Информация о документе

Цена 10000UZS
Размер 1.4MB
Покупки 0
Дата загрузки 25 Май 2024
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Экология

Продавец

Jo'rabek

Дата регистрации 03 Март 2024

11 Продаж

Bioxilma-xillik tushunchasi va uni atrof muhit muxofazasidagi o’rni

Купить
BIOXILMA-XILLIK TUSHUNCHASI VA UNI ATROF MUHIT MUXOFAZASIDAGI O’RNI Reja: I. Kirish II. Adabiyotlar taxlili II.1 Asosiy qism II.2 Hozirgi zamon biologik xilma-xillikni ta’minlash muammolari va ularni hal qilish masalalari. “Boilogik xilma-xillik”, ekologik inqiroz, ekologik halokat, ekologik xavfsizlik II.3 Ekologiya, atrof muhitni muxofaza qilish, tabiatni muhofaza qilish, tabiatdan foydalanish tushunchalari II.4 Bioxilma-xillik 3-bosqichi: turlar xilma-xilligi, genetik xilma-xillik, ekotizimlar xilma-xilligi II.5 Bioxilma-xillikni saqlashda va atrof muhit muxofazasida insonning o’rni III. Xulosa IV. Foydalanilgan adabiyotlar KIRISH XXI asrga kelib Yer sharida yuzaga kelgan xolat – Yerdagi biologik xilma- xillikning keskin ravishda kamayib borishidan dalolat bermoqda. Buning natijasida, bioxilma-xillikni saqlash – umumbashariy ekologik muammolardan biriga aylandi. Mustahkam ekologik barqarorlik va tabiat tizimini, faoliyatini ta’minlash uchun biologik resurslarni muhofaza qilish, ular bioxilma-xilligini saqlash muhim ahamiyat kasb etadi. Shuning uchun O’zbekiston Respublikasi o’zining barqaror rivojlanishi uchun biologik xilma-xillik resurslarini saqlash muhim ekan lig ini e’tirof etib, 1995 yilda biologik xilma-xillik to’g’risidagi Xalqaro Konvensiyaga qo’shildi. O’zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti I. Karimov o’zining “O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xavsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari” asarida “Asrlar tutash kelgan pallada butun insoniyat, mamlakatimiz aholisi juda katta ekologik xavfga duch kelib qoldi. Buni sezmaslik, qo’l qovushtirib o’tirish – o’z-o’zini o’limga mahkum etish bilan barobardir” deb aytadi. XX asrning o’rtalarida o’tkazilgan siyosat, ayniqsa, qishloq xo’jalik sohasining hamda O’zbekiston va boshqa Markaziy Osiyo davlatlarning biologik resurslariga jiddiy zarar etdi. Bu narsa ayrim ekotizimlarning buzilishiga olib keldi, boshqalarida juda og’ir iz qoldirdi va Respublikadagi umumiy ekologik barqarorlikni jiddiy xavf ostiga qo’ydi. Mustaqillik yillarida tabiatning betakrorligini saqlab qolish, o’rmonlar maydonini kengaytirish hamda noyob o’simlik va hayvonot turlarini saqlash, tabiatga yetkazilayotgan salbiy ta`sirni kamaytirishga katta e`tibor qaratib kelinmoqda. Binobarin, mamlakatimizda 1995 yil bioxilma-xillikni saqlash to’g’risidagi Xalqaro konvensiya ratifikatsiya qilingan. Shuningdek, biologik resurslarni muhofaza qilishning o’ziga xos huquqiy asoslari ham yaratildi. Bundan tashqari, bioxilma-xillikni saqlash milliy strategiyasi va harakat rejasi ishlab chiqilib, izchil amalga oshirib kelinmoqda. Shu kabi say-harakatlar natijasi o’laroq, 2 kamyob mavjudotlar va o’simliklar turlarini saqlab qolishga erishildi. O’zbekiston Respublikasi Tabiatni muhofaza qilish davlat qo’mitasiga qarashli «Jayron» ekomarkazida jayron, qulon, Prjevalskiy otlarini tabiiy ko’paytirishga erishildi. Shuningdek, mazkur markazda 28 o’simlik oilasiga mansub ikki yuzdan ziyod tur ko’paytirib kelinmoqda. Markazda hayvonot va nabotot dunyosi bilan bog’liq ilmiy izlanishlar izchil olib borilmoqda. Masalan, hayvon va o’simliklarning biologik, fiziologik va ekologik xususiyatlari o’rganilib, qo’llanma va dasturlar yaratildi. Quvonarli tomoni shundaki, tabiiy sharoitda ko’paytirilayotgan Gazella jayronini o’rganishga oid ilmiy tadqiqot dunyo amaliyotida yagona hisoblanadi. Shu sababli ham, bu borada Rossiyaning tabiatni o’rganish ilmiy-tadqiqot instituti, Fransiyaning tabiatni o’rganish milliy markazi, Xalqaro yovvoyi tabiatni asrash fondi va xorijdagi boshqa yetakchi ilm-fan markazlari olimlarimiz bilan hamkorlikda ishlab kelishmoqda. Global ekologik jamg’arma granti asosida amalga oshirilgan «G’arbiy Tyan- Shan tog’lari bioxilma-xilligini saqlash bo’yicha Markaziy Osiyo davlatlararo loyihasi» bu borada amalga oshirilgan ulkan ishlardan biri bo’ldi, desak, sira mubolag’a bo’lmaydi. Loyiha doirasida to’rt yil davomida ish olib borildi hamda atrof-muhitga ko’rsatilayotgan salbiy ta`sir kamaytirildi. O’zbekiston Fanlar akademiyasining ilmiy muassasalari, Qishloq va suv xo’jaligi vazirligi, Tabiatni muhofaza qilish davlat qo’mitasi hamda bir qator xalqaro tashkilotlar hamkorligida amalga oshirilgan mazkur loyiha nafaqat biologik xilma-xillikni asrash, balki o’simliklarning genetik xususiyatlarini saqlashga ixtisoslashgani bilan ham juda ahamiyatli bo’ldi. Keyingi yillarda mamlakatimizda amalga oshirilgan turli loyihalar natijasida inson ko’magiga muhtoj bo’lib turgan hayvon va o’simlik turlari aniqlanib, ro’yxatga olindi. Endi ana shu ro’yxat asosida O’zbekiston Respublikasi «Qizil kitobi»ning yangi nashri yaratiladi. Shuningdek, mamlakatimiz hayvonot va nabotot olamining yangi kadastrini yaratish ishlari qizg’in davom ettirilmoqda. Jizzax, Navoiy viloyatlari va Qoraqalpog’iston Respublikasida bu boradagi ishlar nihoyasiga yetkazildi. Respublika hayvonot olamida 105 turdagi sut emizuvchilar, 441 xil parranda, 60 xil sudralib yuruvchilar, 76 turdagi baliq va uch xil amfibiya mavjud. Ular orasida eng kam uchraydigani – oq qoplon, tog' echkisi, buxoro bug'usi, Seversev takasi, Menzbir sug'uri, sayg'oq, turkiston silovsini, yirik yirtqich qushlar uchraydi. Respublika florasi esa 4500 turdagi yovvoyi o'simliklar va ikki mingdan ko'proq turdagi qo'ziqoringa boy. Ularning ko'pi endemik, ya'ni yer sharining hech qayerida o'smaydi. Ayniqsa, dorivor o'simliklar juda qadrlidir. Shuningdek, oziq sifatida ishlatiladiganlari ham bundan mustasno emas. Diyorimizda 60 dan ortiq mevali daraxtlar o'sadi. O'zbekistonda azaldan bog'dorchilik va uzumchilik bilan shug'ullanib kelinadi hamda butun yer yuzida dehqonchilik bilan shug'ullaniladigan eng qadim joylar aynan shu yerdan boshlanadi. Qadimdan yurtimiz yerlarida mevali daraxtlar va uzumchilik seleksiyasining mahalliy meva navlari yaratilgan. Ular asrdan asrga, ajdodlardan avlodlarga asrab- 3 avaylab saqlab kelinmoqda, chunki ular seleksioner va olimlar uchun tarkibida bebaho genetik moddalarga boy bo'lgan noyob mevalardir. 2001 yildan boshlab har yili 22 mayda – Xalqaro bioxilma-xillik kuni nishonlanadi. Mazkur sana 1994 yilda o'tkazilgan bioxilma-xillik Konvensiyasidagi tomonlarning Konferensiyasi tavsiyasi asosida Birlashgan Millatlar Tashkiloti Bosh Assambleyasining 1995 yildagi maxsus rezolyutsiyasida belgilangan. Avvalroq, Xalqaro bioxilma-xillik kunini 29 dekabrda – bioxilma- xillik haqidagi Konvensiya kuchga kirgan kuni nishonlash tavsiya qilingan, biroq yilning shu davridan joy olgan ko'plab bayramlar tufayli qator davlatlar ushbu kunni nishonlash bo'yicha tadbirlarni rejalashtirish va o'tkazishda turli muammolarga to'qnash kelishgan. Shu asnoda, bayram sanasi 22 mayga o'zgartirilgan. Xalqaro bioxilma-xillik kunining asosiy vazifasi – jamoatchilik e'tiborini Yer yuzidagi ko'plab flora va fauna turlarining butunlay yo'qolib ketish muammolariga qaratishdan iborat. Mavzuning dolzarbligi. O’zbekiston bioxilma-xilligini o’rganish va tahlil qilish, hamda bu bilan o’quvchi yoshlarni, talabalarni, mutaxassislar va keng jamoatchilikni tanishtirish, O’zbekistonda alohida muhofaza qilinadigan hududlar haqida ma’lumotlar berish, ularning ahamiyati, bioxilma-xillikni saqlashdagi o’rnini ko’rsatish. Bundan tashqari mamlakatimizda noyob va yo’qolib borayotgan hayvonlarni ko’paytirish bo’yicha yagona hisoblangan “Hisor davlat qo’riqxonasi” ekomarkazi faoliyatini yoritishdir. Ma`lumotlarga ko’ra, har soatda sayyoramizdagi hayvonot va o’simlik turi bittaga kamayib borayotgan ekan. Shu boisdan jahon hamjamiyati bu kabi muammolarning oldini olish maqsadida har yili 22 mayni Xalqaro bioxilma-xillik kuni sifatida keng nishonlaydi. Darhaqiqat, bugun ona sayyoramizda tabiatni asl holida saqlash global muammoga aylangan. Bu masalani hal etishga qaratilgan say-harakatlar milliy qonunchiligimizda ham o’z aksini topgan. Ishning maqsadi. Ushbu kurs ishimiz kelajakda davlatimiz barqaror rivojlanish yo’lga o’tishi uchun bioxilma-xillikni saqlash va buzmasdan foydalanish masalalariga qaratilgan. Atrof muhitni muxofaza qilish va biologik xilma-xillikni saqlashning eng samarali yo’llaridan biri - alohida muhofaza qilinadigan hududlar tashkil etish hamda noyob hayvon, o’simlik turlarini asrash va ko’paytirish eng dolzarb muammolardan biridir. O’zbekistonda qabul qilingan “O’zbekiston Respublikasi Biologik xilma-xillikni saqlash” to’g’risidagi qonu va qarorlar hamda konvensiyalar to’g’risida ma’lumotlar berish va tushunchalar hosil qilish. Ishning vazifasi. o “Boilogik xilma-xillik”, ekologik inqiroz, ekologik halokat, ekologik xavfsizlik tushunchalariniyoritish; o Ekologiya, atrof muhitni muxofaza qilish, tabiatni muhofaza qilish, tabiatdan foydalanish to’g’risida ma’lumotlar berish; o Bioxilma-xillik 3-bosqichi: turlar xilma-xilligi, genetik