Birinchi sinfda sonlarni raqamlashga o`rgatish - Pedagogika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	303.5KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	18 Mart 2025
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

95 Sotish

Birinchi sinfda sonlarni raqamlashga o`rgatish

Sotib olish

1-BOB . S ONLARNI RAQAM LASH NI O’RGA N ISH METODIKASINING
ILMIY- NAZARIY ASOSLARI
1.1 Sonlarni n omerlash ni o`rganish metodikasining umumiy masalalari
1.2 No merlash metodikasi bo`yicha o`quvchilar bilim, ko’nikma va malakalariga
lariga qo’yiladigan talablar
1.3. Boshlangich sinflarda nomerlash metodikasi bo`yicha asosiy ta’lim dasturi
mazmunining me’yorlari
1.4 Darsliklarga nomerlash metodikasiga qo`yiladigan talab va vazifala r
II-BOB. 1 SINFDA SONLARNI RAQAMLASHNI O`RGANISH
2.1. Tayyorgarlik davri.
2.2. O`nlik ichda sonlarni o`qish, yozish va taqqoslash.
2. 3 . Yuzlik ichida sonlarni nomerlash
2.4. Yangi p е dagogik t е xnologiyadan foydalanib nom е rlashni o`rganish.
2.5. Didaktik o’yinlardan foydalanish.
XULOSA
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI

KIRIS H
M ustaqillik yillarida yurtimizda orttirgan taraqqiyot tajribasi tahlil qilinib, milliy
istiqlol g’oyalari tamoyillariga asoslanib ijtimoiy hayotining muhim tarkibiy qismi
sifatida ta’lim - tarbiya jarayoni o’zgardi. Bu jarayon ta’lim sohasidagi davlat
siyosatining huquqiy asoslarini yaratib berishdan boshlandi. Boshlang’ich sinflarda ta’lim
va tarbiyani istiqlol g’oyalari asosida yuksak darajaga ko’tarish - ham davrimizning
qat’iy talabi, ham jamiyatni ijtimoiy topshirig’idir.
O’zbekiston Respublikasining Oliy Majlisida (1997 yil 29 avgust) “Ta’lim
to’g’risida“gi Qonun va “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” qabul qilindi. Bu hujjat ta’lim
sohasida muhim burilish yasadi. Hujjatda ta’lim sohasidagi davlat siyosatining asosiy
prinsiplari, ta’lim tizimi, uning boshqaruv tarkibi, pedagog xodimlarning huquq va
burchlari aniq belgilab berildi.
Ta’lim sohasidagi bosh maqsad - ta’lim va tarbiyaning demokratik, insonparvarlik
tamoyillarini qaror toptirish, xalqimizning tarixiy an’analari va urf-odatlari, shuningdek,
umumbashariy qadriyatlar asosida ta’lim – tarbiya jarayoni mazmunini tubdan
o’zgartirish, shu maqsadda pedagogik jamoalarning tashabbuskorligiga keng imkoniyat
ochib berishdan iboratdir.
P r ezident Islom Ka r imov : “ Aslida ta ’ lim - tarbiya sohasidagi islohatning chegarasi
yo ’ q . Toki hayot davom etar ekan , ta ’ lim ham , tarbiya ham zamon o ’ rtaga qo ’ yayotgan
yangi - yangi talablarga ko ’ ra muttasil ravishda o ’ zgarib - yangilanib boraveradi ” deb
ta ’ kidlab o ’ tganidek mustaqillik sharoitida mamlakat xalq ta ’ limini qayta qurishning
yangi yo ’ li ta ’ limning yangi modeli yaratildi .
“Barkamol avlod yili” davlat dasturi to’g’risidagi Qarorida “o’qitishning
sifatini oshirish, DTS, o’quv dasturlari va o’quv-uslubiy adabiyotlarni
takomillashtrish bilan birga, ta’lim jarayoniga yangi axborot kommunikatsiya va
pedagogik texnologiyalarni, elektron darsliklar, multimediya vositalarini keng joriy
etish orqali mamlakatimiz maktablarida zamonaviy turdagi o’quv va laboratoriya
uskunalari, kompyuter texnikasi bilan mustahkamlash ... samarali tizimini yanada
rivojlantirish chora-tadbirlarini amalga oshirish” muhim vazifalarimizdan ekanligi
alohida ta’kidlangan.
Darhaqiqat , o ’ zbek xalqining buyuk mutafakkirlari ham uzoq o ’ tmishdayoq olib
borgan tadqiqotlari va amalga oshirgan kashfiyotlarida insonlarni odobli , mehnatsevar ,
2

vatanparvar qilib tarbiyalash yo ’ l - yo ’ riqlarini ko ’ rsatib o ’ tganlar . Bunga Muso al -
Xorazmiy (783-850), Ahmad al - Farg ’ oniy (797-865), Javhariy , Mirzo Ulug ’ bek (2394-
1449), faylasuf va huquqshunoslar Abu Nasr Forobiy (873-950), Imom al - Buxoriy (810-
870), Abu Iso Muhammad at - Termiziy (824 - 892) , Burhoniddin al - Marg ’ inoniy (1123 -
1197), Nasafiy ; qomusiy olimlar Abu Rayhon Beruniy (973-1048), Ibn Sino (980 - 1037);
tilshunos , tarixchi va shoirlar Mahmud Qoshg ’ ariy ( XI asr ), Yusuf Xos Xojib ( XI asr ),
Mahmud az - Zamaxshariy (1075-1144), Alisher Navoiy (1441 - 1501); Zaxiriddin
Muhammad Bobur (1483-1530) va boshqalarning bizga qoldirgan boy meroslari
fikrimizga asos bo ’ ldi . Bu allomalarimizning asarlarida bolalarning o ’ qishi , mehnati ,
odobi va bu ishda muallimlarning vazifalariga katta o ’ rin berilgan . Jumladan , Nasriddin
Tusiy (1201 - 1274) fikri bo ’ yicha o ’ qituvchi o ’ quvchilarni aql - zakovatiga ta ’ sir qilishi
uchun , o ’ quvchilarni ishonchini qozonish va qalbidan joy olish mas ’ uliyatini his qilishi
lozim . Forobiy o ’ qituvchi faoliyatida yoshlarning axloqiy normalari va amaliy ko ’ nikma
va malakalarini o ’ zlashtirishga yo ’ naltirilganligi asosiy vazifalardan biri ekanligini
ifodalaydi . Ibn Sino fikricha , o ’ qituvchilik olijanob va foydali faoliyatdir . U ilm -
narsalarning inson aqli yordami bilan o ’ rganilishi o ’ qituvchi faoliyatida muhim
hisoblanishini ta ’ kidlab o ’ tadi . Beruniy pedagogik ijodida tarbiyaning maqsadi , vazifalari
va o ’ rni , inson , yosh avlodning rivojlanishi haqidagi fikrlari chin ma ’ noda insonparvarlik
va insonshunoslik asosida qurilgan . Beruniyning pedagogik g’oyalaridan eng muhimi
bilimni puxta va mustahkam egallash zarurligidir .
O’zidan oldin o’tgan buyuk allomalar, xususan, Ibn Sino, Abu Rayhon Beruniyning
ilmiy an’analarini davom ettirgan va ularni XII-XIII asrlarda rivojlantirgan olimlardan
biri Mahmud Ibn Muhammad ibn Umar al-Chag’miniydir. Albatta, boshqa mutafakkirlar
qatori al- Chag’miniy ham dunyoning xudo tomonidan yaratilganini e’tirof etadi, lekin
shu bilan birga u “Mulahhas fi hayat al-basita”) “Sodda shaklli narsalarning qisqacha
bayoni” asarida tabiat o’zining maxsus qonunlariga ega bo’lib, ma’lum faollik ko’rsatishi
mumkin deb yozadi: “Olam, Yer, suv, havo, o’t (olov)” va osmon jismlarining
yig’indisidan iborat. Ularning hammasi harakatda. Yana xudodan boshqa hamma
borliqqa olam deb aytamiz.
Tabiat kuchlari jism mavjudligining asosidir. U (tabiat) barcha harakat va
sokinlikning manbasidir. Demak, al-Chag’miniyning fikricha, tabiat “tabiiy kuchga”
egadirki, ushbu kuch uning ichki faolligini zaruriy shartga aylantiradi.
3

