kamaytiradi.
Mamlakatning bir qancha viloyatlaridagi tog‘ o‘rmon- laridan yong‘oq,
bodom, xandon pist a, olma, tog‘olcha,
do‘lana, qoraqant terib olinadi va bir qancha
dorivor o‘simliklar
yig‘iladi.
Tog‘ o rmonlari ana shunday foydali xossalarga ega
bo‘lganidan ularni
muhofaza qilish va tiklash zarur. Endilikda
jumhuriyatimizda tog‘ yonbag‘irlarini
ko‘kalamzorlashtirish yuzasidan katta ish olib borilmoqda.
Turkistondagi cho‘l o‘rmonlari taxminan 8% ni egallaydi.
Cho‘l o‘rmonlari,
odatda, qora va oq saksovullardan, kandim
va quyon suyaklaridan iborat. Cho‘ldagi
bunday daraxtzorlarni
siyrak o‘rmonlar yoki kserofit butazorlar deyish mumkin.
5

Bu o‘rmonlar mahalliy aholi tomonidan xo‘jalikda ko‘plab ishlatilmoqda va ular
tobora siyraklashib bormoqda. O‘rta Osiyodagi cho‘l o‘rmonlari va butazorlari
qumli yerlarda, kamdan-kam hollarda gipsli cho‘llardagi depressiyalarda
uchraydi
(qora saksovul). Qumloqlarda daraxt, buta o‘simliklar
juda katta ahamiyatga ega.
Birinchidan, bu o‘simliklar qumni
mustahkam tutib turadi va shamollar ta’sirida
ko‘chib yurishiga
yo‘l qo‘ymaydi. Yuqorida aytilgani kabi, qumsevar daraxt — buta
o‘simliklar Turkistonning bir qancha yerlarida ko‘chma qumlarga qarshi kurashda
keng ishlatilmoqda. Saksovul, turli butasimon sho‘ralar, kandilning barglarini
qo‘ylar, tuyalar
yaxshi yeydi va ular to‘yimli xashak hisoblanadi. Qumlar, past- baland
relyef hamda butazorlar chorva mollarining qishlashi uchun juda qulaydir, chun ki
ular bu yerlardan xasha k va boshpana topadi.
Qumlardagi daraxt-buta o‘simliklar ko‘plab yoqilg‘i sifatida
kesilgani uchun
anchagina zararlangan. Keyingi 20 yil ichida Aydar depressiyasidagi qumlikda
(Janubiy Qizilqum) oq saksovul chakalakzorlari butunlay tugatildi. Tomdi tumani
markazidan Shimoldagi va boshqa bir qancha joydagi butazorlar juda
siyraklashib qoldi.
Qora saksovul chakalakzorlari ko‘p joylar, hatto cho‘lning eng uzoq
yerlarida ham deyarli tugab qoldi. O‘z-o‘zidan ma’lumki, Turon cho llaridan
daraxt-bu ta o simliklarni tegishlicha muhofaza qilish va tiklab turish zarur. Bu
sohada kattagina ishlar qilinmoqda. Masal an, Orolbo‘yida katta maydonlarda
saksovulzorlar tashkil qilinib, Orol qumlarini to‘xtatish choralari ko‘rilmoqda.
Har yili bir necha yuz gektar joyda saksovulzorlar barpo
qilinmoqda va
endilikda bunday saksovulzorlarning ko‘pchiligi
yetilib qoldi. Bunday saksovulzorlar
janubiy va markaziy Qizilqum, Karnob cho‘li va boshqa viloyatlarda barpo etildi.
O‘zbekiton o‘rmonlarining uchinchi toifasi to‘qaylar — daryo
bo‘ylaridagi daraxt va
butalardan iborat chakalakzorlardir.
Bunday daraxtzorlar maydoni katta emas, sholi,
paxta va poliz
ekinlari ekilishi hisobiga to‘qaylar maydoni tobora qisqar- moqda.
Endilikda Chirchiq vodiysi, Zarafshon va Surxondaryo yoqalarida deyarli to‘qay
6

qolmadi. Amudaryo va Sirdaryoning ayrim joylarida to‘qaylar saqlanib qolgan.
To‘qaylarda asosan tol, turangi, terak va jiyda o‘sadi. Butalardan yulg‘un, jingil
doimo uchraydi. Qamish, chiy, ruvak va boshqa gullilar o‘sib yotadi.
O‘simliklarning shox-shabbalarini chirmoviqlar o‘rab olgan.
To’qayiarning ahamiyati shundaki, uiar Atar y mar ning qirg‘oqlarini mustah
kamlab turadi va yuvilib ketishidan
saqlaydi. To‘qaylar yem-xashak uchun katta
xizmat qiladi, ba’zi bir joylardan pichan o‘rib olinadi. To‘qaylar chorva mollarning
qishlovi uchun ham qulaydir. Qor yoqqan yillarda chorva mollari
to‘qaylarda, butalar va
boshqa baland bo‘yli o‘simliklardan o‘ziga ozuqa topib oladi. Hozirgi vaqtda
jumhuriyatning bir
qancha yerlarida to‘qay daraxtlari o‘rniga yangi daraxtlar ekish,
shuningdek, to‘qaylarni tiklash va muhofaza qilish borasida tajriba ishlari olib
borilmoqda.
Yaqin Sharqda qadimda Livan kedr o‘rmonlari keng yerlarni
qoplab yotgan.
O‘sha vaqtda kedr eng qimmatli va yaxshi
fazilatli daraxt deb hisoblanib,
podsholar saroylarini qurishda
foydalanilgan. Hozirgi vaqtda faqat Las-Kedres
yaqinida qo‘riqlanadigan 2 ga maydonda Livan kedri saqlanib qolgan, xolos.
Ilgarigi vaqtlarda dehqonchilik va yaylov uchun uncha katta
bo‘lmagan
yerlardagi daraxtlar kesilib va yoqilib o‘rmondan tozalanar edi. Key inchalik esa ah
olining ko‘pay ishi va sanoatning rivojlanishi bilan daraxtlardan yoqilg‘i sifatida
foydalanish juda katta darajada o‘rmonlarning yo‘q qilinishiga
sabab bo‘ldi.
O‘rmonlar, ayniqsa, XIX va XX asrlarda juda ko‘plab kesildi. Taxminiy hisoblarga
ko‘ra, keyingi o‘n ming yil davomida yer
yuzidagi o‘rmonlarning 2/3 qismi kesib
yuborilgan, bizning eramizda 500 mln. gektardan ortiq o‘rmonlar yo‘q qilinib,
unumsiz yerlarga aylangan.
Akademik K.Z. Zokirov ma’lumotlariga ko‘ra, qadimda O‘rta Osiyo tog‘lari
va tog‘ oldi tekisliklari qalin o‘rmonlar, butazorlar bilan qoplangan bo‘lgan.
Aleksandr Makedonskiy
zamondoshi Kursiy Ruf (eramizdan avvalgi IV asr)
Samarqand
bilan Panjikent oralig‘ida botqoqlik va o tib bo‘lmaydigan o‘rmonlar
7

bo‘lganligi haqida yozib qoldirgan. Zarafshon havzasida archa o‘rmonlarining
kamayib ketishiga archadan ko‘mır tayyorlash va qurilish materiali sifatida keng
foydalanish
sabab bo‘lgan. Qizilqum cho‘1ida, ayniqsa, uning Buxoro va Qorako‘l
vohalariga yaqin qismlarida ko‘chma qumlarning
paydo bo‘lishiga saksovulning
ko’plab kesilishi sabab bo‘lgan.
Keyingi 60-70 yilda O‘rta Osiyo respublikalaridagi
archa o‘rmonlarining umumiy maydoni 26-30% qisqargan.
Yer yuzida o rmonlar may donining qisqarishi tabii y
jarayonlarning
yo‘nalishida
bir qator o‘zgarish1ar, ya’ni daryolar va ko‘llarning sayozlashishi, suv
toshqinlari, sel oqimi, tuproq eroziyasi, jarlarning ko‘payiishiga sabab bo'ladi. Masalan,
O‘rta Osiyo o‘rmon xo‘ja1igi bilimgohining Chotqol tog‘ meliorativ
stansiyasida olib
borilgan kuzatishlar o‘rmonsiz tog‘ yon-
bag‘irlarida yoqqan yog‘in-sochinning
90"Z« gacha qismi oqib ketishini ko‘rsatdi. Buning oqibatida yer osti suvlarning to‘yinishi
kamayadi va daryolar yoz oylarida juda sayozlashib qoladi.
O‘rmonlarni muhofaza qilishda, avvalo, ulardan tejab foydalanish va tik lab
borish ko‘zda tutiladi. Bu o‘rmon
xo‘jaliklarning asosiy vazifasidir. O‘rmon xo‘ja1iklari
bu sohada amalga oshiradigan asosiy chora-tadbirlarga — o‘rmonlarning
yog‘och
kesish uchun ajratiladigan yerlarini ilmiy asosda
hisoblab chiqish va to‘g‘ri
taqsimlash, daraxt kesish normasini
belgilash, tayyorlangan yog‘ ochdan to‘liq
foydalanish, o‘rmonlarni yong‘in, zararkunandalar va boshqa noqulay omillardan
muhofaza qilish kiradi.
O‘rmon o‘simliklaridan boshqa o‘sim1iklar, chunonchi,
yaylov va o‘tloq
o‘simlik1ari, dorivor, meva va hamma oziq-
ovqat o‘simliklari ham muhofaza
qilishga muhtojdir.
Inson o‘z tarixi davomida juda ko‘p o‘simlik1arga ta’sir
ko‘rsatdi. Yovvoyi o‘simlik
turlaridan madaniy turlarni yaratdi, qadimgi vaqtlarda inson donli va mevali
o‘sim1ik1arga ko‘proq
ta’sir ko rsat gan bo lsa, key inroq tolali o simli k larni
madaniylashtirdi.
Hozirgi davrga kelib esa ko‘proq dorivor o sim lik lar
o‘zlashtirilyapti. Ayrim
8

dorivor va manzarali o‘simliklar ko‘plab yulib olinishi natijasida kamayib boryapti.
Barcha o‘simlik turlari ilmiy, amaliy va hatto hozircha
oldindan ko‘rib
bo‘lmaydigan maqsadlar uchun bitmas-tuganmas genofond hisoblanadi. Shuning uchun
ham noyob va yo‘qolib borayotgan o‘simlik turlarini muhofaza qilish muhim vazifadir.
Hozirgi varı,tda insonning bevosita yoki bilvosita ta’siri ostida yer yuzining turli
qismlarida o‘simliklarning ko‘p turlari noyob
bo lib qolgan. Masal an, Italiyada 129
tur, Polshada 1 35, Chexoslovakiyada108, Gretsiyada72, Isroilda 34 tur o‘simlik
noyob bo‘lib qolgan. Katta-katta hududlarning qishloq xo‘jaligi va sanoatda
o‘zlashtirilishi tabiiy o‘simlik turlarining ko‘plab
yo‘qo1ib ketish xavfini
tug‘dirmoqda. Mamlakatimizda ham ko‘pgina o‘simlik turlari noyob bo‘lib qoldi.
Botaniklar ma’lumotiga ko‘ra, ancha o‘simliklar turlari, jumladan, Sobiq Ittifoq
«Qizil kitob»iga 760 dan ortiq tur,
O‘zbekiston «Qizil kitob»iga esa 363 o‘simlik
turlari kiritilgan.
Yo‘qolish arafasidagi, yo‘qolib borayotgan va noyo b o‘simlik
turlarini saqlab qolish, ko‘paytirishbir necha yo‘l bilan
amalga oshiriladi: birinchidan,
bunday o simli k lardan foydalanishni man etuvchi qonunlar chiqarish, ikkinchidan,
botanika bog‘lari va boshqa tashkilotlarda noyob o‘simliklarni keltirib o‘stirish,
parvarishlash, uchinchidan, noyob o‘simliklarni
qo‘riqxona va buyurtmalarda
muhofaza qilish.
Turkistondagi qo‘riqxonalarda o‘simliklar turlarining 30% vakillari muhofaza
qilinadi. Masalan, O‘zbekistonning Jizzax
viloyatidagi Zomin tog‘-o‘rmon va boshqa
qo‘riqxonalarida O‘rta Osiyoda o sadigan Zarafshon (yok i qora), sarv va Turkiston
archasi muhofaza qilinadi.
9