xilma-xillik, ekotizimlar xilma-xilligini farqlay olish; 4 o Bioxilma-xillikni saqlashda va atrof muhit muxofazasida insonning o’rni qay darajada beqiyos ekanligini anglab yetish. ADABIYOTLAR TAHLILI Respublika hayvonot olamida 105 turdagi sut emizuvchilar, 441 xil parranda, 60 xil sudralib yuruvchilar, 76 turdagi baliq va uch xil amfibiya mavjud. Ular orasida eng kam uchraydigani – oq qoplon, tog' echkisi, buxoro bug'usi, Seversev takasi, Menzbir sug'uri, sayg'oq, turkiston silovsini, yirik yirtqich qushlar uchraydi. Respublika florasi esa 4500 turdagi yovvoyi o'simliklar va ikki mingdan ko'proq turdagi qo'ziqoringa boy. Ularning ko'pi endemik, ya'ni yer sharining hech qayerida o'smaydi. Ayniqsa, dorivor o'simliklar juda qadrlidir. Shuningdek, oziq sifatida ishlatiladiganlari ham bundan mustasno emas. Diyorimizda 60 dan ortiq mevali daraxtlar o'sadi. O'zbekistonda azaldan bog'dorchilik va uzumchilik bilan shug'ullanib kelinadi hamda butun yer yuzida dehqonchilik bilan shug'ullaniladigan eng qadim joylar aynan shu yerdan boshlanadi [3]. Tabiatni muhofaza qilish - tabiat va uning boyliklaridan oqilona foydalanishga, tabiatni inson manfaatlarini ko’zlab ongli ravishda o’zgartirishga, tabiat boyliklari va umuman tabiatni, uning go’zalligi, musaffoligini saqlab qolishga va yanada boyitishga qaratilgan barcha tadbirlar majmuasi. Tabiatni muhofaza qilish tadbirlari majmuasiga davlatlar, xalqaro tashkilotlar, jamoat, ilmiy-texnik, ishlab chiqarish, iqtisodiy va ma’muriy tashkilotlar, har bir odam tomonidan amalga oshiriladigan tadbirlar kiradi. Har qanday tirik mavjudot o’z atrofini o’rab turgan tabiiy muhit bilan o’zaro ta’sirda bo’ladi, undan o’ziga kerakli narsalarni oladi, shu muhitda moslashadi, muhit tarkibiga, undagi modda va energiyaning aylanma harakatiga ma’lum darajada o’zgarish kiritadi[9]. O’zbekistonda 20-asrda, ayniqsa, uning 2 yarmida qishloq xo’jaligida monokultura tizimining qo’llanishi, gerbitsid va pestitsidlarning haddan tashqari ko’p ishlatilishi, mavjud suv zaxiralaridan noto’g’ri foydalanish oqibatida atrof- muhit holatida katta salbiy o’zgarishlar ro’y berdi. Orol dengizi deyarli quridi, uning atrofida cho’llanish kuchayib ketdi, yer osti suvlari sho’rligi darajasi oshdi. Inson salomatligi uchun zarur sharoit buzildi, kamqonlik, gepatit, zotiljam kabi kasalliklar ko’paydi. Paxta monokulturasi ta’sirida boshqa hududlarda ham inson hayoti uchun zarur bo’lgan ekologik vaziyat yomonlashdi. O’zbekiston mustaqillikka erishgach, dastlabki kunlardan boshlab, Tabiatni muhofaza qilishga, respublika hududini ekologik tanazzuldan muhofaza qilishga kirishildi. Tabiatni va uning komponentlarini muhofaza qilish to’g’risida bir qancha qonunlar qabul qilindi. Bular "Tabiatni muhofaza qilish to’g’risida" (1992 y. 9 dek.), "Suv va suvdan foydalanish to’g’risida" (1993 y. 6 may), "Yer osti boyliklari to’g’risida" (1994 y. 23 sent.; 2002 y. 12 dek.da yangi tahrirdagi), "Atmosfera havosini muhofaza qilish to’g’risida" (1996 y. 27 dek.), "O’simlik dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish to’g’risida" va "Hayvonot dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish to’g’risida" (1997 y. 26 dek.), "Davlat kadastrlari to’g’risida" 5 (2000 y. 15 dek.), "O’rmon to’g’risida" (1999 y. 15 aprel), "Chiqindilar to’g’risida" (2000 y. 5 aprel)gi qonunlardir [4]. BIOLOGIK XILMA - XILLIK atamasi nisbatan yangi hisoblanadi. Bioxilma – xillik deganda sayyoramizdagi barcha tiriklikning xilma – xilligi yoki hayvonlar o’simliklar mikroorganizmlar, barcha genotiplar va ekotizmlarning xilma-xilligi tushuniladi. Biologik xilma – xillik – tirik organizmning murakkabligi, o’z funktsiyalarini o’zi sozlash qobiliyati va ulardan har tomonlama foydalanish imkoniyatini aks ettiruvchi biologik ob’ektlarning farqlanadigan turlari yoki hodisalari soni hamda ularning fazo va vaqtning qayd etilgan oralig’ida uchrashining takroriyligi. Bioxilma-xillik - barcha hayvonlar, o’simliklar, zamburug’lar, mikroorganizmlar va ekotizimlar hamda ularda kechayotgan jarayonlarni o’z ichiga oladi. Bioxilma-xillik uch darajaga bo’linadi: genetik xilma-xillik, turlar xilma-xilligi hamda ekotizimlar xilma-xilligi [2]. Yovvoyi hayvonlar va o‘simliklarning noyob turlarini ko‘paytirish bo‘yicha muassasalar tabiatni muhofaza qilish va bioxilma-xillikni saqlab qolishning eng samarali yo‘lidir. Respublikamizdagi mavjud davlat qo‘riqxonalari, davlat buyurtmaxonalari va markazlarida hududimiz faunasida turlari kamayib, yo‘qolib borayotgan noyob hayvon va o‘simliklar muhofaza ostida, tabiiy sharoitda yashaydi, o‘sadi. Masalan, qo‘mitamiz tasarrufidagi Buxoro viloyatida joylashgan «Jayron » ekomarkazi hududida hayvonlarning 8 turi mavjud, maydoni 7 122 gektarni tashkil etadi. Toshkent viloyatidagi Chotqol davlat biosfera qo‘riqxonasining umumiy maydoni 35 724 gektardan iborat, hayvonlarning 152 turi , o‘simliklarning 700 turi uchraydi [6]. Respublika Fanlar akademiyasi ma’lumotlariga ko‘ra, O‘zbekiston florasida o‘simliklarning 4600 dan ortiq turi mavjud. Ularning 3000 dan ortiq turi yovvoyi holda o‘sadi. Respublika faunasi 97 tur sutemizuvchilar, 424 tur qushlar, 58 tur sudralib yuruvchilar, 83 turdagi baliqlardan iborat. Bu yurtimiz flora va faunasi naqadar boy ekanligidan dalolat beradi. O‘simlik va hayvonot dunyosi ob’ektlaridan samarali va oqilona foydalanish maqsadida Fanlar akademiyasining Bioxilmaxillikdan foydalanish bo‘yicha Idoralar aro komissiya tomonidan 1991 yildan boshlab hayvonot dunyosini tabiatdan olishning ruxsat etilgan kvotalari, 1993 yildan esa o‘simlik xomashyosini tayyorlash bo‘yicha kvotalari o‘rnatildi [7]. Sirdaryo viloyatidagi " Sayxun " xo’jaligida hayvonlarning ovbop turlarini hisobga olish ishlari natijasida: sirdaryo qirg’ovuli - 610-630 bosh ; katta tomoq - 450-500 bosh ; to’ng’iz - 8-10 bosh ; tolay quyoni 40-45 bosh ; tulki - 10-15 bosh ekanligi; bo’rsiq - uch-to’rt oilaligi aniqlandi; Farg’ona vodiysi tabiiy o’simliklari va yer usti umurtqalilar faunasini inventarizatsiyadan o’tkazish ishlari bajarildi; global miqyosda yo’qolib ketish xavfidagi qush turi - sterxning O’zbekiston hududidan uchib o’tish yo’lini aniqlash bo’yicha ikkinchi xalqaro ekspeditsiya o’tkazildi." Jayron " ekomarkazida buxoro qo’yini ko’paytirish ishlari amalga oshirilmoqda. hozirgi kunda ekomarkazda bir bosh burama shohli echki, 10 bosh 6 buxoro qo’yi saqlanmoqda, o’tgan yili 3 bosh qo’zi dunyoga keldi. " Jayron " ekomarkazi hududini kengaytirish uchun Buxoro viloyat hokimining qarori bilan qo’shimcha 9 369 ga yer maydoni ajratildi hamda qo’shimcha 4500 ga yer maydonini berish bo’yicha fermer xo’jaliklari bilan tushuntirish ishlari olib borilmoqda. " Jayron " ekomarkazini yanada jihozlash uchun Sho’rtangazkimyo kompleksi tomonidan 100 mln.so’m va tabiatni muhofaza qilish mablag’lari hisobidan 6 mln.so’m ajratildi [12]. “O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xavsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari” asarida “Asrlar tutash kelgan pallada butun insoniyat, mamlakatimiz aholisi juda katta ekologik xavfga duch kelib qoldi. Buni sezmaslik, qo’l qovushtirib o’tirish – o’z-o’zini o’limga mahkum etish bilan barobardir” deb aytadi. XX asrning o’rtalarida o’tkazilgan siyosat, ayniqsa, qishloq xo’jalik sohasining hamda O’zbekiston va boshqa Markaziy Osiyo davlatlarning biologik resurslariga jiddiy zarar etdi. Bu narsa ayrim ekotizimlarning buzilishiga olib keldi, boshqalarida juda og’ir iz qoldirdi va Respublikadagi umumiy ekologik barqarorlikni jiddiy xavf ostiga qo’ydi [1]. Oliy maktablarda ekologik ta'limi tabiat muhofazasi masalalarning ilmiy asoslarini chuqur va har tomonlama o’pganishga, inson faoliyati natijasida biosfеrada ro’y bеrayotgan hodisalarning sabab va qonuniyatlarini tahlil etish maqsadlariga qaratilgan. Shu bilan bir qatorda, u talablarni maktablarda ekologiya asoslari va tabiat muhofazasi ta'limini o’qitishga tayyorlashni ham nazarda tutadi. Ekologik ta'lim-tarbiya quyidagi asosli bo’limlarni o’z ichiga oladi: 1. Talaba va o’quvchilarni tabiat go’zalliklarini sеvish, ulardan estеtik zavq olish ruhida tarbiyalash. 2. Jonli va jonsiz tabiatning rivojlanish qonuniyatlari, tabiat bilan jamiyat o’rtasidagi murakkab o’zaro munosabatlar, shuningdеk, inson xo’jalik faoliyatining tabiatga ta'siri oqibatlari haqida bilim bеrish. 3. Talaba va o’quvchilarda ekologik madaniyatni tarbiyalash [7] . Bioxilma – xillik uchta darajada tahlil qilinadi. 1. Genetik xilma xillik; 2. Turlar xilma-xilligi; 3. Ekotizimlarning xilma-xilligi. Genetik xilma-xillik - Yer sayyorasidagi tarqalgan organizmlarning genetik axborot hajmini o’z ichiga oladi. Turlar xilma-xilligi - Yer sayyorasidagi tirik organizm turlarning turli- tumanligini o’z ichiga oladi. Ekotizimlarning xilma-xilligi - biosferadagi yashash (hayot) muhitlari va biotik jamoalarni turli xil tumanligini, kechayotgan ekologik jarayonlar xilma- xilligini o’z ichiga oladi. Yuqorida ko’rsatilgan darajalar bioxilma – xillik komponentlarini shakllantiradi [9]. 