Birikmalar, ularning tuzilishi va tasnifi - Tilshunoslik - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	49.2KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	14 Avgust 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tilshunoslik

Birikmalar, ularning tuzilishi va tasnifi

Sotib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
ALISHER NAVOIY NOMIDAGI
TOSHKENT DAVLAT O’ZBEK TILI VA ADABIYOTI UNIVERSITETI
SIRTQI TA’LIM YO’NALISHI O’ZBEK TILI VA ADABIYOTI
KAFEDRASI
Himoyaga tavsiya etaman
Sirtqi bo’lim boshlig’i
________ N. Chinniqulov
“____” ____________
MAVZU: “Birikmalar, ularning tuzilishi va tasnifi” mavzusida yozgan
KURS ISHI
Talaba: 304 -guruh talabasi
_________________________
O’zbek tili va adabiyoti
kafedrasi o’qituvchisi
_______ Z. Muzaffarova
Himoyaga tavsiya etildi.
O’zbek adabiyoti kafedrasi
Mudiri R. Abdullayeva ____________
TOSHKENT – 2024

Talabaning F.I.SH. ____________________________________
~ 1 ~

Sirtqi ta’lim yo’nalishi: III kurs 304- guruh
Fan nomi : Hozirgi o’zbek adabiy tili
Kurs ishi mavzusi : Birikmalar, ularning tuzilishi va tasnifi
Kurs ishi bo’yicha komissiya xulosasi
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
Himoya qilgan sana ___ ___ ______ Komissiya raisi _______
R.Abdullayeva
A’zolar:
_________________ __________
_________________ __________
_________________ __________

~ 2 ~

MUNDARIJA
KIRISH
I.BOB. SO’Z BIRIKMASI SINTAKSISI……………… …………………… ...
1.1. So’z birikmasining o’rganilishi ……………………………………...............
1.2. Erkin birikmalar va uning turlari ………………………….............................
II. BOB. SO’Z BIRIKMASI VA UNING XUSUSIYATLARI
2.1. So’z birikmasi lisoniy sintaktik qolipining nutqiy voqelanishi, unda lisoniy va
nolisoniy omillar munosabati. ………………………………………………………
2.2 . Birikmalarda sintaktik aloqani ta’minlovchi vositalar. …………………..
XULOSA ……………………………………………………………………………
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ……………………………………..
~ 3 ~

Kirish.
Mavzuning dolzarbligi. So z birikmasiʻ — ikki yoki undan ortiq mustaqil so zning ʻ
tobe grammatik aloqa (moslashuv, boshqaruv yoki bitishuv) asosida birikishi
natijasida hosil bo lgan, borliqdagi narsa va hodisalarning nomini bildiradigan
ʻ
sintaktik tuzilma — nutq birligi: ignaning ko zi, kitobni o qimoq, oydin kecha va
ʻ ʻ
boshqa Har qanday so z birikmasi birdan ortiq mustaqil so zning birikuvidan hosil
ʻ ʻ
bo ladi, tuziladi va ikki qismdan
ʻ — hokim va tobe qismdan tashkil topadi: oliy
ma lumot (oliy
ʼ — tobe qism, ma lumot ʼ — hokim qism).
So z birikmasi komponentlarining tarkibiga ko ra sodda va murakkab turlarga
ʻ ʻ
bo linadi. Komponentlarining har biri bir so z shakliga teng bo lgan so z birikmasi
ʻ ʻ ʻ ʻ
sodda so z birikmasi hisoblanadi: sayroqi qush, yigirma xonadon, tez yugurmoq
ʻ
kabi. Komponentlari yoki ulardan biri birdan ortiq so zdan, so z birikmasidan
ʻ ʻ
iborat bo lgan birikmalar murakkab so z birikmasi deyiladi. Masalan, oliy
ʻ ʻ
ma lumotli mutaxassis (oliy ma lumotli
ʼ ʼ — tobe qism, mutaxassis — hokim qism).
O’rganilganlik darajasi. Tarkibidagi hokim qismning qaysi so z turkumidan
ʻ
bo lishiga ko ra so z birikmasining 2 turi farqlanadi: ot so z birikmasi va fe l so z
ʻ ʻ ʻ ʻ ʼ ʻ
birikmasi. Ot so z birikmasi hokim komponenti fe ldan boshqa turkumga oid so z
ʻ ʼ ʻ
(ot, son, ravish) bilan ifodalangan so z birikmasidir (yuk mashinasi, barcha
ʻ
o quvchilar, go zal qishloq va boshqalar). Fe l so z birikmasi hokim kismi fe l
ʻ ʻ ʼ ʻ ʼ
bilan ifodalangan so z birikmasilaridir (bog ni aylanmoq, kitob o qimoq, tez
ʻ ʻ ʻ
yurmoq kabi). Tarkibidagi tobe so zning sintaktik vazifasiga ko ra 3 turi
ʻ ʻ
farqlanadi: aniqlovchili so z birikmasi (yangi kitob), to ldiruvchili so z birikmasi
ʻ ʻ ʻ
(ukamni o ynatdim) va holli so z birikmasi (tez gapirmoq, qishloqda yashamoq).
ʻ ʻ
So z birikmasi mazmun va ohang tugalligiga ega bo lmaydi, fikr ifodalamaydi va
ʻ ʻ
shu xususiyati bilan sintaktik birlik bo lmish gapdan farqlanadi.
ʻ
Kurs ishi maqsadi. So’z birikmasi va bog’lanishlar haqida umumiy ma’lumotlar
berish va xulosalar chiqarish.
Kurs ishining hajmi. Kirish, 2 bob, 5 reja, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar
ro’yxatidan iborat.
~ 4 ~

I BOB. SO’Z BIRIKMASI SINTAKSISI
So’z birikmasi (SO’Z BIRIKMA) haqida tushuncha. Nutqda tushunchalarni
aniqroq va muayyanroq ifodalash zarurati tug’iladi. Bu esa niSo’z birikmaiy
noaniq tushuncha ifodalovchi so’zdan niSo’z birikmaiy aniq tushuncha ifodalovchi
so’z birikmasini afzal qilib qo’yadi. Qiyoslang: o’qimoq – tez o’qimoq. Keyingi
nutqiy hosilada «harflarni urishtirib ma’nosini tushunish» harakati (o’qimoq)
so’zidagiga niSo’z birikmaatan aniqroq. Chunki unga tez so’zi ko’maklashgan.
Ko’rinadiki, so’z ham, so’z birikmasi ham tushuncha ifodalaydi. So’z
ifodalaydigan tushuncha noaniq va, demak, kengroq (masalan, o’qimoq fe’lida
harakat tez ham, sekin ham bo’lishi mumkin), so’z birikmasida esa ikkita
tushuncha o’z erkinliklarini saqlagan holda niSo’z birikmaiy aniq va muayyan
harakat («harflarni tez urishtirib, ma’nosini tushunish») ifodalangan. Demak, so’z
o’z ma’noviy imkoniyatini batafsilroq va ravshanroq namoyon qilishi uchun
boshqa bir mustaqil so’zga ehtiyoj sezadi. Bu so’z uning ma’noviy ehtiyojini
qondirmog’i uchun ham ma’noviy, ham grammatik jihatdan unga muvofiq
bo’lmog’i lozim. Buni ravshanroq anglash uchun quyidagi misollarga diqqat
qilaylik:
olmaning termoq
osmonni tishlamoq
Halim keldi
kitobni o’qimoq
Birikmalarning birinchisida (olma) va (termoq) so’zlari ma’noviy jihatdan muvofiq
ammo ularning grammatik shakli (qaratqich kelishigi) mos emas. Ikkinchi birikuv
(osmonni tishlamoq) da so’zlar grammatik shakli jihatdan mos bo’lsa-da, ma’noviy
tabiatining «beo’xshovligi» ularning birikuv hosil qilishiga yo’l qo’ymaydi ya’ni
mazmunan to’g’ri kelmagan. Uchinchi birikuvda a’zolar ham ma’noviy, ham
shakliy jihatdan muvofiq. Ular birikuvi tushunchani emas, fikrni ifodalaydi.
To’rtinchi birikuv (kitobni o’qimoq) bularning barchasidan farqlanadi va birdan
~ 5 ~

