• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 15000UZS
Размер 49.2KB
Покупки 0
Дата загрузки 14 Август 2024
Расширение docx
Категория Лингвистика

Продавец

Bohodir Jalolov

Дата регистрации 10 Май 2023

5700 Продаж

Birikmalar, ularning tuzilishi va tasnifi

XULOSA. So’zlar o’zaro nafaqat grammatik jihatdan, balki leksik-semantik jihatdan mos ravishda bog’langandagina so’z birikmasini hosil qiladi. Ko’rinib turibdiki, so’z birikmalarining bog’lanishida leksik jihat ham muhim rol o’ynaydi: stolning qo’li, otning barmog’i kabi birikmalar shaklan grammatik jihatdan mos ravishda bog’langan bo’lib, leksik jihatdan ya’ni mazmuniy jihatdan bog’lanish imkoniyatiga ega emas. Bunday birikmalarni sintaktik tahlilni amalga oshiruvchi dastur orqali aniqlash anchayin murakkab masala. Ushbu masalaning yechimi leksik tahlilni amalga oshiruvchi dasturning yaratilishi bilan bog’liq. So’z birikmalarini ishlab chiqishda barcha xususiyatlar e’tiborga olinishi, mukammal dasturning yaratilishi uchun asos bo’lib xizmat qiladi. So’z birikmalari va uning lisoniy sintaktik qoliplarini o’rganib, tahlil qilar ekanmiz bajarilishi lozim bo’lgan vazifalar talaygina. Ushbu vazifalarni bajarilishi esa ko’pgina muammolarning yechimi bo’lib xizmat qiladi. So’z birikmalarining yagona va optimal modellarini ishlab chiqish hali ham yechimini kutayotgan masalalardan biridir. Xulosa qilib aytganda, o’zbek tilshunosligida so’z birikmasi tuzilish strukturasiga ko’ra, grammatik munosabatga kirishishiga ko’ra, ba’zi shakllarda so’zga, ba’zi o’rinlarda gapga tenglanishiga ko’ra murakkab tuzilma hisoblanadi. Ular uchun ayni bir qolipni belgilab olish qiyin hisoblanadi. Yuqorida berib o’tilgan ma’lumotlardan kelib chiqib xulosa qiladigan bo’lsak, so’z birikmasi haqida umumiy ma’lumotni ishonchli manbalardan mukammalroq qilib chuqurroq o’rganish lozim. Negaki biz hayotda ham ta’limda ham so’z birikmasi mavzusiga judayam ko’p to’xtalamiz. Poydevorni mustahkam qilsakgina qurgan imoratimizga shikast yetmaydi. O’rganishni hozirdan boshlaylik. ~ 26 ~ ko’chalari kabi So’z birikmasida erkin joylashuv imkoniyati bor, ularda tobe va hokim a’zoni bir-biridan ajratish, «uzish» (Kecha uyga kelmoq, kitobni tez o’qimoq, shahrimizning keng ko’chalari), hatto teskari joylashtirish (kelmoq kecha, ko’chalari shahrimizning) mumkin. Jipslashuv deganda tobe va hokim a’zoni bir-biridan «uzish» mumkin emasligi tushuniladi. Bunga tosh ko’prik, oltin uzuk, Navoiy romani, kitob o’qimoq birikmalarini misol qilib keltirish mumkin. Masalan, tosh ko’prik birikmasidagi so’zlarning o’rni almashtirilsa, birikma mohiyati o’zgarib ketadi: Ko’prik – tosh. Demak, bu so’zlarda birikma mohiyatini belgilashda joylashuv omili ustuvor ahamiyatga ega. Erkin joylashuv J omilining kuchsizligini, jipslashuv esa kuchliligini bildiradi. Har qanday so’z birikmasida so’zning mavjud imkoniyati yuzaga chiqadi. Bunda har bir a’zodagi mazkur (ma’noviy, shakily, joylashuv) omillar o’zaro va boshqa a’zodagi shunday omillar bilan muvofiqlashadi. So’zdagi bir omilning kuchayishi boshqa omilning kuchsizlanishi evaziga sodir bo’ladi. Buni uchburchak burchaklariga qiyoslash mumkin. Uchburchak burchaklarining yig’indisi 180 gradusga teng. Bir burchak kattalashsa, buning hisobiga boshqalari kichrayadi. Lekin ularning umumiy yig’indisi 180 gradusga teng bo’lib turaveradi. Xuddi shuningdek, tobe yoki hokim so’zdagi bir omil kuchayishi boshqa omillarning kuchsizlanishi hisobiga bo’ladi. Chunki bir omilning yetakchilik qilishi boshqalarning to’la voqelanishiga yo’l qo’ymaydi. Masalan, uyning egasi birikmasida birikuv omillari quyidagicha: ma’noviy, shakily, joylashuv + ma’noviy, shakily, joylashuv. Chunki har ikki a’zo ham – biriktiruvchi-tobe a’zo tobega xos, hokim a’zo hokimga xos grammatik shaklga ega. Ularning hokim va tobeligini ana shu shakllar ko’rsatib turibdi. Shuning uchun har ikkala a’zoda ham shakliy omil ustuvor. Birikma a’zolarini bir-biridan «uzish» (uyning asl egasi), teskari joylashtirish (egasi uyning) birikmaning oldingi mohiyatiga ta’sir qilmaydi. Bu esa joylashuv omilining o’ta kuchsizligidan dalolat beradi. Ma’noviy omil esa shakliy va joylashuv omillari oralig’ida bo’ladi. Shoshilib gapirmoq birikmasidagi a’zolarning birikuv omillari quyidagicha: ma’noviy, shakily, joylashuv - ma’noviy, shakily, joylashuv Birinchi uzvda shakliy omilning oldingi o’ringa chiqishi sababi ~ 13 ~ MUNDARIJA KIRISH I.BOB. SO’Z BIRIKMASI SINTAKSISI……………… …………………… ... 1.1. So’z birikmasining o’rganilishi ……………………………………............... 1.2. Erkin birikmalar va uning turlari …………………………............................. II. BOB. SO’Z BIRIKMASI VA UNING XUSUSIYATLARI 2.1. So’z birikmasi lisoniy sintaktik qolipining nutqiy voqelanishi, unda lisoniy va nolisoniy omillar munosabati. ……………………………………………………… 2.2 . Birikmalarda sintaktik aloqani ta’minlovchi vositalar. ………………….. XULOSA …………………………………………………………………………… FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR …………………………………….. ~ 3 ~ O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI ALISHER NAVOIY NOMIDAGI TOSHKENT DAVLAT O’ZBEK TILI VA ADABIYOTI UNIVERSITETI SIRTQI TA’LIM YO’NALISHI O’ZBEK TILI VA ADABIYOTI KAFEDRASI Himoyaga tavsiya etaman Sirtqi bo’lim boshlig’i ________ N. Chinniqulov “____” ____________ MAVZU: “Birikmalar, ularning tuzilishi va tasnifi” mavzusida yozgan KURS ISHI Talaba: 304 -guruh talabasi _________________________ O’zbek tili va adabiyoti kafedrasi o’qituvchisi _______ Z. Muzaffarova Himoyaga tavsiya etildi. O’zbek adabiyoti kafedrasi Mudiri R. Abdullayeva ____________ TOSHKENT – 2024 Talabaning