Olimlarimizning ilmiy merosini chuqur o’rganib, uni ta’lim va tarbiya jarayoniga
tatbiq etish har bir ma’naviyatli va ijodkor mutaxassisning muqaddas burchidir.
Shu paytgacha psixologik-pedagogik tadqiqotlarda b oshlang’ich ta’lim sifati va
samaradorligini oshirishning ilmiy ta h lili birinchidan, axborotlarni boyitib borish orqali
ta’lim mazmunini o’zgartirish, didaktik elementlarni kattalashtirib o’zlashtirish,
(B.P.Erdniyev, P.M.Erdniyev), har bir fanning asosiy g’oyasini ajratish (I.D.Zverev,
V.N.Maksimova, R.A. Mavlonova, A.Abduqodirov, A.M.Markushevich) nazariy
bilimlarning rolini oshirish (V.V. Davidov, A.K. Markova, J. Ikromov, A.M. Pishkalo,
T. To’laganov, D.B.Elkonin) yo’nalishlarida amalga oshirilgan.
Ikkinchidan, sonlarni o ` rganish bo ` yicha o’quvchilar egallashi kerak bo’lgan
aqliy hatti-harakatlar tizimini aniqlashga qaratilgan. Bunda o’qitish va o’qish
faoliyatlari chegaralanadi; o’quvchilarda aqliy faoliyat tizimini maqsadga muvofiq
shakllantirish mexanizmini ishlab chiqish (N. Azizxodjayeva, Yu.K.Babanskiy,
O.Rozikov, N.F.Talizina, T.I.Shamova, D. Shodiyev, G.I.Shukina va boshqalar)
masalalari ustida tadqiqotlar amalga oshirildi.
Uchinchidan, ayrim tadqiqotchilar o’quvchilarning funksiyalarini to’la aniqlash,
ta’lim mazmunining tuzilishi va komponentlarini aniqlash bilan bog’laydilar. (V.P.
Bespalko, D.D. Zuyev, B. Qodirov, E. G’oziyev, G’.B. Shoumarov va boshqalar);
To’rtinchidan, o’qitishning tashkiliy shakllariga bog’liq ekanligi qayd qilinadi.
Bunday yondoshish boshlang’ich ta’lim o’quvchilari uchun maqsadga erishish yo’llari,
usullarini muhokama qilish uchun qulay sharoit yaratishi, o’zaro ishonch muhitini
yaratishiga urg’u beriladi (Sh.A. Amonashvili, M.V. Matyuxina, R.A. Mavlonova va
boshqalar);
Beshinchidan, psixologik-pedagogik tadqiqotlarda b oshlang’ich ta’lim
samaradorligini o’quvchilarning motivlariga bog’liq ekanligi qayd etilmoqdakim, bunda
ham bilish faoliyatining turli motivlarini shakllantirish masalalari ochib beriladi. (A.K.
Markova, M.V. Matyuxina, M.X. To’xtaxodjayeva, S. Annamurodova, G.I. Shukina,
B.P.Erdniyev, P.M.Erdniyev va boshqalar).
Mavjud tadqiqotlar ushbu muammoning yo’nalishlarini ma’lum darajada aks
ettirsa-da, bu nomerlashni o ` rganish tizimining didaktik asoslarini ta’minlay olmaydi. Bu
esa bizning malakaviy bitiruv ishimizning dolzarbligini ko’rsatadi.
4

BMI ning t adqiqot obyekti boshlang’ich maktab o’quvchilarining 1 sinflarida
nomerlashni o’rganish faoliyatini takomillashtirishga yo’naltirilgan o’quv jarayoni.
BMI bo ` yicha t adqiqotning predmetini boshlang’ich sinflarda, jumladan 1
sinflarda matematikani o’qitishda muammoli ta’lim vositasida o’quvchilarning
nomerlash metodikasini o’rganish faoliyatini shakllantirish tizimi tashkil etadi.
BMIning t adqiqot maqsadi. Boshlang’ich sinf o’quvchilarining nomerlash
metodikasini o’rganish jarayonining uzvi y ligining nazariy va uslubiy asoslarini ishlab
chiqishdan iborat.
Qo’yilgan maqsadlarga asoslanib, BMIning t adqiqot vazifalari:
1.Boshlang’ich maktab o’quvchilarida nomerlash metodikasini o’rganish faoliyati
shakllanganligining mohiyati va bosqichlarini tashxis qilish;
2.Matematika kursi materialida boshlang’ich sinflar o’quvchilari nomerlash
metodikasi mazmuni va uni egallashning texnologik shart-sharoitlarini aniqlash.
3.“Boshlang’ich sinf o’quvchilarining nomerlash metodikasi” tushunchasining
mazmunini yoritish va uning o’ziga xos xususiyatlarini ochib berish;
4. 1 sinf o’quvchilari nomerlash metodikasini o’rganish faoliyatini
shakllantirishning didaktik tizimini, shart-sharoitlari, bosqichlari va o’quvchilarning
o’zlashtirish faoliyatining shakllantirish bo`yicha metodik tavsiyalarni ishlab chiqish;
BMI bo`yicha tadqiqotning nazariy va metodologik asosi sifatida ta’lim va
boshqaruv sohasidagi bilish faoliyati, psixologik va pedagogik qonuniyatlari va
yondashuvlar, umuminsoniy qadriyatlarga tayandik. Ishning metodologik asosini
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning barkamol shaxsni tarbiyalash
haqidagi dasturiy fikrlari tashkil etadi.
BMI ning tadqiqot metodlari mavzuga oid adabiyotlarni o’rganishga asoslangan
nazariy va tarixiy tahlillar; tajribalar, kuzatishlar, anketa so’rovlarini uyushtirish,
suhbatlar Respublika foydalanilayotgan o’quv qo’llanmalari, DTS va dastur, darsliklarini
didaktik tahlil qilish, o’yin elementlari ishlanmalarini yaratish va sinab ko’rish va h.k
lardan foydalanildi.
Malakaviy bitiruv ishi kirish, ikkita bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar
ro’yxatidan iborat.
5

1-BOB. SONLARNI RAQAMLASHNI O’RGANISH METODIKASINING
ILMIY-NAZARIY ASOSLARI
1.1. Sonlarni raqam lash ni o`rganish metodikasining umumiy masalalari
Iqtisodiyot, ishlab chiqarish va ijtimoiy soha doiralaridagi islohatlarni amalga
oshirish samaradorligi respublikani oliy malakali kadrlar bilan ta’minlash bo’yicha zarur
choralar ko’rishni talab qiladi. Respublikada kadrlar tayyorlash milliy dasturining ishlab
chiqilishi, uning keng muhokama qilinishi va Oliy majlisning 9-sessiyasida kadrlar
tayyorlash milliy dasturining tasdiqlanishi, Prezident I.Karimovning sessiyadagi ta’limni
rivojlantirish va strategik yo’nalishlarni belgilab beruvchi nutqi halq ta’limi tizimidagi
eng muhim voqyealardir.
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 1997 yil 6-oktyabrdagi “Xalq ta’limi
tizimini va kadrlar tayyorlashni tubdan isloh qilish, barkamol avlodni tarbiyalash
to’g’risida”gi farmonida kadrlar tayyorlashdagi barcha ishlar ustivor soha ekanligi
ta’kidlangan.
Kadrlar tayyorlash milliy dasturini amalga oshirishning muhim tarkibiy
qismlaridan biri ta’limni standartlashtirish, zamonaviy test texnalogiyalari asosida ta’lim
jarayonidagi sifatiy ko’rsatgichlarning monitoring tizimini yaratishdir. Maktablar va Oliy
o’quv yurtlarida ko’p bosqichli test tizimini ishlab chiqish va joriy etish ta’lim sifatini
ko’tarishga pedagoglar, o’qituvchi va talabalarning ta’lim natijalari uchun mas’ulligini
oshirishga imkon beradi.
Prezidentimiz I.Karimov halq ta’limini isloh qilish to’g’risidagi mavzusida,
ayniqsa, boshlangich ta’limga e’tibor berish, uni malakali o’qituvchilar bilan ta’minlash
zarurligini eslatib, boshlangich ta’lim halq ta’limining poydevori, ya’ni asosi, deb aytgan.
Shuning uchun boshlangich ta’limning dasturini, darsliklarini va ish tartiblarini
qayta ko’rib chiqish zarurligi kelib chiqadi. Ayniqsa, boshlangich ta’lim predmetlari
ichida matematikani o’qitish asosiy o’rin tutadi. Matematika dasturi o’z ichiga avvalo
natural sonlar bilan to’rt arifmetik amal bajarishni oladi. Bu matematikaning yadrosini
tashkil qiladi. Shu bilan birga algebra va geometriyaning asosiy tushunchalari, asosiy
miqdorlar kiritilgan, ular nomerlash metodikasi bilan uzviy va zaruriy o’rinda qo’shib
o’qitiladi.
6