ortiq mustaqil so’zning ma’no va grammatik jihatdan hokim-tobelashuvidan
tashkil topib, tushuncha ifodalashga xoslanganligi bilan xarakterlanadi. Bunda bir
so’z tobe, ikkinchisi hokim, tobelik va hokimlik xossasi hamda vositasiga ega. Bu
ularning ma’noviy mosligi va tobeligi (hokimligi) grammatik shakli hamda
joylashuv (oldinma-ketin) xususiyati. Demak, nutqiy so’z birikmalari uchun
quyidagi belgilarni ko’rsatish mumkin:
1) birdan ortiq mustaqil so’zdan tashkil topishi kerak;
2) a’zolarning ma’noviy va grammatik jihatdan mosligi;
3) tobelik;
4) tushunchani ifodalashi.
So’z birikmasi bu to’rt belgisining har biri bilan o’ziga yondosh hodisalarga
o’xshaydi va bir vaqtning o’zida farqlanadi ham. Masalan, birdan ortiq mustaqil
so’zdan tashkil topganligi bilan so’zdan farq qilsa, tushuncha ifodalashi bilan
o’xshab ketadi. Gap birdan ortiq mustaqil so’zning ma’noviy va grammatik
jihatdan tobelanishi asosida ham vujudga keladi. Lekin u so’z birikmasidan farqli
o’laroq, fikr ifodalaydi. Demak, so’z birikmasi bilan uning o’xshash jihatlari
munosabatiga alohida-alohida to’xtalish lozim bo’ladi.
So’z birikmasi va so’z. So’z bir tushunchani ifodalaydi. So’z birikmasida esa
birdan ortiq tushuncha munosabatga kirishgan holda ifodalanadi. So’z asosida
leksema va morfema hamda ularning birikuv qonuniyati yotsa, so’z birikmasiga
leksemalar birikuvini tartibga soluvchi lisoniy sintaktik qoliplar asos bo’ladi.
Aytilganidek, so’zda tushuncha, ma’no keng va mavhum bo’ladi. So’z birikmasida
esa bu kenglik va mavhumlik bir qadar yo’qolgan bo’ladi. Masalan, qiziq kitob
birikmasida kitobning bir belgisi namoyon bo’lgan. Shu jihatdan u muayyanlik
kaSo’z birikma etgan. Ammo bu muayyanlik niSo’z birikmaiy va biryoqlama.
Chunki uning badiiy yoki ilmiyligi hali mavhum va noaniq. Qiziq, badiiy kitob
birikmasida bu belgi ham muayyanlik kaSo’z birikma etadi. So’z birikmasida so’z
boshqa so’zni o’ziga biriktirib kengayishi bilan ma’noviy jihatdan torayib boradi.
Demak, shakliy kengayish ma’noviy torayishni keltirib chiqarsa (so’z
birikmasida), shakliy torlik (so’zda) ma’noviy kenglik bilan mos keladi.
~ 6 ~

So’z birikmasida ma’nolar o’zaro munosabatga kirisharkan, bunda ular yaxlitlanib,
bir «vujud»ga aylanib ketmaydi. Bir-biriga qancha yaqinlashmasin, baribir o’z
mustaqilliklarini saqlab qoladi. Masalan, toza havo birikmasida bir ma’no
ikkinchisiga muayyanlik kiritish uchun xizmat qiladi, lekin, baribir, bunda ikki
tushuncha mavjud. Ikki tushuncha orasidagi munosabat ma’lum bir me’yor
chizig’idan o’tsa, ular yaxlit tushunchaga aylanadi va bir butun holda yangi ma’no
anglatadi. Masalan, belbog’ so’zi dastlab belning bog’i birikuvi shaklida bo’lib,
bunda ikki tushuncha munosabati (hokim-tobeligi) mavjud. Biroq bu ularning
yaxlitlanishi darajasiga etmagan. (Belbog’) so’zida esa munosabatning me’yor
chizig’idan keyingi holatiga duch kelamiz.
So’zlarning alohida ko’rinishi bo’lgan qo’shma so’zlar aslida so’z
birikmalari yaxlitlanishi – so’z birikmasining ma’noviy
taraqqiyoti mahsuli.
So’z birikmasi va ibora. So’z birikmasi a’zolari tobe munosabatli mustaqil so’z
bo’lsa, ibora ham mustaqil so’zlar birikuvidan tashkil topsa-da, orasidagi sintaktik
aloqa so’ngan, bu so’zlar o’zaro yaxlitlanib, ibora o’zida tayyorlik, majburiylik,
barqarorlik kabi belgilarni tashiydigan lisoniy birlik qatoridan joy olgan. Ibora
tashkil etuvchilari (zohiriy) jihatidan So’z birikmasiga o’xshasa-da, mohiyatan
leksemaga yaqinlashadi. Zero, tarvuzi qo’ltig’idan tushdi i borasi bilan
bo’shashmoq so’zining ma’noviy mohiyati yaqin. Leksema kabi ibora ham yaxlit
holda yashaydi. So’z birikmasi esa vaqtincha va o’zgaruvchan. So’z birikmasini
tashkil etgan so’zlar nutqda o’z mustaqil ma’nolari bilan qatnashgani holda ibora
tarkibidagi so’zlar o’zlarining xos ma’nosidan uzoqlashgan (tarvuzi qo’ltig’idan
tushdi iborasida tarvuz, qo’ltiq, tushmoq so’zlari o’zlarining xos ma’nolariga ega
emas).
So’z birikmasida hokim va tobe, kengayuvchi va kengaytiruvchi so’z . So’z
birikmasida ma’nosi muayyanlashtirilayotgan so’z hokim va uning ma’nosini
muayyanlashtiruvchi so’z tobe a’zo deyiladi (masalan, kitobni o’qimoq
birikmasida kitobni tobe va o’qimoq hokim a’zo). Bir so’z bir nechta so’zni o’ziga
~ 7 ~

tobe a’zo sifatida biriktirishi mumkin. Lekin so’z birikmasida bir so’z faqat bir
a’zogagina tobe a’zo sifatida bog’lanishi mumkin, xolos. Masalan, katta, chiroyli
gulchambar birikmasida gulchambar so’zi ikkita so’zga hokim. Lekin chiroyli
so’zi bir so’zgagina tobe. Hokim mavqeda yuzaga chiqayotgan leksema o’zining
hokim, tobe vazifada yuzaga chiqayotgan leksema esa o’zining tobe valentligini
namoyon qiladi. Hokim va tobe a’zo vazifalari, grammatik shakli va sintaktik o’rni
asosida belgilanadi. Tobe a’zo oldin kelib, keyingisining ma’nosini izohlashga
xoslangan bo’ladi va bunga mos grammatik ko’rsatkich bilan shakllanadi, ma’lum
sintaktik o’ringa ega bo’ladi. O’zbek nutqida, odatda, hokim so’z keyin tobe so’z
oldin keladi. Nutqiy inversiya (hokim va tobe so’z tartibining buzilishi) asosidagi
so’z birikmalarigina bundan mustasno: o’qidim kitobni, Dilshoda hamshira kabi.
Hokim so’z kengayuvchi va tobe so’z kengaytiruvchi so’z deb ham yuritiladi.
Kengayuvchi va kengaytiruvchi atamalari niSo’z birikmaiy mohiyatga ega bo’lib,
shaklga niSo’z birikmaatan aytilgandagina to’g’ri bo’ladi. Masalan, kitobni
o’qimoq birikmasida (o’qimoq) so’ziga yana bir so’z birikadi va so’zlar soni ikkita
bo’lib, shakliy «yoyilish», ya’ni kengayish yuz berdi. Shakliy kengayish esa
ma’noviy torayishni vujudga keltiradi. Bunda shakl va mazmun dialektikasi
yanada yaqqolroq namoyon bo’ladi. Chunki o’qimoq leksemasining ma’nosi keng,
u o’qiladigan barcha narsalar ustida yuz beradigan tegishli harakatni ifodalaydi.
Kitobni o’qimoq birikmasida esa aytilgan «barcha narsalar»dan asosan «kitob
ustida bajariladigan harakat» mohiyatli toraygan ma’nosi qoladi. Kengayuvchi
atamasini faqat bosh so’zga, kengaytiruvchi atamasini faqat ergash so’zgagina xos
qilib qo’yish ham biryoqlamalik. Zero, kitobni o’qimoq birikmasida kitob
leksemasi tobe, o’qi leksemasi hokim valentligini namoyon qilganligi kabi unda
o’qimoq so’zi kitobni so’zshakli uchun ma’noviy toraytiruvchi va shakliy
kengaytiruvchi vazifani namoyon qiladi. Zero, kitobni so’zshakli o’timli harakatni
ifodalovchi cheksiz leksema bilan bog’lanish imkoniyatiga ega. O’qimoq
so’zshakli bilan birikish asosida unda ma’noviy torayish, shakliy kengayish yuz
beradi.
So’z birikmasida bog’lanish usuli. So’z birikmasi a’zolari orasidagi bog’lanish,
~ 8 ~