7 ASOSIY QISM 3.1. Hozirgi zamon biologik xilma-xillikni ta’minlash muammolari va ularni hal qilish masalalari. “Boilogik xilma-xillik”, ekologik inqiroz, ekologik halokat, ekologik xavfsizlik. BIOLOGIK XILMA-XILLIK HAYOT MEZONIDIR. Mutaxassislar ma'lumotiga ko'ra, sayyoramizda har soatda bittadan hayvon va o'simlik turi yo'qolmoqda. Flora va faunaning ko'pgina noyob turlariga butunlay qirilib ketish xavfi tahdid solmoqda. Jahon hamjamiyati bunday ekologik muammolarni bartaraf etish va barqaror rivojlanishga erishish maqsadida 22 mayni Xalqaro bioxilma-xillik kuni sifatida keng nishonlaydi. Tabiatning betakror obidalarini asrab-avaylash, o'rmonlar maydonini kengaytirish, noyob o'simlik va hayvon turlarini muhofazalash, tabiatga yetkazilayotgan salbiy ta'sirlarni kamaytirishga ulkan e'tibor qaratilmoqda. Respublikamiz 1995 yilda bioxilma-xillikni saqlash to'g'risidagi xalqaro konvensiyaga qo'shilgan. Hozirgi kunda biz ko’rayotgan bioxilma-xillik Yerdagi tashqi va ichki tabiiy jarayonlar natijasida yuz million yillar davomida kechgan murakkab evolyutsiya jarayonining natijasi va hosilasidir. So'nggi yillarda tabiatda antropogen (shuningdek, texnogen) ta’sirning zo’rayganligi, ekologik o’zgarishlarning sodir bo’layotgani hamda o’rmonlar (ayniqsa, nam tropik o’rmonlar) egallagan hududlarning o’rmonlarning kesilishi natijasida qisqarishi natijasida bioxilma-xillikka putur etdi, ko’plab o’simlik va hayvonot turlari butunlay yo’qoldi yoki ularning soni keskin kamaydi. BMT ma’lumotlariga binoan, Er yuzi aholisi tez ko’payib borayotgan bir paytda, hayvonot dunyosi 3/1 qismga kamayib bormoqda. Xususan, 21 foiz sut emizuvchilar, 30 foiz sudralib yuruvchilar, 12 foiz qushlar, 17 foiz akulalar hamda 27 foiz korallar Er yuzidan batamom yo’qolib ketishi mumkin. Ayniqsa, Evropada industrial rivojlanish tufayli qishloq xo’jaligi hududlaridagi qushlar soni 40 foizga, iqlim o’zgarishi tufayli dengiz qushlari soni esa 44 foizga kamaygan. Bu ma’lumotlarga qaraganda bioxilma-xillik misli qo’rilmagan darajada kamayib bormoqda, o’simlik va hayvonot turlarining yo’qolish sur’ati nihoyatda yuqoridir. Bunung sabablari sifatida – Atrof tabiiy muhit holatining yomonlashuvi, Amazoniya o’rmonlarining yo’q bo’lib borishi va qisqarishi, ko’llardagi chuchuk suv hajmining kamayishi, organizmlarning tabiiy yashash (hayot) muhitining yo’qolishi, marjon riflari ekotizimining buzilishi ko’rsatilmoqda. 8 Katta ekologik xavf tug’dirayotgan sabablardan biri – global iqlim o’zgarishi hisoblanmoqda. Iqlim o’zgarishi ko’pgina ekotizimlardagi turlarning xilma- xilligiga ta’sir etmay qolmaydi. Baliqlarning ovlanishi (taxminan yiliga – 100 mln.t.), o’rmonlarning muttasil ravishda kesilishi va turli xil o’simlik, hayvon turlarining qirilib borish tezligi turlarning takror ko’payishi va sonini, ya’ni populyatsiyani tiklash quvvatidan yuqoridir. Bu holat esa oxir oqibatga turlarning umuman yo’q bo’lib ketish xavfini uyg’otadi. Antropogen ta’sir natijasida ro’y berayotgan “o’rmonsizlanish” jarayoni tufayli faqatgina 1990 yildan 1995 yilga qadar Yer yuzasidan 65 mln. gektar (ga) o’rmon batamom yo’q bo’ldi. Ayniqsa nam tropik o’rmonlar - murakkab tabiat majmuasi bo’lib, millionlab o’simlik va hayvon turlarining yashash muhiti va makoni hisoblanadi. Er iqlimi aynan shu o’rmonlarga bog’liq bo’lib, ularning muttasil ravishda kesilib yuborilishi atmosferadagi karbonat angidrid - SO2 miqdorining ko’payishiga olib keladi va “issiqxona effektini” vujudga keltiradi. Suv va uglerodning aylanma harakatida - o’rmonlar o’ta muhim o’rin tutadi. O’rmonlar-ekologik tizim infrastrukturasining asosiy elementi bo’lib odamlar hayot va faoliyatlarining shart-sharoitini belgilaydi. O’rmon tovarlari va xizmatlariga 1 milliarddan ortiq kishilarning farovonligi bog’liqdir. O’rmonlar betakror ekologik xizmatlarni qo’rsatuvchi tabiiy tizim bo’lib quruqlikda yashaydigan 80 foiz biologik turlarning yashash makoni, muhiti hisoblanadi. Bu esa o’z navbatida flora va fauna bilan bog’liq bo’lgan qishloq xo’jaligi, sog’liqni saqlash va boshqa sohalarning barqarorligini ta’minlaydi. Hozirgi davrda kuzatilayotgan o’rmonlarning yuqori sur’atlarda kesilishi va degradatsiyasining asosiy sababi - yog’och mahsulotiga bo’lgan yuqori talab hamda o’rmon maydonlarini dehqonchilik, chorvachilik ehtiyojlari uchun foydalanish tufaylidir. O’rmonlarga qiron keltirilayotgan antropogen omillardan yana biri bo’lib – o’rmon yong’inlari ham hisoblanadi. Yong’inlar o’rmonning tabiiy-ekologik imkoniyatlariga nihoyat darajada halokatli ta’sir ko’rsatib o’z navbatida o’rmon ekotizimini yo’q qiladi. Bu ofat tufayli atmosferaga katta miqdorda kimyoviy birikmalar, ayniqsa uglerod chiqariladi, tuproqning organik qismi hamda suvga katta ziyon etkazadi. 1992 yil Braziliyaning Rio-de-Janeyro shahrida o’tkazilgan Birlashgan Millatlar Tashkilotining “Atrof-muhit va rivojlanish” bo’yicha Xalqaro anjumanida “Biologik xilma-xillik to’g’risida Konventsiya” qabul qilingan. Bioxilma-xillik to’g’risida Konventsiyaning maqsadi – sayyoramizda bioxilma-xillikni saqlash, uning tarkibiy qismlaridan va genetik resurslaridan barqaror, adolatli va teng foydalanishdir. O’zbekistonda bioxilma-xillikni saqlashda qonun muhofazasi ostida olingan tabiiy hududlar alohida muhim o’rin tutadi. 2004 yil 3 dekabrda “Muhofaza etiladigan tabiiy hududlar to’risida”gi O’zbekiston Respublikasining Qonuni qabul qilingan. Mazkur Qonunning vazifasi - tipik, noyob, qimmatli tabiiy ob’ektlar va majmualarni, o’simliklar va hayvonlarning irsiy fondini saqlab qolish, inson faoliyatining tabiatga salbiy ta’sir 9 ko’rsatishi oldini olish, tabiiy jarayonlarni o’rganish, atrof tabiiy muhit monitoringini olib borish, ekologik ma’rifat va tarbiyani takomillashtirishdan iboratdir. Mamlakatimizda biologik resurslarni muhofazalashning o'ziga xos huquqiy mexanizmi yaratilgan. Bioxilma-xillikni saqlash milliy strategiyasi va harakat rejasi ishlab chiqilib, izchil amalga oshirilmoqda. Unda belgilangan vazifalar bosqichma-bosqich hayotga tatbiq etilayotgani tufayli alohida muhofaza etiladigan hududlar kengayib, tabiatimizning nodir mavjudotlari va yashil boyligimizni asrab- avaylash, ko'paytirish imkoniyati oshmoqda. Aydar-Arnasoy ko'llar tizimi o'ziga xos faunasi bilan ajralib turadi. Tabiatni muhofaza qilish idoralari mutaxassislari ushbu hududning bioxilma-xilligini asrash, noyob baliq turlarini muhofazalash maqsadida muntazam monitoring olib bormoqda. Kuzatuvlar natijasidan ma'lum bo'lishicha, ushbu hududda faoliyat yuritayotgan ijarachi xo'jaliklar noyob baliq turlarini belgilangan me'yordan oshiq miqdorda ovlayotgani aniqlandi. Bunday muammolarni bartaraf etish maqsadida Aydar-Arnasoy ko'llar tizimidagi ixtiologik punktlar faoliyatini tartibga solishga oid nizom, tabiiy baliqchilik suv havzalarini yosh noyob sanoatbop baliq turlari bilan to'ldirish tartiblari to'g'risidagi yo'riqnoma va baliqchilik ahamiyatiga ega bo'lgan suv havzalari monitoringi to'g'risidagi nizom loyihalari ishlab chiqildi. Yurtimizda Global ekologik jamg'arma granti asosida amalga oshirilgan "G'arbiy Tyanshan tog'lari bioxilma-xilligini saqlash bo'yicha Markaziy Osiyo davlatlararo loyihasi" esa ushbu yo'nalishdagi ustuvor vazifalarni amalga oshirishning o'ziga xos ko'rinishlaridan biri bo'ldi. To'rt yil mobaynida ish olib borilgan loyiha doirasida aholi va nodavlat notijorat tashkilotlarga atrof-muhitga ko'rsatilayotgan salbiy ta'sirni kamaytirish, tabiiy resurslardan oqilona foydalanish maqsadida qo'shimcha daromad keltiruvchi va barqaror faoliyat turini joriy etish uchun kichik grantlar taqdim etildi. O'zbekiston Fanlar akademiyasining tegishli ilmiy muassasalari, Qishloq va suv xo'jaligi vazirligi, Tabiatni muhofaza qilish davlat qo'mitasi, qator xalqaro tashkilotlar hamkorligida hayotga tatbiq etilayotgan ushbu loyiha nafaqat biologik xilma-xillikni asrash, balki yashil boyligimizning genetik resurslarini saqlashga ham xizmat qiladi. Biologik xilma-xillikni asrash borasida olimlarimiz va mutaxassislarimiz tomonidan amalga oshirilayotgan ana shunday istiqbolli loyihalar natijasida bugungi kunda muhofazaga muhtoj hayvon va o'simlik turlari to'la aniqlandi. Ushbu yangi ma'lumotlar O'zbekiston Respublikasi "Qizil kitobi"ning yangi nashrini yaratishda muhim manba bo'lib xizmat qiladi. Ayni paytda mutaxassislarimiz bu boradagi ishlar ko'lamini yanada kengaytirish maqsadida yurtimiz florasi va faunasining yangi kadastrini ishlab chiqish bo'yicha ish olib borayotir. Jizzax, Navoiy viloyatlari va Qoraqalpog'iston Respublikasida bu ishlar nihoyasiga yetdi. Biologik resurslarni asrab-avaylash va tabiiy muvozanatni ta'minlashga xizmat qiladigan bunday tadbirlar boshqa viloyatlarda davom ettirilmoqda. 