Nomerlash metodikasi natural sonlar va nol haqidagi ma’lumotlarni o’nlik, yuzlik,
minglik, ko’p xonali sonlar konsentirlari bo’yicha kiritishni nazarda tutadi.
Natural sonlarni nomerlash va ular ustida arifmetik amallar bajarish boshlangich
matematika kursini asosini tashkil qiladi. Unga qo’shib miqdorlar, algebra va geometriya
elementlari o’qitiladi. Dasturda natural sonlar va nol haqidagi ma’lumotlarni asta-sekin
o’nlik, yuzlik, minglik va ko’p xonali sonlar konsentrlari (takroriy) kiritish nazarda
tutiladi. Bu o’nlik sanoq sistemasining xususiyalari bilan, og’zaki va yozma nomerlashni
takror-takror qo’llash orqali beriladi.
1-o’nlikni nomerlashda 1-10 sonlarini sanash, nomerlarni aytish, ketma-ketligini,
katta-kichikligini o’zlashtirish nazarda tutiladi. 1-o’nlik bilan nol soni ham birga
o’rgatiladi. Uni bo’sh to’plamning xarkteristikasi sifatida berilgan. Nomerlash davomida
11-20, keyin 21-100 ichida sonlarni nomerlash qaraladi.
1-,2-, ....o’nliklarni hosil qilish, birgalikda o’nliklarni, ya’ni o’nli sanoq sistemasining
mohiyati tushuntiriladi. Keyingi sinflarda 100 ichida, 1000 ichida va ko’p xonali sonlar
og’zaki va yozma nomerlash, arifmetik amallar bajarish, komponentlarning nomlarini
o’rgatishlar amalga oshiriladi.
Bu bosqichda o’qituvchining vazifasi bolalarda sanash malakalarini shakllantirish
va 1-10 sonlar kesmasida natural qatorning tuzilishini ochib berish va bu asosda sonni
natural ketma-ketlikning hadi sifatida ta’riflashdan iborat.
Buning uchun o’quvchilar quyidagilarga erishishlarini ta’minlash zarur:
1) 1 dan 10 gacha sonlar ketma-ketligini yaxshi o’zlashtirib olishlari kerak;
2) Narsalarni sanashni va sanash tartibi ko’rsatilganda har bir narsaning berilgan
guruhdagi tartib nomerini aytib bera olishlari kerak;
3) Sonlarning 1 dan 10 gacha qatoridagi har bir son qanday hosil bo’lishini ongli
o’zlashtirishlari kerak;
4) Raqamlarni o’qib olishlari va har bir raqamni narsalarning mos soni bilan mos
qo’ya olishlari kerak;
5) Sonlarni taqqoslashni bilishlari kerak;
6) 2,3,4,5 sonlarning ikkita qo’shiluvchilardan iborat sonlar tarkibini barcha
hollarini mustahkamlab, o’zlashtirib olishlari kerak;
7) 2+1, 4-1, 1+3, va hokazo ko’rinishdagi mat-k yozuvlarni o’qiy olishlari va
bunday yozuvlarni aniq rasmlar bilan mos qo’yishlarini bilishlari kerak.
7

8) Doira, kvadrat, uchburchakni bir-biridan farq qila bilishlari va nomini ayta
olishlari kerak.
Birinchi o’nlik ustida ishlashda uch bosqich ajratilib turiladi:
1) Tayyorgarlik davri,
2) Nomerlashni o’rganish,
3) Arifmetik amallar (qo’shish va ayirish)
Tayyorgarlik davrining asosiy vazifasi bolalarning bilim, o’quv malakalarini
smetalashtirish va to’ldirish, nomerlashni o’rganishga o’tishda zarur bo’ladigan
bilimlarni egallashlariga sharoitlar yaratish, birinchi sinfga kelgan bolalarning mat-k
tayyorgarligini o’rganish.
100 ichida sonlarni nomerlashni o’rgatishda o’qituvchining vazifasi bolalarga
predmetlarni bittalab va gruppalab sanashga o’rgatish:
100 ichida sonlarni o’qish va yozishga o’rgatish xona birliklari bilan tanishtirish.
Nomerlashni o’rgatishda ikki bosqichga ajratiladi:
11-20 sonlarni nomerlash va 21-100 sonlarni nomerlash.
Bolalarga 20 ichida, so’ngra 100 ichida sonlarni o’rganish tayyorgarlik bosqichi
olib borilib so’ngra og’zaki nomerlash va yozma nomerlash amalga oshiriladi.
20 ichida sonlarni nomerlashga doir bilim va malakalarni mustahkamlashga doir
ish davomida o’quvchilar bir xonali son va ikki xonali son terminlari bilan
tanishadilar.Mas: 3, 8, 10, 12, 17, 20.
100 ichida sonlarni nomerlashni o’rganish metodikasini o’rganish natijasida
o’quvchilar quyidagi kunikmalar, malakalarni egallab olishlari kerak:
1. 100 ichida nomerlashda sonlarning nomlarini o’zlashtirish, ular o’nliklardan va
birliklardan qanday hosil bo’lishini tushuntirish
2..Sanoqda sonlarning kelish tartibini bilish .Sonlarning natural ketma-ketligidagi
o’rinlarini bilganlikka asoslanib sonlarni taqqoslab olish. ( 45 katta 35, chunki to’rt o’nlik
katta uch o’nlik.........).
3. 100 ichida sonlarni yozish va o’qiy bilish
4.Natural ketma-ketlikni bilganlikka asoslanib sonlarni
( 39+1, 50-1, 27+1, 27-1, 75-1.....) ko’rinishdagi) qo’shish va ayirishni bilish
sonlarni xona qo’shiluvchilarining yi І indisi bilan ( 46= 40+6) almashtirish ni bilish..
8

100 ichida sonlarni nomerlashni o’rganishda o’qituvchining vazifasi bolalarga
quyidagilarni o’rgatishdan iborat.
1. Predmetlarni bittalab, o’ntalab, va yuztalab gruppalarga birlashtirib yozish.
2. 100 ichida sonlarni o’qish va yozishni hamda ularning natural qatorida
kelish tartibini bilish.
3. Sonlarni yuzliklardan, o’nliklardan va birliklardan hosil qila olish ( ya’ni
sonlarning o’nli tarkibini bilish)
4. O’ngdan chapga hisoblaganda birliklar (xona birliklari) o’nliklar (2-xona)
yuzliklar (3-xona) qaysi o’ringa yozilishini aniqlash.
5. Sonni (ikki va uch xonali) xona qo’shiluvchilarining yi І indisi shaklida ifodalash
va berilgan sonda istalgan xona birligining umumiy sonini topish. 1000 ichida sonlarni
og’zaki nomerlashga doirligini bir necha bosqichga ajratish mumkin.
1. Tayyorlash ishi.
- Bu bosqichning asosiy vazifasi 100 ichiga nomerlashiga doir materialdan 1000
ichida sonlarni nomerlashga yordam beradigan ishni takrorlashdan iborat.
- Avvalo o’quvchilarni yangi sanoq birligi -minglik bilan tanishtirish kerak. Bu
tanishtirishni ko’rsatmali qo’llanmalar yordamida amalga oshiriladi.
- Og’zaki nomerlashni o’rganishda navbatdagi qadam o’quvchilarni natural
qatorning 100 dan 1000 gacha bo’lgan sonlar bilan tanishtirish.
- Ishning navbatdagi bosqichida uch xonali sonlarning o’nli tarkiblarini,
yuzliklardan, o’nliklardan va birliklardan hosil bo’lishi.
- Yirik birliklar bilan sonlarni maydaroq birliklar bilan ifodalangan sonlar bilan
almashtirish (ismli sonlar)
2. Yozma nomerlash.
Ko’p xonali sonlarni nomerlashga o’rganishda o’qituvchining asosiy vazifasi ya’ni
sanoq birligi-minglik tushunchasini tarkib toptirish, sinf tushunchasi mohiyatini ochish
va shu asosda ko’p xonali sonlarni o’qish va yozishga o’rgatish, bolalarning o’nlik sanoq
sistemasiga oid bilimlarni, natural ketma-ketlik, sonlarni yozishning mazmunan
prinsipiga oid bilimlarini aniqlash va umumlashtirishdan iborat.
Ko’p xonali sonlarni nomerlashni (og’zaki va yozma) o’rganish ishini bir necha
bosqichga bo’lish mumkin.
9