F.I.SH. ____________________________________ ~ 1 ~ So’z birikmasida ma’nolar o’zaro munosabatga kirisharkan, bunda ular yaxlitlanib, bir «vujud»ga aylanib ketmaydi. Bir-biriga qancha yaqinlashmasin, baribir o’z mustaqilliklarini saqlab qoladi. Masalan, toza havo birikmasida bir ma’no ikkinchisiga muayyanlik kiritish uchun xizmat qiladi, lekin, baribir, bunda ikki tushuncha mavjud. Ikki tushuncha orasidagi munosabat ma’lum bir me’yor chizig’idan o’tsa, ular yaxlit tushunchaga aylanadi va bir butun holda yangi ma’no anglatadi. Masalan, belbog’ so’zi dastlab belning bog’i birikuvi shaklida bo’lib, bunda ikki tushuncha munosabati (hokim-tobeligi) mavjud. Biroq bu ularning yaxlitlanishi darajasiga etmagan. (Belbog’) so’zida esa munosabatning me’yor chizig’idan keyingi holatiga duch kelamiz. So’zlarning alohida ko’rinishi bo’lgan qo’shma so’zlar aslida so’z birikmalari yaxlitlanishi – so’z birikmasining ma’noviy taraqqiyoti mahsuli. So’z birikmasi va ibora. So’z birikmasi a’zolari tobe munosabatli mustaqil so’z bo’lsa, ibora ham mustaqil so’zlar birikuvidan tashkil topsa-da, orasidagi sintaktik aloqa so’ngan, bu so’zlar o’zaro yaxlitlanib, ibora o’zida tayyorlik, majburiylik, barqarorlik kabi belgilarni tashiydigan lisoniy birlik qatoridan joy olgan. Ibora tashkil etuvchilari (zohiriy) jihatidan So’z birikmasiga o’xshasa-da, mohiyatan leksemaga yaqinlashadi. Zero, tarvuzi qo’ltig’idan tushdi i borasi bilan bo’shashmoq so’zining ma’noviy mohiyati yaqin. Leksema kabi ibora ham yaxlit holda yashaydi. So’z birikmasi esa vaqtincha va o’zgaruvchan. So’z birikmasini tashkil etgan so’zlar nutqda o’z mustaqil ma’nolari bilan qatnashgani holda ibora tarkibidagi so’zlar o’zlarining xos ma’nosidan uzoqlashgan (tarvuzi qo’ltig’idan tushdi iborasida tarvuz, qo’ltiq, tushmoq so’zlari o’zlarining xos ma’nolariga ega emas). So’z birikmasida hokim va tobe, kengayuvchi va kengaytiruvchi so’z . So’z birikmasida ma’nosi muayyanlashtirilayotgan so’z hokim va uning ma’nosini muayyanlashtiruvchi so’z tobe a’zo deyiladi (masalan, kitobni o’qimoq birikmasida kitobni tobe va o’qimoq hokim a’zo). Bir so’z bir nechta so’zni o’ziga ~ 7 ~ shakli -ni, ma’nosi va qisman joylashuvi (oldin kelishi) ko’rsatsa, hokim so’zning tobe so’z bilan bog’lanishini ma’nosi, shakli va qisman joylashishi (keyin kelishi) ko’rsatadi. So’zda bu uch omil yaxlit bo’lib, ma’lum birikish jarayonida birortasi ustunlik qilsa, boshqalari kuchsizlanadi. Keltirilgan xatni yozmoq birikmasidagi tobe so’z (xatni)da shakliy omil -ni tobelikni ko’rsatuvchi yetakchi omil bo’lsa, hokim so’z (yozmoq)da ma’noviy omil ustunlik qilgan. Ma’noviy omil deganda so’zlarning bog’lanishi uchun muhim sanalgan lug’aviy ma’nosi, qaysi turkumga xosligi tushuniladi. Lug’aviy ma’no ayon bo’lib, so’zning grammatik ma’noviy xususiyatiga biroz sharh berish lozim. So’zlarning muayyan turkumga xosligi keng ko’lamli tushuncha, mustaqil so’z turkumlari doirasida narsa-predmet (ot), belgi (sifat), miqdor (son), harakat (fe’l), holat (ravish), tasviriylik (taqlidlar), ishoraviylik (olmoshlar) kabi turkumlik ma’nolarini qamrab oladi. Bu ma’nolar so’z turkumi (masalan, ot), uning ichki bo’linishlari (masalan, modda-ma’dan oti, o’rin-joy oti kabi) bilan bog’liq. Shuning uchun tosh ko’prik birikmasida (tosh) so’zining ot turkumiga mansubligi, modda-ashyo nomi ekanligi, (ko’prik) so’zining ma’lum bir harakatning mahsuli bo’lmish predmetni ifodalashi, so’rida yotmoq birikmasida esa (so’ri) so’zining joy nomini atab kelishi, (yotmoq) fe’lining o’timsizligi kabilar ma’noviy omilni tashkil etadi. Shakliy omil deganda so’zlarni bir-biriga bog’lash uchun xizmat qiladigan aloqa- munosabat (sintaktik) shakllari tushuniladi. Morfologik shakl birikmadagi qaysi a’zoni shakllantirishiga ko’ra ikkiga bo’linadi: 1) tobega xos (kelishik, sifatdosh, ravishdosh ko’rsatkichi va ko’makchi); 2) hokimga xos (egalik, niSo’z birikmaat, kesimlik ko’rsatkichi). Joylashuv omili so’zlarning erkin joylashuvi (1) va birikma tarkibida jipslashuvidan (2) iborat. O’zbek tilining me’yoriy nutqida tartib qat’iy, tobe a’zo oldin, hokim keyin keladi. Erkin joylashuv deganda SO’Z BIRIKMAdagi tobe va hokim a’zoni bir-biridan ajratish, «uzish», ular orasiga boshqa bo’laklarni kiritish imkoniyati mavjudligi nazarda tutiladi. Masalan, kecha kelmoq, kitobni o’qimoq, shahrimizning ~ 12 ~ keyin keladi hamda a’zolar orasiga boshqa so’zni kiritib bo’lmaydi, (kumush qoshiq birikmasini kumush o’nta qoshiq deb o’zgartirib bo’lmaydi). Demak, bitishuv aloqasida tartib va ohang muhim rol o’ynaydi. Bunda tobelik tartib va joylashuvdan, so’zning grammatik xususiyati va ma’nosidan anglashilishi ayon bo’lib turadi. Kelishik affiksi o’z ma’nolarini yo’qotgan tezda kelmoq, o’z-o’zidan raqsga tushib ketmoq, birdan gapirmoq birikuvini ham bitishuv aloqasi sifatida qaramoq lozim. Chunki kelishik qo’shimchasi bu so’z birikmasida o’z tizimidan ajralib, so’z tarkibida «qotib qolgan». Bular – kelishik qo’shimchasini olgan holda ravishga ko’chgan so’zlardir. Boshqaruv aloqasi bir tomonlama shakllangan so’z birikmalar tarkibida amal qiladi. Faqat tobe a’zolari birikish uchun tobelovchi qo’shimcha olgan so’z boshqaruv yo’li bilan bog’langan deyiladi. Bunda hokim so’z tobe so’zning qanday shaklda bo’lishini boshqaradi. Masalan, kitobni o’qimoq birikmasida tobe so’zning tushum kelishigi shaklida kelishi o’qimoq fe’lining o’timliligi bilan belgilangan. Agar bu fe’l o’timsiz fe’lga aylantirilsa, (o’qildi) tobe so’zdagi tushum kelishigi shakli o’z-o’zidan g’oyib bo’ladi: kitobni o’qimoq – kitob o’qildi. Boshqaruv aloqasida tobe so’zni har