II BOB. HAYVONOT OLAMINING AHAMIYATI VA
MUHOFAZASI Hayvonot olamininng ahamiyati va muhofazasi. Inson bilan
hayvonot dunyosi o‘rtasidagi o‘zaro munosabat-
lar har doim ham tinch yo‘l bilan
borgan emas. Odamlar o‘z tarixining dastlabki bosqichlarida ko‘p yirtqich
hayvonlar hujumi xavfi ostida yashagan. Shuning uchun ham insonlar
bunday
hayvonlarga qarshi doimiy kurash olib borgan. Kishilar
zaharli hayvonlar va
hasharotlardan qutulish maqsadida ko‘plarini qirib yuborgan. Buning ustiga o‘sha
davr larda ovchilik va baliqchilik inson faoliyatining asosiy sohalari
hisoblangan.
Shuning uchun ham kishining hayvonot dunyosiga
ta’siri katta bo‘lgan va
hayvonlarning bemalol ko‘payishiga o‘z vaqtida salbiy ta’sir ko‘rsatgan.
Hayvonlar kishilar hayotida juda katta ahamiyatli bo‘lib, odamzot o‘ziga
kerak bo‘lgan juda ko‘p xom ashyo va oziq- ovqat mahsulot la rini hayvonlar olarni
dan oladi. Bundan
tashqari, yovvoyi hayvonlar, xonaki hayvonlar uchun, ularning
zotini ya xshilas h va ya ngi zot lar yetish tiris h da manba hisoblanadi. Juda ko‘p
dori-darmonlar ularning mahsulotidan olingan.
Hayvonlar olamini o rganish natijalarining ko‘rsatishi bo yicha, tur lar soni
va ulardagi endemizm lik bo y icha
Avstraliyada 235 sutemizuvchilar va 720 ta
qushlar turi bo‘lib,
ul ar ning 90"û shu hudud uch un endemik hisobl anadi.
Madagaskar orolida uchraydigan 300 ta yer usti molluskalar turi, 500 ta qo‘ng‘izlar
turi, 260 ta sutemizuvchilar turi (95- 99%) endemikdir. Dunyoda uchraydigan
8600-9000 qushlar turining 720 tasi, sudralib yuruvchilar va suv-quruqlikda
yashovchi 9000 turning 92 tasi, baliqlarning 20000-25000 turidan
2800 ta,
sutemizuvchilarning 4000 turidan 322 tasi Rossiya hududida uchraydi.
10

Hayvonlar dunyosi vakillarining turlarini o‘rganish juda qadimdan
boshlangan va ular haqidagi ma’lumotlar turli davrlarda yashagan allomalar
tomonidan to‘plangan.
Hayvonlar dunyosining ko‘p xilligiga oid ilmiy ma’IumotIar
Turlar soni
Aristotel (eramizdan oldingi
III asr)
45 4
A.R. Berunıy («Saydona»
asarı, X asr) 720
Ibn Sıno (Tabobat, II t, X-XI
asr) 810-815 o'simlik va
hayvonlar
K. Lınney (1758-y.,
Shvetsıya)
4208
Gmelın (Okeana shahrı,
1778-y.)
1 8338
Bonaparte (1837-y.)
48286
Mebıus (1898-y., Gesse
shahrı)
41 2600
Shu jadvaldan ko‘rinib turibdiki, o‘simliklar va hayvonlar haqidagi ma’lumotlar
asrlar osha allomalarning tabarruk asarlari orqali bizgacha yetib kelgan va
jamlangan. Masalan, Aristotel keltirgan 454 ta turdan 180 ta hayvon turi Egey
dengizidan topilgan, ulardan 116 ta baliq turi va 60 dan ortiq umurtqasiz jonivorlar
bo‘lgan. O‘rta asr o‘rtalarida hayvon-
larning 8843 turi, o’tgan asrning oxirida 277t)0
va XX asrning
o‘rtasıda umurtqali hayvonlarning 5740 ta turi va tur vakillari
11

ma’lum bo‘lgan.
MDH hududida hayvonlarning 125-130 mingdan ortiq turlari bo‘lib, ular Yer
sharidagi hayvon turlarining 8,5%
ini tashkil qiladi (Geptner, 1971).
Olimlarning aytishiga qaraganda, Sobiq Ittifoq hududida turli hayvonlar turlarining
ozligi mamlakatning tropikaga
qaraganda shimolga joylashganidan kelib chiqadi. Shu
hududda
hayvonlarning asosiy guruhlariga sutemizuvchilar (350 tur), qushlar
(710), sudralib yuruvchilar (160), baliqlar (l 500),
molluskalar (2000)
bo‘g‘imoyoqlilar (90000-100000) kiradi.
Tarixiy ma’lumotlar bo‘yicha, hayvonlar dunyosining
vak illari 1000000—
1500000 atrofida hisoblanadi. Ay rim manbalarda tabiatda uchraydigan hasharotlarning
turlari 3 mln.
dan ham ortiq, lekin ularning ko‘pchiligi o‘rganilmaganligi tufayli
fanda o‘z o‘rnini topgan emas.
Umurtqali hayvonlarning ko‘payish tezligi ham har xildir.
Masalan, kitlar,
fillar, kiyik, bug‘u, zebra, nosorog, ot, sigirlar
1 tadan bola tug‘sa, quyon,
olmaxonlar l-12, itlar 2-10 (23), bo rilar 4-5 (1 5), yo oy i cho chqalar 12 tagacha,
uy
cho‘chqalari 28-34 tagacha, Avstraliya xaltali mushuklari 17- 18(24) tagacha bola
tug‘adi.
Odatda, insonlarda — ayollar bittadan bola tug‘adi, egizak tug‘i1ish hollari ham
tez-tez uchrab turadi, lekin 3,5 yoki 7 ta
bola tug‘ilishi kam uchraydi.
Umurtqali jonzotlardan qushlarning tuxum qo‘yishi ham
tu r 1 ich a dir. Ko
pch
i li k qu s h1 a r (k a y ra, pin gvinglar, albatroslar) uyaga bittadan tu xum
qo‘ysa, k ondorlar 2, burgutlar 3-4, tovuqlar 70-330, bedanalar 2-10 tadan tuxum
qo‘yadi.
Tirik jonzotlar ichida eng ko‘p tuxum (ikra)ni baliqlar
tashlaydi. Masalan, tereska
balig‘i 2,9-9 mln., oy baliq 300 mln., osetrlar 24000-4000000, laqqa 100000, kolyushka
kabi baliqlar
hammasi bo‘lib 180-1000 dona ikra tashlaydi.
Hayv on lar Yer usti muhitida turli darajada o‘zgarib
turadigan past va yuqori
haroratga moslashgan. Masalan, itlar tana harorati 22°C gacha pasayishiga bardosh
12

bersa, sichqonlar + 18°C, sug‘urlar 0°C, yosh ko‘rshapalaklar —5°C va —7°C, voyaga
yetgan vakillari 0°C, qushlarning tuxumlari —1 °C, toshbaqalar —5,5°C, kapalaklar
haroratni 8,5-12°C pasayishiga chidasa, ularning qurtlari —60°C, arilar — 9,2°C,
bitlar —12°C bakteriyalar sporalari haroratning -27l°C gacha pasayishiga chidab,
anabios holda bo lib normal sharoit kelishi bilan rivojlanish ni day om ettiradi. Tur
li hayvon lar va inson
tanasining harorati, tomir urishi va nafas olishi har xildir (12-
jadval).
Ayrim sutemizuvchi hayvonlarning karaxtlik-uyqu davridagi hayotchanlik
jarayonlari
f4ayvozıl
ar Bır
minuttag
i
tomir
urishi
bana
harorati,
°C U
yquzıln
g
cho*zi
Iish
tavri,
kun
1 ana
og*irIi
gioing
yo‘qoli
shi,
%
Tipratiko
n
300
2 5 33, 7-37 i
,8-4,3 1 27 31 .2
Ko‘rshap
alak
480 i 6
37 -
38 0 1-
5
01 6 33 5
Sug‘ur 88 -
140
3- 1
5
37,5 4,6 1 6 3 35,0
Yumronq
oz
100-
350
5-
19
37,0 0,
7-2.0 1 5 6 37-49
Bog‘
sonyası
- - 9, 25
13

Olmaxoni 50-
200
2- i
5
4-5 -
Tirik organizmlar—hayvonlar va inson yuqori haroratning turli darajasiga bardosh
beradi, masalan, amyobalar +40-45°C gacha, xivchinli mayda hayvonlar
+40+60°C, meduzalar 3,7°C, osminog +36°C, nematodlar +8,1°C, baliqlar +37°C,
+36°C (65), baqalar +37+38°C, qushlar +48+49°C, inson +43°C gacha bardosh
beradi, tirik organizmlar tanasidagi oqsil moddas i+57+70°C da uvib qoladi,
hayotchanlikni yo‘qotadi. Yer yuzida uchraydigan qushlar turli kattalik, og‘irlikka
ega bo‘lishi bilan bir qatorda. ular har xil tezlik bilan ham uchadi, masalan,
tuyaqushning og‘irligi 50-56,5 kg. Ular tuxumining og‘irligi 1,6-1,7 kg, uzunligi
15-20 sm, g‘ozlarning og‘irligi 8,5 kg, nandu qushi 37 kg, tovuqlar 3-5,5 kg, karqur
2,2-3,4 kg, chumchuqlar 26-30 g, kaptarlar 450-525g, qaldirg‘och1ar 14-21 g, eng
maYda qushning og‘ir1igi 7 g ga texgdir. Qushlarning uchish tezligi soatiga 41-360
km ni tashkil qiladi. Masalan,
qirg‘iy 41 km, qarg‘a 50 km, kaptar 94 km, ko‘1ik 150
km gacha,
uzunqanot 40-150 km (223), chayka 223 km, chug‘urchuq1ar 63-81 km,
g‘oz1ar 90-100 km, lochin 70-80 km, sapsan lochin
o‘1jaga tashlanishda tezligi
soatiga 360 km (sek 100 m) ga yetadi.
Ayrim qushlar bir kunda: laylak 200-250 km,
valdshnel 400- 500 km, plavunchik 300 km masofani uchib o‘tadi. Gepardning
o‘ljaga tashlanishdagi tezligi (500 m masofada) soatiga 90 km.ga
yetadi.
Sutemizuvchilar turli vakillarining og‘irligi: Ho‘kiz1ar 1220 kg,
cho‘chqalar
og‘ir1igi 411-415 kg, yovvoyi cho‘chqalar 200 kg, bug‘ularniki 250 kg, zubr 500
kg, karkidon 2000 kg, fil 4-12 t,
tulki 8 kg, bo‘ri1ar 40 kg, Ovro‘pa ayig‘i 150-180 kg,
Kamchatka ayig‘i 400-500 kg, Alyaska ayig‘i 800 kg, Indoneziya yo‘1barsi 60-70 kg,
Amur yo‘lbarsi 300 kilogramm atrofida og‘irlikka ega. Eng katta akulalarning uzunligi 20
metrcha, og‘irligi 15-18 tonna
keladi. Ko‘k kitlarning uzunligi 30 metr, og‘irligi 135
tonna
keladi. Ulardan tug‘ilgan kitcha 7 metr uzun lik va 2 tonna og‘irlikka ega
bo‘ladi. Kitchalar har kuni 100 kilogrammga kattalashib, 7 oylik kitlarning
og‘irligi 20 tga yetadi.
14