1. Tayyorgarlik ishi.
Bu bosqichning vazifasi bir xonali, ikki xonali va uch xonali sonlarni
nomerlashning asosiy masalalarni takrorlash.
1) Sonlarni o’qing. 526, 308, 700, 999, 1000, 528. Bu sonlarning har birida
hammasi bo’lib qancha o’nlik, birlik, yuzlik bor?
2) Quyidagilardan iborat sonlarni yozing: 8 yuzl, 2 o’nl, 6 bir; 9 yuzl, 4 bir.
3) Mingda nechta yuzlik, o’nlik, birlik bor?
4) 2, 5, 3 raqamlardan foydalanib mumkin bo’lgan hamma uch xonali sonlarni yoz.
Shu sonlarning birini uning xona qo’shiluvchilari yi І indisi shaklida tasvirla.
II. Nomerlashni o’rganish.
Bu bosqich bolalarni 1-sinf birliklar sinfi va 2-sinf mingliklar sinfi bilan, har bir
sinf xonalarining nomlari bilan tanishtirishdan iborat.
III. Ikkinchi sinf sonlarining hosil bo’lishi, o’qilishi va yozilishi bilan tanishtirish.
IV. Olti xonali sonlarning hosil bo’lishi, o’qilishi va yozilishi bilan tanishtirish.
V. O’quvchilar bilim malakalarini mustahkamlash.
VI. Millionlar sinfining hosil bo’lishi bilan tanishtirish.
1. 2 Nomerlash metodikasi b o’ yicha o’qituvchi va o’q uvchilar bilim,
ko’nikma va malakalariga qo’yiladigan talablar
I.Har bir o’qituvchi :
1.Konsentrlar bo’yicha "nomerlash" mavzusini mazmuni va vazifalarini bilishi;
2.O’quvchilarni o’zlashtirishni takomillashtiradigan mashqlar tizimini ishlash jarayoni:
a) fanlar aro aloqadorlik va sonlarni xonalar bo’yicha o’zaro uzviyligiga bog’liq
metodlar:
b) natural sonlar qatorining hosil qilish prinsiplari:
v) Sonning o’nli tarkibi to’g’risida:
g) konsetrlar bo’yicha sonlarning o’qilishi va joylashuvi:
d) yangi sanoq birligining hosil qilinishi:
e) konsentrlar bo’yicha sonlarning joylashuv tarkibi:
j) xona birliklari bo’yicha munosabat:
z) sonlar tarkibining o’qilishi va yozilishini bilishi kerak.
10

Mavzuni o’rganish jarayonida ko’rgazmalilikdan foydalanish.
II . Bilish kerak:
- mavzu bo’yicha dastur talablari asosida sonlarni xona qushiluvchilari yig’indisi
shaklida tasvirlash;
- darslik bo’yicha ko’rgazmalar asoisda suhbatlar olib borish:
- o’quv materialini o’zlashtirishini mustahkamlashga va kuchaytirishga oid didaktik
o’yinlar tanlash:
- bilim, malaka va ko’nikmalarni hosil bo’lishi bo’yicha turli metodlar va mashqlar,
mustaqil ishlar tuza olish:
Turli xil ko’rinishdagi ko’rgazmali vositalar asosida yangi materialni va o’tilgan
materiallarni mustahkamlash va bayon qila olish. Nomerlash metodikasi bosqichda
o’qituvchining vazifasi bolalarda sanash malakalarini shakllantirish va 1-10, 100 ichida,
1000 ichida va ko’p xonali sonlarni sanay olishini, o`qishi, yozishi, taqqoslash usullarini
bilbishi, sinflarga ajrata olishi, didaktik prinsiplar asosida natural qatorning tuzilishini
ochib berish va bu asosda sonni natural ketma-ketlikning hadi sifatida ta’riflashdan
iborat.
Buning uchun o’quvchilarning quyidagilarga erishishlarini ta’minlash zarur:
1) o’quvchilarning miqdor va raqamlar tartibi haqidagi tushunchalari aniqlashadi:
2) Predmetlarni sanashni shakllantirish:
3) 1 dan 10 gacha sonlar ketma-ketligini yaxshi o’zlashtirib olishlari kerak;
4) Narsalarni sanashni va sanash tartibi ko’rsatilganda har bir narsaning berilgan
guruhdagi tartib nomerini aytib bera olishlari kerak;
5) Sonlarning 1 dan 1000 000 gacha qatoridagi har bir son qanday hosil bo’lishini
ongli o’zlashtirishlari kerak;
6) Raqamlarni o’qiy olishlari va har bir raqamni narsalarning mos soni bilan mos
qo’ya olishlari kerak;
7) Sonlarni taqqoslashni bilishlari kerak;
8) 2,3,4,5,6,7,8,9,10 sonlarning ikkita qo’shiluvchilardan iborat sonlar tarkibini
barcha hollarini mustahkamlab, o’zlashtirib olishlari kerak;
9) 2+1, 4-1, 1+3, va hokazo ko’rinishdagi matematik yozuvlarni o’qiy olishlari va
bunday yozuvlarni aniq rasmlar bilan mos qo’yishlarini bilishlari kerak.
11

10) miqdorlar yordamida predmetlarni o’zaro taqqoslash, "Ko’p", "Kam", "Ortiq",
"Baland", "Past" kabi tushunchalarni taqqoslay olishi:
11) Doira, kvadrat, uchburchakni bir-biridan farq qila bilishlari va nomini ayta
olishlari kerak.
1.3. Boshlangich sinflarda nomerlash metodikasi b o` yicha asosiy ta’lim dasturi
mazmunining me’yorlari
1-sinf uchun matematikadan asosiy ta’lim dasturi mazmunining me’yorlari
Son va hisoblashlar
Natural sonlar qatoridan birinchi yuzlik sonlarining atalishi va ketma-ketligi.
Narsalarni to‘g‘ri va teskari tartibda sanash.
1–100 sonlarini raqamlar bilan belgilash.
Sonlarni taqqoslash (teng, teng emas, katta, kichik), «<»,«>»,«=» belgilari.
0 soni va uni belgilash.
Qo‘shishning asosiy xossasi. Qo‘shishda 0 ning xossasi. Ayirishning xossasi.
Ayirishda 0 ning xossasi. Qo‘shish bilan ayirish orasidagi munosabat.
10 ichida qo‘shish jadvali, xuddi shunday ayirish amali uchun.
Quyidagi ko‘rinishdagi ayirish va qo‘shishni bajarish: 9 – 9, 0 + 5, 7 – 0, 8+0.
100 ichida sonlarni xonadan o‘tmasdan qo‘shish va ayirish.
Qo‘shish va ayirishga doir va tarkibli arifmetik masalalarni yechish.
Tayyorgarlik darajasiga qo‘yiladigan talablar
Son va hisoblashlar
matematikani o‘rganish natijasida o‘quvchi quyidagilarni:
Bilishi kerak:
– atamalar: yig‘indi, qo‘shish, ayirma, ayirish, kam, ortiq, ... ta kam, ... ta ortiq.
– ishora (belgi) va belgilashlar: +, –, l, kg , 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9 ni;
12

– bir xonali sonlarni qo‘shish jadvali (10 ichida) va ayirishning shunga mos hollarini
(avtomatizm darajasiga yetkazilgan ko‘nikmalar).
Uddalay olishi kerak:
– 0 dan 100 gacha bo‘lgan sonlari o‘qish va yozishni;
– natural sonlar qatorini tahlil qila olish (sondan oldin va kyeyin kyeluvchi sonni
aytishni; sanoqda tushirib qoldirilgan sonlarni topishni va shu kabi)ni;
– natural sonlarni «>»,«<»,«=» belgilaridan foydalanib taqqoslashni;
– «... ta otiq», «... ta kam» munosabatlarini matyematik amallar bilan to‘g‘ri bog‘lay
olishni;
– qo‘shishning asosiy xossasini bilish va undan hisoblashlarda foydalanishni;
– 100 ichida o‘nlikdan o‘tmasdan sonlarni qo‘shish va ayirishning o‘rganilgan
xossalarini qo‘llashni;
– qo‘shish va ayirishga doir sodda arifmetik masalalarni yechish.
Bilishi kerak:
– atamalar: nuqta, kesma, doira, kvadrat, uchburchak, ko‘pbur chak, uzunlik,
santimetr, detsimetr, metrni;
– ishora (belgi): sm (santimetr), dm (detsimetr), m (metr), kg (kilogramm) ni.
Uddalay olishi kerak:
– kesma uzunligini chizg‘ich yordamida o‘lchash, kesma uzunligini santimetrlarda,
detsimetrlarda, detsimetr va santimetrlarda yozishni;
– chizg‘ich yordamida berilgan uzunlikdagi kesmani chizishni;
– rasmlardan, modellardan, atrofdagi narsalardan eng sodda geometrik shakllar –
uchburchak, doira, kvadrat, ko‘pburchak, kesmalarni topa olishi; bu shakllarni bir-biridan
farqlashni;
– qismlardan geometrik shakllarni tuzishni, shakllarni qismlarga ajratishni.
2- sinf uchun matematikadan asosiy ta’lim dasturi mazmunining me’yorlari
Son va hisoblashlar
13

