Дата регистрации 03 Март 2024
23 ПродажBioxilma-xillik tushunchasi va uni atrof muhit muxofazasidagi o’rni
![o Bioxilma-xillikni saqlashda va atrof muhit muxofazasida insonning
o’rni qay darajada beqiyos ekanligini anglab yetish.
ADABIYOTLAR TAHLILI
Respublika hayvonot olamida 105 turdagi sut emizuvchilar, 441 xil parranda,
60 xil sudralib yuruvchilar, 76 turdagi baliq va uch xil amfibiya mavjud. Ular
orasida eng kam uchraydigani – oq qoplon, tog' echkisi, buxoro bug'usi, Seversev
takasi, Menzbir sug'uri, sayg'oq, turkiston silovsini, yirik yirtqich qushlar uchraydi.
Respublika florasi esa 4500 turdagi yovvoyi o'simliklar va ikki mingdan
ko'proq turdagi qo'ziqoringa boy. Ularning ko'pi endemik, ya'ni yer sharining hech
qayerida o'smaydi. Ayniqsa, dorivor o'simliklar juda qadrlidir. Shuningdek, oziq
sifatida ishlatiladiganlari ham bundan mustasno emas. Diyorimizda 60 dan ortiq
mevali daraxtlar o'sadi. O'zbekistonda azaldan bog'dorchilik va uzumchilik bilan
shug'ullanib kelinadi hamda butun yer yuzida dehqonchilik bilan
shug'ullaniladigan eng qadim joylar aynan shu yerdan boshlanadi [3].
Tabiatni muhofaza qilish - tabiat va uning boyliklaridan oqilona
foydalanishga, tabiatni inson manfaatlarini ko’zlab ongli ravishda o’zgartirishga,
tabiat boyliklari va umuman tabiatni, uning go’zalligi, musaffoligini saqlab
qolishga va yanada boyitishga qaratilgan barcha tadbirlar majmuasi. Tabiatni
muhofaza qilish tadbirlari majmuasiga davlatlar, xalqaro tashkilotlar, jamoat,
ilmiy-texnik, ishlab chiqarish, iqtisodiy va ma’muriy tashkilotlar, har bir odam
tomonidan amalga oshiriladigan tadbirlar kiradi.
Har qanday tirik mavjudot o’z atrofini o’rab turgan tabiiy muhit bilan o’zaro
ta’sirda bo’ladi, undan o’ziga kerakli narsalarni oladi, shu muhitda moslashadi,
muhit tarkibiga, undagi modda va energiyaning aylanma harakatiga ma’lum
darajada o’zgarish kiritadi[9].
O’zbekistonda 20-asrda, ayniqsa, uning 2 yarmida qishloq xo’jaligida
monokultura tizimining qo’llanishi, gerbitsid va pestitsidlarning haddan tashqari
ko’p ishlatilishi, mavjud suv zaxiralaridan noto’g’ri foydalanish oqibatida atrof-
muhit holatida katta salbiy o’zgarishlar ro’y berdi. Orol dengizi deyarli quridi,
uning atrofida cho’llanish kuchayib ketdi, yer osti suvlari sho’rligi darajasi oshdi.
Inson salomatligi uchun zarur sharoit buzildi, kamqonlik, gepatit, zotiljam kabi
kasalliklar ko’paydi. Paxta monokulturasi ta’sirida boshqa hududlarda ham inson
hayoti uchun zarur bo’lgan ekologik vaziyat yomonlashdi. O’zbekiston
mustaqillikka erishgach, dastlabki kunlardan boshlab, Tabiatni muhofaza qilishga,
respublika hududini ekologik tanazzuldan muhofaza qilishga kirishildi. Tabiatni va
uning komponentlarini muhofaza qilish to’g’risida bir qancha qonunlar qabul
qilindi. Bular "Tabiatni muhofaza qilish to’g’risida" (1992 y. 9 dek.), "Suv va
suvdan foydalanish to’g’risida" (1993 y. 6 may), "Yer osti boyliklari to’g’risida"
(1994 y. 23 sent.; 2002 y. 12 dek.da yangi tahrirdagi), "Atmosfera havosini
muhofaza qilish to’g’risida" (1996 y. 27 dek.), "O’simlik dunyosini muhofaza
qilish va undan foydalanish to’g’risida" va "Hayvonot dunyosini muhofaza qilish
va undan foydalanish to’g’risida" (1997 y. 26 dek.), "Davlat kadastrlari to’g’risida"
5](https://docx.uz/documents/873b04a1-e120-4de2-9cb8-032e50b73b8d/page_5.png?v=3)
![buxoro qo’yi saqlanmoqda, o’tgan yili 3 bosh qo’zi dunyoga keldi. " Jayron "
ekomarkazi hududini kengaytirish uchun Buxoro viloyat hokimining qarori bilan
qo’shimcha 9 369 ga yer maydoni ajratildi hamda qo’shimcha 4500 ga yer
maydonini berish bo’yicha fermer xo’jaliklari bilan tushuntirish ishlari olib
borilmoqda. " Jayron " ekomarkazini yanada jihozlash uchun Sho’rtangazkimyo
kompleksi tomonidan 100 mln.so’m va tabiatni muhofaza qilish mablag’lari
hisobidan 6 mln.so’m ajratildi [12].