10 BIOLOGIK XILMA - XILLIK atamasi nisbatan yangi hisoblanadi. Bioxilma – xillik deganda sayyoramizdagi barcha tiriklikning xilma – xilligi yoki hayvonlar o’simliklar mikroorganizmlar, barcha genotiplar va ekotizmlarning xilma-xilligi tushuniladi. Biologik xilma – xillik – tirik organizmning murakkabligi, o’z funktsiyalarini o’zi sozlash qobiliyati va ulardan har tomonlama foydalanish imkoniyatini aks ettiruvchi biologik ob’ektlarning farqlanadigan turlari yoki hodisalari soni hamda ularning fazo va vaqtning qayd etilgan oralig’ida uchrashining takroriyligi. Bioxilma-xillik - barcha hayvonlar, o’simliklar, zamburug’lar, mikroorganizmlar va ekotizimlar hamda ularda kechayotgan jarayonlarni o’z ichiga oladi. Bioxilma-xillik uch darajaga bo’linadi: genetik xilma-xillik, turlar xilma-xilligi hamda ekotizimlar xilma-xilligi. Bioxilma-xillik konkret hududda tarqalgan turlarning soni va uchrashining takroriyligini aks ettiradi. Ekotizimlar turkumlar makonlarining har xil turlari va ekologik jarayonlarining sonini aks ettiradi. Biologik xilma – xillik bu jamiyatning iqtisodiy, ekologik va madaniy- estetik talablarni qondiradi. 3.1.1- rasm. “Qizil kitob”ga kiritilgan gulli o’simliklar. 11 Hozirgi zamonda bioxilma – xillikga antropogen ta’siroti natijasida eksponensial kuchayib borayapti va bu jamiyatning barqaror rivojlanishiga salbiy ta’sir ko’rsatmoqda. O’zbekiston Respublikasi «Biologik xilma-xillikni saqlash» Milliy strategiya va xarakat dasturi qabul qilib (1998), xalqaro hamjamiyat oldida o’zining milliy biologik resurslarini muhofaza qilish uchun javobgarligini e’lon qildi. Bioxilma-xillik jamiyatning iqtisodiy, ekologik va madaniy estetik ehtiyojlarini qondirishning dolzarb va salohiyatini resursi hisoblanadi. U bo’lmasa jamiyatning barqaror rivojlanishi mumkin emas. Biroq ilmiy doiralarda tan olingan, dunyo genofondi, biologik turlar va ular shakllantiradigan nuqtai nazardan tezlik yanada bir xillanib bormoqda. Buning sababi inson ta’siri bo’lib, avvalambor butun dunyo bo’ylab ishlab chiqarish, savdo, qishloq xo’jaligi va sanoat rivojlanishi, uy-joy qurilishi, aholi o’sishining, zamonaviy modellarning tez yoyilishi bois, biologik xilma-xillikka inson ta’siri yuksak darajada o’smoqda. Bioxilma-xillikni na iqtisodiy, na ekotizim ahamiyati ham keng ravishda ma’lum emas ayrim hollarda kishilar ekotizim ichida biologik turlarning o’zaro bog’liqligini va qaysi bir turning yo’qolishi boshqasiga ta’siri oqibatini etarlicha tasavvur qila olmayaptilar. XXI asrga qadam qo’yilishi bilan bioxilma-xillikning kamayishini sekinlashtirishi va borini saqlab qolish juda katta muammoga aylanib bormoqda. O’zbekiston va umuman jaxon uchun bioxilma-xillikning muhimligi biologik xilma-xillik ham jahon hamjamiyati uchun, ham har bir davlat uchun muhim hayotiy manba topishning asosida yotibdi, uni saqlash va samarali foydalanish esa inqirozsiz rivojlanish uchun mutlaqo zarurdir. Uni himoya qilish va qo’llab-quvvatlash kelajak avlodlar ijtimoiy fondiga hissa qo’shish bilan barobar, negaki, hatto insonga mutlaqo foyda keltirmaydigan hayot shakllari ham hayot sharoitlarini o’zgartirishida muhim bo’lishi mumkin. Bioxilma-xillikning shunday yovvoyi va xonaki, yoki madaniylashgan biologik turlari tarkibi, oziq-ovqatlarning va ko’pgina dori-darmonlarning, shuningdek, sanoat maxsulotlarning almashib bo’lmaydigan yagona manbai hisoblanadi. AQSh kabi industrial rivojlangan davlatlar yalpi milliy mahsulotining (YaMM) 4,5 % ga yaqini faqqatgina yovvoyi turlardan foydalanishdan oladi. Kam rivojlangan davlatlar uchun bu raqam ancha yuqori bo’lishi mumkin. Madaniy o’simliklar turlari va xonakilashgan hayvonlarning zamonaviy tijorat ahamiyati ancha yuqori, masalan, O’zbekistonda qishloq xo’jalik mahsulotlari YaMMning 45% ini tashkil etadi. Ayniqsa, kam rivojlangan davlatlar uchun bu borada ko’p daromad oshish iqtisodiy ko’rsatkichlar bilan belgilanmasada, ular xalqlar uchun hayot kechirish manbai hisoblanadi. Misol uchun, Kanada orolining 4G’3 qismi uchun yovvoyi tabiat iste’mol qilinadigan davlatlardan deyarli 8% kishilar uchun yovvoyi hayvonlar va o’simliklardan olinadigan an’anaviy dori- darmonlar sog’liqni saqlashning asosiy birinchi tadbirlari hisoblanadi. 12 Hattoki, zamonaviy farmakalogiya dori-darmonlarning ¼ qismi tarkibida o’simliklarning foydalaniladigan faol tarkibiy qismlari mavjud bo’lib, undagi topilmagan imkoniyatlar foydali moddalarning kichik bir qismining tashkil etadi. Biologik xilma-xillik biosferani shakllantiradi, unda boshqa biologik turlar bilan birga inson ham istiqomat qiladi va yashovchanlik hamda muvaffaqiyat uning holatiga bog’liq. O’tmishda insoniyat faoliyatini tabiat jarayonlariga ta’sirini taqqoslanganda unchalik keng emas edi. Hozir vaziyat boshqacha bo’lib, insoniyat XXI asrga kelganda yuz berayotgan iqlimiy o’zgarishlar, er degradatsiyasi va boshqa xavflar biz o’z kelajagimiz asosiga ham milliy darajada ham jaxon miqyosida talofat etkazayotganimizni ko’rsatmoqda. Markaziy Osiyo mintaqasining noto’g’ri rivojlanishi oqibatida yuzaga kelgan Orol inqirozi bunday rivojlanish, ham alohida mintaqalar, ham umuman sayyoramiz uchun qanchalik xavfli oqibatlarga olib kelishining misolidir. Ilgari ko’pgina davlatlarda bioxilma-xillikni saqlashga unchalik katta ahamiyat berilmas edi. Biroq, dunyo oldida turgan muammoni anglash, bilan bioxilma-xillikning zarurligini tushunishi darajasi ham oshdi. Bugun biologik xilma-xillikni saqlash global ustivor ahamiyat kasb etdi va shunday sifatda davlatlarning barqaror rivojlanish rejasiga kirdi. 3.1.2-rasm. “Qizil kitob”ga kiritilgan hayvonlar. Ekologik xavfsizlik – atrof tabiiy muhit holatini organizmlarning hayotiy zarur ehtiyojlariga javob bera olishi yoki insonlar uchun sog‘lom, toza va qulay tabiiy sharoitga ega atrof-muhit holati. U atrof-muhitga salbiy antropogen 13 ta’sirni kamaytirishga yo‘naltirilgan tadbirlar majmuini amalga oshirish orqali erishiladi. N.F.Reymers ekologik xavfsizlikka ikki xil yondashgan: 1) tabiat obyektlari, alohida inson va insoniyatning bevosita yoki bilvosita hayotiy muhim elementlarini zararlanishiga (yoki bu zararlanishdan keladigan xavflarga) olib kelmaydigan faoliyat, vaziyat va jarayonlar uyg‘unligi; 2) Yer shari va uning turli mintaqalarida insoniyatning tabiiy, iqtisodiy-ijtimoiy, texnogen va siyosiy tayyorgarligi (jiddiy bo‘lmagan talofatlarga moslashishi) darajasida ekologik muvozanatni ta’minlovchi vaziyat, jarayon va faoliyatlar majmuasi. Ekologik inqiroz – bu ekologik tizimda modda va energiya almashinuvining tabiiy holatda kechishi buzilishi yoki modda va energiyaning kichik va katta aylanish jarayonlarining ma’lum bir bosqichdagi uzilishidir. Masalan, dehqonchilik madaniyatining fan talablari darajasida bo‘lmasligi, tuproq unumdorligining pasayishi va undagi mikroorganizmlarning qirilib ketishi oqibatida yerga tushadigan organik moddalarning o‘simlik dunyosi uchun ozuqa bo‘lgan mineral moddalarga aylanmasligi sodir bo‘ladi. Natijada tuproq ekologiyasi buziladi va inqirozli holat yuzaga keladi. Orol dengizining qurib borishi natijasida Orolbo‘yi hududlarida iqlim resurslari, tuproq unumdorligi, atmosfera havosi, yer osti va yer usti suvlari, o‘simlik va hayvonot olamida ro‘y berayotgan o‘zgarishlar va salbiy jarayonlar ekologik inqirozga misol bo‘la oladi. Ekologik inqirozli hududlarning ekologik tizimlarida modda va energiya almashuvining ekologik xavfsiz darajada tiklash juda murakkab va o‘ta ko‘p chiqimli tadbirdir. Shuning uchun ham ekologik xavfning oldini olish chora- tadbirlari birlamchi, unga qarshi kurash esa ikkilamchi ahamiyat kasb etishi darkor. 14 3.2. Ekologiya, atrof muhitni muxofaza qilish, tabiatni muhofaza qilish, tabiatdan foydalanish tushunchalari. Biologik xilma-xillikni ta’minlashning tadqiqot metodlari. Ekologiya (yunoncha «oikos» – uy, yashash joyi, yashash muhiti, «logos» – ta’limot) – tirik organizmlarning o‘zaro va ularning yashash muhiti bilan bo‘ladigan munosabati haqidagi fan bo‘lib, noevolyutsion tarzda rivojlanuvchi tabiat tizimidagi tirik organizmlar va ularning atrof-muhit bilan bo‘ladigan munosabatlariga doir qonuniyatlarni tadqiq qiladi. Tabiatni muhofaza qilish - tabiat va uning boyliklaridan oqilona foydalanishga, tabiatni inson manfaatlarini ko’zlab ongli ravishda o’zgartirishga, tabiat boyliklari va umuman tabiatni, uning go’zalligi, musaffoligini saqlab qolishga va yanada boyitishga qaratilgan barcha tadbirlar majmuasi. Tabiatni muhofaza qilish tadbirlari majmuasiga davlatlar, xalqaro tashkilotlar, jamoat, ilmiy-texnik, ishlab chiqarish, iqtisodiy va ma’muriy tashkilotlar, har bir odam tomonidan amalga oshiriladigan tadbirlar kiradi. Har qanday tirik mavjudot o’z atrofini o’rab turgan tabiiy muhit bilan o’zaro ta’sirda bo’ladi, undan o’ziga kerakli narsalarni oladi, shu muhitda moslashadi, muhit tarkibiga, undagi modda va energiyaning aylanma harakatiga ma’lum darajada o’zgarish kiritadi. Inson tabiiy sharoit va boyliklardan ko’p maqsadlarda foydalanadi. Bu esa ayni paytda, tabiatni tegishlicha muhofaza qilishni ham taqozo etadi. Bular: xo’jalik, sog’liqni saqlash va gigiyena, nafosat (estetik), turizm, ilmiy hamda tarbiyaviy maqsadga muvofiq foydalanish. Maqsadga muvofiq foydalanish deganda, tabiat boyliklaridan mamlakat yoki butun insoniyat manfaati yo’lida foydalanish tushuniladi. Bunda hozirgi va kelajak avlodning manfaatlarini ko’zlab faoliyat yuritish nazarda tutiladi. O’z taraqqiyotini oldindan uzoq muddatga ilmiy asosda rejalashtira oladigan va tabiiy muvozanatni o’zgartirmasdan foydalana oladigan jamiyatgina taraqqiyotga erishadi. Tabiiy boyliklardan oqilona foydalanishdan tabiatda ro’y beradigan jarayonlarning o’zaro bog’likligi va rivojlanishi qonuniyatlari haqidagi bilimlar katta ahamiyatga ega. Busiz tabiiy jarayonlarga baho berish, ularni xisobga olish, tabiatga, tabiat komponentlariga ko’rsatilgan har qanday ta’sirning kelajakda qanday oqibatlarga olib kelishini oldindan bilish mumkin emas. Inson tabiatdan foydalanganda va unga ta’sir ko’rsatayotganda bilishi va faoliyatida amal qilish zarur bo’lgan, asosan, 5 qonuniyat mavjud: 1) tabiatdagi barcha komponent va elementlar o’zaro bir-birlari bilan bog’langan, o’zaro ta’sir etib, muayyan muvozanatda bo’lib, uyg’unlik hosil qilgan. Biron komponent yoki element o’zgarsa, butun tabiiy kompleksda o’zgarish ro’y beradi; 2) tabiatda to’xtovsiz modda va energiyaning aylanma harakati ro’y berib turadi. Bu xayot asosi; 3) tabiiy jarayonlarning rivojlanishida muayyan davriyliklar mavjud (sutkalik, yillik, 12 yillik, 33— 35 yillik va ko’p yillik); 4) zonallik; 5) regionallik. 