100 ichida sonlarni xonadan o‘tmasdan qo‘shish va ayirish (takrorlash).
18 ichida bir xonali sonlarni o‘nlik orqali o‘tib qo‘shish va ayirish.
100 ichida sonlarni xona birliklari orqali o‘tib og‘zaki va yozma qo‘shish hamda
ayirish usullari.
Qo‘shish va ayirish amallarining tarkibiy qismlari va natijalari orasidagi o‘zaro
bog‘lanish (noma’lum tarkibiy qismni topish).
Yig‘indi va qoldiqni topishga oid sonni bir necha birlik orttirish (kamaytirish)ga oid,
ayirmali taqqoslashga oid, noma’lum qo‘shiluv chini, noma’lum ayriluvchini, noma’lum
kamayuvchini topishga oid sodda masalalarni yechish.
Sonni yig‘indiga qo‘shish va yig‘indini songa qo‘shishga oid, sonni orttirish
(kamaytirish)ga va yig‘indini topishga oid, yig‘indini va qoldiqni topishga oid, ayirmani
va yig‘indini (arifmetik amallar yordamida va ifoda tuzish bilan) topishga oid tarkibli
masalalarni yechish.
Vaqtni (bir soat ichida) topishga (hisoblashga) oid sodda masalalar yechish.
0, 1, 10 sonlari ishtirokida ko‘paytirish va bo‘lish.
Jadval ichida ko‘paytirish va bo‘lish.
Berilgan sondan bir necha marta katta yoki kichik sonni topish; sonlarni bo‘lish
yordamida taqqoslash.
Sonlarni ayirmali va karrali taqqoslashga doir, sonlarni bir nyecha birlik va bir
nyecha marta orttirish (kamaytirish)ga oid, baho, miqdor va qancha turishini topishga
doir, bitta narsaning massasini, narsalar sonini hamda narsaning massasini topishga doir
sodda masalalar. Birlikka keltirishga oid tarkibli masalalar.
Amallardan biri ko‘paytirish yoki bo‘lish amali bo‘lgan ikki amalli tarkibli
masalalar.
Tayyorgarlik darajasiga qo‘yiladigan talablar
Son va hisoblashlar
matematikani o‘rganish natijasida o‘quvchi quyidagilarni:
Bilishi kerak:
14

– atamalar: qo‘shiluvchi, yig‘indi, kamayuvchi, ayriluvchi, ayirma; ifoda, ifodaning
qiymati; ko‘paytirish, ko‘paytuvchi, ko‘paytma; bo‘lish, bo‘linuvchi, bo‘linma; ... marta
kam, ... marta ortiq;
– ishora (belgi) va belgilashlar: · (ko‘paytirish belgisi), : (bo‘lish belgisi), x (iks) ni;
– bir xonali sonlarni qo‘shish jadvali va ayirishning shunga mos hollari (avtomatizm
darajasiga yetkazilgan ko‘nikmalar)ni;
– ko‘paytirish jadvali va bo‘lishning shunga mos hollarini;
– 2–3 amalli ifodalarda, chunonchi, qavsli ifodalarda amallarni bajarish tartibi.
Uddalay olishi kerak:
– 100 ichida sonlarni og‘zaki qo‘shish va ayirishni o‘rganilgan usullar asosida
bajarishni;
– 100 gacha bo‘lgan sonlarni qo‘shish va ayirishni ustuncha shaklida yozish bilan
hisoblay olishni;
– ko‘paytirishning asosiy xossasini ifodalash va uni hisoblashlarda qo‘llay olishni;
– bir o‘zgaruvchili ifodaning qiymatini shu o‘zgaruvchining berilgan qiymatlarida
hisoblab topishni; sodda masalalarni tanlash va amallar komponentlari orasidagi
bog‘lanishlar asosida yechishni;
– o‘rganilgan xildagi 1–2 amalli matnli masalalarni yechishni.
Bilishi kerak: – atamalar: to‘g‘ri burchak; to‘g‘ri to‘rtburchak; aylana, aylana
markazi, aylana radiusi.
– belgilashni: mm (millimetr), kvadrat santimetr (kv. sm).
Uddalay olishi kerak:
– sirkuldan foydalanib, aylana va doira chizishni;
– ko‘pburchak perimetrini topishni.
3- sinf uchun matematikadan asosiy ta’lim dasturi mazmunining me’yorlari
Son va hisoblashlar
1000 ichida natural sonlar haqida tasavvurlarga ega bo‘lish, sonlarning natural
qatori qurilishi o‘ziga xos xususiyatlarini tushunib yetish.
15

Sonlarning o‘nlik yozuvi prinsipini egallash.
Rimcha raqamlash va undan foydalanish haqida tasavvurga ega bo‘lish.
1000 ichida sonlarni qo‘shish va ayirishning (yozma va og‘zaki) barcha hollari bilan
bog‘liq usullarni egallash.
1000 ichida sonlarni jadvaldan tashqari ko‘paytirish va bo‘lish usullarini egallash.
Nollar bilan tugaydigan sonlarni bir xonali sonlarga, yaxlit o‘nlik larga va yaxlit
yuzliklarga ko‘paytirish va bo‘lish usullarini egallash.
Sonning qoldiqli bo‘lishni bajarishni o‘rganish.
Uch xonali sonni bir xonali songa ko‘paytirish va bo‘lishning yozma usullarini
egallash.
2–3 amalni o‘z ichiga olgan (qavsli va qavssiz) ifodalarda amallarning bajarilish
tartibi haqida tasavvurlarga ega bo‘lish.
x + 123 = 140, x – 436 = 152, x · 4 = 140, 810 – x = 135 ko‘rinishdagi tenglamalarni
(tanlash usuli va berilgan hamda izlanayot gan son orasidagi o‘zaro bog‘lanish asosida)
to‘g‘ri va tez yechishga o‘rganish.
1–2 amalli matnli masalalarni yechish bilan bog‘liq tajribalar orttirish.
Massa, o‘lchov birliklari: tonna, sentnyer, kilogramm, gramm haqida, ular orasidagi
moslik haqida tasavvurga ega bo‘lish.
Vaqt o‘lchovi birliklari: soat, minut, sutka, yil, oy, hafta, sekund, asr haqida va ular
orasidagi moslik haqida tasavvurlarga ega bo‘lish.
Tayyorgarlik darajasiga qo‘yiladigan talablar
Son va hisoblashlar
Matematikani o‘rganish natijasida o‘quvchi quyidagilarni:
Bilishi kerak:
– 0dan 1000gacha bo‘lgan sonlar ketma-ketligini, bu sonlar qatorining tuzilishidagi
o‘ziga xos xususiyatlarni tushunishni;
– kattalik (uzunlik, massa, vaqt) o‘lchovi birliklari jadvalini bilish va bu bilimlarni
amalda va masalalar yechishda qo‘llashni;
16

– narxi, miqdori, qiymati, me’yori, umumiy massasi kabi miqdorlar orasidagi o‘zaro
munosabatni bilish va bu bilimlarni matnli masalalarni yechishda qo‘llashni.
Uddalay olishlari kerak:
– 1000 ichida sonlarni o‘qish, yozish va taqqoslashni;
– 100 ichida va 1000 ichida amallar bajarishga keltiriladigan hollarda to‘rt arifmetik
amalni to‘g‘ri og‘zaki bajarishni; hisoblash larning to‘g‘riligini tekshirishni;
– 1000 ichida sonlarni yozma qo‘shish va ayirishni; hisoblashlarning to‘g‘riligini
tekshirishni;
– 2–3 amalli (qavsli va qavssiz) ifodalarda amallarni bajarish tartib-qoidalarini
qo‘llashni;
– 1–2 amalli (amallar bo‘yicha, reja bo‘yicha, ifoda tuzish bilan) masalalar
yechishni.
Bilishi kerak:
– uzunlik o‘lchovi birliklari orasidagi munosabatlarni;
– geometrik shakllarning ko‘rinishlarini o‘zgartirish usullarini.
Uddalay olishi kerak:
– o‘rganilgan geometrik shakllarni nafaqat alohida, balki boshqa shakllar bilan turli
uyg‘unlikda namoyon bo‘luvchi atrof-muhitdagi buyumlar, modellar, rasmlar,
chizmalardan qiynalmay topa olish;
– chizg‘ich yordamida kesma uzunligini (to‘g‘ri to‘rtburchak tomonlari uzunligining
yig‘indisini) o‘lchash va berilgan uzunlikdagi kesmani chizishni.
4- sinf uchun matematikadan asosiy ta’lim dasturi mazmunining me’yorlari
Son va hisoblashlar
Dastur matyerialini o‘rganish 4-sinf o‘quvchisiga quyidagi imkoniyat larni beradi:
Million ichida sonlar bilan tanishish.
Birliklar va mingliklar sinflari xonalari hamda ular orasidagi munosabatlar haqida
tasavvurlarga ega bo‘lish.
Pozitsion va nopozitsion sanoq sistyemalari haqida tasavvurga ega bo‘lish.
17