2.1.Turlar tarkibiga antropogen ta’sir. Hayvonlarning biosfera va uning tarixi
rivojlanish jarayonida paydo bo‘lgan hamma
biologik turlar zarur va foydalidir. Har
bir tur biosferada faqat
o‘ziga xos ek ol ogik o rinni ega llab, biogeotsen oz nin g
mahsuldorligi va barqarorligini ta minlaydi, o‘zining mavjudligi bilan tirik organizmlar
o‘rtasidagi ekologik yangi bog‘lanish- larning paydo bo‘lishi uchun shart-sharoit
yaratadi. Bu jarayon
evolutsiyaning fazoda vaqt cheksizligini ta’minlaydi. Ba’zan
chuqur o‘rganilmagan hayvon turlari zararlidek tuyuladi. Aslida esa hamma hayvonlar
landshaftining normal rivojlanishi uchun
zarurdir. Yaqin vaqtlarga qadar hayvonlarni
foydali va zararli
hayvonlarga bo‘lish keng tarqalgan edi. Bu fikrning noto‘g‘ri
ekanini keyingi tadqiqotlar ko‘rsatdi. Mutlaqo foydali yoki mutlaq o zararli ha yv
on ta biat da yo q. M asal an, bo ri
ko‘pincha zararli hisoblangan. Aslida, u
hayvonlarning tabiiy
tanlanishida katta rol o‘ynaydi. Kasal va nimjon hayvonlarni
tutib yeb, kasal tarqalishining oldini olishga yordam beradi. Shuning uchun
bo‘rilarni umuman qirib yubormay, ularning sonini nazorat qilish kerak bo‘ladi.
Ma’1umki, ilonlar ham qirilar edi, hozirgi vaqtda esa ulardan
olinadigan zahar
qimmatli dori-darmonlar tayyorlash uchun xom ashyo manbai bo‘lib qoldi.
Shuning uchun ham ular
muhofaza qilinmoqda va maxsus joylarda urchitish ishlari
olib
borilyapti. Mutaxassislarning aniqlashicha, hatto hasharotlar orasida ham
haqiqiy zararlilari kam bo‘ladi, ular hasharot
turlarining 1% idan kamini tashkil qilar
ekan. Turlarning zararli yoki foydali ekanligi ko‘pincha ularning miqdoriga bog‘liqdir.
Ayrim turlar haddan tashqari ko‘payib ketgandagina sezilarli zarar keltiradi.
Shuning uchun hayvonot olamini muhofaza
qilish va undan ratsional foydalanishda,
eng avvalo, hayvonlar
sonini tartibga solish kerak. Hayvonot dunyosini muhofaza
qilish ancha murakkab. Chunki hayvonlar tabiiy muhit va
uning o‘zgarishi bilan
uzviy bog‘liqdir. Binobarin, daryolarning tartibga solinishi va suvning ifloslanishi
baliqlar uchun, o‘rmon
daraxtlarining kesilishi qunduz va olmaxon uchun, quruq
yerlarni haydash ayrim qushlar uchun halokatlidir. Shu sababli hayvonlarni muhofaza
15

qilish, ko‘p darajada ular yashab turgan tabiiy muhitni muhofaza qilishga bog‘liq.
Hayvonot olami tiklanadigan tabiiy zaxiralar guruhiga kiradi
va qulay sharoitda
tiklanish xususiyatiga ega. Lekin qirib
tugatilgan hayvon turlarini butunlay tiklash
mumkin emas.
Hayvonlar turlarining tarkibi va soni ilgari zamonlardan buyon har xil
sabablarga ko‘ra o‘rganib kelinmoqda. Tabiiy
sharoitning o‘zgarishi tufayli ayrim
turlarning qirilib ketishi va tarqalishining qisqarishi sodir bo‘1gan, lekin tabiiy
o‘zgarish uzoq vaqt davom etadigan jarayon bo‘1ib, juda sekin boradi. Bunday
o‘zgarishning xavfı katta emas. Ammo inson ta’sirida
turlar sonining o‘zgarishi ancha
tez ro‘y beradi. Bu ta’sir
qadimgi zamonlardan boshlangan, lekin ilmiy-texnika
inqilobi
davrida, ayniqsa, kuchaydi. Xo‘jalik faoliyati ta’sirida ko‘p hayvon
turlarining soni qisqardi, ba’zilari esa butunlay yo‘qolib ketdi. Insonning hayvonot
dunyosiga ta’siri ikki yo‘l bilan, ya’ni,
bevosita va bilvosita yo‘llar bilan bo‘ladi.
Insonning hayvonot dunyosiga bevosita ta’siri asosan go‘sht. ıiio‘yını, yog' va ooshqa
mahsulotlar
olish uchun hayvonlarni oy qilishdan iboratdir. Ko‘pchilik organizmlar
inson tomonidan to‘g‘ridan-to‘g‘ri
qirish natijasida emas, balki ular hayot
kechiradigan tabiiy
majmualar -biogeotsenozlarni nobud qilish natijasida yo‘qolib
ketmoqda. Har bir yo q qilingan o‘simlik turi bilan, shu o‘simlik hayotiga bog‘liq
bo‘lgan kamida 5 ta umurtqasiz hayvon turlari nobud bo‘ladi. Yerning fauna va
florasining yarmida uchraydigan tropik o‘rmonlarning 40 foizi yo‘q
qilingan.
Hozirgi paytda minutiga 30 gektar maydonda o‘rmon kesilmoqda. Agar o‘rmonlarni
kesish shu tezlikda boradigan
bo‘lsa, XXI asr boshlariga kelib, tropik o‘rmonlar Yer
yuzida mutlaqo qolmaydi, buning natijasi da sayyoramizdagi
hayvonlarning
yarmidan ko‘prog‘i qirilib ketadi, sayyoraning
havosi buziladi.
Ko‘pchilik hayvon turlarining qirilishiga sabab yangi
maydonlarning
o‘zlashtirilishi: yerlarni haydash, yangi sanoat majmuaini barpo etish, yo‘lIar qurish,
shahar, qishloqlarning
kengayishi va boshqalar sabab bo‘lmoqda.
Qurilishning ko‘payishi, katta-katta maydonlarning qishloq
xo‘jalik uchun
16

o‘zlash tirilishi, daryo larda to‘g‘ onlarning qurilishi, tuproq eroziyasi va boshqa
sabablarga ko‘ra, 449 ta umurtqali hayvonlar turi yo‘qolib ketish xavfi ostida turibdi.
Ular orasida 127 ta baliq turi va 27 amfibiyalar turi (ular 80%»
yashash muhitining
yomonlashis hi, qurilish natijasid a),
sutemizuvchilarning 153 turi (68'%), qushlarning
102 turi (58'%)
va sudralib yuruvchilarning 40 turi (53%) dunyo tabiatidan yo‘qo1ish
arafasidadir.
Yashash sharoitining buzilishi natijasida qirilib ketish xavfi
ostida tur gan
hayvon turlarining eng ko pi S himoliy va
Markaziy Amerikada (103 tur), Janubi-
Sharqiy Osiyoda (442), Janubiy Amerikada (30), Madagaskarda (925), Karib dengizi
orollarida (23), Tinch okean orollarida (22), Hind okeanining
sharqiy qismida (18),
Afrikada (16) kuzatiladi.
Turli maqsadlarda ko p ovlanishi natijasida sudralib
y uruvchilar nin g 47
t uri, su temi zu vchilar ning 1 2 l t uri, qushlarning 53 turi, amfibiyalarning 10 turi va
baliqlarning 19 turi Yer yuzidan yo‘q bo‘lib ketishiga xavf tug‘ilgan. Shu turlar
muhofazaga muhtojdir.
Ayrim turlarning nobud bo‘lishi barqaror biotsenozlarni yaxshi
o‘rganmasdan yangi tur organizmlarning kiritilishi
natijasida yuz bermoqda. Bunga
Avstraliyaga qo‘yib yuborilgan quyonlarning ko‘payishi sababli katta maydonlarning
cho‘lga
aylantirib yuborilganligi yaqqol misoldir. Bunday misollarni boshqa
qit’alardan ham keltirish mumkin. So‘ngilaridan biri: Balxash ko‘liga qo‘yib yuborilgan
sudak ba1ig‘i, faqat shu ko‘lda
uchraydigan balxash olabuga balig‘ining kamayib
ketishiga
sabab bo‘ldi. O‘zbekiston suv havzalarida Xitoydan keltirilgan oq amur, qalin
peshona baliqlarini ko‘paytirishdan yerli baliq
turlari kamayib ketdi.
Muhitning ifloslanishi ham hayvonlar hayotiga salbiy ta’sir
ko‘rsatadi. Ayniqsa,
suvning ifloslanishi suv havzalaridagi hayvonlarning ekologik sharoitini
yomonlashtirib, ba zan
ularning nobud bo‘lishiga sabab bo‘lmoqda. Suv ifloslanishida
baliqlar katta zarar ko‘radi. Ba’zan baliqlarga
xavfsiz bo‘1gan oz miqdordagi
zaharlovchi moddalar baliqlarning ozuqasi hisoblangan umurtqasiz jonivorlarni
17

o‘ldiradi va baliqlar ozuqasiz qolib nobud bo‘ladi.
Baliqlar ko pgina xalq larnin g oziq-o vqat mahsulo ti hisoblanadi. Turli
mann lakat lar aholisining oqsil bilan ta’minlanishida baliqlar salmog‘i 17 dan 83'Z»
gacha yetadi.
Yer kurrasi bo‘yicha ovlanadigan baliqning 90 foizi dunyo okeani va ochiq
dengizlarga to‘g‘ri keladi. Ichki suv havzalarida
baliq ovlash ko‘p mamlakatlarda
me’yoriga yetgan, turg‘un- lashgan yoki qisqargan. Dunyo okeanidan baliq va
boshqa
umurtqasiz hayvonlarni ularning biologik mahsuldorligiga zarar yetkazmasdan har
yili 800-900 m1n.t ovlash mumkin. Hozir esa buning 70% dan ortiqrog‘i ovlanadi.
Yaqin kelajakda bu boylik tugashi mumkin. Buning ustiga suv havzalarining
ifloslanishidan hayvonlar mahsuldorligi pasaymoqda. Ayrim joylarda baliqlar
zararlangan, ba’zi baliqlar turlari yo‘qolish arafasida turibdi. Bularga Amudaryo
lopatonoslari, Orol baxrisi, Orol su-bak balig’i,
Sirdaryo lopatonosi va boshqalar
kiradi. Suv havzalarining ifloslanishi baliqlardan tashqari suvda hayot kechiruvchi
sutemizuvchilar va qushlarning kamayishiga ham sabab bo‘1adi.
Inson xo‘jalik
faoliyatining salbiy ta’siri natijasida, ya’ni
muntazam ov qilish, baliqchilik va asosan,
hayvonlar yashash sharoitining yomonlashishi, ham miqdori , ham turlar sonining
kamayishiga olib keldi. Bu jarayon, ayniqsa, ilmiy texnika inqilobi davrida
tezlashdi. Masalan, 1800-yilgacha hayvon-
larning 33 turi qirilgan bo‘lsa, bundan
keyingi 100 yilda 33 tur, oxirgi 50 yilda esa 40 tur batamom yo‘qolgan.
Ayrim hayvon turlarining ba’zi vakillari keskin kamaygan, ular tarqalgan
maydon qisqargan, boshqa turlar esa ayrim o‘lka
va mamlakatlarda butunllay qirib y
uborilgan. Masalan, AQShning Alabama shtatida ilonlarning 3 turi, Luizianada
baqalarning 4 turi, Shimoliy Amerikaning janubi-g‘arbiy
qismida baliqlarning 7 turi
butunlay qirilib ketgan. Kavkazda inson ta’sirida hayvonlarning 9 turi: sher, yovvoyi
ho‘kiz—tur,
qulon, gepard, tuvaloq, qunduz, bug‘u, yovvoyi ot, zubr va yo lbars,
O‘rta Osiyo turon yo‘ lbarsi, tu valoq batamom
yo‘qolgan. Avstraliya, Afrika va
Shimoliy Amerikada, ayniqsa,
ko‘p hayvon turlari qirilib bitgan.
18