“O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xavsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari
va taraqqiyot kafolatlari” asarida “Asrlar tutash kelgan pallada butun insoniyat,
mamlakatimiz aholisi juda katta ekologik xavfga duch kelib qoldi. Buni sezmaslik,
qo’l qovushtirib o’tirish – o’z-o’zini o’limga mahkum etish bilan barobardir” deb
aytadi. XX asrning o’rtalarida o’tkazilgan siyosat, ayniqsa, qishloq xo’jalik
sohasining hamda O’zbekiston va boshqa Markaziy Osiyo davlatlarning biologik
resurslariga jiddiy zarar etdi. Bu narsa ayrim ekotizimlarning buzilishiga olib keldi,
boshqalarida juda og’ir iz qoldirdi va Respublikadagi umumiy ekologik
barqarorlikni jiddiy xavf ostiga qo’ydi [1].
Oliy maktablarda ekologik ta'limi tabiat muhofazasi masalalarning ilmiy
asoslarini chuqur va har tomonlama o’pganishga, inson faoliyati natijasida
biosfеrada ro’y bеrayotgan hodisalarning sabab va qonuniyatlarini tahlil etish
maqsadlariga qaratilgan. Shu bilan bir qatorda, u talablarni maktablarda ekologiya
asoslari va tabiat muhofazasi ta'limini o’qitishga tayyorlashni ham nazarda tutadi.
Ekologik ta'lim-tarbiya quyidagi asosli bo’limlarni o’z ichiga oladi:
1. Talaba va o’quvchilarni tabiat go’zalliklarini sеvish, ulardan estеtik zavq
olish ruhida tarbiyalash.
2. Jonli va jonsiz tabiatning rivojlanish qonuniyatlari, tabiat bilan jamiyat
o’rtasidagi murakkab o’zaro munosabatlar, shuningdеk, inson xo’jalik
faoliyatining tabiatga ta'siri oqibatlari haqida bilim bеrish.
3. Talaba va o’quvchilarda ekologik madaniyatni tarbiyalash [7] .
Bioxilma – xillik uchta darajada tahlil qilinadi.
1. Genetik xilma xillik;
2. Turlar xilma-xilligi;
3. Ekotizimlarning xilma-xilligi.
Genetik xilma-xillik - Yer sayyorasidagi tarqalgan organizmlarning genetik
axborot hajmini o’z ichiga oladi.
Turlar xilma-xilligi - Yer sayyorasidagi tirik organizm turlarning turli-
tumanligini o’z ichiga oladi.
Ekotizimlarning xilma-xilligi - biosferadagi yashash (hayot) muhitlari va
biotik jamoalarni turli xil tumanligini, kechayotgan ekologik jarayonlar xilma-
xilligini o’z ichiga oladi.
Yuqorida ko’rsatilgan darajalar bioxilma – xillik komponentlarini
shakllantiradi [9].
7](https://docx.uz/documents/873b04a1-e120-4de2-9cb8-032e50b73b8d/page_7.png?v=3)
![(2000 y. 15 dek.), "O’rmon to’g’risida" (1999 y. 15 aprel), "Chiqindilar
to’g’risida" (2000 y. 5 aprel)gi qonunlardir [4].
BIOLOGIK XILMA - XILLIK atamasi nisbatan yangi hisoblanadi.