Million ichida to‘rt arifmetik amalni (istalgan ko‘p xonali sonlarni qo‘shish va
ayirish; istalgan ko‘p xonali sonlarni ikki va uch xonali sonlarga ko‘paytirish va bo‘lish)
to‘g‘ri va tyez bajarishga o‘rganish.
Qoldiqli bo‘lish malakalarini mustahkamlash.
1–3 amalni o‘z ichiga olgan unchalik murakkab bo‘lmagan sonli ifodalarning
qiymatlarini to‘g‘ri hisoblashga o‘rganish.
Unchalik murakkab bo‘lmagan tenglamalarni tyez yechishga o‘rganish.
Turli xaraktyerdagi masalalarni yechishda foydalaniladigan kattalik lar orasidagi
o‘zaro bog‘lanishlarni mustahkam egallash.
1–3 amalli matnli masalalarni yechish tajribasiga ega bo‘lish.
tayyorgarlik darajasiga qo‘yiladigan talablar
Son va hisoblashlar
matematikani o‘rganish natijasida o‘quvchi quyidagilarni:
Bilishi kerak:
– 1 000 000 ichida sonlarni o‘qish, sonni xona qo‘shiluvchi lari ning yig‘indisi
ko‘rinishidagi yozuvni tushunishni;
– sanoq tyexnikasini egallash (to‘g‘ri va teskari tartibda sanash, juftliklar va
o‘nliklar bilan sanash, sondan oldin va kyeyin kyeluvchi sonni aytish)ni;
– natural sonlarni o‘zaro taqqoslash: «>», «<» va «=» belgilarini to‘g‘ri qo‘llashni;
– qo‘shish, ayirish, ko‘paytirish va bo‘lishning jadvalli hollari natijalarini yodda olib
qolish, murakkab bo‘lmagan hollarda 100 ichida og‘zaki hisoblashlarni bajarishni.
Uddalay olishi kerak:
– 1 000 000 ichida sonlarni o‘qish va yozishni;
– sonlarni yozma qo‘shish, uch xonali va to‘rt xonali sonlarni ayirish, bir xonali va
ikki xonali songa ko‘paytirish va bo‘lish, qo‘shish va ayirish, ko‘paytirish va bo‘lish
orasidagi aloqalarni tushunish asosida hisoblashlarning to‘g‘riligini tekshirishni;
– ko‘pxonali sonlarni yozma qo‘shish va ayirish hamda hisoblash natijalarining
to‘g‘riligini tekshirish;
18

– ko‘pxonali sonlarni bir xonali va ikki xonali sonlarga yozma ko‘paytirish va
bo‘lish hamda hisoblash natijalarining to‘g‘riligini tekshirishni;
– 2–3 amalli sonli (shu jumladan, qavsli) ifodaning qiymatini topish;
– «... ta ortiq», «... ta kam», «... marta ortiq», «... marta kam», «hammasi», «qoldi»,
«teng» munosabatlarining ma’nosini tushunish va ularni arifmetik amallar bilan to‘g‘ri
bog‘lay olish, shu tushunchalarga tayangan holda masalalarni yecha olishni;
– kattaliklar (mahsulot narxi, miqdori va qiymati, to‘g‘ri chiziqli harakatda yo‘l,
tezlik va vaqt) orasidagi bog‘lanishlarni qo‘llab amaliy mazmundagi masalalarni
yechishni.
Bilishi kerak:
– atrof-muhitdagi geometrik shakllarni tanish va topa olishni;– uzunlik o‘lchov
birliklari (mm, sm, dm, m, km)ni, ular orasidagi asosiy nisbatlarni bilish, zarur hollarda
ulardan qaysi birini qo‘llash maqsadga muvofiqligini tushunish, yuz o‘lchov birliklari
( kv. sm, kv. dm, kv. m ) ni.
Uddalay olishi kerak:
– kesma uzunligini o‘lchash, berilgan uzunlikdagi kesmani yasash, kesma uzunligini
ko‘z bilan chamalab o‘lchashni;
– chizg‘ich, go‘niya, sirkuldan foydalanib, to‘g‘ri to‘rtburchak, kvadrat, uchburchak
va aylanalar yasashni;
– ko‘pburchak perimetrini, to‘g‘ri to‘rtburchak yuzini va kvadrat birliklaridan
tuzilgan shakllarning yuzini hisoblashni;
– masalalar yechishda o‘rnatilgan geometrik jismlarning hajmlarini hisoblashni;
– bir xil maxrajli oddiy kasrlarni qo‘shish va ayira olish hamda bu malakalarni
masalalar yechishda qo‘llay olishni.
Kundalik hayoti va amaliy faoliyatida egallagan bilim va malakalarini quyidagi
hollarda qo‘llay olishni
Bilishi kerak:
– atrof-muhitda mo‘ljal ola bilish (marshrutni rejalashtirish, harakat yo‘lini tanlay
olish va h.k.)ni;
19

– taqqoslash va turli alomatlari: uzunligi, yuzi, massasi, sig‘imiga ko‘ra tartibga sola
olishni;
– soatga qarab vaqtni aniqlash (soat va minutlarda)ni;
– maishiy-hayotiy vaziyatlar (savdo-sotiq, o‘lchash, tortish va h.k.) bilan bog‘liq
hisoblashlarga oid masalalarni yechish;
– o‘lchamlarni ko‘zda «chamalab» baholash;
– mustaqil konstruktorlik faoliyati (turli-tuman geometrik shakllarni qo‘llanish
imkoniyatlarini hisobga olgan holda).
1. 4. Darsliklarga nomerlash metodikasi bo`yicha qo`yiladigan talablar
I. 1 - sinfda matematika darsligi bilan ishlashshning asosiy o’quv-tarbiyaviy vazifalari
1 - sinf matematika dasturi bundan keyingi ta’lim asoslanadigan muhim bilimlar,
malakalar va ko’nikmalarni tarkib toptirishni nazarda tutadi. 1-sinfda son, sanoq,
qo’shish va ayirish amallari haqidagi tasavvurlar tarkib topishi, s o n l a r qatori ongli
o’zlashtirilishi kerak (bolalar qatordagi har bir son qanday hosil bo’lishini
o’zlashtirishlari, sonlarni taqqoslashni o’rganib olishlari kerak). qo’shish va ayirish
usullarini ongli o’zlashtirishga alohida e’tibor berilishi kerak.
Nihoyat, 1-sinfda o’qitishning natijasi 10 ichida sonlarni sanashni, qo’shish
jadvalini, shu sonlar tarkibining tegishli hollarini va ayirishni ongli va puxta
o’zlashtirishni hamda bu o’zlashtirishni avtomatizmgacha yetkazishdan iborat bo’lishi
kerak. Bolalar 3 + 6 = 9 dan, 9 bu 6 va 3 ekanini, 9 - 6 = 3, chunki
9 bu 3 va 6 ekanini og’zaki bilishlari kerak.
Bundan tashqari, bolalar 20 ichida predmetlarni sanay oladigan, 0 dan 20 gacha
bo’lgan sonlarni o’qiy oladigan va yoza oladigan, ularning o’nliklar va birliklardan iborat
tarkiblarini bilishlari (12- bu 1 o’nlik va 2 birlikdan iborat ekanini, 1 o’nlik va 7 birlik bu
17 ekanini bilishlari) kerak, 20 ichida qo’shish va ayirishga doir misollarni (10 + 6, 13 -
3, 16 - 10) yecha oladigan bo’lishlari kerak.
Bundan tashqari, bolalar yig’indini, qoldiqni topishga doir, berilgan sonni bir necha
birlik orttirish yoki kamaytirishga doir masalalarni yechishni o’rganib olishlari kerak.
Butun yil davomida bolalarning fazoviy tasavvurlarini aniqlash va kengaytirishga doir,
20