ya’ni tobelanish uch xil: bitishuv, moslashuv, boshqaruv. Bu aloqa turining o’ziga
xos xususiyati va farqi a’zolarni biriktiruvchi ko’rsatkich yoki boshqa vositadan
kelib chiqadi. Masalan, tez yurmoq, qalamni olmoq, kitobning varag’i
birikmalarida tobe so’zning qaysi shaklda kelishi ko’pincha, uning hokim so’ziga
(qalamni olmoq) bog’liq bo’lsa, ba’zan har ikkala a’zo bir-birining qanday shaklda
bo’lishini belgilab qo’yadi (kitobning varag’i).
Bitishuvda birikkan so’zlarning o’zaro aloqasi, asosan, tartib va ohang bilan
belgilanadi. Bitishuv aloqasida morfologik ko’rsatkich bo’lmasa-da, tartib muhim
vosita sifatida namoyon bo’ladi. Bunda tobe so’z ushbu mavqeda kelish uchun
shakliy jihatdan o’zgarmaydi. Zero, tobe a’zo sifatida namoyon bo’layotgan so’z
ma’noviy va vazifaviy jihatdan bunga xoslangan bo’ladi. Misollar: qizil gul, oq
qog’oz. Ba’zan ot turkumidagi so’zlar ham hech qanday vositasiz tobe vazifada
kela oladi: oltin soat, tosh yo’l kabi. Bunda ular mohiyatan tobe a’zolik doimiy
belgisi bo’lgan sifat, son, ravish turkumiga yaqinlashadi. Bu hodisa nutqiy bo’lib,
oltin, tosh leksemasining lisoniy mohiyati bilan belgilanmagan.
Quyidagi so’zlar bitishuv yo’li bilan bog’langan:
ravish+fe’l: o’z-o’zidan gapirmoq;
sifat+fe’l: yaxshi so’zlamoq;
son+ot: o’nta qalam, sakkiz daftar;
ot+ot: kumush qoshiq, chang yo’l;
olmosh+ot: hamma odam, qanday kitob.
Ayrim manbalarda tobe so’z vazifasida ravishdosh (shoshilib gapirdi), sifatdosh
(o’qigan bola) yuzaga chiqqan birikuv ham bitishuvli birikma sifatida qaraladi.
Vaholanki, bu erda ravishdosh ko’rsatkichi -ib fe’lni fe’lga (shoshilib gapirdi),
sifatdosh shakli -gan fe’lni otga (o’qigan bola) bog’lash uchun xizmat qiladi.
Shuningdek, bularning morfologiyada lug’aviy-sintaktik shakl sifatida qaralishi
ham ular hosil qilgan birikuvni bitishuvli emas, balki boshqaruvli birikuv sifatida
baholashni taqozo etadi.
Bitishuvda a’zolarning hokim-tobelik holati, asosan, tartib va joylashuv omili
asosida belgilanadi: (tobe a’zo + hokim a’zo), ya’ni tobe so’z oldin, hokim so’z
~ 9 ~

keyin keladi hamda a’zolar orasiga boshqa so’zni kiritib bo’lmaydi, (kumush
qoshiq birikmasini kumush o’nta qoshiq deb o’zgartirib bo’lmaydi).
Demak, bitishuv aloqasida tartib va ohang muhim rol o’ynaydi. Bunda tobelik
tartib va joylashuvdan, so’zning grammatik xususiyati va ma’nosidan anglashilishi
ayon bo’lib turadi.
Kelishik affiksi o’z ma’nolarini yo’qotgan tezda kelmoq, o’z-o’zidan raqsga tushib
ketmoq, birdan gapirmoq birikuvini ham bitishuv aloqasi sifatida qaramoq lozim.
Chunki kelishik qo’shimchasi bu so’z birikmasida o’z tizimidan ajralib, so’z
tarkibida «qotib qolgan». Bular – kelishik qo’shimchasini olgan holda ravishga
ko’chgan so’zlardir.
Boshqaruv aloqasi bir tomonlama shakllangan so’z birikmalar tarkibida amal
qiladi. Faqat tobe a’zolari birikish uchun tobelovchi qo’shimcha olgan so’z
boshqaruv yo’li bilan bog’langan deyiladi. Bunda hokim so’z tobe so’zning
qanday shaklda bo’lishini boshqaradi. Masalan, kitobni o’qimoq birikmasida tobe
so’zning tushum kelishigi shaklida kelishi o’qimoq fe’lining o’timliligi bilan
belgilangan. Agar bu fe’l o’timsiz fe’lga aylantirilsa, (o’qildi) tobe so’zdagi
tushum kelishigi shakli o’z-o’zidan g’oyib bo’ladi: kitobni o’qimoq – kitob o’qildi.
Boshqaruv aloqasida tobe so’zni har xil turkumdagi so’z boshqarishi mumkin.
Misollar: uyga bormoq (fe’lli boshqaruv), mendan katta (sifat boshqaruvi),
tovushdan tez (ravishli boshqaruv), o’qishda birinchi (son boshqaruvi), aytgan bola
(otli boshqaruv).
Boshqaruv uni amalga oshirayotgan vositaga bog’liq ravishda kelishikli
boshqaruv, ko’makchili boshqaruv, ravishdoshli boshqaruv, sifatdoshli boshqaruv
kabi turga ajraladi.
Moslashuv so’z birikmasining ikki tomonlama grammatik shakllangan turi bo’lib,
bunda tobe a’zo hokim a’zoga muvofiq egalik shaklini, hokim a’zo tobe a’zoga
muvofiq ravishda qaratqich yoki bosh kelishik shaklini oladi. Masalan, ukamning
daftari, sizning uyingiz, Fuzuliy g’azali kabi. Moslashuv atamasi har ikkala a’zo
bir-birini taqozo qiluvchi morfologik vositaga egaligini anglatadi. Moslashuv
~ 10 ~