Okeanlardagi ba’zi orollarning hayvonot dunyosi odamlar dastidan, ayniqsa,
katta zarar ko rgan. M asalan, Gavai
orollarida qushlarning 26 turi yoki butun
turlarning 60 foizi qirilib bitgan. Maskaran orollaridagi mahalliy qushlarning 28 turidan
24 tasi yoki 86"/• yo‘qolgan. Hozirgi vaqtda 600 dan
ortiq. ayrim ma’lumotlarga
ko‘ra, 900 turli guruh turlar yo‘qolish xavfi ostidadir. Hayvonlarning tabiiy
miqdorining
kamayib borishi dunyoning barcha mamlakatlarida kuzatilib jahonshumul
muammoga aylanmoqda, lekin hayvon turlarining bunday yo‘qolib va kamayib
borayotganiga asosiy sabab ularni rejasiz, ko‘payish imkonini hisobga olmagan holda
ov qilish, kimyoviy moddalarni noto‘g‘ri ishlatish, soz va bo‘z yerlarni haydash,
o‘rmonlarni kesish, suv havzalarini quritish kabilar
sabab bo‘lmoqdadir.
1948-yilda Birlashgan Millatlar Tashkiloti qoshida tabiatnî muhofaza qîlish
bo’yicha ishlarni boshqaruvchi va konsultatsiya
beruvchi organ—Tabiaıni muhofaza
qilish Xalqaro Ittifoqi
tuzildi. Bunga 100 dan ortiq mamlakatning 450 davlat va jamoat
tashkilotlari birlashtirildi. Tabiatni muhofaza qilish Xalqaro Ittifoqi (TMXI) ilmiy
jamoatchilikka murojaat qilib barcha
mamlakatlardagi nodir va yo‘qolib borayotgan
hayvonlarning
holatini har tomonlama o‘rganishda yordam berish, ularni muhofaza
qilish choralarini topishga chaqirdi. Noyob va kamayib borayotgan hamda
yo‘qolish xavfi ostida turgan barcha turlarni o‘rganuvchi doimiy komissiya tuzdi.
Bu
komissiya bir necha yillar (1949-1966) mobaynida nodir va kamayib borayotgan
hamda yo‘qolish xavfi ostida turgan
barcha turlar haqida materiallar to‘plab, maxsus
«Qizil kitob» tuzdi. «Qizil kitob»ga kiritilgan har bir hayvon turining qadimgi
va
hozirgi tarqalish joyi, soni, biologik xususiyatlari, dunyo
hayvonot bog‘laridagi
miqdori va har xil mamlakatlarda himoya qilish uchun qabul qilingan chora-tadbirlar
haqida ma’lumotlar
keltiriladi.
Xalqaro «Qizil kitob»ga kiritilgan hayvon turlari 5 ta toifaga
bo‘lingan:
Yo’qolib borayotgan turlar;
Kamayib borayotgan turlar;
19

Noyob-nodir turlar;
Noaniq turlar;
Tegishli chora-tadbirlar.
1966-yili «Qizil kitob»ning birinchi va ikkinchi jildlari nashr etildi. Birinchi jild
sutemizuvchi hayvonlarga bag‘ish1anib, 236 tur va 292 kenja turni o‘z ichiga oladi.
Ulardan suvkalamush,
oq ayiq, qo‘ng‘ir ayiq, (Tyan-Shan va Zakavkaze kenja turlari),
Amur yo‘lbarsi, ilvirs, qoplon, karakal, gepard, qizil bo‘ri, zubr, qulon, Buxoro bug‘usi,
shimol bug‘usi, (Yangi yer kenja turi),
moral bug‘u, burama shoxli echki, jayron,
menzbir sug‘uri, Antlantika morji, Grenlandiya kiti, janubiy Yaponiya kiti,
tulenlardan monax va Ko‘ril tulenlarining nomlarini keltirish mumkin.
«Qizil kitob»ning ikkinchi jildida 287 tur va 341 kenja tur qushlar kiritilgan.
Shundan 8 turi bizning mamlakatimizda yashaydi. Bular qizil oyoq ibis, qora turna,
ussuri turnasi,
oqturna, Yaponiya turnasi, Uzoq Sharq oq laylagi va boshqalar.
«Qizil kitob»ningg 1971-yilda chiqarilgan
uchinchi jildida quruqlık va suvda
yashovchilardan 34 tur va kenja tur, sudralib y uruvcn ilarning 119 turi h am da
kenja tur lar i haqida ma’lumot lar berilgan. Bu jildga O rta Osiyo da ha yot
kechiradigan kulrang echkiemar ham kiritilgan. Xalqaro «Qizil
kitob» doim yangi
ma’lumotlar bilan to‘ldirib boriladi.
«Qizil kitob»ga kiritilgan jonivor qaysi mamlakat hududida
hayot kechirsa,
ularni saqlash uchun shu mamlakat butun insoniyat oldida ma’naviy javobgardir.
Lekin Xalqaro «Qizil kitob»ga ayrim mamlakatlardagi nodir va yo‘qo1ish arafasidagi
ba’zi turlar hali kiritilgan emas. Shu munosabat bilan ko‘pgina mamlakatlar Xalqaro
«Qizil kitob»
namunasida o‘zlarining milliy «Qizil kitob»1arini yaratdilar. 1974-yil
Sobiq Ittifoq «Qizil kitob»i joriy etildi, unga nodir va
yo‘qolish arafasida turgan, soni
kamayib va areali qisqarib borayotgan hayvon, o‘simlik turlari haqidagi
ma’lumotlar kiritildi.
1978-yilda «Qizil kitob» nashr qilindi. Bu kitobda Sobiq Ittifoqdagi nodir
20

va yo‘qo1ish xavfi ostida turgan hayvon, o‘simliklar turlari, sutemizuvchilardan 62
turi, amfibiyalardan 8 turi, sudralib yuruvchilardan 21 turi haqida ma’1umot berilgan.
Milliy «Qizil kitob»lar Shvetsiya, A vstraliya, Yangi Zenlandiya, AQSh va
boshqa mamlakatlarda ham bor.
O‘zbekiston Respublikasining turli mintaqalarida 650 dan ortiq umurtqali
hayvonlar, shu jumladan, 79 ta baliq turi, 3 ta
amfıbiya, 57 ta sudralib yuruvchilar,
410 dan ortiq qushlar,
99 ta sutemizuvchilar turlari va tur vakillari uchraydi. Faqat
Sirdaryo va Amudaryo vohasida joylashgan suv omborlari va ko‘1larda baliqlarning 60
dan ortiq turi, amfibiyalarning 3 turi
uchraydi. Respublikada sudralib y
uruvchilarning 57 turi, sutemizuvchilarning 91 turi va qushlarning 410 dan ortiq
turi uchraydi.
O‘zbekistonning hayvonot dunyosi butun O‘rta Osiyo hayvonot dunyosi kabi juda
qadimiy rivojlanish tarixiga ega. Ayrim hayvonlar turlari shu o‘lkaning o‘zida
paydo bo‘lgan,
ular dunyoning boshqa joylarida uchramaydi. Bunday hayvon turlariga
Orol shipi va katta kurakburun baliq, Turkiston
agamasi, Turkiston gekkoni, ingichka
barmoqli yumronqoziq,
ko‘k sug‘ur va boshqalar kirib, ular Respublika hayvonot
dunyosida alohida o‘rin tutadi.
Keyingi vaqtlarda O‘zbekiston hududidagi nodir va yo‘qolib borayotgan hayvon,
o‘simlik turlarini muhofaza qilish va ularni ko‘paytirish bo‘yicha ko‘p ishlar
qilinmoqda. 1983-yilda «Fan»
nashriyotida «O‘zbekiston qizil kitobi»ning birinchi
jildi bosmadan chiqdi. Bunda 63 turga mansub bo‘lgan umurtqali hayvonlar haqida
ma’1umot1ar berilgan, ular ichida 22 turi sutemizuvchilar, 32 turi qushlar, 5 turi
sudralib yuruvchilar va 5 ta baliqlar turining nomlari keltirilgan. «O‘zbekiston qizil
kitobi»ga Sobiq Ittifoq «Qizil kitob»iga kirgan O‘zbekiston
hududida uchraydigan
hamma hayvonlar kiritilgan. Ulardan tashqari, kitobga qushlarning 5 turi — oq laylak,
oqqush-oqko‘l,
kichik burgut, qirg‘iy burgut, qulon-baur; sudralib yuruv- chilarning 2
turi — Shtraux qurbaqaboshi, chipor kaltakesak va baliqlarning 5 turi — baxri baliq,
qilquyruq, kichik kurakburun
baliq, Sirdaryo kurakburun balig‘i, mo‘ylov baliq
21

kiritilgan. Ularning hammasi xo‘ja1ik, ilmiy va madaniy ahamiyatga ega va birinchi
navbatda muhofaza qilinishi kerak bo‘lgan turlardir.
Mamlakatimizda ov to‘g‘risidagi
dastlabki dekretlar bilan o‘sha vaqtda kamayib qolgan sayg‘oq, qunduz, xoldor
bug‘u, suv kalamushi va boshqa hayvonlar butunlay muhofazaga olingan edi.
Keyingi qarorlar bilan Buxoro bug‘usi—xongul, moral bug‘u, qulon, jayron,
gepard, yo lbars, oqqush, g‘ozlarning ayrim turlari va boshqalarni ovlash butunlay
taqiqlandi. Hozirda sutemizuvchilardan 65 turi, qushlardan 63 turini ov qilish va tutish
man etilgan.
O‘zbekistonda («Tabiatni muhofaza qilish to‘g‘risida»gi
qonunlarda
(9.12.1992-y.) tabiatni muhofaza qilishning asosiy
yo‘llari) qon un-q oidalari hamda
muhofaza q ilinadigan obyektlar belgilangan.
O‘zbekistonda ov qilish ishlari «Ov va ovchilik xo‘jaligi
haqidagi qoidalar»
asosida tartibga solingan. Bu hujjatda hayvon
zaxiralarining umumiy huquqiy rejimi, ov
tartibi va ovchilik xo‘jaligini tashkil qilish sistemalari belgilangan. Bu qoidalar
hayvonot dunyosini samarali muhofaza o ilish v8 un.lng
boyliklaridan oqilona
foydalanish yoshlarni hayvonot dunyosiga insoniy munosabatda bo‘1ish ruhida tarbiyalashga
yordam beradi.
Hali respublikamizda ha yvonlarni muhofaza qilish va hayvonot
olami boyliklaridan oqilona foydalanishda hal etilmagan masalalar ko‘p. Bu
masalalarni hal qilish xalq
ommasining tabiat muhofazasi, tabiatdan to‘g‘ri
foydalanish
haqidagi bilim darajasiga ko‘p jihatdan bog‘liq. Aholining ekologik
tarbiyasi qanchalik yuqori bo‘lsa, tabiatdan oqilona foydalanish to‘g‘risidagi madaniyat
ham shuncha yuqori bo‘ladi.
O‘simlik va hayvonot olami vakillarini saqlab
qolishning eng asosiy yo‘li qo‘riqxonalar, buyurtmalarni ko‘plab tashkil
qilishdan
iboratdir.
2.2.Landshaftlar, qo‘riqxona1ar, milliy bog‘lar, buyurtma-
larning ahamiyati.
Yerning geografik qobig‘idagi tabiiy komponentlarning o‘zaro ichki aloqalari,
bir ligiga ko ra, boshqa joylardagi bioekologik birliklardan farq qiluvchi va
22