Bioxilma – xillik deganda sayyoramizdagi barcha tiriklikning xilma – xilligi yoki
hayvonlar o’simliklar mikroorganizmlar, barcha genotiplar va ekotizmlarning
xilma-xilligi tushuniladi.
Biologik xilma – xillik – tirik organizmning murakkabligi, o’z funktsiyalarini
o’zi sozlash qobiliyati va ulardan har tomonlama foydalanish imkoniyatini aks
ettiruvchi biologik ob’ektlarning farqlanadigan turlari yoki hodisalari soni hamda
ularning fazo va vaqtning qayd etilgan oralig’ida uchrashining takroriyligi.
Bioxilma-xillik - barcha hayvonlar, o’simliklar, zamburug’lar,
mikroorganizmlar va ekotizimlar hamda ularda kechayotgan jarayonlarni o’z
ichiga oladi. Bioxilma-xillik uch darajaga bo’linadi: genetik xilma-xillik, turlar
xilma-xilligi hamda ekotizimlar xilma-xilligi [2].
Yovvoyi hayvonlar va o‘simliklarning noyob turlarini ko‘paytirish bo‘yicha
muassasalar tabiatni muhofaza qilish va bioxilma-xillikni saqlab qolishning eng
samarali yo‘lidir. Respublikamizdagi mavjud davlat qo‘riqxonalari, davlat
buyurtmaxonalari va markazlarida hududimiz faunasida turlari kamayib, yo‘qolib
borayotgan noyob hayvon va o‘simliklar muhofaza ostida, tabiiy sharoitda
yashaydi, o‘sadi. Masalan, qo‘mitamiz tasarrufidagi Buxoro viloyatida joylashgan
«Jayron » ekomarkazi hududida hayvonlarning 8 turi mavjud, maydoni 7 122
gektarni tashkil etadi. Toshkent viloyatidagi Chotqol davlat biosfera
qo‘riqxonasining umumiy maydoni 35 724 gektardan iborat, hayvonlarning 152
turi , o‘simliklarning 700 turi uchraydi [6].
Respublika Fanlar akademiyasi ma’lumotlariga ko‘ra, O‘zbekiston florasida
o‘simliklarning 4600 dan ortiq turi mavjud. Ularning 3000 dan ortiq turi yovvoyi
holda o‘sadi. Respublika faunasi 97 tur sutemizuvchilar, 424 tur qushlar, 58 tur
sudralib yuruvchilar, 83 turdagi baliqlardan iborat. Bu yurtimiz flora va faunasi
naqadar boy ekanligidan dalolat beradi.
O‘simlik va hayvonot dunyosi ob’ektlaridan samarali va oqilona
foydalanish maqsadida Fanlar akademiyasining Bioxilmaxillikdan foydalanish
bo‘yicha Idoralar aro komissiya tomonidan 1991 yildan boshlab hayvonot
dunyosini tabiatdan olishning ruxsat etilgan kvotalari, 1993 yildan esa o‘simlik
xomashyosini tayyorlash bo‘yicha kvotalari o‘rnatildi [7].
Sirdaryo viloyatidagi " Sayxun " xo’jaligida hayvonlarning ovbop turlarini
hisobga olish ishlari natijasida: sirdaryo qirg’ovuli - 610-630 bosh ; katta tomoq -
450-500 bosh ; to’ng’iz - 8-10 bosh ; tolay quyoni 40-45 bosh ; tulki - 10-15 bosh
ekanligi; bo’rsiq - uch-to’rt oilaligi aniqlandi; Farg’ona vodiysi tabiiy o’simliklari
va yer usti umurtqalilar faunasini inventarizatsiyadan o’tkazish ishlari bajarildi;
global miqyosda yo’qolib ketish xavfidagi qush turi - sterxning O’zbekiston
hududidan uchib o’tish yo’lini aniqlash bo’yicha ikkinchi xalqaro ekspeditsiya
o’tkazildi." Jayron " ekomarkazida buxoro qo’yini ko’paytirish ishlari amalga
oshirilmoqda. hozirgi kunda ekomarkazda bir bosh burama shohli echki, 10 bosh
6](https://docx.uz/documents/873b04a1-e120-4de2-9cb8-032e50b73b8d/page_6.png?v=3)
Bioxilma-xillik tushunchasi va uni atrof muhit muxofazasidagi o’rni