aloqasida tobe a’zo qaratuvchi, hokim a’zo qaralmish deb yuritiladi.
Moslashuv aloqasida tobe a’zo (Fuzuliy g’azali) 0 shaklli bo’lganligi kabi, hokim
a’zo ham ko’rsatkichsiz qo’llanishi mumkin: sizning uyingiz – sizning uy, bizning
kitobimiz – bizning kitob kabi. Bu siz va biz olmoshi hamda -ngiz va -miz
ko’rsatkichining tarixiy genetik bog’lanishi bilan izohlanadi. Zero, ularning kitobi
birikmasini ularning kitob tarzida qo’llab bo’lmaydi.
So’z birikmasida bog’lanish omili. So’z birikmasining tuzilishi, tashkil etuvchi
a’zolarning o’zaro munosabatini o’rganish jarayonida birikishning ichki qonuniyati
ochiladi. So’z birikmasida bog’lanish a’zolardan birining faolligi asosida emas,
balki har ikki a’zoning ham bir-biriga, avvalo, ma’noviy, qolaversa, shakliy,
joylashuv jihatdan moslashishi asosida yuz beradi. Chunki tobelanayotgan
leksemaning birikish imkoniyati voqelanishga, hokim a’zoning biriktirish talabi
esa qondirilishga intiladi. So’z birikmasidagi a’zolarning goh bittasining
(maktabga bormoq), goh ikkinchisining ham (maktabning bog’i) grammatik
shakllanishi asosida sintaktik aloqaning ikki xil – bir tomonlama aloqa, ikki
tomonlama aloqa turini farqlash ma’qul emas. Unda bitishuvli (keng dala)
birikmalarni hech qanday aloqasiz birikma deyishga to’g’ri kelgan bo’lar edi.
Yuqoridagi aloqaning ikki ko’rinishi bog’lovchi vositaga qarab belgilangan, xolos.
So’z birikmasida aloqa har doim ham ikki tomonlamadir. So’z birikmasi
a’zolarining ikki yoqlama birikish imkoniyati (tobe a’zo) va biriktirish talabi
(hokim a’zo) aloqadorligi bevosita a’zolarning birikish-biriktirish qobiliyatiga
asoslanadi.
So’z birikmasi a’zolari orasidagi bog’lanish har bir so’zda yaxlit holda mavjud
bo’lgan ma’noviy (M), shakliy (Sh), joylashuv (J) omillarining o’zaro
muvofiqligiga tayanadi. Masalan, kitobni o’qimoq birikmasidagi kitobni
so’zshaklida hokim so’zga birikishini ta’minlaydigan ma’noviy, shakily, joylashuv
omillari bo’lganligi kabi o’qimoq so’z shaklining ham tobe a’zoga bog’lanishini
ta’minlaydigan ma’noviy, shakily, joylashuv omillari mavjud. xatni yozmoq
birikmasida tobe so’z (xatni)ning hokim so’z (yozmoq) bilan birikishini uning
~ 11 ~

shakli -ni, ma’nosi va qisman joylashuvi (oldin kelishi) ko’rsatsa, hokim so’zning
tobe so’z bilan bog’lanishini ma’nosi, shakli va qisman joylashishi (keyin kelishi)
ko’rsatadi.
So’zda bu uch omil yaxlit bo’lib, ma’lum birikish jarayonida birortasi ustunlik
qilsa, boshqalari kuchsizlanadi. Keltirilgan xatni yozmoq birikmasidagi tobe so’z
(xatni)da shakliy omil -ni tobelikni ko’rsatuvchi yetakchi omil bo’lsa, hokim so’z
(yozmoq)da ma’noviy omil ustunlik qilgan.
Ma’noviy omil deganda so’zlarning bog’lanishi uchun muhim sanalgan lug’aviy
ma’nosi, qaysi turkumga xosligi tushuniladi. Lug’aviy ma’no ayon bo’lib, so’zning
grammatik ma’noviy xususiyatiga biroz sharh berish lozim. So’zlarning muayyan
turkumga xosligi keng ko’lamli tushuncha, mustaqil so’z turkumlari doirasida
narsa-predmet (ot), belgi (sifat), miqdor (son), harakat (fe’l), holat (ravish),
tasviriylik (taqlidlar), ishoraviylik (olmoshlar) kabi turkumlik ma’nolarini qamrab
oladi. Bu ma’nolar so’z turkumi (masalan, ot), uning ichki bo’linishlari (masalan,
modda-ma’dan oti, o’rin-joy oti kabi) bilan bog’liq. Shuning uchun tosh ko’prik
birikmasida (tosh) so’zining ot turkumiga mansubligi, modda-ashyo nomi ekanligi,
(ko’prik) so’zining ma’lum bir harakatning mahsuli bo’lmish predmetni ifodalashi,
so’rida yotmoq birikmasida esa (so’ri) so’zining joy nomini atab kelishi, (yotmoq)
fe’lining o’timsizligi kabilar ma’noviy omilni tashkil etadi.
Shakliy omil deganda so’zlarni bir-biriga bog’lash uchun xizmat qiladigan aloqa-
munosabat (sintaktik) shakllari tushuniladi. Morfologik shakl birikmadagi qaysi
a’zoni shakllantirishiga ko’ra ikkiga bo’linadi:
1) tobega xos (kelishik, sifatdosh, ravishdosh ko’rsatkichi va ko’makchi);
2) hokimga xos (egalik, niSo’z birikmaat, kesimlik ko’rsatkichi).
Joylashuv omili so’zlarning erkin joylashuvi (1) va birikma tarkibida
jipslashuvidan (2) iborat.
O’zbek tilining me’yoriy nutqida tartib qat’iy, tobe a’zo oldin, hokim keyin keladi.
Erkin joylashuv deganda SO’Z BIRIKMAdagi tobe va hokim a’zoni bir-biridan
ajratish, «uzish», ular orasiga boshqa bo’laklarni kiritish imkoniyati mavjudligi
nazarda tutiladi. Masalan, kecha kelmoq, kitobni o’qimoq, shahrimizning
~ 12 ~

ko’chalari kabi So’z birikmasida erkin joylashuv imkoniyati bor, ularda tobe va
hokim a’zoni bir-biridan ajratish, «uzish» (Kecha uyga kelmoq, kitobni tez
o’qimoq, shahrimizning keng ko’chalari), hatto teskari joylashtirish (kelmoq
kecha, ko’chalari shahrimizning) mumkin. Jipslashuv deganda tobe va hokim
a’zoni bir-biridan «uzish» mumkin emasligi tushuniladi. Bunga tosh ko’prik, oltin
uzuk, Navoiy romani, kitob o’qimoq birikmalarini misol qilib keltirish mumkin.
Masalan, tosh ko’prik birikmasidagi so’zlarning o’rni almashtirilsa, birikma
mohiyati o’zgarib ketadi: Ko’prik – tosh. Demak, bu so’zlarda birikma mohiyatini
belgilashda joylashuv omili ustuvor ahamiyatga ega. Erkin joylashuv J omilining
kuchsizligini, jipslashuv esa kuchliligini bildiradi.
Har qanday so’z birikmasida so’zning mavjud imkoniyati yuzaga chiqadi. Bunda
har bir a’zodagi mazkur (ma’noviy, shakily, joylashuv) omillar o’zaro va boshqa
a’zodagi shunday omillar bilan muvofiqlashadi. So’zdagi bir omilning kuchayishi
boshqa omilning kuchsizlanishi evaziga sodir bo’ladi. Buni uchburchak
burchaklariga qiyoslash mumkin. Uchburchak burchaklarining yig’indisi 180
gradusga teng. Bir burchak kattalashsa, buning hisobiga boshqalari kichrayadi.
Lekin ularning umumiy yig’indisi 180 gradusga teng bo’lib turaveradi. Xuddi
shuningdek, tobe yoki hokim so’zdagi bir omil kuchayishi boshqa omillarning
kuchsizlanishi hisobiga bo’ladi. Chunki bir omilning yetakchilik qilishi
boshqalarning to’la voqelanishiga yo’l qo’ymaydi. Masalan, uyning egasi
birikmasida birikuv omillari quyidagicha: ma’noviy, shakily, joylashuv +
ma’noviy, shakily, joylashuv. Chunki har ikki a’zo ham – biriktiruvchi-tobe a’zo
tobega xos, hokim a’zo hokimga xos grammatik shaklga ega. Ularning hokim va
tobeligini ana shu shakllar ko’rsatib turibdi. Shuning uchun har ikkala a’zoda ham
shakliy omil ustuvor. Birikma a’zolarini bir-biridan «uzish» (uyning asl egasi),
teskari joylashtirish (egasi uyning) birikmaning oldingi mohiyatiga ta’sir qilmaydi.
Bu esa joylashuv omilining o’ta kuchsizligidan dalolat beradi. Ma’noviy omil esa
shakliy va joylashuv omillari oralig’ida bo’ladi. Shoshilib gapirmoq birikmasidagi
a’zolarning birikuv omillari quyidagicha: ma’noviy, shakily, joylashuv - ma’noviy,
shakily, joylashuv Birinchi uzvda shakliy omilning oldingi o’ringa chiqishi sababi
~ 13 ~