xil turkumdagi so’z boshqarishi mumkin. Misollar: uyga bormoq (fe’lli boshqaruv), mendan katta (sifat boshqaruvi), tovushdan tez (ravishli boshqaruv), o’qishda birinchi (son boshqaruvi), aytgan bola (otli boshqaruv). Boshqaruv uni amalga oshirayotgan vositaga bog’liq ravishda kelishikli boshqaruv, ko’makchili boshqaruv, ravishdoshli boshqaruv, sifatdoshli boshqaruv kabi turga ajraladi. Moslashuv so’z birikmasining ikki tomonlama grammatik shakllangan turi bo’lib, bunda tobe a’zo hokim a’zoga muvofiq egalik shaklini, hokim a’zo tobe a’zoga muvofiq ravishda qaratqich yoki bosh kelishik shaklini oladi. Masalan, ukamning daftari, sizning uyingiz, Fuzuliy g’azali kabi. Moslashuv atamasi har ikkala a’zo bir-birini taqozo qiluvchi morfologik vositaga egaligini anglatadi. Moslashuv ~ 10 ~ 2 3 4 5 6 7 8 9 Halimning qalami Odamning qo’li Ilmning tashabbuskori Odamning yaxshisi Uyning tozaligi Bolaning yig’lashi Yashashning zavqi Urushning asorati E’tiborsizlikning illati narsa» «Butun-qism» «Narsa-aloqador shaxs» «Tur-jins» «Belgi egasi-belgi» «Subyekt-uning harakati» «Holat-uning natijasi» «Jarayon-uning oqibati» «Sabab-natija» Bu qatorni yana davom ettirish mumkin. Ko’rinadiki, so’z birikmadan so’z birikmasiga o’tish bilan ularning ma’noviy munosabati ham farqlanib bormoqda. Ma’noviy munosabatlar orasida aynan o’xshashlik yo’q. Bu leksemalar asosida ko’plab so’z birikma tuzish mumkin va ularning har biri borliqdagi har xil – «atash», «ajratish», «ega-egalik qiluvchi narsa» kabi munosabatlarni aks ettiradi. Bu obyektiv munosabatning qaysi biri voqelanishi esa birikmadagi grammatik qo’shimcha bilan belgilanadi. Qaratqich kelishigi va egalik ~ 22 ~ Sirtqi ta’lim yo’nalishi: III kurs 304- guruh Fan nomi : Hozirgi o’zbek adabiy tili Kurs ishi mavzusi : Birikmalar, ularning tuzilishi va tasnifi Kurs ishi bo’yicha komissiya xulosasi ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ Himoya qilgan sana ___ ___ ______ Komissiya raisi _______ R.Abdullayeva A’zolar: _________________ __________ _________________ __________ _________________ __________ ~ 2 ~ tobe a’zo sifatida biriktirishi mumkin. Lekin so’z birikmasida bir so’z faqat bir a’zogagina tobe a’zo sifatida bog’lanishi mumkin, xolos. Masalan, katta, chiroyli gulchambar birikmasida gulchambar so’zi ikkita so’zga hokim. Lekin chiroyli so’zi bir so’zgagina tobe. Hokim mavqeda yuzaga chiqayotgan leksema o’zining hokim, tobe vazifada yuzaga chiqayotgan leksema esa o’zining tobe valentligini namoyon qiladi. Hokim va tobe a’zo vazifalari, grammatik shakli va sintaktik o’rni asosida belgilanadi. Tobe a’zo oldin kelib, keyingisining ma’nosini izohlashga xoslangan bo’ladi va bunga mos grammatik ko’rsatkich bilan shakllanadi, ma’lum sintaktik o’ringa ega bo’ladi. O’zbek nutqida, odatda, hokim so’z keyin tobe so’z oldin keladi. Nutqiy inversiya (hokim va tobe so’z tartibining buzilishi) asosidagi so’z birikmalarigina bundan mustasno: o’qidim kitobni, Dilshoda hamshira kabi. Hokim so’z kengayuvchi va tobe so’z kengaytiruvchi so’z deb ham yuritiladi. Kengayuvchi va kengaytiruvchi atamalari niSo’z birikmaiy mohiyatga ega bo’lib, shaklga niSo’z birikmaatan aytilgandagina to’g’ri bo’ladi. Masalan, kitobni o’qimoq birikmasida (o’qimoq) so’ziga yana bir so’z birikadi va so’zlar soni ikkita bo’lib, shakliy «yoyilish», ya’ni kengayish yuz berdi. Shakliy kengayish esa ma’noviy torayishni vujudga keltiradi. Bunda shakl va mazmun dialektikasi yanada yaqqolroq namoyon bo’ladi. Chunki o’qimoq leksemasining ma’nosi keng, u o’qiladigan barcha narsalar ustida yuz beradigan tegishli harakatni ifodalaydi. Kitobni o’qimoq birikmasida esa aytilgan «barcha narsalar»dan asosan «kitob ustida bajariladigan harakat» mohiyatli toraygan ma’nosi qoladi. Kengayuvchi atamasini faqat bosh so’zga, kengaytiruvchi atamasini faqat ergash so’zgagina xos qilib qo’yish ham biryoqlamalik. Zero, kitobni o’qimoq birikmasida kitob leksemasi tobe, o’qi leksemasi hokim valentligini namoyon qilganligi kabi unda o’qimoq so’zi kitobni so’zshakli uchun ma’noviy toraytiruvchi va shakliy kengaytiruvchi vazifani namoyon qiladi. Zero, kitobni so’zshakli o’timli harakatni ifodalovchi cheksiz leksema bilan bog’lanish imkoniyatiga ega. O’qimoq so’zshakli bilan birikish asosida unda ma’noviy torayish, shakliy kengayish yuz beradi. So’z birikmasida bog’lanish usuli. So’z birikmasi a’zolari orasidagi bog’lanish, ~ 8 ~ aloqasida tobe a’zo qaratuvchi, hokim a’zo qaralmish deb yuritiladi. Moslashuv aloqasida tobe a’zo (Fuzuliy g’azali) 0 shaklli bo’lganligi kabi, hokim a’zo ham ko’rsatkichsiz qo’llanishi mumkin: sizning uyingiz – sizning uy, bizning kitobimiz – bizning kitob kabi. Bu siz va biz olmoshi hamda -ngiz va -miz ko’rsatkichining tarixiy genetik bog’lanishi bilan izohlanadi. Zero, ularning kitobi birikmasini ularning kitob tarzida qo’llab bo’lmaydi. So’z birikmasida bog’lanish omili. So’z birikmasining tuzilishi, tashkil etuvchi a’zolarning o’zaro munosabatini o’rganish jarayonida birikishning ichki qonuniyati ochiladi. So’z birikmasida bog’lanish a’zolardan birining faolligi asosida emas, balki har ikki a’zoning ham bir-biriga, avvalo, ma’noviy, qolaversa, shakliy, joylashuv jihatdan moslashishi asosida yuz beradi. Chunki tobelanayotgan leksemaning birikish imkoniyati voqelanishga, hokim a’zoning biriktirish talabi esa qondirilishga intiladi. So’z birikmasidagi a’zolarning goh bittasining (maktabga bormoq), goh ikkinchisining ham (maktabning bog’i) grammatik shakllanishi asosida sintaktik aloqaning ikki xil – bir tomonlama aloqa, ikki tomonlama aloqa turini farqlash ma’qul