15 3.2.1-rasm. Yer yuzidagi bioxilma-xillik. Insonning tabiat bilan o’zaro ta’siri jamiyat taraqqiyoti, ishlab chiqarish. usullari mukammallasha borgan sari jadallashadi, tabiatdan, uning boyliklarini, qurilish va ishlab chiqarish teknikasi, aloqa vositalari yirik shaharlarni o’zgartirib, yirik vohalar, madaniy landshaftlar yaratishga, hosildor ekin hamda mevalar, mahsuldor chorva mollari yetishtirishga imkon beradi. Lekin ba’zan chuqur o’rganmasdan inson qudratiga ortiqcha baho berib, tabiatga ta’sir ko’rsatish tabiatni foydalanib bo’lmaydigan holatga, uning buzilishi va ifloslanishiga olib kelishi mumkin. Bunday manzara insoniyatning butun tarixi mobaynida kuzatiladi. Lekin 19-asrgacha insonning tabiatdan foydalanish ko’lami uncha katta bo’lmagani uchun inson faoliyatining tabiatga ta’siri ham kamroq bo’lgan ( 3.2.1- rasm) . 20-asrning 2-yarmida sanoat ishlab chiqarishning rivojlanishi, qishloq xo’jaligida turli xil kimyoviy moddalarning ko’p qo’llanilishi, katta maydonlarda muttasil bir xil ekinlarning yetishtirilishi, transport vositalarining ortiqcha ko’payib ketishi, shaharlarning yiriklashib ketishi, tabiat muhofazasiga yetarlicha e’tibor berilmaganligi tabiiy muhitning buzilishiga, ayrim joylarning ifloslanib ketishiga sabab bo’ldi. Ayrim konchilik sanoati rnlarida tabiiy muhit juda buzilib ketgan. Katta maydonlarni kon chiqindi jinslari egallagan, chuqur ochiq karyerlar yer osti suvi sathini pasaytirishi natijasida o’simlik qoplami qurib bormoqda. Rekultivatsiya ishlariga, xususan rivojlanayotgan mamlakatlarda yetarlicha e’tibor berilmaydi. Hozirgi vaqtda Tabiatni muhofaza qilishq. muayyan o’lka yoki mamlakat doirasidan chiqib, umumjahon muammosiga aylanib bormokda. Yerning ozon pardasidagi o’zgarishlar, dunyoda haroratning ko’tarilib borayotgani, qutbiy va tog’ muzliklarining qisqarib borayotgani ana shunday muammolardan. Ayniqsa, qayta tiklanmaydigan tabiiy boyliklarning kamayib borayotganligi va atrof tabiiy muhitning ifloslanayotgani bir qancha mamlakatlarda, ayniqsa, rivojlangan mamlakatlarda Tabiatni muhofaza qilishq. tadbirlarini ko’rishga majbur etdi. 16 Ko’pchilik rivojlangan mamlakatlarda o’rmonlarni kesish cheklandi, yerdan kadastr asosida foydalaniladigan bo’ldi, daryo va ko’llar suvlari tozalanib, baliqlarni ko’paytirish boshlandi. Ovchilik tartibga solindi, qo’riqxonalar, muhofaza qilinadigan hududlar ko’paytirildi. Biroq 20-asrning o’rtalaridan boshlab zararli chiqindili ishlab chiqarish, korxonalarining rivojlanayotgan mamlakatlarga ko’chirila boshlangani bu mamlakatlarda atrof-muhitning ifloslanishiga sabab bo’lmoqda. Rivojlanayotgan mamlakatlar iqtisodiy qiyinchiliklar tufayli tabiatni muhofaza qilishga yetarli mablag’ ajratishga qodir emas. O’zbekistonda 20-asrda, ayniqsa, uning 2 yarmida qishloq xo’jaligida monokultura tizimining qo’llanishi, gerbitsid va pestitsidlarning haddan tashqari ko’p ishlatilishi, mavjud suv zaxiralaridan noto’g’ri foydalanish oqibatida atrof- muhit holatida katta salbiy o’zgarishlar ro’y berdi. Orol dengizi deyarli quridi, uning atrofida cho’llanish kuchayib ketdi, yer osti suvlari sho’rligi darajasi oshdi. Inson salomatligi uchun zarur sharoit buzildi, kamqonlik, gepatit, zotiljam kabi kasalliklar ko’paydi. Paxta monokulturasi ta’sirida boshqa hududlarda ham inson hayoti uchun zarur bo’lgan ekologik vaziyat yomonlashdi. O’zbekiston mustaqillikka erishgach, dastlabki kunlardan boshlab, Tabiatni muhofaza qilishga, respublika hududini ekologik tanazzuldan muhofaza qilishga kirishildi. Tabiatni va uning komponentlarini muhofaza qilish to’g’risida bir qancha qonunlar qabul qilindi. Bular "Tabiatni muhofaza qilish to’g’risida" (1992 y. 9 dek.), "Suv va suvdan foydalanish to’g’risida" (1993 y. 6 may), "Yer osti boyliklari to’g’risida" (1994 y. 23 sent.; 2002 y. 12 dek.da yangi tahrirdagi), "Atmosfera havosini muhofaza qilish to’g’risida" (1996 y. 27 dek.), "O’simlik dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish to’g’risida" va "Hayvonot dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish to’g’risida" (1997 y. 26 dek.), "Davlat kadastrlari to’g’risida" (2000 y. 15 dek.), "O’rmon to’g’risida" (1999 y. 15 aprel), "Chiqindilar to’g’risida" (2000 y. 5 aprel)gi qonunlardir. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 50, 54, 55 va 100-moddalarida Tabiatni muhofaza qilishga oid normalar bayon etilgan. Konstitutsiyaning 11bobi 50moddasida "Fuqarolar atrof tabiiy muhitga ehtiyotkorona munosabatda bo’lishga majburdirlar", deb ko’rsatilgan. 55-moddasida "Yer, yer osti boyliklari, suv, o’simlik va hayvonot dunyosi hamda boshqa tabiiy zaxiralar umummilliy boylikdir. Ulardan oqilona foydalanish zarur va ular davlat muhofazasidadir", deyilgan. Mamlakatimizda "Tabiatni muhofaza qilish davlat qo’mitasi" tashkil qilingan (1996 y. 26 aprelda Oliy Majlis tomonidan tasdiqlangan Nizom asosida faoliyat ko’rsatadi). Qo’mita quyidagi vazifalarni bajaradi: atrof muhitni muhofaza qilish, tabiiy resurslardan foydalanish va ularni qayta tiklash ustidan nazorat qilish; Tabiatni muhofaza qilish faoliyatini tarmoqlararo kompleks boshqarish; Tabiatni muhofaza qilish hamda resurslarni tejash borasida yagona siyosatni ishlab chiqish va amalga oshirish; atrof-muhitning ekologik holati qulay bo’lishini ta’minlash, ekologik vaziyatni boshqarish. 17 O’zbekiston Tabiatni muhofaza qilish sohasida bir qancha xalqaro tashkilotlar bilan hamkorlik qiladi va dasturlarda, jumladan, BMTning atrofmuhit bo’yicha dasturi (YUNEP)da ishtirok etadi. YUNEP va ayrim rivojlangan mamlakatlar bilan hamkorlikda Biologik xilma-xillikni saqlashning milliy strategiyasi va 10 dan ortiq milliy ekologik qonunlar ishlab chiqildi. 1993 yil mart oyida Qozog’istonning Qizilo’rda shahrida O’rta Osiyodagi 5 davlatning Oliy darajadagi uchrashuvida Orol dengizi muammolari bo’yicha Davlatlararo kengash va uning ijroiya qo’mitasi hamda Orolni qutqarish xalqaro fondi tashkil etildi. Uning vazifasi Orol dengizi, uning sog’lom ekologik sharoitini tiklash, mazkur regionni toza ichimlik suvi bilan ta’minlash, hudud sanitariyagigiyena muxitini yaxshilashdir. O’zbekistonda 10 dan ortiq o’rmon xo’jaligi, 9 ta qo’riqxona, 2 milliy bog’, bir qancha buyurtma qo’riqxona mavjud. Ularda tabiat yodgorliklari, kamayib ketgan o’simlik va hayvonlar qo’riqlanadi, o’rganiladi va ko’paytiriladi. O’zbekistonda tabiatni muhofaza qilish respublika jamiyati, 12 ta viloyat va Qoraqalpog’iston jamiyati, O’zbekiston geografiya jamiyati, EKOSAN, bir qancha ilmiy ommabop va ilmiy jurnallar, radio va televideniye, vaqtli matbuot Tabiatni muhofaza qilish haqidagi bilimlarni targ’ib qilmoqda. Aholi o’rtasida tabiat, undan oqilona foydalanish va muhofaza qilish haqidagi bilimlarni targ’ib qilish, aholining geografik, ekologik madaniyatini ko’tarish Tabiatni muhofaza qilishda katta ahamiyatga ega. Tabiatni, uning boyliklarini muhofaza qilish, geografik ekologiya o’quv kurslari o ’rta maxsus va oliy yurtlarining tabiatshunoslik mutaxassisliklari talabalariga maxsus kurslar sifatida o’qitilmoqda. Ekologik tarbiya ham tarbiyaning asosiy qismi bo’lib, bolaning axloqiga, xulq-atvoriga kuchli ta'sir qiladi va ota-onalarni ularni murg’aklikdan boshlab tarbiya qilishga chaqiradi. Ekologik ta'lim-tarbiya va umumiy tarbiya bir-biri bilon bog’liq bir butun jarayondir. Boshlang’ich tarbiya xususida imkoni boricha tirishmoq juda ham zarurdir, chunki bu davrda bola tol navdasi kabi qayoqqa buksa, o’sha tomonga bukiladi. Bolaga uni qo’rqitadigan, fojiali, salbiy mazmundagi hikoya, ertak, cho’pchaklarni so’zlamoq juda zarurlidir. Ularni asab tizimini ehtiyot qilib, yumshoq muomala qilish zarur. Barcha axborot vositalarida ekologik holat buzilayotganligi to’g’risida mazmunli chiqishlar bo’lmoqda. Lеkin kundalik hayotda buning aksini ko’ramiz. Zaharli chiqindilar chiqib turgan zavod, fabrikalar, transport va boshqa vositalar yoshlar ongida ekologik tarbiyani mavhum qabul qilinishiga sabob 6o’lmoqda. 