ularning "ortiq", "kam", "o’shancha" munosabatlarini tushunishlarini aniqlash va
kengaytirishga doir, predmetlar uzunliklarini (oldin istalgan uzunlikdagi o’lchov
poloskasi, so’ngra uzunligi 1 santimetr bo’lgan poloska yordamida) o’lchash bilan
bog’liq bo’lgan, kesma uzunligini (butun santimetrlarda) chizg’ich bilan o’lchash va
berilgan uzunlikdagi kesmani chizish bilan bog’liq bo’lgan amaliy malakalarni
shakllantirish bo’yicha sistematik ish olib boriladi. Uqituvchi har doim shuni esda tutishi
kerakki, bolalarning hayotiy tajribalariga doimo asoslanilgandagina, sistemali ravishda
uni boyitilgandagina o’quv vazifalari hal qilinishi mumkin, shu sababli bolalarda nutq,
xotira va tafakkurning rivojlanishi haqida g’amxo’rlik qilish kerak. Bolalarning umumiy
rivojlanishi uchun har bir darsda, imkoniyatga qarab, predmetlar gruppasini, ayrim
predmetlarni kuzatish, ularning klassifikasiyasi, bolalar xotiralarining mashqi bilan
bog’liq bo’lgan ish o’tkazilishi kerak. Bunda bolalarga eslab qolishni osonlashtiruvchi
usullarni o’rgatish muhimdir. Masalan, qo’shish jadvalini o’rganishda bir xil sonlarni
qo’shish (4 + 4, 5 + 5 va hokazo), natijalarini eslab qolish 4 + 5, 5 + 6 va boshqa qo’shish
hollarini eslab qolishga yordam beradi.
Shu vaqtning o’zida dasturning ko’pgina masalalarini o’zlashtirish bolaning u yoki
bu amalni ongli bajarishini talab qiladi. Masalan, bir gruppadagi predmetlarni bolalar
oldin bir tartibda, keyin boshqa tartibda sanab, sanoq natijasi sanashning qanday tartibda
bajarilishiga bog’qliq emas ekan, degan xulosaga keladilar. Shuningdek, amaliy
kuzatishlar nati-jasida bolalar predmetning tartib nomeri har doim sanashning qanday
tartibda bajarilishiga bog’liq ekaniga ishonch hosil qiladilar va hokazo.
Ko’pgina kuzatishlar natijasida to’plangan hisoblashlarni osonlashtirishga yordam
beradigan materialdan o’qituvchi o’quvchilarning kuchlari yetadigan umumlashtirishlar
qilishda foydalanishi kerak. Masalan, bolalar 4 + 5, 5 + 4 ko’rinishdagi misollar juftlarini
kuzatib va taqqoslab, yig’indi sonlarning qo’shilish tartibiga bog’liq emas, degan xulosa
chiqaradilar va yig’indining bu xossasidan kichik songa katta sonni qo’shish hollarida
foydalanadilar (2 + 7, 1+9 va hokazo).
Olti-yetti yoshli bolalar bilan ishlovchi o’qituvchi har doim o’z oldida turgan
umumiy tarbiyaviy maqsadlarni unutmasligi kerak. Bolalarning bilish qobiliyatlarini
(birinchi navbatda ularning tafakkur va nutqini) rivojlantirish muhim masala bo’lib,
bolalar bilan bajariladigan o’quv va tarbiya ishlarining mazmuni ham, metodlari ham bu
masalaga bo’ysundirilgan bo’lsagina muvaffaqiyatli hal qilinadi. Matematika
21

mashg’ulotlari uchun bunday topshiriqlarni tanlash katta ahamiyatga ega. Bu
mashg’ulotlar bolalardan mustaqil kuzatishlar o’tkazishni, qaralayotgan hodisalarni,
predmetlarni, o’z harakatlarini va shu singarilarni taqqoslash, tavsiflashlarni talab qiladi.
Bolalarning nutqi o’qituvchining savollariga javob berishdangina iborat bo’lmasdan,
unda kerakli so’z va ifodalarni o’z ichiga olgan hikoyani ravon tasvirlashi muhimdir
(masalan, predmetlarning xossalarini o’rganishda, xususan, ularning ranglarini farq
qilishga o’rgatishda, rangning nomini, atrof tevarakdagi predmetlarning ranglarini
aytishdan tashqari o’quvchilarga o’zlari biladigan mevalar va sabzavotlar haqida gapirib
berishni, bunda ularning ranglarini aytishni taklif qilish mumkin va hokazo). Matematika
darslarida beriladigan topshiriq va mashqlarning mazmunida bolalarga tanish kitob, ertak
va multfilmlarning qahramonlari qatnashsa maqsadga muvofiq bo’ladi. Butun
mashg’ulotni ona tili va boshqa predmetlar mashg’ulotlarida olingan bilimlar,
malakalarni hisobga olgan va ularga asoslangan holda olib borish kerak.
Muhim tarbiyaviy masalalardan biri bolalarda jamoada yashash va o’qish uchun
zarur elementar bilimlar, malakalar va ko’nikmalarni tarkib toptirishdan iboratdir. Bu
jihatdan har xil tashkil qilinadigan o’quv va o’yin faoliyatlari orqali to’planadigan tajriba
katta ahamiyatga ega. Shunday qilib, ta’lim, tarbiya va rivojlantirish vazifalari bir butun
kompleks tarzda hal qilinadi. Bunda har xil ta’lim metodlaridan va darsda ish tashkil
qilishning mos formalaridan foydalanish katta ahamiyatga ega.
II. Nomerlashni o`rganishga doir mashg’ulotlarni tashkil qilish
1 sinf o`quvchilari bilan ishlashda asosiy talab darsda bolalarning faoliyatlarini, eng
avvalo, aqliy faoliyatlarini maksimal darajada rivojlantirishdan iborat. Darsda bunday
bolalarga yetti yoshli bolalarga qaraganda ko’proq erkinlik berishga yo’l qo’yiladi.
Undan tashqari bolalarning darsga bo’lgan qiziqishlarini orttirish uchun darsdagi ishni
shunday tashkil qilish kerakki, unda har bir o’quvchi aktiv ishtirok etsin, darsda ko’proq
o’quvchi chaqirilsin. Masalan, o’qituvchi sanoqni o’rgatishda Qodir, Sattor, Anvar,
Oydin, Nodirani doskaga chaqiradi va o’tirgan bolalardan so’raydi: "Men nechta
o’quvchini chaqirdim? tekshiramiz: Qodir, mening oldimga kel.. Sen birinchi bo’lasan,
undan keyin Sattor turadi. Sen sanoqda nechanchi bo’lasan?... hammamiz burilamiz. Kim
birinchi bo’lib qoldi? Kim ikkinchi? va hokazo. Oxirgisi beshinchi bo’ldi, hammasi
qancha bo’ldi? Beshinchi Qodir, O’tkir. Qancha qoldiq? Endi kim baland ekanini
22

qaraymiz: Valimi yoki Sattormi, Ilhommi yoki Vohidmi, Nigorami yoki Lolami" va
hokazo.
Darsda matematika mashg’ulotlariga qiziqish uyg’otuvchi musobaqa elementlarini
o’z ichiga olgan didaktik o’yinlarga ko’proq o’rin berish kerak. Bular boshlang’ich
maktabda matematika o’qitish tajribasidan ma’lum bo’lgan didaktik o’yinlar ("Jim",
"Zinapoya", "Estafeta") bo’lishi mumkin, bu o’yinlarni o’ynashda sinf kollektivi odatda
ikkita komandaga bo’linadi yoki ikki o’quvchi tomonidan o’ynaladi. Bunday o’yinlarni
shunday tashkil qilish muhimki, bolalar ba’zan “o’qituvchi" rolida bo’lib qolishsin, ya’ni
to’g’ri bajarilganlikni tekshiradigan bo’lishsin yoki o’zlari topshiriqlar berishsin (bolalar
o’yin paytida rollari bilan almashinib tursin).
O’ yinlarda "yutib chiqish" usulidan foydalanish muhimdir. Masalan, "Javobida 8
chiqadigan ikki sonni qo’shishga doir misol tuzing" ifodasi o’rniga bolalar topshiriqni
qiziqish bilan qabul qilishlari uchun "D + P yozuvda qaysi kartochkalar aylantirib
qo’yilganini toping" deyish mumkin. O’ quvchilarni ko’proq aktivlashtirishga, butun
e’tiborni safarbar qilishga ko’pchilik o’qituvchilar foydalanadigan usul o’quvchilar
sevadigan ertak qahramonlarini "jalb qilish" usuli katta ahamiyatga egadir. Masalan:
"Buratino misollar yechayotgan edi, u bitta misolni yecha olmadi... U sizlardan yordam
so’rab keldi. Unga yordam bering... Bilmasvoy har doimgidek hamma narsani
chalkashtirib yubordi. U uchga ikkini qo’shib, 4 chiqardi. Uning xatosini tuzating" va shu
singarilar.
Bolalar o’z mohiyatiga ko’ra qiziqarli bo’lgan maxsus tanlangan mantiqiy
mashqlarni katta qiziqish bilan tahlil qila oladilar. Darslik (kursning har xil temalariga
bag’ishlangan) sahifalarida ham shu mashqlarga bag’ishlangan maxsus ikki tutash ichki
betlarda (razvorotlarda) bu xildagi bir qator mashqlar berilgan.
Mantiqiy mashqlar, o’yinlar, didaktik material bilan amaliy ishlar, bosma asosli
daftar bilan amaliy ishdar darsda nisbatan katta o’rin olishi kerak, ammo bular bilan bir
qatorda o’qitishning oddiy metodlaridan ham foydalaniladi, bu metodlar ham
qaralayotgan holda ma’lum xususiyatga ega. Masalan, 6 yoshliklar bilan ishlashda uzoq
tushuntirishlar bo’lmasligi kerak. Tushuntirish ko’pincha tayyorlovchi suhbat formasida
olib boriladi.
23