uning ravishdosh shaklida ekanligir. Ravishdosh shakli shoshilib so’zshaklining
tobeligini ta’minlamoqda. Joylashuv omilining har ikkala a’zoda ham oxirgi
o’ringa o’tishi esa tobe va hokim uzvlar orasida erkin joylashuvning mavjudligidir.
Ikkinchi a’zo (o’qimoq)da ma’noviy omilning kuchayishi uning hokimlik
grammatik shakliga ega emasligi va joylashuv omilining kuchsizligi evaziga. Mart
oyi birikmasidagi a’zolarning birikuv omillari munosabati esa quyidagicha:
ma’noviy, shakily, joylashuv+ ma’noviy, shakily, joylashuv. So’z birikmasi
a’zolarida ma’noviy omilning oxirgi o’ringa o’tishi mumkin emas. Chunki so’z
birikmasi uchun dastlabki talab – a’zolarning ma’noviy muvofiqligi.
O’zbek tilida har bir a’zo birikuv omillarining o’rin almashish natijasida 6 xil
kombinatsiya vujudga keladi. Tobe a’zo: MShJ, MJSh, ShMJ, ShJM, JMSh, JShM.
Hokim a’zo: MShJ, MJSh, ShMJ, ShJM, JMSh, JShM. Har bir a’zoning 6 xilligi
asosida so’z birikmasining 36 mantiqiy-riyoziy turi ma’lum bo’ladi. Olti xil tobe
a’zo va olti xil hokim a’zoni ko’paytirish asosida 36 xonali jadval yuzaga keladi.
So’z birikmasi tasnifi. Hokim a’zoning ifodalanishiga ko’ra so’z birikmaning
turlari. so’z birikma o’z tarkibidagi hokim a’zoning qaysi so’z turkumiga kirishiga
qarab, quyidagi ko’rinishlarga ega bo’ladi.
Ismli birikmada hokim a’zo ot, sifat, son, olmosh turkumidan ifodalanadi: keng
dala (ot), tuxumdan kichik (sifat), ovozdan tez (sifat), odamlarning biri (son),
o’quvchilarning hammasi (olmosh).
Fe’lli birikmada hokim a’zo fe’ldan bo’ladi: vazifani bajarmoq, tez o’qish,
uyalgani uyalgan.
so’z birikmaning tuzilishiga ko’ra turlari. Biz yuqorida ko’rib o’tgan so’z
birikmalari ikki mustaqil so’zdan tashkil topgan. So’z birikmalari uch va undan
ortiq mustaqil so’zli bo’lishi ham mumkin: bepoyon yashil maydon, o’nta badiiy
asar. Demak, tuzilishiga ko’ra so’z birikmasi ikki turga bo’linadi:
a) sodda birikma; b) murakkab birikma.
Sodda birikma, odatda, ikki mustaqil so’zdan tuziladi: oq qog’oz, ko’m-ko’k
osmon kabi. Besh qavatli bino, o’n yashar bola, o’rta bo’yli yigit tipidagi
qo’shilish ham sodda birikma sanaladi. Chunki ular tarkibidagi besh qavatli, o’n
~ 14 ~

yashar, o’rta bo’yli unsurlari ajralmas birikma bo’lib, bir butun holda tobe a’zo
sifatida namoyon bo’ladi. Shuningdek, SO’Z BIRIKMAning a’zolari ibora yoki
boshqa turg’un birikma bilan ifodalanganda ham birikma sodda hisoblanadi:
kapalagi uchib ketgan bola (kapalagi uchib ketgan + bola), «Yoriltosh» ertagi
(yoriltosh + ertagi), Qush qo’nmas o’simligi (qush qo’nmas + o’simligi).
Murakkab birikma sodda birikma a’zolarining kengayishidan tuziladi. Qiyoslang:
uch o’rdak osmondagi uch o’rdak
o’rdak o’rdak
uch uch
osmondagi
ilg’or terimchilar xo’jalikdagi ilg’or terimchilar
terimchilar terimchilar
ilg’or ilg’or
xo’jalikdagi
a’lochi o’quvchilar hammadan a’lochi o’quvchilar
o’quvchilar o’quvchilar
a’lochi a’lochi
hammadan
Osmondagi uch o’rdak (osmondagi+uch+o’rdak), xo’jalikdagi ilg’or terimchilar
(xo’jalikdagi + ilg’or + terimchilar) so’z birikmalarida hokim so’z kengayishi
natijasida, hammadan a’lochi o’quvchilar (hamma-dan + a’lochi + o’quvchilar)
birikmasida esa tobe a’zo kengayishi natijasida murakkab birikma hosil bo’lgan.
Ba’zan har ikkala a’zo ham birdan kengayishi mumkin: hammadan a’lochi faol
talabalar: (hammadan + a’lochi + faol +talabalar):
(talabalar faol)
hammadan a’lochi
Murakkab birikmada oldin turgan so’zlar oxirgisiga to’g’ridan-to’g’ri bog’lanib
birikma hosil qilmaydi, ya’ni katta semiz qora qo’y birikmasidagi a’zolar ushbu
birikmaning o’zida katta qo’y, semiz qo’y, qora qo’y kabi birikuvni bermaydi:
qo’y
~ 15 ~

katta semiz qora
Chunki bunda tobe so’zlar hokim so’z ifodalagan narsaning turli belgisini
ko’rsatadi. Bu esa ularning uyushmaganligiga dalildir. Uyushmagan tobe a’zo esa
o’ziga xos ohang bilan aytiladi. Qiyoslang:
A’lochi, bilimdon bolalar (uyushgan tobe so’zlar)
Katta semiz qora qo’y (uyushmagan tobe so’zlar)
So’z Birikma zanjiri. Ayrim murakkab so’z birikmada bir so’z oldingi so’zga
hokim, keyingi so’zga so’z birikmasi tobe bo’lishi mumkin. Masalan: maktabda
o’qiyotgan bola kabi. Bunda o’qiyotgan so’zi maktabda so’ziga hokim, bola
so’ziga esa tobe a’zo sanaladi.
Uning sxemasini quyidagicha berish mumkin:
bola
o’qiyotgan
maktabda
Birikma esa kengayishi mumkin:
bola
o’qiyotgan
maktabda
kunduzgi so’z birikmasidagi a’zolarning bu tarzdagi kengayishi so’z birikma
zanjiri deyiladi. Lekin barcha murakkab birikma ham so’z birikma zanjirini hosil
qilavermaydi. Masalan, xo’jalikdagi ilg’or terimchilar birikmasi kabi. Buning
bog’lanishi zanjirsimon emas. Chunki xo’jalikdagi so’zi ilg’or so’ziga emas, balki
ilg’or terimchilar birikmasiga tobelangan:
terimchilar
~ 16 ~