emas. Unda bitishuvli (keng dala) birikmalarni hech qanday aloqasiz birikma deyishga to’g’ri kelgan bo’lar edi. Yuqoridagi aloqaning ikki ko’rinishi bog’lovchi vositaga qarab belgilangan, xolos. So’z birikmasida aloqa har doim ham ikki tomonlamadir. So’z birikmasi a’zolarining ikki yoqlama birikish imkoniyati (tobe a’zo) va biriktirish talabi (hokim a’zo) aloqadorligi bevosita a’zolarning birikish-biriktirish qobiliyatiga asoslanadi. So’z birikmasi a’zolari orasidagi bog’lanish har bir so’zda yaxlit holda mavjud bo’lgan ma’noviy (M), shakliy (Sh), joylashuv (J) omillarining o’zaro muvofiqligiga tayanadi. Masalan, kitobni o’qimoq birikmasidagi kitobni so’zshaklida hokim so’zga birikishini ta’minlaydigan ma’noviy, shakily, joylashuv omillari bo’lganligi kabi o’qimoq so’z shaklining ham tobe a’zoga bog’lanishini ta’minlaydigan ma’noviy, shakily, joylashuv omillari mavjud. xatni yozmoq birikmasida tobe so’z (xatni)ning hokim so’z (yozmoq) bilan birikishini uning ~ 11 ~ qo’shimchasi Karimning kitobi birikmasida ikki xil ma’noviy munosabatni voqelantiradi: «ega-egalik qilinuvchi narsa» va «muallif-uning asari». Lekin [W qaratqich kelishigi →W egalik qo’shimchasi q qaratuvchi – qaralmish] lisoniy sintaktik qolipi bu ikki xillikka So’z birikmaatan befarq. Chunki bu omonimlikni nutqda yoki lisonda [W qaratqich kelishigi → W egalik qo’shimchasi ]dan quyida maxsus vositalar farqlaydi. Bu vositalar matn (Karim kitob oldi. Karimning kitobi qiziq ekan, yoki Karim kitob yozdi. Karimning kitobi qiziq ekan) yoki so’z birikma a’zosining kengayishi (Karimning yozgan kitobi ) kabidan biri yoki bir nechtasi bo’lishi mumkin. Demak, ayon bo’ladiki, yuqoridagi jadvalda keltirilgan so’z birikma a’zolari orasidagi ma’noviy munosabat [W qaratqich kelishigi → W egalik qo’shimchasi ] qolipiga daxldor bo’lmay, balki uni to’ldirayotgan leksemalar va ular borliqda ataydigan narsa/predmet orasida bo’ladigan munosabatning aksi bo’lib, bu munosabat leksemaning miqdoriga muvofiq ravishda rang-barang bo’lishi mumkin. Masalan, borliqdagi stol va oyoq jismlari orasida «ega-egalik qiluvchi narsa» munosabati bo’lishi mumkin emas. Shuningdek, bu ma’noviy munosabat qaratqich kelishigi va egalik qo’shimchasining ma’nosi ham emas. Bu jismlar orasida butun-qism munosabati mavjud, u so’z birikmada ham aks etgan. So’z birikmadagi turli-tuman ma’noviy munosabat bir qarashda qaratqich kelishigi va egalik qo’shimchasi ma’nosidek ham tuyuladi. Lekin qaratqich kelishigi tobe so’zni hokim so’zga, egalik qo’shimchasi hokim so’zni tobe so’zga bog’lash uchungina xizmat qiladi, xolos. Unga tegishlidek tuyulgan ma’nolar qolipni to’ldirayotgan leksemalarning ma’noviy mohiyati bilan bog’liq bo’lib, mazkur qo’shimchalar namoyon qiluvchi vositalardir, xolos. [ism kelishik qo’shimchasi → fe’l] qolipi. so’z birikmaning bu lisoniy sintaktik qolipi birinchi uzvi morfologik shakllangan va shuning uchun ShMJ birikuv omiliga ega va ikkinchi qismda grammatik ko’rsatkich bog’lanish uchun So’z birikmaatan ahamiyatsiz bo’lganligi bois, birikuv omillarining MShJ kombinatsiyasi amal qiladi. Qolipning birinchi uzvini ism turkumiga oid so’zlar to’ldirib, ular hokim uzvga tushum, jo’nalish, o’rin-payt, chiqish kelishiklari shakllari bilan bog’lanadi. ~ 23 ~ ilg’or xo’jalikdagi so’z birikma va sintagma. Gapning tuzilish va mazmun jihatdan birlashgan parchalari nutq jarayonida qisqa to’xtam bilan ajraladi. Bunday parchalar sintagma deyiladi. Masalan: A’lochi o’quvchilar barcha imtihonlarni muvaffaqiyat bilan topshirdilar gapi uchta sintagmaga bo’linadi: 1) a’lochi o’quvchilar; 2) barcha imtihonlarni; 3) muvaffaqiyat bilan topshirdilar. Har bir sintagma bir nafas kuchi bilan aytilib, qisqa to’xtamdan so’ng yangi sintagma boshlanadi. Gap yaxlitlik sifatida boshqa gapdan kattaroq pauza bilan ajratilsa, sintagmalarni ajratib turadigan pauzalar undan kichikroq bo’ladi. Sintagma – grammatik-semantik jihatdan yaxlitlangan fonetik butunlik. Gap bir sintagmali yoki bir necha sintagmali bo’lishi mumkin. Sintagma ba’zan bir so’zdan ham tashkil topadi. Sintagma bir necha so’zli bo’lganda, ko’pincha, yetakchi va unga tobe so’zdan tashkil topadi. Lekin sintagmadagi hokim-tobelik so’z birikmadagi hokim-tobelik munosabatidan farq qiladi. Sintagmadagi bir hokim so’z keyingi sintagma uchun tobe bo’lmaydi. Masalan, yuqorida keltirilgan gapdagi a’lochi o’quvchilar sintagmasidagi hokim a’zo (o’quvchilar) barcha so’ziga tobe bo’lolmaydi. Lekin SO’Z BIRIKMAning tarkibiy uzvida u uchinchi sintagmadagi topshirdilar so’ziga tobelanadi. Sintagma so’z birikmaga teng bo’lishi ham mumkin. Bunda so’z birikmadagi yonma-yon kelgan tobe va hokim a’zolar sintagma hosil qila oladi: a’lochi o’quvchilar birikuvi ham so’z birikma, ham sintagma. O’quvchilar topshirdilar birikmasi erkin birikuv bo’lsa-da, sintagma emas, chunki a’zolari bir pauza bilan birlashtirilmagan. Sintagmaning so’z birikmadan farqli yana bir xususiyati shuki, uning unsurlari orasiga boshqa sintagmaning uzvi ajralib kirmaydi. Lekin so’z birikmaning uzvlari orasida nutqda bu so’z birikmaga daxldor bo’lmagan boshqa so’z birikma uzvlari ~ 17 ~ uning ravishdosh shaklida ekanligir. Ravishdosh shakli shoshilib so’zshaklining tobeligini ta’minlamoqda. Joylashuv omilining har ikkala a’zoda ham oxirgi o’ringa o’tishi esa tobe va hokim uzvlar orasida erkin joylashuvning mavjudligidir. Ikkinchi a’zo (o’qimoq)da ma’noviy omilning kuchayishi uning hokimlik grammatik shakliga ega emasligi va joylashuv omilining kuchsizligi evaziga. Mart oyi birikmasidagi a’zolarning birikuv omillari munosabati esa quyidagicha: ma’noviy, shakily, joylashuv+ ma’noviy, shakily, joylashuv. So’z birikmasi a’zolarida ma’noviy omilning oxirgi o’ringa o’tishi mumkin emas. Chunki so’z birikmasi uchun dastlabki talab – a’zolarning ma’noviy muvofiqligi. O’zbek tilida har bir a’zo birikuv omillarining o’rin almashish natijasida 6 xil kombinatsiya vujudga keladi. Tobe a’zo: MShJ, MJSh, ShMJ, ShJM, JMSh, JShM. Hokim a’zo: MShJ, MJSh, ShMJ, ShJM, JMSh, JShM. Har bir a’zoning 6 xilligi asosida so’z birikmasining 36 mantiqiy-riyoziy turi ma’lum bo’ladi. Olti xil tobe a’zo va olti xil hokim a’zoni ko’paytirish asosida 36 xonali jadval yuzaga keladi. So’z birikmasi tasnifi. Hokim a’zoning ifodalanishiga ko’ra so’z birikmaning turlari. so’z birikma o’z tarkibidagi hokim a’zoning qaysi so’z turkumiga kirishiga qarab, quyidagi ko’rinishlarga ega bo’ladi. Ismli birikmada hokim a’zo ot, sifat, son, olmosh turkumidan ifodalanadi: keng dala (ot), tuxumdan kichik (sifat), ovozdan tez (sifat), odamlarning biri (son), o’quvchilarning hammasi (olmosh). Fe’lli birikmada hokim a’zo fe’ldan bo’ladi: vazifani bajarmoq, tez o’qish, uyalgani uyalgan. so’z birikmaning tuzilishiga ko’ra turlari. Biz yuqorida ko’rib o’tgan so’z birikmalari ikki mustaqil so’zdan tashkil topgan. So’z birikmalari uch va undan ortiq mustaqil so’zli bo’lishi ham mumkin: bepoyon yashil maydon, o’nta badiiy asar. Demak, tuzilishiga ko’ra so’z birikmasi ikki turga bo’linadi: a) sodda birikma; b) murakkab birikma. Sodda birikma, odatda, ikki mustaqil so’zdan tuziladi: oq qog’oz, ko’m-ko’k osmon kabi. Besh qavatli bino, o’n yashar bola, o’rta bo’yli yigit tipidagi qo’shilish ham sodda birikma sanaladi. Chunki ular tarkibidagi besh qavatli, o’n ~ 14 ~ lisoniy sintaktik qolipi mavjud bo’lib, ularni a’zolarining birikuv omillari asosida jadvalda quyidagicha umumlashtirish mumkin: ShMJ ShJM MShJ MJSh JMSh JShM ShMJ [W qaratqich kelishigi → W egalik qo’shimchasi ] [W chiqish kelishigi →W chegara shakli ] [W chiqish/ jo’nalish kelishigi →Fe’l majhul/ aniq niSo’z birikmaat ] [ism kelishik qo’shimchasi →fe’l] [ism o’xshatish →fe’l] [sifat chiqish kelishigi →sifat] [ot qaratqich kelishigi →sifat] [fe’l sifatdosh→ fe’l] [son kelishik qo’shimchasi →son] [ot kelishik qo’shimchasi →ot] [ism o’xsha- tish →ism] [fe’l sifat- dosh →ot] ShJM M ShJ MJSh [ism→ot] [ism→fe’l] [ravish/olmosh→sifat] ~ 19 ~ joylashgan bo’lishi mumkin: kitobni kecha o’qidim gapidagi kitobni o’qimoq SO’Z BIRIKMA orasida daxli bo’lmagan kecha so’zi joylashgan. Sintagmalanishning o’ziga xos qonuniyati bor. Asosan, yonma-yon kelgan aniqlovchi va aniqlanmish, to’ldiruvchi va to’ldirilmish, hol va hollanmish bir sintagmani hosil qiladi. So’zlovchining maqsadi gapni sintagmaga bo’lishda muhim rol o’ynaydi. Demak, sintagma nutqiy, individual hodisa bo’lib, har bir so’zlovchi bir gapni turlicha sintagmaga bo’lishi mumkin. Masalan: Halim shofyor akamning o’rtog’i gapini quyidagicha sintagmalash va uni turlicha tushunish mumkin; 1. Halim – shofyor akamning o’rtog’i. 2. Halim shofyor – akamning o’rtog’i. Demak, gapning lisoniy mohiyatini gap tarkibidagi nutqiy so’z birikmaning qaysi so’z birikmalisoniy lisoniy sintaktik qolip hosilasi ekanligini aniqlashda sintagmalanishga ham tayanish mumkin. So’z Birikma lisoniy sintaktik qolipini tiklash va uning voqelanishi. Boshqa lisoniy hodisa kabi so’z birikma lisonoiy sintaktik qoliplarini tiklash va uning voqelanishi farqlanadi. So’z Birikma lisoniy sintaktik qolipining voqelanishi «lison-nutq» yo’nalishida bo’lib, bu yo’nalish umumiylikdan oraliq ko’rinish orqali xususiylikka – nutqiy hodisaga qarab boradi. Karimning kitobi Bunda [W-W] umumiy lisoniy sintaktik qolip bo’lsa, [ot atoqli qaratqich kelishigi →ot turdosh egalik qo’shimchasi ] – quyi lisoniy sintaktik qolip. Karimning kitobi hosilasi – ana shu lisoniy sintaktik qolipi asosidagi nutqiy so’z birikmadir. lisoniy sintaktik qolipni tiklash xususiylik (nutqiy hosila)dan oraliq ko’rinish orqali umumiylik sari boradi va bu jarayon «nutq-lison» yo’nalishida kechadi. nutqiy so’z birikmaning voqelanishida boshlang’ich nuqta [W→W] qolipi bo’lsa, uni tiklashda Karimning kitobi kabi nutqiy so’z birikmalari asos bo’lib xizmat qiladi. Yuqorida aytilganidek, o’zbek tilida so’z birikmasining 18 ta umumlashmasi – ~ 18 ~ ya’ni tobelanish uch xil: bitishuv, moslashuv, boshqaruv. Bu aloqa turining o’ziga xos xususiyati va farqi a’zolarni biriktiruvchi ko’rsatkich yoki boshqa vositadan kelib chiqadi. Masalan, tez yurmoq, qalamni olmoq, kitobning varag’i birikmalarida tobe so’zning qaysi shaklda kelishi ko’pincha, uning hokim so’ziga (qalamni olmoq) bog’liq bo’lsa, ba’zan har ikkala a’zo bir-birining qanday shaklda bo’lishini belgilab qo’yadi (kitobning varag’i). Bitishuvda birikkan so’zlarning o’zaro aloqasi, asosan, tartib va ohang bilan belgilanadi. Bitishuv aloqasida morfologik ko’rsatkich bo’lmasa-da, tartib muhim vosita sifatida namoyon bo’ladi. Bunda tobe so’z ushbu mavqeda kelish uchun shakliy jihatdan o’zgarmaydi. Zero, tobe a’zo sifatida namoyon bo’layotgan so’z ma’noviy va vazifaviy jihatdan bunga xoslangan bo’ladi. Misollar: qizil gul, oq qog’oz. Ba’zan ot turkumidagi so’zlar ham hech qanday vositasiz tobe vazifada kela oladi: oltin soat, tosh yo’l kabi. Bunda ular mohiyatan tobe a’zolik doimiy belgisi bo’lgan sifat, son, ravish turkumiga yaqinlashadi. Bu hodisa nutqiy bo’lib, oltin, tosh leksemasining lisoniy mohiyati bilan belgilanmagan. Quyidagi so’zlar bitishuv yo’li bilan bog’langan: ravish+fe’l: o’z-o’zidan gapirmoq; sifat+fe’l: yaxshi so’zlamoq; son+ot: o’nta qalam, sakkiz daftar; ot+ot: kumush qoshiq, chang yo’l; olmosh+ot: hamma odam, qanday kitob. Ayrim manbalarda tobe so’z vazifasida ravishdosh (shoshilib gapirdi), sifatdosh (o’qigan bola) yuzaga chiqqan birikuv ham bitishuvli birikma sifatida qaraladi. Vaholanki, bu erda ravishdosh ko’rsatkichi -ib fe’lni fe’lga (shoshilib gapirdi), sifatdosh shakli -gan fe’lni otga (o’qigan bola) bog’lash uchun xizmat qiladi. Shuningdek, bularning morfologiyada lug’aviy-sintaktik shakl sifatida qaralishi ham ular hosil qilgan birikuvni bitishuvli emas, balki boshqaruvli birikuv sifatida baholashni taqozo etadi. Bitishuvda a’zolarning hokim-tobelik holati, asosan, tartib va joylashuv omili asosida belgilanadi: (tobe a’zo + hokim a’zo), ya’ni tobe so’z oldin, hokim so’z ~ 9 ~ Birinchi uzvi asosida lisoniy sintaktik qolip quyidagi ko’rinishlarga ega bo’ladi (39-jadval): [ism kelishik qo’shimchasi → fe’l] [ism tushum kelishigi → fe’l] [ism jo’nalish kelishigi →fe’l] [ism o’rin-payt kelishigi → fe’l] [ism chiqish kelishigi → fe’l] Lisoniy sintaktik qolipning har bir ko’rinishi ism uzvining bo’linishi asosida yana tarmoqlanadi. Masalan, [ism tushum kelishigi → fe’l] qolipi quyidagi bo’linishlarni beradi: [ot tushum kelishigi → fe’l], [sifat tushum kelishigi → fe’l], [son tushum kelishigi → fe’l], [olmosh tushum kelishigi → fe’l], [harakat nomi tushum kelishigi → fe’l] (kitobni/yaxshini/o’nni ayir, uni gapirish/o’qimoq/so’ramoq/ boshlamoq/ni bas qil) kabi. Lisoniy sintaktik qolipning birinchi uzvi morfologik shakllanganligi tufayli uni to’ldiruvchi so’zda shakliy omil birinchi o’ringa ko’tariladi. Joylashuv omili esa oxirgi o’ringa tushadi. Zero, birikma a’zolarini erkin almashtirish, ular orasiga so’zlar kiritish birikmaning mohiyatiga, a’zolar orasidagi ma’noviy munosabatga ta’sir ko’rsatmaydi. Ikkinchi a’zo grammatik shakllanganligi sababli ma’noviy omil kuchayib, birinchi uzvda joylashuv omili o’ta kuchsiz bo’lganligi bois ikkinchi fe’l uzvda ham bu omilning kuchsizlanishi va uchinchi o’ringa surilishini taqozo qiladi. [ism kelishik qo’shimchasi → fe’l] lisoniy sintaktik qolipining birinchi uzvida bir necha kelishik umumlashmasi aks etganligi uchun uning mazmuniy jihati ham murakkab tabiatli bo’ladi va uni harakatga tortilgan yoki bog’liq obyekt (joy-harakat) ko’rinishida berish mumkin. Bu ma’noviy umumiylik [ism kelishik qo’shimchasi → fe’l] lisoniy sintaktik qolipining xususiy ko’rinishlarida alohida kelishik qo’shimchalari tomonidan juz’iylashtiriladi, muayyanlashtiriladi. ~ 24 ~ ortiq mustaqil so’zning ma’no va grammatik jihatdan hokim-tobelashuvidan tashkil topib, tushuncha ifodalashga xoslanganligi bilan xarakterlanadi. Bunda bir so’z tobe, ikkinchisi hokim, tobelik va hokimlik xossasi hamda vositasiga ega. Bu ularning ma’noviy mosligi va tobeligi (hokimligi) grammatik shakli hamda joylashuv (oldinma-ketin) xususiyati. Demak, nutqiy so’z birikmalari uchun quyidagi belgilarni ko’rsatish mumkin: 1) birdan ortiq mustaqil so’zdan tashkil topishi kerak; 2) a’zolarning ma’noviy va grammatik jihatdan mosligi; 3) tobelik; 4) tushunchani ifodalashi. So’z birikmasi bu to’rt belgisining har biri bilan o’ziga yondosh hodisalarga o’xshaydi va bir vaqtning o’zida farqlanadi ham. Masalan, birdan ortiq mustaqil so’zdan tashkil topganligi bilan so’zdan farq qilsa, tushuncha ifodalashi bilan o’xshab ketadi. Gap birdan ortiq mustaqil so’zning ma’noviy va grammatik jihatdan tobelanishi asosida ham vujudga keladi. Lekin u so’z birikmasidan farqli o’laroq, fikr ifodalaydi. Demak, so’z birikmasi bilan uning o’xshash jihatlari munosabatiga alohida-alohida to’xtalish lozim bo’ladi. So’z birikmasi va so’z. So’z bir tushunchani ifodalaydi. So’z birikmasida esa birdan ortiq tushuncha munosabatga kirishgan holda ifodalanadi. So’z asosida leksema va morfema hamda ularning birikuv qonuniyati yotsa, so’z birikmasiga leksemalar birikuvini tartibga soluvchi lisoniy sintaktik qoliplar asos bo’ladi. Aytilganidek, so’zda tushuncha, ma’no keng va mavhum bo’ladi. So’z birikmasida esa bu kenglik va mavhumlik bir qadar yo’qolgan bo’ladi. Masalan, qiziq kitob birikmasida kitobning bir belgisi namoyon bo’lgan. Shu jihatdan u muayyanlik kaSo’z birikma etgan. Ammo bu muayyanlik niSo’z birikmaiy va biryoqlama. Chunki uning badiiy yoki ilmiyligi hali mavhum va noaniq. Qiziq, badiiy kitob birikmasida bu belgi ham muayyanlik kaSo’z birikma etadi. So’z birikmasida so’z boshqa so’zni o’ziga biriktirib kengayishi bilan ma’noviy jihatdan torayib boradi. Demak, shakliy kengayish ma’noviy torayishni keltirib chiqarsa (so’z birikmasida), shakliy torlik (so’zda) ma’noviy kenglik bilan mos keladi. ~ 6 ~ Kirish. Mavzuning dolzarbligi. So z birikmasiʻ — ikki yoki undan ortiq mustaqil so zning ʻ tobe grammatik aloqa (moslashuv, boshqaruv yoki bitishuv) asosida birikishi natijasida hosil bo lgan, borliqdagi narsa va hodisalarning nomini bildiradigan ʻ sintaktik tuzilma — nutq birligi: ignaning ko zi, kitobni o qimoq, oydin kecha va ʻ ʻ boshqa Har qanday so z birikmasi birdan ortiq mustaqil so zning birikuvidan hosil ʻ ʻ bo ladi, tuziladi va ikki qismdan ʻ — hokim va tobe qismdan tashkil topadi: oliy ma lumot (oliy ʼ — tobe qism, ma lumot ʼ — hokim qism). So z birikmasi komponentlarining tarkibiga ko ra sodda va murakkab turlarga ʻ ʻ bo linadi. Komponentlarining har biri bir so z shakliga teng bo lgan so z birikmasi ʻ ʻ ʻ ʻ sodda so z birikmasi hisoblanadi: sayroqi qush, yigirma xonadon, tez yugurmoq ʻ kabi. Komponentlari yoki ulardan biri birdan ortiq so zdan, so z birikmasidan ʻ ʻ iborat bo lgan birikmalar murakkab so z birikmasi deyiladi. Masalan, oliy ʻ ʻ ma lumotli mutaxassis (oliy ma lumotli