tabiiy chegaralarga ega bo lgan hud udiy majm u ala r lands haft lar dey ila d
i. Landsha ftla rning barcha ta biiy komponentlari (geologik tuzilishi, relyefi,
iqlimi, tuprog‘i, o‘simliklari va hayvonot dunyosi) muayyan muvozanatdagi bir
butunlikni hosil qiladi. Inson o‘z faoliyati natijasida landshaftlarning bir yoki bir
necha
kom ponenti ga ta’sir etadi va bu ta’sir lands haftnin g muvozanati,
dinamik struk turasi, funksiyasini o‘zgartiradi hamda but u n lands haftnin g o z
garishiga olib keladi. Landshaftlarning asosiy belgilari:
l) Landshaftlar—bir-biri bilan bog langan va bir-birini to‘ldiruvchi tabiiy
elementlar va voqeliklar yig‘indisidan iborat bo‘lib, ular tarixiy rivojlanish
jarayonini davom ettiruvchi fizik- geografik va ekologo-biologik tabiiy
birikmalardan iboratdir;
Landshaftlar tabiiy birikmalar bo‘1ib, ularda hamma komponentlar (relyef,
iqlim, suv, tuproq, havo, o‘simlik va hayvonlar) bir-biri bilan bog‘langan va bir-
birlariga bevosita yoki bilvosita ta’sir qilib, umumiy riv ojlanish qatori va
sistemasini hosil qiladi;
Landshaftlaı o‘zlarining kelib chiqishi va tarixiy rivojlanishlari bo‘yicha, aniq va bir
xil tuzilishga ega bo‘lgan katta- kichik hudud
bo‘1ib, bir xil yer tuzilishi, umumiy
iqlim, gidrotermik sharoit,
tuproq, biogeotsenozlarga ega. Landshaftlar mintaqal va
amintaqal belgilarga bo‘linmaydi, ular oddiy geomajmualardan tashkil topgan
tabiiy
territorial majmualardan iboratdir.
Land shaft l ar o zlarinin g k elib chi qish lar i bo‘y ic h a quyidagicha
farqlanadi:
Agrokultura—qishloq xo‘jalik landshaftlar i. Bunday landshaftlarda tabiiy
o‘simliklar qoplami madaniy ekinlar, bog‘zorlar bilan almashtirilgan bo‘ladi;
Antropogen landshaftlar, bular insonning xo‘jalik faoliyati natijasida o‘zgargan va
tabiiy komponentlari qisman o‘zgargan, yer yuzidagi ko‘pchilik tabiiy birikmalar
bo‘lib, quruqlikning 46’Z» ini ishg‘ol qiladi. Antropogen xildagi landshaftlar
madaniy va inson faoliyati ta’sirida buzilgan madaniy hamda o‘zining tabiiy
23

funksiyasini bajarish qobiliyatini yo qotgan degrodatsiyaga uchragan landshaftlarga
bo‘linadi. Ular o‘z-o‘zini tiklash qobiliyatiga egadir;
Geoximik landshaft lar—bu kimyoviy elementlari va birikmalarining tarkibi,
miqdori bir xil bo‘lgan yer yuzasidan tashkil topgan bo‘1ib, ayrim elementlarning
intensiv to‘p1anishi
yoki landsha ftlardan yuvilib ketishi, shu tabiiy biogeo-
tsenozlardagi suv havzalarida elementlarning migratsiyasi yaxshi
kuzatiladi. Jumladan,
tuntlra hududida temir va vodorod ioni, dashtda kalsiy, cho l landshaftlarida xlor va
oItin gugurt elementlarining migratsiyasi kuzatiladi;
Muhofaza qilinadigan landshaftlarda xo‘jalik faoliyati to‘la yoki qisman
to‘xtati1gan;
Î) Tabiiy landshaftlar—bu tabiiy omill ar ta’sirida hosil bo ladigan va inson
faoliyati ta’siridan mutloq saqlangan landshaftlardir;
Elementar landshaftlar—bir xil elementlardan va jinslardan tashkil topgan relyefda
joylashgan, bir xi1 xarakterga ega bo‘lgan
tuproq va o sim li klar assotsi a tsiya lari
hosil qi luvchi landshaftlardir. Bu landshaftlarning uch xi1 turi bor, ya’ni
elyuvial,
superakval va subakval. Elyuvial landshaftlar relyefning baland joylarini egallagan
bo‘1ib, u joydan kimyoviy elementlar
yuvilib ketadi.
Shahar landshaftlari—qurilishlar, ko‘cha1ar, parklardan tashkil topgan;
Optimal landshaftlar—xo’j alikda foydalanish uchun to‘la javob beradigan
o‘tloqzorlar, yaylovlar, tog‘, tog‘ oldi hududlar;
Texno gen landshaitlar—
antropogen landshaftning bir turi bo‘lib, undan
foydalanishda inson kuchli texnika vositalarini ishga soladi. Masalan, qazilma
boyliklarni olish;
Industrial fands/ıaff/ar—texnogen landshaftlarning xili bo‘lib, shu landshaft
muhitiga sanoat majmualarining qurilishi va ta’siridir. Masalan, dashtda
«Baykanur» kosmik majmuai, Qizilqumda yer osti boyliklari olishdagi
majmualar.
Tashqi muhitni muhofaza qilishga bo‘1gan urinishlar qadim zamonda ham qayd
24

qilingan, lekin u davrda bunday harakatlar diniy qarashlar yoki ibodat elementlari
bilan bog‘liq bo‘lgan, amalda kuchli ta’sir etgan.
Masalan, milod bosh larida qadim gi M isrd a mushuk muqaddas, daxlsiz
hayvon, qushlardan ibis, o‘simliklardan nilufar kabilar muqaddas hisoblangan.
Hindistonda miloddan oldingi 242-yilda imperator Ashokning maxsus farmoni
bilan karkidonlar, g‘ozlar, maynalar va ba’zi bir boshqa hayvon turlari qonun bilan
muhofaza ostiga olingan. Hindistonda dastlabki qo‘riqx ona o‘rmonlarda
kishilarning xo‘jalik ishlari bilan shug‘ul1anishi man qilinganligi ham taxminan
ana shu davrda paydo bo‘lgan. Qadimgi Xitoyda miloddan oldin o‘rmonlarni
muhofaza qilish bo‘yicha choralar ko‘rilgan.
Keyinroq, feodalizm davrida yirik zamindorlarning yerlarida k atta-katta
maydonlarda maxsus o‘rmon1ar qo riq langan.
Bunday yerlarda Qirol oilalari va
saroy kishilarigina ov qilishgan,
masalan, XI asrdayoq «Belovejskaya» pusha, «Yetti
orol» va boshqa mashhur qo‘riqx ona lar vujudga kelgan. Bu qo‘riq- xonalardagi
o‘rmonlar muhofaza qilingan va o‘g‘rincha ovchilarga qarshi ayovsiz kurash olib
borilgan.
Markaziy Osiyoda laylak lar, bedanalar, musichala r, chug‘urchuqlarni
aholi qadimdan ehtiyot qilib kelgan. Mahalliy aholining suvni ehtiyot qilishini
alohida qayd qilib o‘tish kerak. Shuning uchun hatto yirik shaharlarda ariqlardagi
suv toza va ichishga yaroqli bo‘lgan. Suvga tupirish makruh hisoblangan. Biroq
tabiatni muhofaza qilish tadbirlari yakka-yakka holda olib borilar va ular umuman,
tabiiy zaxiralarni saqlashga muhimta’sir ko‘rsata olmas edi.
Tabiatni muhofaza qilishda ayrim maydonlardagi tabiiy
majmua landshaft
o‘z holicha maxsus rejim bilan qo‘riqlashni
talab qiladi. Bunday maxsus rejim
bilan qo‘riqlanadigan maydonlar xo‘jalik o‘zlash tirishda bevosita ajratib
olinib
qo‘riqlanadigan tabiiy obyek tlar qatoriga kiradi. Tabiatni muhofaza qilish,
landshaft larning bir butunli g i, tabi iy k omponentlar
— o simlik, hayvon, suv,
havo va tabi
i y yodgorlik, hamma zaxiralarning o‘zaro muvozanatini muhofaza
25

qilishga qaratilgan. Landshaftlarni muhofaza qilishning shakllari juda ko‘p. Bular:
qo‘riqxonalar, buyurtmalar, rezervatlar, milliy bog‘lar, dam olish uchun ajratilgan
joylar, landshaftlarni
muhofaza qilish hamda madaniy landshaftlar holati, tuzilishini
yaxshilashdan iboratdir. Hozir yer yuzida tabiatni muhofaza qiladigan
obyektlarning soni 20 mingdan ortiqdir.
Qo‘riqxonalar—quruqlik va suvlaming o‘ziga xos landshaftlarini tabiiy holda
saqlash uchun ajratilgan joylar bo‘lib, xo‘jalikda undan foydalanilmaydi. O‘zbekistonda
qo‘riqxonalarning umumiy maydoni 2164 km' ga teng. Qo‘riqxonalarning asosiy
maqsadi
tabiatning noyob, diqqatga sazovor qismlari—landshaftlarini jamiyat
manfaatlari uchun uzoq vaqtgacha saqlashdan iboratdir.
Bu yerlarga qo‘riqxonaga
aloqasi bo‘lmagan kishilar, shu
jumladan, turistlar ham kiritilmaydi. Qo‘riqxonalar
maydoni iloji boricha katta bo‘lishi va ular atrofini xo‘jalikda kam o‘zlashtirilgan yerlar
o‘ragan bo‘lishi kerak. Shunda qo‘riqxonalarga antropogen
(inson) ta’siri ancha
kamayadi.
Qo‘riqxonalarda tabiiy majmualar qadimgi holda o‘zgarti- rilmasdan
saqlanganligi uchun tabiiy namuna bo‘1adi. Bu esa
tabiatga inson ta’sirini baholashga
imk on beradi. Qo‘riq- xonalarda tabiiy birlik (doimiy) o‘rganiladi. Tabiatni bunday
o‘rganish landshaft komponentlari o‘simlik. hflyvonlor, ekolo q•ik
omillar o‘rtasida uzviy
aloqadorlikni aniqlash hamda tabiiy zaxiralardan ratsional foydalanish yo‘llarini
ishlab chiqarish uch un zarurdir. Qo riqx onalarda ro y beradi gan t abi iy jara yon
larni o r ga nish lands ha ft nin g o xs has h bo lgan maydonlarining tabiiy zaxiralari
va tabiiy sharoitidan to‘g‘ri
foydalanishga yordam beradi. Shu sababli tabiiy
majmualarning
hamma turlarida qo‘riqxonalar bunyod etish lozim.
Maxsus qo‘riqxonalarda asosan katta ilmiy ahamiyatga ega
Orol dengizidagi
Borsa-kelmas qo‘riqxonasida iqlimlashtirilgan qulon, sayg‘oq va jayronlarning
biologiyasi o‘rganiladi. Pitsunda
qo‘riqxonasida asosan relikt qarag‘ay1ar muhofaza
qilinadi.
Chelyabinsk viloyatida tashkil etilgan Ilmen qo‘riqxonasida noyob minerallar,
26