18 3.2.2-rasm. Tabiatni asrash insoniyat qo’lida. Tabiat yaratgan, asrlar osha bunyod etilgan, bеbaho xazinalardan bеfarq, hatto vahshiylarcha foydalanishga o’rganib qoldik. Ayrim kishilarning ona tabiatga e'tiborsiz munosabatda bo’lganlik-larining guvohi bo’lyapmiz. Bunday illat ustun chiqib har bir onimiz, har bir soatimizni rohat-farog’atda xush o’tkazishni ko’zladik. «Mеndan kеyin olam yonib kеtmaydimi» qabilida ish tutgan insonlarni ko’ryapmiz. Yerdan noto’g’ri foydalanish, turli xil zaharli dorilarni qo’llash, shaharlarda o’ylamay qurilgan ba'zi zavodlar, iqlimga moslashmagan ko’p qavatli turarjoy binolari, suv isrofgarchiligi, Orol dеngizining taqdiri, daryolar yoqasidagi tabiiy changal-zorlarning yo’q bo’lib kеtgani, onalar, bolalar salomatligi kabi dilni iztirobga soluvchi muammolarni paydo bo’lishida insonning o’zi bosh sababchidir. Tabiat muvozanatining izdan chiqishiga kеyingi paytlarda e'tiqodning yo’qligi, bor bo’lsa ham mustahkam emasligi, atrof muhitni toza, ko’z qorachig’iday saqlay bilmaslik, sansolarlik, e'tiborsizlik, loqaydlik chin qalbdan javobgarlikni his qilmas lik, vijdonan ishlamaslik ham kiradi. Maktablarda, oliy o’quv yurtlorida, sanoat, ishlab chiqarish korxonalarida, shuningdеk jamoa xo’jaliklarida, madaniyat uylarida, qiroatxonalarda tabiatsеvarlar klubi, yoshlar ma'ruza-xonasi, tabiatni muhofaza qilish jamiyatlari, o’lka muzеylari, tabiat burchaklari tashkil etilib, ularda o’lkaning tabiati, boyliklarini ko’rsatadigan, hikoya etadigan tadbirlar katta ahamiyat kasb etadi. Tabiat muhofazasi talqin etiladigan kеchalar tashkil qilinib, ularda o’qituvchilar, olimlar bilan yoshlarning muloqotini o’tkazish ham hayrli tadbirlardan hisoblanadi. Oliy maktablarda ekologik ta'limi tabiat muhofazasi masalalarning ilmiy asoslarini chuqur va har tomonlama o’pganishga, inson faoliyati natijasida 19 biosfеrada ro’y bеrayotgan hodisalarning sabab va qonuniyatlarini tahlil etish maqsadlariga qaratilgan. Shu bilan bir qatorda, u talablarni maktablarda ekologiya asoslari va tabiat muhofazasi ta'limini o’qitishga tayyorlashni ham nazarda tutadi. Ekologik ta'lim-tarbiya quyidagi asosli bo’limlarni o’z ichiga oladi: 1. Talaba va o’quvchilarni tabiat go’zalliklarini sеvish, ulardan estеtik zavq olish ruhida tarbiyalash. 2. Jonli va jonsiz tabiatning rivojlanish qonuniyatlari, tabiat bilan jamiyat o’rtasidagi murakkab o’zaro munosabatlar, shuningdеk, inson xo’jalik faoliyatining tabiatga ta'siri oqibatlari haqida bilim bеrish. 3. Talaba va o’quvchilarda ekologik madaniyatni tarbiyalash. Vatanni sеvish, vatanparvarlik tabiatni sеvishdan boshlanadi. Binobarin insonda tabiatga nisbatan haqiqiy muhabbat tuyg’usini hosil qilmay turib, ularni vatanparvarlik ruhida tarbiyalash mumkin emas. Ekologik tarbiya quyidagi masalalarni o’z ichiga oladi: a) kishilarga maxsus ekologik bilim va tarbiya bеrib, ularda bu sohada muayyan malaka hosil qilish; b) ekologik o’zgarishlarni oldindan ko’ra bilishni tarbiyalash; v) ekologik madaniyatni singdirish va tarbiyalash; g) kishilarni tabiat «in'om»laridan to’g’ri foydalanish ruhida tarbiyalash. Bugungi kunda jamiyatimizda ayrim kishilarning tabiat qadriyatlarini mеnsimayotganini, qadrlamayotganligini, loqayd yashayotganligining guvohi bo’lamiz. Yoshlarni ona tabiatga mustahkam e'tiqod ruhida, sadoqat ruhida tarbiyalashimiz, ularni ongi, hayoti mazmunini tashkil etadigan ekologik tarbiyani yanada kuchaytirmoq lozim. Zеro, e'tiqod va ekologiya - egizak, mushtarak hayot mahsulidir. 20 3.3. Bioxilma-xillik 3-bosqichi: turlar xilma-xilligi, genetik xilma-xillik, ekotizimlar xilma-xilligi. Bioxilma – xillik uchta darajada tahlil qilinadi. 1. Genetik xilma xillik; 2. Turlar xilma-xilligi; 3. Ekotizimlarning xilma-xilligi. Genetik xilma-xillik - Yer sayyorasidagi tarqalgan organizmlarning genetik axborot hajmini o’z ichiga oladi. Turlar xilma-xilligi - Yer sayyorasidagi tirik organizm turlarning turli- tumanligini o’z ichiga oladi. Ekotizimlarning xilma-xilligi - biosferadagi yashash (hayot) muhitlari va biotik jamoalarni turli xil tumanligini, kechayotgan ekologik jarayonlar xilma- xilligini o’z ichiga oladi. Yuqorida ko’rsatilgan darajalar bioxilma – xillik komponentlarini shakllantiradi. Olimlarning fikricha, Yerdagi taksonomik jihatdan aniqlangan turlarning soni 13 millionga yaqindir. Hozirgi paytgacha, Yer yuzida 1,75 million turlar aniqlangan bo’lib, ulardan 750000 - hasharotlar, 41000 - umurtqali hayvonlar, 250000 – o’simliklar tashkil etadi. Qolgan turlar-murakkab tarkibdagi umurtqasiz hayvonlar, suv o’tlari, mikroorganizmlar va boshqa organizmlardan iborat. Bioxilma-xillik bu sayyoramizning hayot resurslarini saqlab qolish demakdir. BMT ma'lumotlariga binoan, Yer yuzi aholisi tez ko’payib borayotgan bir paytda, hayvonot dunyosi 3/1 qismga kamayib bormoqda. Xususan, 21 % sut emizuvchilar, 30 % sudralib yuruvchilar, 12 % qushlar, 17 % akulalar hamda 27 % korallar Yer yuzidan batamom yo’qolib ketishi mumkin. Ayniqsa, Yevropada industrial rivojlanish tufayli qishloq xo’jaligi hududlaridagi qushlar soni 40 % ga, iqlim o’zgarishi tufayli dengiz qushlari soni esa 44 % ga kamaygan. Bu ma'lumotlarga qaraganda bioxilma-xillik misli ko’rilmagan darajada kamayib bormoqda, o’simlik va hayvonot turlarining yo’qolish sur'ati nihoyatda yuqoridir. Ma’lumki, o‘simliklar va hayvonot olamini muhofaza qilish, bioxilma- xillikni saqlashda muhofaza etiladigan tabiiy hududlar tarmog‘i katta ahamiyatga ega. Respublikamizda umumiy maydoni 2164 km 2 dan iborat bo‘lgan 9 ta davlat qo‘riqxonasi, umumiy maydoni 6061 km 2 bo‘lgan 2 ta milliy bog‘, maydoni 12186,5 km 2 bo‘lgan 9 ta davlat buyurtmaxonasi va noyob hayvon turlarini ko‘paytirish bo‘yicha respublika « Jayron » ekomarkazi hamda « Sayxun » parvarishxonasi mavjud. Yovvoyi hayvonlar va o‘simliklarning noyob turlarini ko‘paytirish bo‘yicha muassasalar tabiatni muhofaza qilish va bioxilma-xillikni saqlab qolishning eng samarali yo‘lidir. Respublikamizdagi mavjud davlat qo‘riqxonalari, davlat buyurtmaxonalari va markazlarida hududimiz faunasida turlari kamayib, yo‘qolib borayotgan noyob hayvon va o‘simliklar muhofaza ostida, tabiiy sharoitda 21 yashaydi, o‘sadi. Masalan, qo‘mitamiz tasarrufidagi Buxoro viloyatida joylashgan «Jayron » ekomarkazi hududida hayvonlarning 8 turi mavjud, maydoni 7 122 gektarni tashkil etadi. Toshkent viloyatidagi Chotqol davlat biosfera qo‘riqxonasining umumiy maydoni 35 724 gektardan iborat, hayvonlarning 152 turi , o‘simliklarning 700 turi uchraydi . Mutaxassislarning ta’kidlashicha, yer yuzida insonning tabiatga noto‘g‘ri munosabati oqibatida, o‘simliklarning ming yillar davomida tashkil topgan tabiiy manzarasi o‘zgarib, qashshoqlashib, yashil olam o‘zining ko‘rkini yo‘qotmoqda, tabiatning ekologik muvozanati buzilmoqda. Yana tabiiy maydonlar shiddat bilan o‘zlashtirilayapti. Oqibatda o‘simliklarning noyob turlari, endem turlar tabiatdan yo‘qolib ketish xavfi ostida. Bu esa o‘simliklar genofondining kamayishiga sabab bo‘lmoqda. Tabiatda har qanday o‘simlik turining yo‘qolishi uni tiklab bo‘lmaydigan oqibatlarga olib keladi. Respublikamiz florasi nihoyatda boy. Hududimizda 4 500 ga yaqin yovvoyi o‘simlik va 2 000 dan ortiq zamburug‘ turlari mavjud. Ular orasida muhofazaga muhtoj ko‘pgina kamyob, endem va relikt turlar ham bor. Bunday turlarning soni 400 atrofida , ular O‘zbekiston florasining 10-12 % tashkil etadi. Yurtimiz tabiatidagi lola va sallagullar (3.3.2-rasm), qimmatbaho o‘simliklarimiz noyob turlar hisoblanadi, dunyoga dong‘i ketgan. 3.3.1-rasm. O’zbekiston Respublikasi “Qizil kitob”i. Fauna — bioxilma-xillikning muhim bo‘g‘ini. O‘zbekiston hayvonot olami juda qadimiy hamda o‘ta murakkab genetik rishtalar orqali o‘zaro bog‘langan. Hududimizda Yevroosiyo cho‘llari, Hindi-Xitoydan, O‘rta Yer dengizi atroflaridan kirib kelgan guruhlarning ham muayyan o‘rni bor. Hududimiz faunasida umurtqali 22 hayvonlarning 677 turi (sut emizuvchilar — 108 , qushlar 432 , sudralib yuruvchilar 58 , amfibiyalar — (suvda va quruqlikda yashovchi) 2 , baliqlar 77 turi mavjud. Faunaning har bir turi — tarixan takrorlanmas, genetik jihatdan yagona, har qanday biologik hamjamoada faqat o‘ziga xos o‘ringa ega. Istiqlolning dastlabki yillaridan davlatimiz hududimiz faunasini rivojlantirish masalasiga alohida e’tibor qaratib keladi. Tizimni takomillashtirishning mustahkam huquqiy asoslari yaratildi. O‘zbekiston 1997- yilda «Yo‘q bo‘lib ketish havfi ostidagi yovvoyi fauna va flora turlarining xalqaro savdosi to‘g‘risida»gi xalqaro konvensiya, 2001- yilda esa «Xalqaro ahamiyatga ega, ayniqsa suvda suzuvchi qushlarning yashash joylari bo‘lgan suv-botqoqli joylar to‘g‘risida»gi (Ramsar) konvensiyalariga qo‘shildi (3.3.1-rasm). Bu boradagi ilmiy salohiyat oshirildi, hayvonot olamining areallari, suv- botqoq tizimi, to‘qayzor, o‘rmonzorlar kengaytirildi. Markaziy Osiyo mintaqasida kamyob hayvonlarni ko‘paytirish, ularni saqlash va reintroduksiya qilish uchun « Jayron » ekomarkazi faoliyat ko‘rsatyapti. Bu yerda yaqin o‘tmishda tabiatda yo‘qolib ketish xavfi ostida bo‘lgan qulon, yo‘rg‘a tuvaloq, jayron kabi kamyob turlar ko‘paytirilyapti. 3.3.2- rasm. Ola va sallagul. 