ʼ ʼ — tobe qism, mutaxassis — hokim qism). O’rganilganlik darajasi. Tarkibidagi hokim qismning qaysi so z turkumidan ʻ bo lishiga ko ra so z birikmasining 2 turi farqlanadi: ot so z birikmasi va fe l so z ʻ ʻ ʻ ʻ ʼ ʻ birikmasi. Ot so z birikmasi hokim komponenti fe ldan boshqa turkumga oid so z ʻ ʼ ʻ (ot, son, ravish) bilan ifodalangan so z birikmasidir (yuk mashinasi, barcha ʻ o quvchilar, go zal qishloq va boshqalar). Fe l so z birikmasi hokim kismi fe l ʻ ʻ ʼ ʻ ʼ bilan ifodalangan so z birikmasilaridir (bog ni aylanmoq, kitob o qimoq, tez ʻ ʻ ʻ yurmoq kabi). Tarkibidagi tobe so zning sintaktik vazifasiga ko ra 3 turi ʻ ʻ farqlanadi: aniqlovchili so z birikmasi (yangi kitob), to ldiruvchili so z birikmasi ʻ ʻ ʻ (ukamni o ynatdim) va holli so z birikmasi (tez gapirmoq, qishloqda yashamoq). ʻ ʻ So z birikmasi mazmun va ohang tugalligiga ega bo lmaydi, fikr ifodalamaydi va ʻ ʻ shu xususiyati bilan sintaktik birlik bo lmish gapdan farqlanadi. ʻ Kurs ishi maqsadi. So’z birikmasi va bog’lanishlar haqida umumiy ma’lumotlar berish va xulosalar chiqarish. Kurs ishining hajmi. Kirish, 2 bob, 5 reja, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat. ~ 4 ~ FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI. 1. Anorbekova A., Mirzayeva Sh. Hozirgi o’zbek adabiy tili. – Toshkent, 2011. 2. G ulomov A., Asqarova M. Hozirgi o’zbek adabiy tili. Sintaksis. - Toshkent,ʻ 1965. 3. Mahmudov N., Nurmonov A. O’zbek tilining nazariy grammatikasi (sintaksis). – Toshkent, 1995. 4. Muhiddinova H., Xudoyberganova D. va b. Hozirgi o’zbek adabiy tili. – Toshkent, 2006. 5. O’zbek tili grammatikasi. II tom. (mualliflar jamoasi). – Toshkent, 1978. 6. Sayfullayeva R., Mengliyev B. va b. Hozirgi o’zbek adabiy tili. – Toshkent, 2009. 7. Sharipov M. Hozirgi o’zbek tilida so’z birikmalari sintaksisi. – Toshkent, 1918. 8. Toshnazarova D., Ibragimova A. So’z birikmalari ta’rifiga yangicha yondashuv. Til va adabiyot ta’limi jurnali, 4-son. – Toshkent, 2020. 9. Elov B., Hamroyeva Sh., Xusainova Z. NLP (tabiiy tilga ishlov berish)ning vazifalari va zamonaviy yondashuvlar. TerDU, FILOLOGIK TADQIQOTLAR: TIL, ADABIYOT, ТА’LIM. 2022, 5-6. 10. Rahmatullayev Sh., Mamatov N., Shukurov R. O’zbek tili antonimlarining izohli lug’ati. – Toshkent: O’qituvchi, 1980. 75, 180 b. 11. R.Sayfullayeva “Hozirgi o’zbek adabiy tili” Toshkent-2009 12. H.Jamolxonov “Hozirgi o’zbek adabiy tili” Toshkent- “Taqrizchi”-2005 13. Sh.Rahmatullayev “Hozirgi o’zbek adabiy tili” 3-nashri “O’zbekiston” T:1992-Y. ~ 27 ~ JMSh [ot bosh kelishik →ot egalik qo’shimchasi ] [ot modda → ot aniq ] [ot shaxs →ot shaxs ] JShM Quyida har bir riyoziy - mantiqiy katakdagi bittadan lisoniy sintaktik qolipning asosiy ko ’ rinishi va ma ’ noviy turlarini tasvirlashga harakat qilamiz . [W qaratqich kelishigi →W egalik qo’shimchasi ]qarat quv chi-qaralmish. Qolipda a’zolar W belgisi bilan berilgan bo’lib, bu muayyan so’z turkumi belgisi emas. Chunki bunda W unsurini to’ldiruvchi a’zo sifatida turli xil mustaqil so’z turkumi qatnashishi mumkin. Shuningdek, bu lisoniy sintaktik qolipning quyi bo’linishi uning tegishli so’z turkumi tomonidan to’ldirilishi asosida bo’lib, ular quyidagilar: [ot qaratqich kelishigi → ot egalik qo’shimchasi + ot qaratuvchi + ot qaralmish] ( kitobning varag’i ); [ot qaratqich kelishigi → sifat egalik qo’shimchasi + ot qaratuvchi + sifat qaralmish] ( daraxtning mo’rti ); [sifat qaratqich kelishigi → ot egalik qo’shimchasi + sifat qaratuvchi + ot qaralmish] (( gulning ) qizilining hidi ); [sifat qaratqich kelishigi → sifat egalik qo’shimchasi + sifat qaratuvchi + sifat qaralmish] (( olmaning ) kattasining chuchugi ); [ot turdosh qaratqich kelishigi → sifat egalik qo’shimchasi + ot qaratuvchi + son qaralmish] ( gulning bittasi ); ~ 20 ~ katta semiz qora Chunki bunda tobe so’zlar hokim so’z ifodalagan narsaning turli belgisini ko’rsatadi. Bu esa ularning uyushmaganligiga dalildir. Uyushmagan tobe a’zo esa o’ziga xos ohang bilan aytiladi. Qiyoslang: A’lochi, bilimdon bolalar (uyushgan tobe so’zlar) Katta semiz qora qo’y (uyushmagan tobe so’zlar) So’z Birikma zanjiri. Ayrim murakkab so’z birikmada bir so’z oldingi so’zga hokim, keyingi so’zga so’z birikmasi tobe bo’lishi mumkin. Masalan: maktabda o’qiyotgan bola kabi. Bunda o’qiyotgan so’zi maktabda so’ziga hokim, bola so’ziga esa tobe a’zo sanaladi. Uning sxemasini quyidagicha berish mumkin: bola o’qiyotgan maktabda Birikma esa kengayishi mumkin: bola o’qiyotgan maktabda kunduzgi so’z birikmasidagi a’zolarning bu tarzdagi kengayishi so’z birikma zanjiri deyiladi. Lekin barcha murakkab birikma ham so’z birikma zanjirini hosil qilavermaydi. Masalan, xo’jalikdagi ilg’or terimchilar birikmasi kabi. Buning bog’lanishi zanjirsimon emas. Chunki xo’jalikdagi so’zi ilg’or so’ziga emas, balki ilg’or terimchilar birikmasiga tobelangan: terimchilar ~ 16 ~ yashar, o’rta bo’yli unsurlari ajralmas birikma bo’lib, bir butun holda tobe a’zo sifatida namoyon bo’ladi. Shuningdek, SO’Z BIRIKMAning a’zolari ibora yoki boshqa turg’un birikma bilan ifodalanganda ham birikma sodda hisoblanadi: kapalagi uchib ketgan bola (kapalagi uchib ketgan + bola), «Yoriltosh» ertagi (yoriltosh + ertagi), Qush qo’nmas o’simligi (qush qo’nmas + o’simligi). Murakkab birikma sodda birikma a’zolarining kengayishidan tuziladi. Qiyoslang: uch o’rdak osmondagi uch o’rdak o’rdak o’rdak uch uch osmondagi ilg’or terimchilar xo’jalikdagi ilg’or terimchilar terimchilar terimchilar ilg’or ilg’or xo’jalikdagi a’lochi o’quvchilar hammadan a’lochi o’quvchilar o’quvchilar o’quvchilar a’lochi a’lochi hammadan Osmondagi uch o’rdak (osmondagi+uch+o’rdak), xo’jalikdagi ilg’or terimchilar (xo’jalikdagi + ilg’or + terimchilar) so’z birikmalarida hokim so’z kengayishi natijasida, hammadan a’lochi o’quvchilar (hamma-dan + a’lochi + o’quvchilar) birikmasida esa tobe a’zo kengayishi natijasida murakkab birikma hosil bo’lgan. Ba’zan har ikkala a’zo ham birdan kengayishi mumkin: hammadan a’lochi faol talabalar: (hammadan + a’lochi + faol +talabalar): (talabalar faol) hammadan a’lochi Murakkab birikmada oldin turgan so’zlar oxirgisiga to’g’ridan-to’g’ri bog’lanib birikma hosil qilmaydi, ya’ni katta semiz qora qo’y birikmasidagi a’zolar ushbu birikmaning o’zida katta qo’y, semiz qo’y, qora qo’y kabi birikuvni bermaydi: qo’y ~ 15 ~ Masalan: [ism tushum kelishigi → fe’l + vositasiz obyekt-harakat]; [ism jo’nalish kelishigi → fe’l + vositali obyekt/hol-harakat]; [ism chiqish kelishigi → fe’l + ajralish manbai/o’rin-harakat] va hokazo. [ism → ot] lisoniy sintaktik qolipi. Bu lisoniy sintaktik qolip so’z birikma [w→w] qolipining alohida turi, u bitishuv aloqali nutqiy hosila berishi bilan xarakterlanadi. [ism→ot] qolipining nutqiy voqelanish bosqichlarini quyidagicha aks ettirish mumkin: [ot→ot] [sifat→ot] [olmosh→ot] [son→ot] [ravish→ot] asal bola yaxshi bola o’sha bola birinchi bola pinhona suhbat [ ism → ot ] lisoniy sintaktik qolipi o ’ zaro hech qanday morfologik vositasiz bog ’ langan , bunday unsurlarda birikuvning joylashuv omili kuchayadi , shakliy omil o ’ ta kuchsizlanadi . Ma ’ noviy omil esa birikuvni ta ’ minlovchi ustuvor omil maqomida bo ’ ladi : MJSh - MJSh . [ ism → ot ] lisoniy sintaktik qolipining mazmuniy jihati birikuvchi unsurlarning ma ’ noviy munosabatini umumlashtirish asosida lisoniy mazmunga ega bo ’ ladi , lisoniy sintaktik qolip yaxlit holda [ ism → ot + sifatlovchi – sifatlanmish ] tarzida ta ’ riflash mumkin . Ma’lum bo’ladiki, Lisoniy sintaktik qolip sintaktik shakl yasovchigina joy oladi. Lug’aviy shakl yasovchi esa lisoniy sintaktik qolip uchun ahamiyatsiz, ikkiyoqlama tabiatga ega bo’lgan lug’aviy-sintaktik shakllar qolip uchun ahamiyatli vositalar sifatida lug’aviy shakllar tizimining chekkasidan joy oladi. ~ 25 ~ [son qaratqich kelishigi → S egalik qo’shimchasi + son qaratuvchi + son qaralmish ( o’nning yarmi ); [ot qaratqich kelishigi → harakat nomi egalik qo’shimchasi + ot qaratuvchi + fe’l qaralmish] ( Otabekning qaytishi ); [harakat nomi qaratqich kelishigi → ot egalik qo’shimchasi + fe’l qaratuvchi+ot qaralmish] ( uyalishning o’rni ); [harakat nomi qaratqich kelishigi → harakat nomi egalik qo’shimchasi + fe’l qaratuvchi + fe’l qaratuvchi ( olmoqning bermog’i ); [ot qaratqich kelishigi → sifatdosh egalik qo’shimchasi + ot qaratuvchi + sifatdosh qaralmish ( yurakning to’xtagani ); 11) [sifatdosh qaratqich kelishigi →ot egalik qo’shimchasi + sifatdosh qaratuvchi + ot qaralmish] ( qo’rqqanning ko’zi ); [ot qaratqich kelishigi → ravish egalik qo’shimchasi + ot qaratuvchi + ravish qaralmish ( mehnatning kecha-kunduzi ); [olmosh qaratqich kelishigi → ot egalik qo’shimchasi + olmosh qaratuvchi + ot qaralmish ( mening vatanim ); [ravish qaratqich kelishigi → ot egalik qo’shimchasi + ravish qaratuvchi + ot qaralmish ( hozirning huzuri ). Umumiy [W qaratqich kelishig → W egalik qo’shimchasi ] qolipining bu ko’rinishlari ham bevosita kuzatishda berilgan, ular o’zaro a’zolarining qaysi turkumga mansubligi bilan farqlanar ekan, demak, bu farq lug’aviy mohiyatlar asosidadir. [W qaratqich kelishigi – W egalik qo’shimchasi q qaratuvchi-qaralmish qolipi hosilalari turli xil ma’noviy munosabatni namoyon qiladi. Misol sifatida bir-biriga o’xshash bir nechta nutqiy so’z birikmasini qiyoslab ko’raylik : SO’Z BIRIKMA Ma’noviy munosabatlar 1 «Ega-egalik qilinuvchi ~ 21 ~ I BOB. SO’Z BIRIKMASI SINTAKSISI So’z birikmasi (SO’Z BIRIKMA) haqida tushuncha. Nutqda tushunchalarni aniqroq va muayyanroq ifodalash zarurati tug’iladi. Bu esa niSo’z birikmaiy noaniq tushuncha ifodalovchi so’zdan niSo’z birikmaiy aniq tushuncha ifodalovchi so’z birikmasini afzal qilib qo’yadi. Qiyoslang: o’qimoq – tez o’qimoq. Keyingi nutqiy hosilada «harflarni urishtirib ma’nosini tushunish» harakati (o’qimoq) so’zidagiga niSo’z birikmaatan aniqroq. Chunki unga tez so’zi ko’maklashgan. Ko’rinadiki, so’z ham, so’z birikmasi ham tushuncha ifodalaydi. So’z ifodalaydigan tushuncha noaniq va, demak, kengroq (masalan, o’qimoq fe’lida harakat tez ham, sekin ham bo’lishi mumkin), so’z birikmasida esa ikkita tushuncha o’z erkinliklarini saqlagan holda niSo’z birikmaiy aniq va muayyan harakat («harflarni tez urishtirib, ma’nosini tushunish») ifodalangan. Demak, so’z o’z ma’noviy imkoniyatini batafsilroq va ravshanroq namoyon qilishi uchun boshqa bir mustaqil so’zga ehtiyoj sezadi. Bu so’z uning ma’noviy ehtiyojini qondirmog’i uchun ham ma’noviy, ham grammatik jihatdan unga muvofiq bo’lmog’i lozim. Buni ravshanroq anglash uchun quyidagi misollarga diqqat qilaylik: olmaning termoq osmonni tishlamoq Halim keldi kitobni o’qimoq Birikmalarning birinchisida (olma) va (termoq) so’zlari ma’noviy jihatdan muvofiq ammo ularning grammatik shakli (qaratqich kelishigi) mos emas. Ikkinchi birikuv (osmonni tishlamoq) da so’zlar grammatik shakli jihatdan mos bo’lsa-da, ma’noviy tabiatining «beo’xshovligi» ularning birikuv hosil qilishiga yo’l qo’ymaydi ya’ni mazmunan to’g’ri kelmagan. Uchinchi birikuvda a’zolar ham ma’noviy, ham shakliy jihatdan muvofiq. Ular birikuvi tushunchani emas, fikrni ifodalaydi. To’rtinchi birikuv (kitobni o’qimoq) bularning barchasidan farqlanadi va birdan ~ 5 ~

Birikmalar, ularning tuzilishi va tasnifi

Купить