Buxoro qo‘riqxonasida jayron muhofaza qilinadi. Ko‘pchilik qo‘riqxona
hududlarida ko‘pgina hayvon va o‘simlik turlarining hayoti uchun zarur bo‘lgan
optimal sharoit mavjud. Shuning uchun qo‘riqxonalar o‘simlik va hayvon turlari,
shu jumladan, yo‘qolish xavfi tug‘ilgan turlarni
saqlash va ko‘paytirishda muhim rol
o‘ynaydi. Masalan, o‘simliklardan mamont (sakvoyya) daraxti, livon kedri, tis,
shamshod, nilufar; hayvonlardan zubr, bizon, qulon, goral, yo‘lbars, qoplon, irbis,
suv kalamushi va boshqa turlar faqat qo‘riqx onalarda saqlanadi. Qo‘riqx
onalarning ovchilik
hayvonlarini saqlash va ko‘paytirishda ham ahamiyati
katta.
Qo‘riqxonalar, milliy par k lar tashkil etish quyidagi muammolarni hal qilish
bilan bog‘liqdir: noyob tabiiy-hududiy majmualarni saqlab qolish; biosferaning genetik
zaxiralarini
himoya qilish, birinchi navbatda yo‘qolayotgan, relikt v a e n d e m i k
o‘simliklar va hayvon turlarining genofondi, ularning evolutsiyasi uchun ekologik sharoit
yaratib berish. Milliy bog‘larga Zomin xalq bog‘i, Ugam-Chotqol tabiiy milliy bog‘lar
kiradi.
Biosferaga bo‘1ayotgan ekologik ta’sirning hozirgi etapida qo‘riqxona
hududlarining ilmiy-tabiiy va xalq xo‘jalik ahamiyati
ancha yuksaldi. Ularning
tarmoqlarini tashkil etishda yangi
ekologik va biotsenotik talablar paydo bo‘ldi. Turli
yo‘nalishdagi qo‘riqxona obyektlari tarmog‘ini tashkil etishda ilmiy negiz bir
necha
prinsiplarda ko‘rilmog‘i kerak bo‘lib qoldi, ya’ni
Biogeotseno tik prinsip. O’simlik va ha yvonot dunyosi
vakillarining tabiiy
landshaftlarda taraqqiy etishi uchun qo‘riqxona hududida ekologik sharoitni saqlab
turish shart.
Tarixiy prinsip. Tabiiy qo‘riqxona
ekosistemalari hududiy va keng biogeografık
miqyosda tirik va o‘lik tabiatni bunyod
etish.ning tar'xiy rivojlanishiga xizmat qilishi
kerak.
Mintaqal geografik prinsip. Qo‘riqxona hududlarining tarmog‘i kenglik—meridian,
tog‘ tumanlarida esa tabiiy ekosistemalarning
bo‘linishi balandlik qonuniyatlarini
o‘zida aks etishi kerak.
Ekologik p rinsi
p Turli edafik, iqlim va geologik, morfologik sharoitlarda tabiiy
27

ekosistemalarni ilm uchun muhofaza etish. Xo ’jalik prinsipi, Tabiiy qo‘riqxona
fondiga o‘rmon, qishloq xo‘jalik, suv va xalq xo‘jaligining boshqa tarmoqlarida
amaliy ahamiyatga ega bo‘lgan ekosistemalarni kiritish maqsadga muvofiqdir.
Ijtimoi y prinsip. O‘zgaruvchan qo‘riqxona tartibi yordamida rek reatsion va
balneologik tomondan nodir bo‘lgan tabiiy hududlarning majmualarini aholining
ehtiyojlarini qondirish uchun saqlashni ko‘zda tutishi (urbanizatsiya va
industraliza- tsiya, demografik yuksalishni hisobga olgan holda).
Ilmi y-tekshirish prinsipi. Hozir va kelajakda biosferani ilmiy
tekshirishda tabiiy baza
yaratishni ko‘zda tutish.
Didaktik prinsip. Ekologik ta’lim va tabiatni o‘rganish ahamiyatiga ega bo‘1gan
tabiiy obyektlarda qo‘riqxona tartibini o‘rnatishdan iborat.
Hamma qo riq xona lar ilmiy muassasa bo lib, ularda
biologlar, ekologlar,
geograflar, o‘rmonshunoslar, geologlar va
boshqalar qo riq xona x odim la ri
bilan ta laba lar o quv
praktikalarini olib boradilar, qo’riqxonalardagi tabiiy
jarayon
borishi butunlay o‘z holiga tashlab qo‘yilmaydi. O‘simliklar bilan
hayvonlar o‘rtasidagi muvozanatni saqlashda inson aralashib turishi kerak.
O‘zbekistonda birinchi qo‘riqx ona 1926-y ilda Zomin tumanidagi Jizzax
o‘rmon xo‘jaligiga qarashli Ko‘lsoy va Guralashsoy havzalarida «Guralash» tog‘-
archa qo‘riqxonasi nomi bilan tashkil qilingan edi. 1960-yilda «Guralash» tog‘-
archa qo‘riqxonasi Zomin tog‘-o‘rmon davlat qo‘riqxonasi nomi bilan qa yta tik
landi. Respu bli kada 1947-y ilda ik k inc hi qo‘riqxona—Chotqol tog‘-o‘rmon
qo‘riqxonasi tashkil etildi. O‘zbekistonda qo‘riqxonalar tashkil qilishga asosan
1970- yillardan boshlab alohida e’tibor berila boshlandi. Shu vaqtga qadar
respublikada bor-yo‘g‘i 3 qo‘riqxona
— Zomin, Chotqol, Payg‘ambar orol bo‘lgan.
Hozirda, O‘zbekistonda umumiy maydoni 372000-450000 gektarni tashkil qilgan
10 dan ortiq qo‘riqxona bor. Shulardan ba’zilari haqida (13-jadvaI) ma’lumot
beriladi.
Zomin tog‘-o‘rmon davlat qo‘riqxonasi 1926-1959-yilda tashkil etilgan.
28

Maydoni 26840 gek tar Jizzax viloyatida joylashgan. Archazorlar, noyob o‘simliklar
va u yerda yashovchi
hayvonlar: tog‘ echkisi, tog‘ qo‘yi, oq tirnoqli ayiq, qushlar,
suvdagi baliqlar muhofaza qilinadi.
O‘zbekiston va Qozog‘iston respublikalari hududidagi muhofaza qilinadigan ayrim
qo‘riqxonalar
Qo‘riqxo
na-
larning
Tashkil
qiüngan Qo‘riqx
ona
maydoni
, itm'
O‘s
nnk-
larnin
g
Qush
turlari-
ning soni
Sutemizu
vchi
hayvonlar
ning
3 4 5 7
Bad;ıy-
To‘qay
197 I 64.6 136 90
Zomin
1926,
960 265,4 700
1 30 40
Zarafsho
n
1979 23.60 300 1 60
Qizilqum l97I
101.4 937 50 500/950
Nurota l97û
177.5 600 1 50
Chotqol 1947 35724
i 100 l0o 30
Qozog‘i
ston
Rwpub
liiıasi
Aksutjaba
g’li
Almata 1921
1931
7441 6
9 1 552
i 200
39
29

Borsu-
kelmus
Markuko
’l 1936
1976 183007 1 367 165
40
Chotqol tog’-o’rmon davlat qo’riqxonasi O‘zbekistondagi eng
yirik qo‘riqxona
bo‘lib, 1947-yilda tashkil qilingan, hozirgi
maydoni 451,6 km° O‘simlik
dunyosida 1100 dan ortiq daraxt
va butalar turi bor. Qoyalarda 2 tur archa
o‘sadi, daryolar bo y lar i qa ra g ayzorlar bilan qoplangan, qo riqx ona
hayvonlarga boy. Bu yerda Sibir tog‘ echkisi, to‘ng‘iz, Turkiston
silovsini, oq
tirnoqli ayiq, tulki, Menzbir sug‘uri, jayra, relikt
yumronqoziq, irbis va turli
qushlar qo‘rıq1anad1. U gam-chotqoi
tabiiy milliy bog‘i 1990-yil tashkil etilgan.
maydoni 5746 km'.
Nurota tog’-yong’oq qo’riqxonasi Navoiy viloyatining Forish
tumanida Nurota tog‘larining shimoliy yonbag‘irlarida 1975- yili noyob hayvon
turi Seversev qo‘y1arining populyatsiyasini
saqlash va yong‘oq turlarini himoya
qilish maqsadida tashkil
etilgan. Bu yerda 900 ga yaqin o‘simlik turlari uchraydi, ularning
ayrimlari endemik: Viktoriya, Korolkov, Velikiy lola turlari, Yelena chinniguli,
Suvorov piyozi, poyali piyoz, Seversev ungeriyasi, daraxtsimon o‘simliklar asosan
soylar bo‘yida uchraydi. Bu yerda asosiy o‘rmon hosil q iluvchi turlarga yong‘ oq,
yov v oy i o‘rik, olxo ri, olma, tut, tol, terak lar, qayrag‘och toshloq yonbag‘irlarda
xandon pista va Buxoro bodomi o‘sadi. Maydoni 17752 km'.
Hayvonot olami ham juda boy. Bu yerda karaganka tulkisi, cho‘l bo‘risi, korsak,
tosh suvsar, jayra, tolay quyoni va to‘ng‘iz keng tarqalgan. Cho‘l hayvonlaridan bu
qo‘riqxonada uzunoyoq kirpi, qizil dumli, katta qumsichqonlar va Seversov tovushkonini
uchratish mumkin. Qizil kitobga kiritilgan Seversov
qo‘yi, berkut va boshqalar bu
qo‘riqxonada qo‘riqlanadi.
Qizilsuv tog’-archa davlat qo’riq.x onasi 1975-yilda Qashqa- daryo viloyati
Yakkabog‘ tumanida tashkil qilingan. Umumiy maydoni 30094 ga, uning 4192 gektari
30

o‘rmon bilan qoplangan. 400 dan ortiq o‘simlik turlari o‘sadi. Hayvonot olami ham boy,
turli sutemizuvchi hayvonlarning 23 turi mavjud. Qushlarning 66 turi uchraydi, ulardan
27 turi shu yerda qishlaydi. Oq tirnoqli ayiq, bars, Markaziy Osiyo silovsini, qizil
sug‘ur, pamir oqtishi,
tolay quyoni va Markaziy Osiyo takasi qo‘riqlanadi.
Miroki davlat qo'riqx onasi 1976-yilda Qashqadaryo viloyatida tashkil qilingan. Oqsuv va
Tanxozdaryo havzalarida joylashgan. Qo‘riqxona hududida Seversov muzligi —
O‘zbekistondagi yirik muzliklqrdan biri joylashgan. Bu yerda g‘orlar ko‘p, lekin ular
hali yaxshi o‘rgani1magan. Oqsuv daryosida juda chiroyli sharshara mavjud.
Qo‘riqxonada o‘sadigan o‘simliklarning ko‘pi oziq-ovqat, dori-darmon va
manzaraliligi bilan katta ahamiyatga ega. Ayniqsa, Maksimovich rovochi, anzur
piyozi, kiziliya, tog‘ rayhon, kiyik o‘ti, lolalar, shirach, tog‘olcha, qoraqant va
boshqalar ko‘p uchraydi.
Hayvonot olami ham ancha boy. Qorli cho‘qqilarda bars
yoki uning izlarini
uchratish mumkin. Archazorlarda Turkiston
silovsini va oq tirnoqli ayiq hayot
kechiradi. Qo‘riqxonaning janubiy qismida Markaziy Osiyo takasi, bo‘ri, tulki,
jayra, qizil sug‘ur, tolay quyoni keng tarqalgan. Qo‘riqxonada turli sayroqi va
yirtqich qushlarni uchratish mumkin.
Payg’ambar Orol qo’riqxonasi. 1971-yilda Amudaryodagi payg‘ambar orol
qo‘riqxona deb e’lon qilingan. Umumiy maydoni 4043 gek tar, sh undan 964
gektari to qa yzor. Qo‘riqxona Amudaryo yuqori oqimining to‘qayzor namunasi
sifatida saqlash maqsadida tashkil qilingan. Bu yerda asosan Buxoro bug‘usi-
xongul muhofaza etiladi.
Qizilqum to’qay-cho ’l qo’riqxonasi. 1971-yilda Amudaryo
bo‘yida tashkil qilingan.
To qay va cho‘l bo‘limlari 3985 eektarni eeallavdi. ulardan 1883 eektari
to‘o_avzor. Cho‘l hududiga xos bo‘lgan hayvonlar uchraydi. Cho‘l mushugi, bo‘ri,
tulki, yovvoyi cho‘chqa, tovushgon ko‘p. Bu qo‘riqxona jayron va xongulni
muhofaza qilish maqsadida tashkil qilingan.
31