3.4. Bioxilma-xillikni saqlashda va atrof muhit muxofazasida insonning o’rni 23 Insoniyat tabiatning bir bo‘lagi. O‘simliklar olami, hayvonot dunyosi, bioxilma-xillik butun borliq bir ekotizimdir. Hududimiz biologik turli-tumanligi mamlakatimizning milliy boyligidir. Istiqlolning dastlabki yillaridan hududimiz bioxilma-xilligini muhofazalashga katta e’tibor qaratilib kelinadi. Uning huquqiy asoslari yaratildi va takomillashtirilmoqda. 1992 -yil « Tabiatni muhofaza qilish to‘g‘risida », 1993 yil « Alohida muhofaza qilinadigan tabiiy hududlar to‘g‘risida », 1993 yil « Suv va suvdan foydalanish haqida » qonun qabul qilindi. 24 Umumjahon atrof-muhit kunini nishonlash to’g’risida 1972 - yilda Stokgol'm shahrida BMTning atrof- muhitga bag’ishlangan Konferensiyasida qaror qabul qilingan edi. Ushbu qarorning maqsadi - xalqaro hamjamiyatning e'tiborini atrof-muhit muhofazasi muammolariga hamda global ekologik inqirozning oldini olish bo’yicha chora-tadbirlarni qabul qilishga qaratilgan. O’zbekiston Respublikasi Tabiatni muhofaza hilish davlat qo’mitasi "Barkamol avlod yili" Davlat dasturinining ijrosi yuzasidan hamda ulg’ayib kelayotgan yosh avlodni vatanparvarlik ruhida tarbiyalash mahsadida, joriy yilning 5 iyun -kuni Umumjahon atrof-muhit kuniga bag’ishlangan bayram tadbirini tashkil etayapti. Joriy yilda 5-iyun Umumjahon atrof-muhit kuni " turlarning ko’pligi - yagona sayyora - yagona kelajak " mavzusida o’tkazilmoqda. Ma'lumki, BMT Bosh Assembleyasi tomonidan 2010 yil - "Xalqaro bioxilma-xillik yili" deb e'lon qilindi. Ushbu yilning ustuvor vazifalaridan biri - aholi o’rtasida bioxilma-xillikni saqlab qolish zamon talabi ekanligi, unga ehtiyotkorona munosabatda bo’lish borasida samarali va sifatli targ’ibot-tashviqot ishlarini olib borish, atrof-muhit muhofazasi hamda tabiiy resurslardan oqilona foydalanish sohasida hamkorlikda faoliyat ko’rsatish hisoblanadi. Bioxilma-xillikni saqlab qolishda muhofaza etiladigan tabiiy hududlarning ahamiyati kattadir. O’zbekiston Respublikasida Biologik xilma-xillikni saqlash Milliy strategiyasi va harakatlar rejasining tasdiqlanishi bioxilma-xillikni saqlab qolish yo’lidagi ulkan ishlardan biri bo’ldi. Bu strategiyaning asosiy vazifalaridan biri - mamlakat umumiy maydonining 10 % ga yaqin qismini qamrab oladigan muhofaza etiladigan tabiiy hududlar barqaror tizimini tashkil qilishdan iboratdir.2004 yilning dekabr oyida O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan "Muhofaza etiladigan tabiiy hududlar to’g’risida"gi qonunning yangi tahriri qabul qilindi. Mazkur qonun "Biologik xilma-xillikni saqlash to’g’risida"gi, "Yovvoyi hayvonlarning ko’chib yuruvchi turlarini muhofaza qilish to’g’risida"gi, "Xalqaro ahamiyatga ega bo’lgan, asosan suvda suzuvchi qushlar yashash joylari hisoblangan suv-botqoq hududlar to’g’risida"gi Xalqaro Konvensiyalar yuzasidan olingan majburiyatlarning bajarilishini ta'minlashga qaratilgan. O’tgan 2009 yilda Buxoro viloyatining To’dako’l, Xadicha, Zikri suv havzalaridagi qushlarni hisobga olish ishlari bajarildi va natijada qishlaydigan qushlar sonining keskin kamayganligi qayd etildi; Toshkent viloyatida kamyob va ovbop qushlar turlari bo’yicha kadastr tadqiqotlari o’tkazildi; Xisor qo’riqxonasi atrofida umurthali hayvonlarni, 25 " Dalvarzin " ovchilik xo’jaligida qirg’ovullarni hisobga olish ishlari amalga oshirildi, natijada qirg’ovullar sonining ancha ko’paygani ma'lum bo’ldi. 3.4.1-rasm. Jayron. Sirdaryo viloyatidagi " Sayxun " xo’jaligida hayvonlarning ovbop turlarini hisobga olish ishlari natijasida: sirdaryo qirg’ovuli - 610-630 bosh ; katta tomoq - 450-500 bosh ; to’ng’iz - 8-10 bosh ; tolay quyoni 40-45 bosh ; tulki - 10-15 bosh ekanligi; bo’rsiq - uch-to’rt oilaligi aniqlandi; Farg’ona vodiysi tabiiy o’simliklari va yer usti umurtqalilar faunasini inventarizatsiyadan o’tkazish ishlari bajarildi; global miqyosda yo’qolib ketish xavfidagi qush turi - sterxning O’zbekiston hududidan uchib o’tish yo’lini aniqlash bo’yicha ikkinchi xalqaro ekspeditsiya o’tkazildi." Jayron " ekomarkazida buxoro (3.4.1-rasm) qo’yini ko’paytirish ishlari amalga oshirilmoqda. hozirgi kunda ekomarkazda bir bosh burama shohli echki, 10 bosh buxoro qo’yi saqlanmoqda, o’tgan yili 3 bosh qo’zi dunyoga keldi. " Jayron " ekomarkazi hududini kengaytirish uchun Buxoro viloyat hokimining qarori bilan qo’shimcha 9 369 ga yer maydoni ajratildi hamda qo’shimcha 4500 ga yer maydonini berish bo’yicha fermer xo’jaliklari bilan tushuntirish ishlari olib borilmoqda. " Jayron " ekomarkazini yanada jihozlash uchun Sho’rtangazkimyo kompleksi tomonidan 100 mln.so’m va tabiatni muhofaza qilish mablag’lari hisobidan 6 mln.so’m ajratildi. Joriy yilning 17- mart kuni Qozog’iston Respublikasi Prezidentining Toshkent shahriga tashrifi chog’ida O’zbekiston Respublikasi hukumati hamda Qozog’iston Respublikasi hukumati o’rtasida "Sayg’oqning muhofazasi, uni ko’paytirish va foydalanish bo’yicha" O’zbekiston Respublikasi Tabiatni muhofaza qilish davlat qo’mitasi milliy ijrochi agentlik bo’lgan xalqaro tabiatni muhofaza hilish loyihalarini ro’yobga chiqarilishi davom ettirilmoqda: bunga "Qoraqalpog’iston hududidagi Amudaryo deltasida to’qay o’rmonlari va muhofaza etiladigan tabiiy hududlar tizimlarini saqlab qolish" loyihasi, BMT TDG/GEFning "Rio Konvensiyalarini bajarilishi bo’yicha maqsadli institutsional kuchaytirish va mahoratni rivojlantirish orqali milliy salohiyatni mustahkamlash", "O’zbekistonning neft va gaz sektoriga bioxilma-xillik tamoyillarini integrallashtirish" kabi o’rta masshtabli loyihalari bajarilmoqda.Umuman, O’zbekistonda barqaror rivojlanishni ta'minlash borasida bioxilma-xillikni saqlash va muhofaza qilish muhimligiga alohida e'tibor qaratiladi. Tabiatni muhofaza qilish hamda barqaror rivojlanish uchun biologik xilmaxillikni saqlab qolishning o‘ta muhimligiga katta ahamiyat bergan holda, 1995 yilda O‘zbekiston Respublikasi “Biologik xilmaxillik to‘g‘risida”gi Konventsiyaga a’zo bo‘ldi. 1998 yili hukumatimiz tomonidan “O‘zbekiston Respublikasining biologik xilmaxillikni saqlash bo‘yicha Milliy strategiya va Harakatlar rejasi”ning qabul qilinishi asnosida Konventsiya doirasidagi majburiyatlarni bajarish yo‘lida ilk qadam tashlandi. Mamlakat umumiy maydonining 10 foizidan ortig‘ida muhofaza etiladigan tabiiy hududlarning 26 barqaror tizimini yaratish mazkur strategiyaning asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi. “O‘zbekiston Respublikasining biologik xilmaxilligini saqlash bo‘yicha Milliy strategiya va Harakatlar rejasi”ni bajarishga yo‘naltirilgan “G‘arbiy Tyan- Shanda biologik xilmaxillikni saqlash bo‘yicha hamkorlik to‘g‘risida”gi, “Atrof- muhitni muhofaza qilish va tabiatdan oqilona foydalanish sohasida hamkorlik to‘g‘risida”gi, “O‘simliklar karantini sohasida hamkorlik to‘g‘risida”gi hukumat - lararo bitimlar imzolandi. Hukumat tomonidan 2008 yil 19 sentyabr ь kuni qabul qilingan “2008-2012 yillarda O‘zbekiston Respublikasining atrof-muhitni muhofaza qilish bo‘yicha harakat dasturi”da ham biologik xilmaxillikni saqlash tabiatni muhofaza qilish fao liyatining asosiy yo‘nalishlaridan biri sifatida aks etgan. O‘zbekistonning yuqorida qayd etilgan Konvensiyaga qo‘shilishi biologik xilmaxillikni saqlash, muhofaza etiladigan tabiiy hududlar tizimini takomillashtirish sohasida tashqi investitsiyalarni jalb qilish hamda xalqaro moliyaviy manbalardan foydalanishga keng yo‘l ochib berdi. Hozirgi paytda mamlakatimiz bioxilmaxillikni saqlash masalalari bo‘yicha bir qator xalqaro moliya institutlari va tabiatni muhofaza qilish tashkilotlari bilan yaqindan hamkorlik qilmoqda. Konventsiya doirasida respublikada “G‘arbiy Tyan-Shanning bioxilmaxilligini saqlab qolish bo‘yicha transchegaraviy loyiha” amalga tatbiq etildi. Loyiha mablag‘lari Chotqol biosfera qo‘riqxonasi va Ugom-Chotqol milliy bog‘i infratuzilmasini yaxshilashga yo‘naltirildi. Bundan tashqari, mintaqaviy miqyosda (O‘zbekiston, Qozog‘iston, Qirg‘iziston) biomintaqaviy rejani tuzish bo‘yicha ishlar olib borilyapti. Shuningdek, GEF va BMT Taraqqiyot Dasturi bilan hamkorlikda “O‘zbekistonda bioxilmaxillikni saqlab qolish uchun model sifatida Nurota-Qizilqum biosfera rezervatini tashkil etish” va “Qoraqalpog‘iston Respublikasi Amudaryo daryosi del ь tasi to‘qay o‘rmonzorlarini saqlash va muhofaza etiladigan hududlar tizimini mustahkamlash” loyihasi amalga oshirildi. 1997 yildan boshlab O‘zbekiston “Yo‘qolib ketish xavfi ostidagi yovvoyi fauna va flora turlari bilan xalqaro savdo qilish to‘g‘risida”gi Konvensiyani(Vashington, 1973 yil) imzolagan tomon sifatida respublika hududidan qo‘riqlanadigan turlarni olib chiqish va respublikaga olib kirishga ruxsat berish tizimini joriy etib, savdo operatsiyalarini litsenziyalashtirish, hayvonlar va o‘simliklarni olib kirish va olib chiqishning doimiy nazoratini yo‘lga qo‘ydi. “Yovvoyi hayvonlarning ko‘chib yuruvchi turlarini muhofaza qilish bo‘yicha Konvensiya (Bonn, 1979 yil) doirasida Jizzax viloyatidagi “Tuzkon”, Buxoro viloyatidagi “Dengizko‘l” va “Qoraqayiro Qoraqalpog‘iston Respublikasidagi “Oqushpa” ko‘llarida ornitologiya qo‘riqxonalari yaratildi. Samar qand,Qashqadaryo va Navoiy viloyatlarining cho‘l tumanlarida yo‘qolib borish xavfi ostidagi qush — tuvaloqning uyalashi, ko‘payishi va uchib o‘tish joylarini hamda Ustyurt platasida ko‘chib yuruvchi sayg‘oqlarning populyatsiyasini muhofaza qilish maqsadida buyurtmaxonalar tashkil etildi. 