ilg’or
xo’jalikdagi so’z birikma va sintagma. Gapning tuzilish va mazmun jihatdan
birlashgan parchalari nutq jarayonida qisqa to’xtam bilan ajraladi. Bunday
parchalar sintagma deyiladi. Masalan: A’lochi o’quvchilar barcha imtihonlarni
muvaffaqiyat bilan topshirdilar gapi uchta sintagmaga bo’linadi:
1) a’lochi o’quvchilar;
2) barcha imtihonlarni;
3) muvaffaqiyat bilan topshirdilar.
Har bir sintagma bir nafas kuchi bilan aytilib, qisqa to’xtamdan so’ng yangi
sintagma boshlanadi. Gap yaxlitlik sifatida boshqa gapdan kattaroq pauza bilan
ajratilsa, sintagmalarni ajratib turadigan pauzalar undan kichikroq bo’ladi.
Sintagma – grammatik-semantik jihatdan yaxlitlangan fonetik butunlik.
Gap bir sintagmali yoki bir necha sintagmali bo’lishi mumkin. Sintagma ba’zan bir
so’zdan ham tashkil topadi. Sintagma bir necha so’zli bo’lganda, ko’pincha,
yetakchi va unga tobe so’zdan tashkil topadi. Lekin sintagmadagi hokim-tobelik
so’z birikmadagi hokim-tobelik munosabatidan farq qiladi. Sintagmadagi bir
hokim so’z keyingi sintagma uchun tobe bo’lmaydi. Masalan, yuqorida keltirilgan
gapdagi a’lochi o’quvchilar sintagmasidagi hokim a’zo (o’quvchilar) barcha
so’ziga tobe bo’lolmaydi. Lekin SO’Z BIRIKMAning tarkibiy uzvida u uchinchi
sintagmadagi topshirdilar so’ziga tobelanadi.
Sintagma so’z birikmaga teng bo’lishi ham mumkin. Bunda so’z birikmadagi
yonma-yon kelgan tobe va hokim a’zolar sintagma hosil qila oladi: a’lochi
o’quvchilar birikuvi ham so’z birikma, ham sintagma. O’quvchilar topshirdilar
birikmasi erkin birikuv bo’lsa-da, sintagma emas, chunki a’zolari bir pauza bilan
birlashtirilmagan.
Sintagmaning so’z birikmadan farqli yana bir xususiyati shuki, uning unsurlari
orasiga boshqa sintagmaning uzvi ajralib kirmaydi. Lekin so’z birikmaning uzvlari
orasida nutqda bu so’z birikmaga daxldor bo’lmagan boshqa so’z birikma uzvlari
~ 17 ~

joylashgan bo’lishi mumkin: kitobni kecha o’qidim gapidagi kitobni o’qimoq
SO’Z BIRIKMA orasida daxli bo’lmagan kecha so’zi joylashgan.
Sintagmalanishning o’ziga xos qonuniyati bor. Asosan, yonma-yon kelgan
aniqlovchi va aniqlanmish, to’ldiruvchi va to’ldirilmish, hol va hollanmish bir
sintagmani hosil qiladi.
So’zlovchining maqsadi gapni sintagmaga bo’lishda muhim rol o’ynaydi. Demak,
sintagma nutqiy, individual hodisa bo’lib, har bir so’zlovchi bir gapni turlicha
sintagmaga bo’lishi mumkin. Masalan: Halim shofyor akamning o’rtog’i gapini
quyidagicha sintagmalash va uni turlicha tushunish mumkin; 1. Halim – shofyor
akamning o’rtog’i. 2. Halim shofyor – akamning o’rtog’i. Demak, gapning lisoniy
mohiyatini gap tarkibidagi nutqiy so’z birikmaning qaysi so’z birikmalisoniy
lisoniy sintaktik qolip hosilasi ekanligini aniqlashda sintagmalanishga ham
tayanish mumkin.
So’z Birikma lisoniy sintaktik qolipini tiklash va uning voqelanishi. Boshqa lisoniy
hodisa kabi so’z birikma lisonoiy sintaktik qoliplarini tiklash va uning voqelanishi
farqlanadi. So’z Birikma lisoniy sintaktik qolipining voqelanishi «lison-nutq»
yo’nalishida bo’lib, bu yo’nalish umumiylikdan oraliq ko’rinish orqali
xususiylikka – nutqiy hodisaga qarab boradi.
Karimning kitobi
Bunda [W-W] umumiy lisoniy sintaktik qolip bo’lsa, [ot
atoqli qaratqich kelishigi
→ot
turdosh egalik
qo’shimchasi
] – quyi lisoniy sintaktik qolip. Karimning kitobi hosilasi – ana shu lisoniy
sintaktik qolipi asosidagi nutqiy so’z birikmadir.
lisoniy sintaktik qolipni tiklash xususiylik (nutqiy hosila)dan oraliq ko’rinish orqali
umumiylik sari boradi va bu jarayon «nutq-lison» yo’nalishida kechadi. nutqiy
so’z birikmaning voqelanishida boshlang’ich nuqta [W→W] qolipi bo’lsa, uni
tiklashda Karimning kitobi kabi nutqiy so’z birikmalari asos bo’lib xizmat qiladi.
Yuqorida aytilganidek, o’zbek tilida so’z birikmasining 18 ta umumlashmasi –
~ 18 ~

lisoniy sintaktik qolipi mavjud bo’lib, ularni a’zolarining birikuv omillari asosida
jadvalda quyidagicha umumlashtirish mumkin:
ShMJ ShJM MShJ MJSh JMSh JShM
ShMJ [W qaratqich kelishigi
→
W egalik
qo’shimchasi
]
[W chiqish
kelishigi
→W chegara
shakli
]
[W chiqish/ jo’nalish
kelishigi

→Fe’l
majhul/ aniq
niSo’z birikmaat ] [ism kelishik qo’shimchasi

→fe’l]
[ism o’xshatish
→fe’l]
[sifat chiqish kelishigi
→sifat]
[ot qaratqich kelishigi
→sifat]
[fe’l
sifatdosh→ fe’l]
[son kelishik qo’shimchasi

→son] [ot kelishik
qo’shimchasi

→ot]
[ism o’xsha-
tish
→ism]
[fe’l
sifat-
dosh →ot]
ShJM
M ShJ
MJSh
[ism→ot]
[ism→fe’l]
[ravish/olmosh→sifat]
~ 19 ~

JMSh
[ot bosh
kelishik
→ot egalik
qo’shimchasi
] [ot
modda → ot
aniq ]
[ot
shaxs →ot
shaxs ]
JShM
Quyida har bir riyoziy - mantiqiy katakdagi bittadan lisoniy sintaktik qolipning
asosiy ko ’ rinishi va ma ’ noviy turlarini tasvirlashga harakat qilamiz .
[W qaratqich kelishigi
→W egalik qo’shimchasi
]qarat quv chi-qaralmish.

Qolipda a’zolar W belgisi bilan berilgan bo’lib, bu muayyan so’z turkumi belgisi
emas. Chunki bunda W unsurini to’ldiruvchi a’zo sifatida turli xil mustaqil so’z
turkumi qatnashishi mumkin. Shuningdek, bu lisoniy sintaktik qolipning quyi
bo’linishi uning tegishli so’z turkumi tomonidan to’ldirilishi asosida bo’lib, ular
quyidagilar:
[ot qaratqich kelishigi
→ ot egalik qo’shimchasi
+ ot qaratuvchi + ot qaralmish] ( kitobning
varag’i );
[ot qaratqich kelishigi
→ sifat egalik qo’shimchasi
+ ot qaratuvchi + sifat qaralmish] ( daraxtning
mo’rti );
[sifat qaratqich kelishigi
→ ot egalik qo’shimchasi
+ sifat qaratuvchi + ot qaralmish] (( gulning )
qizilining hidi );
[sifat qaratqich kelishigi
→ sifat egalik qo’shimchasi
+ sifat qaratuvchi + sifat qaralmish]
(( olmaning ) kattasining chuchugi );
[ot
turdosh qaratqich kelishigi
→ sifat egalik qo’shimchasi
+ ot qaratuvchi + son qaralmish] ( gulning
bittasi );
~ 20 ~