Baday to ’qay davlaf qo’riqxonasi 1971-yi1da Qoraqalpog‘iston hududida,
Amudaryoning quyi oqimida tash ki1 qilingan. To‘qay o‘rmon1ari va u yerdagi
hayvonlarni saqlash maqsadida ochilgan.
1975-yilda Samarqand viloyatida maydoni 2360-2518 gektar bo lgan Zarafshon da
vlat qo ’riqxonasi tashkil etildi. Bu qo‘riqxonani ornitologik deb atasa ham bo‘ladi,
chunki bu yerda asosan turli qushlar keng tarqalgan (160 dan ortiq tur).
Asosiylaridan biri Zarafshon qirg‘ovulidir.
Abdusamad davlat qo ’riqxonasi 1978-yilda tashkil etilgan bo‘lib, maydoni 2158 ga,
shundan 1459 gektari to‘qayzor. Sirdaryoning
o‘rta oqimida joylashgan. Farg‘ona
vodiysida saqlanib qolgan kichik-kichik noyob to‘qayzorlar va shu yerlarda
uchraydigan
Sirdaryo qirg‘ovuli, suv parrandalari hamda boshqa to‘qayzorga xos
bo‘lgan jonivorlarni saqlash maqsadida tashkil qilingan.
Qorako ’l cho ’l davlal qo ’riqxonasi 1971(1990)-yilda Buxoro viloyatida Amu-
Qorako‘1 kanallari atroflaridagi uchar qumlarni
saksovul-buta o‘simliklari bilan
mustahkamlash, irrigatsion inshootlarning qum ostida qolishidan himoya qilish,
Janubiy Qizilqum fauna va flora majmualarini tiklash, uchib o‘tish davrida
qushlarning dam olishi va oziqlanishi uchun sharoit yaratish maqsadida tashkil
qilingan maydoni 10000 ga.
Vardani davlat qo ’riqxonasi 1975-yilda Buxoro viloyatining
Shofirkon tumanida
tashkil qilingan. Asosiy maqsad, qadimiy Vardanzi sha hrin ing xaro balar i va 50 y
osh lik sa ksov u1 daraxtlarini muhofaza qilish. Maydoni 3,0 km'.
Arnasoy davlal qo ’riqxonasi l 983-yilda Jizzax viloyatida tashkil qilingan.
Maydoni 63 ming gektar. Uning tarkibiga Tuzkon ko‘li ham kiradi. Asosan qushlar
qo‘nib o‘tadigan paytlarida dam olishga qo‘nadigan qushlarni muhofaza qilish
maqsadida ochilgan. Bu yerda jingalak birqozon, qora va kulrang laylaklar, g‘oz,
qirg‘ovul va loyxo raklarni uchratish mumkin.
Biosfera qo 'riqzona/ari—inson xo’]alik faoliyatining tabiatga
ta’sirini ayrim regionlar
va sayyora ko‘lamida o rganish, baholash, ularni nazorat qilib turish uchun xalqaro
32

va milliy darajada tashkil etiladigan qo‘riqxonalardir. Atrof-muhit ustidan say yora
miq yos ida nazora t sis temas i, biosfera qo‘riqxonalari ma’lumotlariga asoslanadi.
Keyingi vaqtlarda jahon ahamiyatiga ega bo‘lgan biosfera qo‘riqxonalarini bunyod
etish YUNESKO tashabbusi bilan davlatlararo «Inson va biosfera» programmalari
doirasida keng tatbiq etilmoqda. Bunga Bo‘stonliq biosfera milliy qo‘riqxonasi
misol bo‘ladi.Bu qo riq xonalar da landshaftlar, ay rim o sim lik va
hayvonlarni saq lash,
majmua biogeotsenologik tadqiqotlar o‘tkazish, turli xo‘jalik tarmoqlarining
o‘rmonchilik yerlarni o‘zlashtirish, yaylov chor vachiligi, tabiatdan rekratsion
foydalanish va boshqalarning muhitga ta’sirining xarakteri, ko‘lamini tatbiq qilish
ko‘zda tutiladi.
O‘zbekistonda mavjud Nurota tog‘-yong‘oqzor qo‘riqxonasi
asosida biosfera
qo‘riqxonasi tashkil etilgan.
Tabiat yodgorliklari. Ba’zan ilmiy, madaniy va tarixiy jihatdan qimmatli
tabiiy obyektlarni muhofaza qilish uchun katta maydonlarni ishg‘o1 qiladigan
qo‘riqxona1ar va uncha katta bo‘lmagan maydonlarni ishg‘ol qilgan qimmatli
tabiiy obyektlar-«Tabiat yodgorliklari» deb e’lon qilinadi, jiddiy muhofaza ostiga
olinadi, umumiy maydoni 3381,5 ga.
Tabiat yodgorliklariga sharsharalar, geyzerlar, g‘orlar, relyefning ajoyib
shakllari, geologik ochilib qolgan joylar, chiroyli toshlar, qoyalar, ayrim daraxt,
tarixiy obidalar va boshqa obyektlar kiritiladi. Tabiat yodgorliklarining ko‘zga
yaqqol tashlanib turishi, lekin xo‘jalik ahamiyati bo‘lmasligi mumkin. Ularning
ilmiy, tarixiy, madaniy-estetik ahamiyati ko‘pincha juda katta bo‘ladi.
Umumiy xususiyatiga qarab, tabiat yodgorliklari geologik- geomorfologik, botanik,
paleontologik, astronomik va landshaft
yodgorliklariga bo‘linadi.
Masalan, Zomin tog‘laridagi
afsonaviy «Qirg qiz», odamlarning qadimgi
ajdodi qoldig‘i topilgan. Teshiktosh g‘ori, Kuytosh
— Odamtosh, «Shampan
shishasi» va boshqalarni kiritish mumkin (Ergashev, 1995).
33

Botanik vodgorliklarga yo‘qolib ketayotgan relikt o‘simliklar o‘sadigan joylar,
dashtlardagi o‘rmon massivlari yoki o‘rmon orasidagi dasht uchastkalar, alohida
saqlanib qolgan keksa daraxtlar va boshqalar kiradi. Respublikamizda bunday
obyektlarga Sayrobdagi 700-1000 yoshli chinor, Boysundagi Chorchinor va
boshqalarni kiritish mumkin.
Paleontologik yodgorliklarga toshga aylanib ketgan va izlari
saqlanib qolgan
o‘simlik, hayvon qoldiqlari, ochilib qolgan
joylar misol bo‘la oladi. Landshaft
yodgorliklariga tevarak- atrofdan ajralib turadigan go‘zal manzarali joylar,
yirik sharsharalar va boshqalarni kiritish mumkin. Astronomik tabiiy yodgorliklarga
yirik meteoritlar tushgan joylar, meteorit kraterlari kiradi.
Buyurtmalar tabüy geografik majmualar komponentlarining
ayrim qismlari,
ayrim hayvon yoki o‘simlik turlarini muhofaza qilish, ko‘paytirish uchun ma’lum
muddatga belgilangan hudud
bo‘lib, u yerlardan xo‘ja1ikda muayyan maqsadda
foydalanishga
ruxsat beriladi. Ularning umumiy maydoni 17 16200 ga.
O‘zbekistonda 11 ta buy urt max ona bo‘lib, ular tur li maqsadlarda tashkil
qilingan. Ularning ko‘pchiligi ovchilik buyurtmaxonalaridir. Bunday
buyurtmaxonalarda hayvon-
larning ayrim turlari qo‘riq1anadi, lekin yog‘och
tayyorlash,
zamburug‘ va mevalar yig‘ishga ruxsat etiladi. Buyurtmaxonalar vaqtincha
va doimiy bo‘lishi mumkin. Vaqtinchalik buyurtma- xonalar ovchilik xo‘jaliklarida
ovchilik ahamiyatiga ega bo‘lgan
hayvon va qushlar sonini tiklash, ko‘paytirish
maqsadida ma’lum muddatga tashkil qilinadi. Muhofaza qilinayotgan
turlarning
optimal soni tiklangandan keyin buyurtmaxona yana
oy qilinadigan joyga
aylantiriladi. Buyurtmalar o‘simliklar, hayvonlar yoki go‘za1 manzaralarni
muhofaza qilish uchun tashkil qilinadi. Keyingi vaqtlarda har xil botanik,
zoologik,
geologik, ixtiologik, ornitologik va boshqa xil buyurtmalar ham tashkil
qilinmoqda.
Rezervatlar chet mamlakatlar uchun xos bo‘1ib, o‘zining rejimi va
vazifalariga ko‘ra buyurtmalarga yaqin turadi. Ba’zi
mamlakatlarda qo‘riqxonalar
34

kabi qattiq rejimli rezervatlar ham bor. Ularning maydoni uncha katta emas, faqat
ilmiy tadqiqot ishlari o‘tkazish uchun mo‘ljallangan.
Milli y parklar chet ellarda hududlarni muhofaza qilishning
asosiy shaklidir. «Milliy»
so‘zi mazkur hududlarning xususiy mulk emas, balki butun millatga qarashli
ekanligini bildiradi va muhofaza tadbirlari davlat tomonidan amalga oshiriladi.
Milliy parklarda inson faoliyati tomonidan kam o‘zgartiril-
gan fauna va florasi
boy bo‘lgan xushmanzara landshaft (akvatoriya)lar muhofaza qilinadi. Milliy
parklarda tabiatni
muhofaza qilish aholining dam olishini tashkil qilish va ommaviy
turizm bilan birga qo‘shib olib boriladi. Milliy parklar tashkil qilishning muhim
prinsiplaridan biri
— park hududida tabiatga zarar keltirilmaydi va bir vaqtda qancha
dam oluvchilar bo‘1ishi
mumkinligini hisobga olishdan iboratdir.
Respublikamizda Zomin xalq parki 1976-yili ta’sis etilgan. Maydoni 45590
ga. Turkiston tog‘ tizmasining shimoliy yonbag‘irida, Zomin suvli joyida dengiz
sathidan 1000-4030 m balandlikda joylashgan.
Keyingi ma'lumotlarga ko‘ra, Qozog‘iston Respublikasi hududida maydoni
530 ming gektarni ishg ol qilgan 6 qo‘riqxona, l ta tabüy park va 83 ta davlat
buyurtmasi mavjud. Ularga 4,6 mln.ga yerda Aksu Jabag‘1i, Olmota, Kurgaljin,
Marxako‘l kabi qo‘riqxona1ar, Andasoy (1 mln.ga), Karoy (509 ming ga),
Tarbag‘atoy (246 ming ga), Turg‘oy (343 ming ga) kabi buyurtmalar, Ayaguz,
Betpakdala, Ulutau kabi hayvonlar buyurtmalari, Berkara, Jambul, Kapchasoy,
Qoraqunduz nomli botanika buyurtmalari ularning eng kattalari hisoblanadi.
Qirg‘iziston Respublikasida muhofaza qilinadigan 5 ta
qo‘riqxona va 30 dan
ortiq davlat buyurtmalari bo‘1ib, ularning
umumiy maydoni 283 ming gektardan
ortiq. Ularga Issiqko‘l, Sari-chelak, Norin kabi qo‘riqxona1ar misol bo‘ladi.
Tojikiston hududida 3 ta qo‘riqxona va 20 ta buyurtma bo‘lib, um umiy may
doni 23 ming ga. Turkmaniston respublikasida 78 ta qo‘riqxona bo‘lib, ular Badxiz,
Kopetdag, Repetek, Amudaryo kabilar misol bo‘ladi. Umumiy maydoni l mln.ga.
Hozirgi kunda mustaqil davlatlar hududlarida 3000 dan ortiq buyurtmalar 40
35