27 O‘zbekistonda bioxilmaxillik qisqarishining ekologik muammolari taranschegaraviy xarakaterga ega. Shu bois, respublikamizda fauna ob’ektlarini muhofaza qilish va saqlash maqsadida Qozog‘iston bilan “Sayg‘oqni saqlab qolish, tiklash va undan barqaror foydalanish bo‘yicha hamjihatlik haqidagi Memorandum va Harakat rejasi” imzolandi. Shuningdek, Afrika — Yevroosiyoda ko‘chib yuruvchi suv-botqoq qushlarini muhofaza qilish bo‘yicha bitim imzolangan bo‘lib, mamlakatimiz “Suvda suzuvchi qushlarni va Markaziy Osiyo uchish yo‘lidagi suv- botqoq hududlarini muhofaza qilish strategiyasi”ni ishlab chiqish loyihasida ishtirok etdi.“Asosan suvda suzuvchi qushlar yashash joylari sifatida xalqaro ahamiyatga ega bo‘lgan suv-botqoq joylari to‘g‘risida”gi Konvensiya (Ramsar, 1971 yil) talablarini bajarish va respublikada suv-bot qoq hududlari bioxilmaxilligini saqlash maqsadida aniq yo‘naltirilgan ishlar olib borilmoqda. Tayyorlangan hujjatlar asosida “Dengizko‘l” va “Aydar-Arnasoy” ko‘llar tizimi xalqaro ahamiyatga ega bo‘lgan suv-botqoq hududlari sifatida Ramsar ro‘yxatiga kiritildi. Yovvoyi tabiatni muhofaza qilish xalqaro fondi (WWF) bilan hamkorlikda Qoraqalpog‘iston Respublikasidagi “Sudoch ь e” ko‘li bioxilmaxilligini muhofaza qilish va monitoringi bo‘yicha loyiha amalga oshirildi. Buning natijasida mazkur ko‘lni xalqaro ahamiyatga ega bo‘lgan suv-botqoq hududlari ro‘yxatiga kiritish uchun asosli hujjatlar tayyorlandi. Respublika Fanlar akademiyasi ma’lumotlariga ko‘ra, O‘zbekiston florasida o‘simliklarning 4600 dan ortiq turi mavjud. Ularning 3000 dan ortiq turi yovvoyi holda o‘sadi. Respublika faunasi 97 tur sutemizuvchilar, 424 tur qushlar, 58 tur sudralib yuruvchilar, 83 turdagi baliqlardan iborat. Bu yurtimiz flora va faunasi naqadar boy ekanligidan dalolat beradi. O‘simlik va hayvonot dunyosi ob’ektlaridan samarali va oqilona foydalanish maqsadida Fanlar akademiyasining Bioxilmaxillikdan foydalanish bo‘yicha Idoralar aro komissiya tomonidan 1991 yildan boshlab hayvonot dunyosini tabiatdan olishning ruxsat etilgan kvotalari, 1993 yildan esa o‘simlik xomashyosini tayyorlash bo‘yicha kvotalari o‘rnatildi. X U L O S A Biologik xilma-xillik Yerdagi hayot davom etishining eng zaruriy, eng shart bo‘lgan omilidir. Uni asrab qolish – muqaddas vazifa. Har bir inson, har bir fuqaro bu ishga ongli ravishda bosh qo‘shmog‘i, bioxilma-xillikni saqlash uchun harakat qilishi lozim. Bir dona gul ekish, biror jonivor yo baliqning noqonuniy ovlanishiga to‘sqinlik qilish orqali, juda bo‘lmaganda, atrofdagilarga biologik xilma-xillikning nima ekanini tushuntirish yo‘li bilan ham bu muqaddas vazifani bajarishga hissa qo‘shish mumkin. Mamlakat oldida turgan eng katta muammolardan biri o’tmishida bu hududda barqaror rivojlanish siyosatining bo’lmaganligi sababli yuzaga kelgan 28 inqirozli ekologik va erdan foydalanish kabi vaziyatlardan chiqib ketish ularni engib o’tishdir. Shu munosabat bilan bir qancha milliy va hududiy tashabbuslarning turli jihatlarini qamrab oladi. Ulardan biri O’zbekiston Respublikasi Biologik xilma-xillikni saqlash Milliy strategiya va Harakat rejasini (1988) qabul qilishidir. Biologik xilma-xillik tushunchasi qiyosan yangi va hozirda hammaga hali keng ma’lum emas. U yerdagi barcha hayotning xilma-xilligi hayvonlar, o’simliklar, mikroorganizmlar, ekotizimlarni anglatadi. Bioxilma-xillik mamlakatning iqtisodiy ekologik va madaniy, estetik ehtiyojlarini qondirishning dolzarb va salohiyatli asosiy boshlig’i hisoblanadi. U bo’lmasa jamiyatning barqaror rivojlanishi mumkin emas. Biroq bu ilmiy doirada tan olingan, dunyo genofondi, biologik turlar va ular shakllantiradigan ekotizimlar xilma-xilligin kundan-kunga kamayib, yo’qolib bormoqda. Buning sababi inson ta’siri bo’lib, insonning xo’jalik yuritish faoliyati tufayli mavjud tabiiy hududlar, ular xilma-xilligiga putur etqazmoqda ba’zilari yo’qotish arafisida bo’lsa, ba’zilari yo’qolib er yuzidan o’chib bormoqda. Vaholanki bu jarayon sekinlashish o’rniga kundan kunga jadallashib o’rniga kundan kunga jadallashib bormoqda. Bioxilma-xillikning na iqtisodiy na ekotizimi hali keng ravishda ma’lum emas. Ayrim hollarda kishilar ekotizim ichida biologik turlarning o’zaro bog’liqligi va qaysi bir turning yo’qolishi boshqasiga ta’siri oqibatini etarlicha tasavvur eta olmayaptilar. XXI asrda qadam qo’yilishi bilan bioxilma-xillikning kamayishini sekinlashtirish va borini saqlab qolish juda katta muammoga aylanib bormoqda. Bioxilma-xillikni kamayishini oldini olish maqsadida mamlakatimizda amalga oshirilayotgan xayrli ishlardan biri “Jayron” ekomarkazini tashkil etilishidir. Dunyoda endim tur xisoblangan jayron (Buxoro bug’isi) XX asrning o’rtalarida kelib yo’qolish arafasida tushib qoldi. Bu borada mutaxasislarni olib borgan ishlari natijasida jayron populyatsiyasini saqlab qolishga erishildi. Ular saqlanib qolgan joy qo’riqxonaga aylantirildi. Bu joyda 1977 yilda 42 bosh jayron bo’lsa, bugungi kunda ular soni 600 boshdan oshdi. Bu mamlakatimizda bioxilma-xillikni saqlash borasida amalga oshirilgan ishlar ichida eng e’tiborlisidir. Yuqoridagilardan kelib chiqib quyidagi xulosalarga kelish mumkin. 1. O’zbekiston bioxilma-xilligi 27000dan ortiqroq turni o’z ichiga oladi. Shundan 15000 tur hayvonot olami, 12000 turni o’simliklar tashkil etadi. Endemizm o’rtacha – 12 % ni tashkil etadi. 2. O’zbekiston Respublikasi “Biologik xilma-xillikni saqlash Milliy strategiya va Harakat rejasi” mamlakatimiz faunasi va florasini muhofaza qilish va saqlashda muhim ahamiyatga ega. 4. Mazkur rasmiy hujjat mamlakatimizda bioxilma-xillikni saqlash bo’yicha strategiya va harakat rejasi bo’lib, bu borada huquqiy- me’yoriy asos hisoblanadi. 29 5. O’zbekiston Respublikasi “Biologik xilma-xillikni saqlash Milliy strategiya va Harakat rejasi” o’rganish va tahlil qilish orqali bu hujjatning bioxilma-xillikni saqlashda muhimligi e’tirof etildi. 6. O’zbekistonda alohida muhofaza qilinadigan hududlar haqida ma’lumotlar berildi, ularning ahamiyati, bioxilma-xillikni saqlashdagi o’rni ko’rsatildi. 7. Bioxilma-xillikni saqlash Milliy strategiya va Harakat rejasiga muvofiq olib borilayotgan ishlarni yanada kuchaytirish, jadallashtirish va ko’lamini kengaytirish. 8. Bioxilma-xillikni saqlash Milliy strategiya va Harakat rejasi bilan o’quvchi yoshlarni, talabalarni, mutaxassislar va keng jamoatchilikni tanishtirish tavsiya etildi. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI 1. Karimov I.A. O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. Toshkent. O’zbekiston nashriyoti. 1997 yil ; 326-b. 30 2. O’zbekiston Respublikasida biologik xilma-xillikni saqlash, Milliy strategiya va Harakat rejasi. Toshkent. “O’zbekiston” nashriyoti. 199 8 yil ; 136-b. 3. Bioxilma-xillikni saqlash va rivojlantirish. Guliston 2007; 175-b. 4. Nig’matov A.N., O’zbekiston Respublikasining ekologik huquqi, T., 2004; 115-b. . 5. Bagdanov O . B . “ Turkistondagi barcha qo ’ riqxonalar va ularning hayoti ”. Ekologik xabarnoma. T. 1997 yil. 6. Rafikov A.A., Geoekologik muammolar, T., 1997; 7. To’xtayev L., Hamidov A., Ekologiya asoslari va tabiatni muhofaza qilish, T., 1994; 8. G’ulomov P.N., Inson va tabiat, T., 1990. 9. “Barqaror rivojlanish va ekologik xavfsizlik” Farg’ona 2009 yil; 70-b. 10. Xolmo’minov J.T. va boshqalar: Ekologiya huquqi. O’zbekiston Respublikasi IIV. Toshkent 2014-y. 11. Yormatova D, Ekologiya. Toshkent 2012-y. ELEKTRON MANBALAR www.nature.uz www.geografiya.uz www.arxiv.uz www.econews.uz www.ziyonet.uz www.gazeta.uz www.Uzreport.uz Mundarija I. Kirish........................................................................................................2 II. Adabiyotlar taxlili....................................................................................5 31 III. Asosiy qism............................................................................................... III.1 Hozirgi zamon biologik xilma-xillikni ta’minlash muammolari va ularni hal qilish masalalari. “Boilogik xilma-xillik”, ekologik inqiroz, ekologik halokat, ekologik xavfsizlik...........................................................................8 III.2 Ekologiya, atrof muhitni muxofaza qilish, tabiatni muhofaza qilish, tabiatdan foydalanish tushunchalari............................................................15 III.3 Bioxilma-xillik 3-bosqichi: turlar xilma-xilligi, genetik xilma-xillik, ekotizimlar xilma-xilligi..............................................................................21 III.4 Bioxilma-xillikni saqlashda va atrof muhit muxofazasida insonning o’rni.............................................................................................................24 IV. Xulosa......................................................................................................28 V. Foydalanilgan adabiyotlar....................................................................30 32

Bioxilma-xillik tushunchasi va uni atrof muhit muxofazasidagi o’rni

Купить