[son qaratqich kelishigi
→ S egalik qo’shimchasi
+ son qaratuvchi + son qaralmish ( o’nning yarmi );
[ot qaratqich kelishigi
→ harakat nomi egalik qo’shimchasi
+ ot qaratuvchi + fe’l qaralmish]
( Otabekning qaytishi );
[harakat nomi qaratqich kelishigi
→ ot egalik qo’shimchasi
+ fe’l qaratuvchi+ot qaralmish]
( uyalishning o’rni );
[harakat nomi qaratqich kelishigi
→ harakat nomi egalik qo’shimchasi
+ fe’l qaratuvchi + fe’l
qaratuvchi ( olmoqning bermog’i );
[ot qaratqich kelishigi
→ sifatdosh egalik qo’shimchasi
+ ot qaratuvchi + sifatdosh qaralmish
( yurakning to’xtagani );
11) [sifatdosh qaratqich kelishigi
→ot egalik qo’shimchasi
+ sifatdosh qaratuvchi + ot qaralmish]
( qo’rqqanning ko’zi );
[ot qaratqich kelishigi
→ ravish egalik qo’shimchasi
+ ot qaratuvchi + ravish qaralmish
( mehnatning kecha-kunduzi );
[olmosh qaratqich kelishigi
→ ot egalik qo’shimchasi
+ olmosh qaratuvchi + ot qaralmish ( mening
vatanim );
[ravish qaratqich kelishigi
→ ot egalik qo’shimchasi
+ ravish qaratuvchi + ot qaralmish ( hozirning
huzuri ).
Umumiy [W qaratqich kelishig
→ W egalik qo’shimchasi
] qolipining bu ko’rinishlari ham
bevosita kuzatishda berilgan, ular o’zaro a’zolarining qaysi turkumga mansubligi
bilan farqlanar ekan, demak, bu farq lug’aviy mohiyatlar asosidadir.
[W qaratqich kelishigi –
W egalik qo’shimchasi
q qaratuvchi-qaralmish qolipi hosilalari turli xil
ma’noviy munosabatni namoyon qiladi. Misol sifatida bir-biriga o’xshash bir
nechta nutqiy so’z birikmasini qiyoslab ko’raylik :

SO’Z BIRIKMA Ma’noviy munosabatlar
1
«Ega-egalik qilinuvchi
~ 21 ~

2
3
4
5
6
7
8
9 Halimning qalami
Odamning qo’li
Ilmning tashabbuskori
Odamning yaxshisi
Uyning tozaligi
Bolaning yig’lashi
Yashashning zavqi
Urushning asorati
E’tiborsizlikning illati narsa»
«Butun-qism»
«Narsa-aloqador shaxs»
«Tur-jins»
«Belgi egasi-belgi»
«Subyekt-uning
harakati»
«Holat-uning natijasi»
«Jarayon-uning oqibati»
«Sabab-natija»
Bu qatorni yana davom ettirish mumkin. Ko’rinadiki, so’z birikmadan so’z
birikmasiga o’tish bilan ularning ma’noviy munosabati ham farqlanib bormoqda.
Ma’noviy munosabatlar orasida aynan o’xshashlik yo’q.
Bu leksemalar asosida ko’plab so’z birikma tuzish mumkin va ularning har biri
borliqdagi har xil – «atash», «ajratish», «ega-egalik qiluvchi narsa» kabi
munosabatlarni aks ettiradi. Bu obyektiv munosabatning qaysi biri voqelanishi esa
birikmadagi grammatik qo’shimcha bilan belgilanadi. Qaratqich kelishigi va egalik
~ 22 ~

qo’shimchasi Karimning kitobi birikmasida ikki xil ma’noviy munosabatni
voqelantiradi: «ega-egalik qilinuvchi narsa» va «muallif-uning asari». Lekin
[W qaratqich kelishigi
→W egalik qo’shimchasi
q qaratuvchi – qaralmish] lisoniy sintaktik qolipi
bu ikki xillikka So’z birikmaatan befarq. Chunki bu omonimlikni nutqda yoki
lisonda [W qaratqich kelishigi
→ W egalik qo’shimchasi
]dan quyida maxsus vositalar farqlaydi. Bu
vositalar matn (Karim kitob oldi. Karimning kitobi qiziq ekan, yoki Karim kitob
yozdi. Karimning kitobi qiziq ekan) yoki so’z birikma a’zosining kengayishi
(Karimning yozgan kitobi ) kabidan biri yoki bir nechtasi bo’lishi mumkin.
Demak, ayon bo’ladiki, yuqoridagi jadvalda keltirilgan so’z birikma a’zolari
orasidagi ma’noviy munosabat [W qaratqich kelishigi
→ W egalik qo’shimchasi
] qolipiga daxldor
bo’lmay, balki uni to’ldirayotgan leksemalar va ular borliqda ataydigan
narsa/predmet orasida bo’ladigan munosabatning aksi bo’lib, bu munosabat
leksemaning miqdoriga muvofiq ravishda rang-barang bo’lishi mumkin. Masalan,
borliqdagi stol va oyoq jismlari orasida «ega-egalik qiluvchi narsa» munosabati
bo’lishi mumkin emas. Shuningdek, bu ma’noviy munosabat qaratqich kelishigi va
egalik qo’shimchasining ma’nosi ham emas. Bu jismlar orasida butun-qism
munosabati mavjud, u so’z birikmada ham aks etgan. So’z birikmadagi turli-tuman
ma’noviy munosabat bir qarashda qaratqich kelishigi va egalik qo’shimchasi
ma’nosidek ham tuyuladi. Lekin qaratqich kelishigi tobe so’zni hokim so’zga,
egalik qo’shimchasi hokim so’zni tobe so’zga bog’lash uchungina xizmat qiladi,
xolos. Unga tegishlidek tuyulgan ma’nolar qolipni to’ldirayotgan leksemalarning
ma’noviy mohiyati bilan bog’liq bo’lib, mazkur qo’shimchalar namoyon qiluvchi
vositalardir, xolos.
[ism kelishik qo’shimchasi
→ fe’l] qolipi. so’z birikmaning bu lisoniy sintaktik qolipi
birinchi uzvi morfologik shakllangan va shuning uchun ShMJ birikuv omiliga ega
va ikkinchi qismda grammatik ko’rsatkich bog’lanish uchun So’z birikmaatan
ahamiyatsiz bo’lganligi bois, birikuv omillarining MShJ kombinatsiyasi amal
qiladi.
Qolipning birinchi uzvini ism turkumiga oid so’zlar to’ldirib, ular hokim uzvga
tushum, jo’nalish, o’rin-payt, chiqish kelishiklari shakllari bilan bog’lanadi.
~ 23 ~