min.gektar yerni egallaydi.
Rossiya Federativ Respublikasi hududida 84 ta qo‘riqxona (11,5 m1n.ga), 3 ta
milliy park (350 ming ga), 36 ta davlat
buyurtmalari (5,5 mln.ga), 1000 dan ortiq (28,6 min.ga) turli buyurtmalar bor.
Ularda minglab tabiiy yodgorliklar, o‘sim1ik va hayvonlar turlari muhofaza
qilinadi.
Shimoliy Amerikada joylashgan Kanada davlatida 13 mln.gektar yerda
joylashgan 29 ta milliy par klar, milliy rezervatlar (15 ta), yerli parklar, rezervatlar
(jami 100 ga yaqin)
bor. U lardagi bor tabiiy yodgorliklar davlat tomonidan
muhofaza qilinadi.
Amerika Qo‘shma Shtatlarida 270 ga yaqin milliy parklar,
milliy qo‘riqxonalar,
milliy yodgorliklar, hayvon-o‘simlik
rezer vatlari, buyurtmalar mavjud bo‘lib,
ularning umumiy maydoni 28 min. gektardan ortiqdir. Ularning har biri o‘ziga
xos
tabiiy yodgorli k lar, noyob o simlik-hayvon turlarini muhofaza qiladi.
Masalan, Kings-Kanon milliy parkida dunyoda eng noyo b reli k sekvoya
daraxti o‘sadi. Uning
balandligi 95-100 metrdan oshadi. Yoshi bir necha ming
yilga
to‘g‘ri keladi.
Osiyo qit’asida joylashgan Hindiston davlati hududida 207 ta davlat buyurtmasi,
45 ta milliy parklar bo‘lib, ularda eng
noyob hayvonlardan sher, yo‘1bars, fil kabilar
muhofaza qilinadi.
Hindistonning Xilgiri milliy biosfera qo‘riqxonasi 5670 km'
maydonni egallaydi.
YUNESKO ning 1973-yilgi qarori bo‘yicha dunyoning 62 mamlakatida 300
dan ortiq biosfera qo‘riqxonalari tashkil etilgan.
Biosfera qo‘riqxonasi—sayyoraning turli geografik hududlarida
joylashgan, eng
xarakterli va maxsus muhofaza qilinadigan etalonli joylar bo‘lib, ular YUNESKO
ning «Inson va biosfera» xalqaro ilmiy dasturiga kiritilgan. Shulardan 22 tadan
ortig‘i
YUNESKO ser tifik a tin i olgan. LIlarga Kavkaz, Repetik qo‘riqxonalari
kiradi. Biosfera qo‘riqxona1arining asosiy vazifalari—tabiiy ekosistemalar va
36

ularning genofondini tabiiy holda saqlashdan iborat bo‘1ib, tabiatni muhofaza
qilishning yangi ilmiy bosqichi hisoblanadi.
Keyingi vaqt larda ay rim mamla kat larda rezer vatlar (lotincha-saqlangan,
saqlash) atamasi ham ko‘proq ishlatilib, u buyurtma «qo‘riqxona» ma’nosiga
yaqin, ya ni, ma’lum hudud tabiatini muhofaza qilish demakdir. Masalan,
Okeaniya hududidagi 30-40* » flora va fauna vakillari yo‘qo1ib ketish xavfi ostida,
ularni ma’lum yerlarda muhofaza qilish kerak.
Dunyo bo‘yicha 1300 dan ortiq tabiiy rezer vatlarning umumiy maydoni 400
ming gektardan ortiqdir. Shu joylarda noyob o‘simlik, hayvon turlari muhofaza
qilinadi. Avstraliyada 136 ta tabiiy rezervatdan 86 tasi «ilmiy rezervat» toifasiga
kiritilgan. Afrikaning Ngorongoro (Tanzaniya) rezervatida qora
nosorog, begemot, leopard. qoplon, olachipor chiyabo‘ri, timsoh va granta go‘za1
kiyiklari, buyval kabi hayvonlar muhofaza qilinadi.
Dunyoning hamma mamlakatlarida tabiat va uning tabiiy boyliklarining
turg‘unligi, sifatini saqlash, muhofaza qilish, tabiat boyliklarini kelajak avlodga
qoldirish jamiyatning birlamchi vazifasi hisoblanadi. Turli tabiiy majmualardagi
noyob o‘simlik va hayvon turlari, ajoyib tabiiy ko‘rinishlar, toshlar, qoyalar,
sharsharalar, soylar, g‘orlar, ko llar, daryolar, archazorlar va boshqalar maxsus
muhofaza qilinadi. Tabiat yodgorliklari davlatlar tomonidan va «Tabiatni muhofaza
qilish» qonuni asosida amalga oshiriladi. Sh unday qonun larda qo‘riqxonalar,
buyurtmalar, milliy bog‘lar, rezervatlarning
huquqiy tashkil bo‘lish prinsiplari,
vazifalari, ishga tushishi va
ish faoliyatini to‘xtatish vaqtlari, ularni boshqarish,
nazorat qilish, ichki tabiiy boyliklarni muhofaza qilish kabi qoidalar o‘z aksini
topgan.
Davlatlarning qonun-qoidalarida landshaftlar, qo‘riq- xonalar, buyurtmalar,
rezervatlarni tashkil qilish, boshqarish yo‘llari, huquqiy boshqarishning
xususiyatlari, ma’lum tabiiy hududlarni milliy bog‘lar, qo‘riqxonalar, buyurtmalar,
tabiiy noyob joylar deb e’lon qilishning qoidalari, ularda uchraydigan
noyob va
37

yo‘qo1ib ketayotgan o‘simlik va hayvon turlari, soylar, ko‘l1arning muhofaza
qilinishi ham qayd qilingan.
XULOSA
Tabiatimizning biologik va landshaft xilma-xilligi milliy boyligimiz. Bu boylik
bir necha ming ming yillik evolyutsiya davomida paydo bo`lgan hamda
ajdodlarimiz ulardan oqilona foydalanib, bizga meros qoldirgan. Afsuski, o`tgan
yuz yillikning so`nggi 50-60 yilida tabiiy yaylovlarimiz shiddat bilan o`zlashtirildi,
suv, botqoq tizimiga putur yetdi. Oqibatda cho`l, yarim cho`l, dashtlardagi betakror
38

cho`l biologik majmualarimiz keskin qisqarib ketdi. Fauna-bioxilma xillikning
muhim bo`g`ini. O`zbekiston hayvonot olami juda qadimiy hamda o`ta murakkab
genetik rishtalar orqali o`zaro bog`langan. Hududimizda Yevroosiyo cho`llari,
Hindi-Xitoydan, O`rta Yer dengizi atroflaridan kirib kelgan guruhlarning ham
muayyan o`rni bor. Hududimiz faunasida umurtqali hayvonlarning 677 turi (sut
emizuvchilar-108, qushlar 432, sudralib yuruvchilar 58, amfibiyalar-(suvda va
quruqlikda yashovchi) 2, baliqlar 77 turi mavjud. Faunaning har bir turi-tarixan
takrorlanmas, genetik jihatdan yagona, har qanday biologik hamjamoada faqat
o`ziga xos o`ringa ega.
Umumjahon atrof-muhit kunini nishonlash to„g„risida 1972-yilda Stokgol'm
shahrida BMTning atrof-muhitga bag„ishlangan Konferensiyasida qaror qabul
qilingan edi. Ushbu qarorning maqsadi - xalqaro hamjamiyatning e'tiborini atrof-
muhit muhofazasi muammolariga hamda global ekologik inqirozning oldini olish
bo„yicha chora tadbirlarni qabul qilishga qaratilgan. O‘zbekiston Respublikasi
Tabiatni muhofaza qilish davlat qo„mitasi Davlat dasturinining ijrosi yuzasidan
hamda ulg„ayib kelayotgan yosh avlodni vatanparvarlik ruhida tarbiyalash
mahsadida, Umumjahon atrof-muhit kuniga bag„ishlangan bayram tadbirlarini
tashkil etayapti. Umumjahon atrof-muhit kuni "turlarning ko’pligi - yagona sayyora
- yagona kelajak" mavzusida tadbirlar ‘tkazilmoqda. BMT Bosh Assembleyasi
tomonidan 2010 yil - "Xalqaro bioxilma-xillik yili" deb e'lon qilingan edi. Unda
bioxilma xillikni saqlab qolish zamon talabi ekanligi, unga ehtiyotkorona
munosabatda bo„lish borasida samarali va sifatli targ„ibot tashviqot ishlarini olib
borish, atrof-muhit muhofazasi hamda tabiiy resurslardan oqilona foydalanish
sohasida hamkorlikda faoliyat ko„rsatish hisoblib, bioxilma-xillikni saqlab qolishda
muhofaza etiladigan tabiiy hududlarning ahamiyati kattadir.
O’zbekiston Respublikasida Biologik xilma-xillikni saqlash Milliy strategiyasi
va harakatlar rejasining tasdiqlanishi bioxilma-xillikni saqlab qolish yo„lidagi
39

ulkan ishlardan biri bo„ldi. Bu strategiyaning asosiy vazifalaridan biri - mamlakat
umumiy maydonining 10 % ga yaqin qismini qamrab oladigan muhofaza etiladigan
tabiiy hududlar barqaror tizimini tashkil qilishdan iboratdir. 2004 yilning dekabr
oyida O„zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan "Muhofaza etiladigan
tabiiy hududlar to„g„risida"gi qonunda "Biologik xilma xillikni saqlash
to„g„risida"gi, "Yovvoyi hayvonlarning ko„chib yuruvchi turlarini muhofaza qilish
to„g„risida"gi, "Xalqaro ahamiyatga ega bo„lgan, asosan suvda suzuvchi qushlar
yashash joylari hisoblangan suv-botqoq hududlar to„g„risida"gi Xalqaro
Konvensiyalar yuzasidan olingan majburiyatlarning bajarilishini ta'minlashga
qaratilgan. Bioxilma-xillik tabiatning ko„rki, manzarasi, chiroyi hisoblanadi.
Mohiyatiga k’ra bioxilma-xillikda inson hayotining ajralmas boyligi mujassam
bo„lib, uni muhofaza qilish insoniyatning barqaror rivojlanishida muhim ahamiyat
kasb etadi. Aytish o„rinliki, bioxilma-xillik eroziya, sel, gravitatsiya
jarayonlarining oldini olishda eng samarali omil sanaladi. Shu jihatdan o„simlik va
hayvonot dunyosi turlarini o„rganish hamda muhofaza tadbirlarini ishlab chiqish
dolzarb masalalardan hisoblanadi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.Avazov SH.M. Ekologiya va atrof-muhit muhofazasi.–T.: ILM ZIYO, 2013
2. Artiqov A. Sanoat iqtisodiyoti. Darslik. – T., 2012 y.
3. Alixanov B. O‘zbekistonning ekologik sharhi. – T., 2008.
40

4. Акимова Т.А.,Хаскин В.В.Экология.–М.:ЮННТИ,2001.
5. Акимова Т.А. Экология. Человек – Экономика – Биота – среда. Учебник / –
3-е изд., перераб. И доп. – М.: ЮНИТИ ДАНА,2007.
6. Бобылов С.Н.,Ходжаев А.СН. Экономика природополъзования. Учебник. –
М.: ИНФРА-М,2007.
7. Буригин В.А.,Марсинковская М.И. Селъское хозяйство и экология. Учеб.
Пособие для студ. Высших. Учеб. Заведений по спец. Охрана природы. –
Т.:”Мехнат”,1990.
8. Baratov R. Tabiatni muhofaza qilish. – T.: O‘qituvchi,1991.
9. Вернадский В.И.Живое вещество и биосфера. – М.Ж Наука,1994.
методология
10. Герасимова М.И.,Караваева Н.А.,Таргулян В.О.Деградация почв: и
возможности картографирования.// Почвоведение. – М.,2000.
11. Gafurova L . A ., Abdraxmanov T . A ., Jabborov Z . A ., Saidova M . E . Tuproqlar
degradatsiyasi . O ‘ quv qo ‘ llanma . 2012.
12. Дроздов В.В. Обшая экология. Учебное пособие. – СПБ.: РГГМУ,2011.
13. Деградация и охрана почв. Под ред.академика РАН Г.В.Доброволъского. –
М.: Изд-во МГУ,2002. 30. Jumayev T . Ekologiya iqtisodiyoti : nazariya va
amaliyot . Monografiya . – T ., 2014.
14. Jumayev T . Ekologiya iqtisodiyoti : darslik . – T ., 2004.
15. Yergashev A. Umumiy ekologiya. – T., 2003.
41

BIOLOGIK RESURSLAR

Купить