Birinchi uzvi asosida lisoniy sintaktik qolip quyidagi ko’rinishlarga ega bo’ladi
(39-jadval):
[ism kelishik qo’shimchasi
→ fe’l]
[ism tushum kelishigi
→ fe’l] [ism jo’nalish kelishigi
→fe’l] [ism o’rin-payt kelishigi
→ fe’l] [ism chiqish kelishigi
→ fe’l]
Lisoniy sintaktik qolipning har bir ko’rinishi ism uzvining bo’linishi asosida yana
tarmoqlanadi. Masalan, [ism tushum kelishigi → fe’l] qolipi quyidagi
bo’linishlarni beradi: [ot tushum kelishigi
→ fe’l], [sifat tushum kelishigi
→ fe’l], [son tushum kelishigi
→ fe’l], [olmosh tushum kelishigi
→ fe’l], [harakat nomi tushum kelishigi
→ fe’l]
(kitobni/yaxshini/o’nni ayir, uni gapirish/o’qimoq/so’ramoq/ boshlamoq/ni bas qil)
kabi.
Lisoniy sintaktik qolipning birinchi uzvi morfologik shakllanganligi tufayli uni
to’ldiruvchi so’zda shakliy omil birinchi o’ringa ko’tariladi. Joylashuv omili esa
oxirgi o’ringa tushadi. Zero, birikma a’zolarini erkin almashtirish, ular orasiga
so’zlar kiritish birikmaning mohiyatiga, a’zolar orasidagi ma’noviy munosabatga
ta’sir ko’rsatmaydi. Ikkinchi a’zo grammatik shakllanganligi sababli ma’noviy
omil kuchayib, birinchi uzvda joylashuv omili o’ta kuchsiz bo’lganligi bois
ikkinchi fe’l uzvda ham bu omilning kuchsizlanishi va uchinchi o’ringa surilishini
taqozo qiladi.
[ism kelishik qo’shimchasi
→ fe’l] lisoniy sintaktik qolipining birinchi uzvida bir necha
kelishik umumlashmasi aks etganligi uchun uning mazmuniy jihati ham murakkab
tabiatli bo’ladi va uni harakatga tortilgan yoki bog’liq obyekt (joy-harakat)
ko’rinishida berish mumkin. Bu ma’noviy umumiylik [ism kelishik qo’shimchasi
→ fe’l] lisoniy sintaktik qolipining xususiy ko’rinishlarida alohida kelishik
qo’shimchalari tomonidan juz’iylashtiriladi, muayyanlashtiriladi.
~ 24 ~

Masalan:
[ism tushum kelishigi
→ fe’l + vositasiz obyekt-harakat];
[ism jo’nalish kelishigi
→ fe’l + vositali obyekt/hol-harakat];
[ism chiqish kelishigi
→ fe’l + ajralish manbai/o’rin-harakat] va hokazo.
[ism → ot] lisoniy sintaktik qolipi. Bu lisoniy sintaktik qolip so’z birikma [w→w]
qolipining alohida turi, u bitishuv aloqali nutqiy hosila berishi bilan xarakterlanadi.
[ism→ot] qolipining nutqiy voqelanish bosqichlarini quyidagicha aks ettirish
mumkin:
[ot→ot] [sifat→ot] [olmosh→ot] [son→ot] [ravish→ot]
asal bola yaxshi bola o’sha bola birinchi bola pinhona
suhbat
[ ism → ot ] lisoniy sintaktik qolipi o ’ zaro hech qanday morfologik vositasiz
bog ’ langan , bunday unsurlarda birikuvning joylashuv omili kuchayadi , shakliy
omil o ’ ta kuchsizlanadi . Ma ’ noviy omil esa birikuvni ta ’ minlovchi ustuvor omil
maqomida bo ’ ladi : MJSh - MJSh . [ ism → ot ] lisoniy sintaktik qolipining mazmuniy
jihati birikuvchi unsurlarning ma ’ noviy munosabatini umumlashtirish asosida
lisoniy mazmunga ega bo ’ ladi , lisoniy sintaktik qolip yaxlit holda [ ism → ot +
sifatlovchi – sifatlanmish ] tarzida ta ’ riflash mumkin .
Ma’lum bo’ladiki, Lisoniy sintaktik qolip sintaktik shakl yasovchigina joy oladi.
Lug’aviy shakl yasovchi esa lisoniy sintaktik qolip uchun ahamiyatsiz,
ikkiyoqlama tabiatga ega bo’lgan lug’aviy-sintaktik shakllar qolip uchun
ahamiyatli vositalar sifatida lug’aviy shakllar tizimining chekkasidan joy oladi.
~ 25 ~

XULOSA.
So’zlar o’zaro nafaqat grammatik jihatdan, balki leksik-semantik jihatdan mos
ravishda bog’langandagina so’z birikmasini hosil qiladi. Ko’rinib turibdiki, so’z
birikmalarining bog’lanishida leksik jihat ham muhim rol o’ynaydi:
stolning qo’li, otning barmog’i kabi birikmalar shaklan grammatik jihatdan mos
ravishda bog’langan bo’lib, leksik jihatdan ya’ni mazmuniy jihatdan bog’lanish
imkoniyatiga ega emas. Bunday birikmalarni sintaktik tahlilni amalga oshiruvchi
dastur orqali aniqlash anchayin murakkab masala. Ushbu masalaning yechimi
leksik tahlilni amalga oshiruvchi dasturning yaratilishi bilan bog’liq. So’z
birikmalarini ishlab chiqishda barcha xususiyatlar e’tiborga olinishi, mukammal
dasturning yaratilishi uchun asos bo’lib xizmat qiladi. So’z birikmalari va uning
lisoniy sintaktik qoliplarini o’rganib, tahlil qilar ekanmiz bajarilishi lozim bo’lgan
vazifalar talaygina. Ushbu vazifalarni bajarilishi esa ko’pgina muammolarning
yechimi bo’lib xizmat qiladi. So’z birikmalarining yagona va optimal modellarini
ishlab chiqish hali ham yechimini kutayotgan masalalardan biridir. Xulosa qilib
aytganda, o’zbek tilshunosligida so’z birikmasi tuzilish strukturasiga ko’ra,
grammatik munosabatga kirishishiga ko’ra, ba’zi shakllarda so’zga, ba’zi
o’rinlarda gapga tenglanishiga ko’ra murakkab tuzilma hisoblanadi. Ular uchun
ayni bir qolipni belgilab olish qiyin hisoblanadi.
Yuqorida berib o’tilgan ma’lumotlardan kelib chiqib xulosa qiladigan bo’lsak, so’z
birikmasi haqida umumiy ma’lumotni ishonchli manbalardan mukammalroq qilib
chuqurroq o’rganish lozim. Negaki biz hayotda ham ta’limda ham so’z birikmasi
mavzusiga judayam ko’p to’xtalamiz. Poydevorni mustahkam qilsakgina qurgan
imoratimizga shikast yetmaydi. O’rganishni hozirdan boshlaylik.
~ 26 ~

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI.
1. Anorbekova A., Mirzayeva Sh. Hozirgi o’zbek adabiy tili. – Toshkent, 2011.
2. G ulomov A., Asqarova M. Hozirgi o’zbek adabiy tili. Sintaksis. - Toshkent,ʻ
1965.
3. Mahmudov N., Nurmonov A. O’zbek tilining nazariy grammatikasi
(sintaksis). – Toshkent, 1995.
4. Muhiddinova H., Xudoyberganova D. va b. Hozirgi o’zbek adabiy tili. –
Toshkent, 2006.
5. O’zbek tili grammatikasi. II tom. (mualliflar jamoasi). – Toshkent, 1978.
6. Sayfullayeva R., Mengliyev B. va b. Hozirgi o’zbek adabiy tili. – Toshkent,
2009.
7. Sharipov M. Hozirgi o’zbek tilida so’z birikmalari sintaksisi. – Toshkent,
1918.
8. Toshnazarova D., Ibragimova A. So’z birikmalari ta’rifiga yangicha
yondashuv. Til va adabiyot ta’limi jurnali, 4-son. – Toshkent, 2020.
9. Elov B., Hamroyeva Sh., Xusainova Z. NLP (tabiiy tilga ishlov berish)ning
vazifalari va zamonaviy yondashuvlar. TerDU, FILOLOGIK
TADQIQOTLAR: TIL, ADABIYOT, ТА’LIM. 2022, 5-6.
10. Rahmatullayev Sh., Mamatov N., Shukurov R. O’zbek tili antonimlarining
izohli lug’ati. – Toshkent: O’qituvchi, 1980. 75, 180 b.
11. R.Sayfullayeva “Hozirgi o’zbek adabiy tili” Toshkent-2009
12. H.Jamolxonov “Hozirgi o’zbek adabiy tili” Toshkent- “Taqrizchi”-2005
13. Sh.Rahmatullayev “Hozirgi o’zbek adabiy tili” 3-nashri “O’zbekiston”
T:1992-Y.
~ 27 ~

Birikmalar, ularning tuzilishi va tasnifi

Sotib olish