Kitob bilan ishlash, odatda, o’qituvchi rahbarligida o’tadi, ammo yil oxirigacha
bolalarni kitob bo’yicha ba’zi topshiriqlarni mustaqil bajarishga o’rgatish kerak
(misollarni yechish, uncha qiyin bo’lmagan kichik tekstli masalalarni yechish).
Olti yoshli bolalar bilan mashg’ulotlarni tashkil qilishning muhim talablaridan biri
shunday sharoit yaratishdan iboratki, bu sharoitda bolalar faoliyatlarining turi o’z vaqtida
almashtirilishi va bajarilayotgan topshiriqlarning xilma-xil bo’lishi ta’minlanishi kerak
(kuzatishlar, didaktik materiallar bilan amaliy ishlar, rasm solish, suhbatda qatnashish,
daftarda mustaqil ish bajarish, kitob bilan ishlash, sinfning og’zaki frontal ishida
qatnashish, darsning borishida o’yinli dam olish va shu singarilar).
Yangi materialni kiritishda darsni shunday tashkil qilish kerakki, unda ish doska
oldida o’qituvchi yoki chaqirilgan o’quvchi tomonidan bajariladigan har xil
dnamoyishlardan, har xil predmetlar bilan amaliy ishlar bajarishdan boshlanadi (masalan,
bolalar navbat bilan doska oldiga chiqishadi, tokchada turgan o’yinchoqlardan olib juftlar
hosil qilishadi), shundan keyin partada individual sanoq materiallari bilan ish bajariladi,
bunda o’yinning borishida o’qituvchi yordamga muhtoj o’quvchilarga yordam beradi.
Bunday ish odatda kollektiv ravishda natijani tekshirish bilan tugaydi (masalan, kerak
bo’lib qolganda topshiriqni bajarish usulini tushuntirish bilan).
Shundan keyin kitob bilan ishlash o’qituvchi rahbarligida boshlanadi, undan keyin
esa boshqa sanoq materiallari bilan yana amaliy ishlar bajarishga o’tiladi (masalan,
masalalar tuzish uchun ko’rsatmali rasmlardan foydalaniladi). Bundan keyin esa
o’qituvchi doskada tushuntirgani bo’yicha daftarda mustaqil ish bajariladi.
Darsning borishida, o’qituvchining xohishiga qarab, bolalarda charchash alomatlari
sezishi bilanoq, jismoniy tarbiya o’tkazish foydalidir, darsga bolalarning kayfiyatini
ko’taruvchi, masalan, hazil masalalar, qiziqarli, yorqin, g’alati rasmlar, jadvallar va shu
singari qiziqarli elementlarni kiritish foydalidir. Shu xildagi ba’zi materiallar darslik
sahifalarida berilgan.
Ta’limning o’quv, tarbiyaviy rivojlantirish vazifalarini hal qilishga
mashg’ulotlarning butun sistemasi bilan, ya’ni kuzatishlar, har xil didaktik materiallardan
foydalanib amaliy ishlar o’tkazish, darslik, bosma asosli daftar bilan ishlash va shu
singarilar bilan erishiladi. Bunda asosiy qo’llanma darslik hisoblanadi. Darslik bilan
ishlash darsda ozgina vaqtni olsada, ammo aynan shu kurs sistemasining izchilligini
24

aniqlaydi, programma talablarini ochadi va aniqlashtiradi, kursning har bir masalasi qaysi
darajada qaralayotganini ko’rsatadi, ular qanday ketma-ketlikda o’rganilishini ko’rsatadi.
Darslikni yaxshi bilish o’qituvchiga kursni rivojlantirish mantiqini (mazmunni, ishni
planlashtirishni, ba’zan esa uni tashkil qilishni, shu bosqichda foydalanilishi maqsadga
muvofiq bo’lgan ko’rsatmalilik turlarini) tasavvur qila olishga yordam beradi.
Shu sababli darslik xususiyatlarini chuqur bilib olish kerak.
III. Darslikning asosiy xususiyatlari
1. Darslik darslar bo’yicha tuzilgan (har bir sahifa bir dars). Har bir sahifada yangi
darsda qaralishi kerak bo’lgan yangi materialgina berilgan bo’lmay, balki ilgari
o’tilganlarga asoslangan material ham berilgandir. Bunda darslik avtorlari o’z oldilariga
har bir yangi masalani qarash uchun oldindan tayyorgarlik ko’rishni va sistemali ravishda
ilgari berilgan biletlarni rivojlantirish, chuqurlashtirish va mustahkamlashni,
shakllantirilayotgan bilim va malakalarni takomillashtirish hamda puxtalashni maqsad
qilib qo’yishgan. Lekin, darslikda har qaysi darsga mo’ljallangan umumiy o’quv vazifasi
aniqlanmaydi, chunki darsda asosiy o’rinninamoyishlar, kuzatishlar, didaktik materiallar
bilan birga bosma asosli daftarlarda o’tkaziladigan amaliy ishlar egallashi kerak. Bu
ishlarning mazmuni darslikda aytiladi, ammo ularning soni va turini har bir darsga
tayyorgarlik ko’rishda bolalarning tayyorgarliklari, sinfning ish sur’ati va shu singarilarni
hisobga olgan holda o’qituvchi aniqlaydi.
Bunda "har bir sahifa bir dars" degan umumiy qoidadan chetga chiqishlar ham
bo’ladi. Masalan, qo’sh sahifalar (kitob "razvorotlari") deyarli hamma vaqt rasm
syujetlari bilan birlashtirilgan bo’ladi (masalan, "maktab", "o’yin xonasi", "o’yin
maydonchasi", "o’y", "ko’cha", "bor" va shu singarilar), ko’pincha bu sahifalardagi
rasmlar berilgan o’quv materiali temasi bilan ham birlashtirilgan bo’ladi. Uqituvchi
darslik tuzilishining bu xususiyatidan foydalanar ekan, sinfda u yoki bu materialni
o’rganishga ikkita dars ajratish zarur emasligini, o’quvchilar bu masala bo’yicha
yetarlicha oriyentir ola bilishlarini ko’ra olsa, ikki sahifa materialidan bir darsda
foydalanishi mumkin. Yoki agar o’qituvchi kitobning biror-bir bo’lim i bo’yicha
(masalan, 6-7, 8-9, 16-17 betlar va hokazo) 2 ta dars o’tganidan keyin qaralayotgan
materialda yana to’xtalish zaruratini ko’rsa, u osongina darslikning shu sahifalari
materiallaridan foydalanib, yana 1 ta mustahkamlash darsini o’tkazishi mumkin. Uzaro
25

bog’liq masalalar, savollar, topshiriqlarning darslik razvorotlariga joylashtirilishi ularni
taqqoslashni osonlashtiradi.
2. Kitobning yangi material bilan tanishtirish va mustahkamlash sistemasini
aniqlovchi razvorotlaridan tashqari, darslikka o’z matematik mazmuniga ko’ra qiziqarli
yoki musobaqa, ba’zida esa didaktik o’yinlar o’tkazish imkonini beruvchi asosiy
materialni o’z ichiga olgan 18 ta (36 sahifa) bo’lim kiritilgan.
Kitobga kiritilgan qismlarning asosiy vazifasi o’tilganlarni mustahkamlashdan
iborat. Ulardan har xil foydalanish mumkin: ba’zan mavzu (qism mavzu) bo’yicha
mustahkamlash darslarida foydalanadi, ba’zan esa bu qismlarning ayrim mashqlari
o’tilayotgan istalgan darsga kiritilishi mumkin. Qaralayotgan razvorotlarning ba’zilarida
berilgan qiziqarli mashqlar va o’yinlarning mazmunidan o’qituvchi namuna sifatida
foydalanishi mumkin, ulardan foydalanib, o’qituvchi yil davomidagi darslarga
mo’ljallangan shunday topshiriqlar va mashqlarni osongina tuzishi mumkin. Kitobning
tarbiyalovchi ahamiyatini kuchaytiruvchi bu sahifalarining muhim xususiyati shundaki,
ularning ko’pchiligi umumxalq bayramlari – 21 mart – Navro`z, 1 yanvar - Yangi yil,
8 mart – xalqaro xotin-qizlar kuni, 1 sentyabr – mustaqillik kuni va shu singarilarga
bag’ishlangan. Buni unutmaslik kerak va tegishli materialni o’z vaqtida, tegishli
sanalarga bog’lab o’rganish kerak.
Qarab chiqilgan qismlarni kiritish o’quvchilar yosh xususiyatlariga mos kelibgina
qolmay, balki ular bilan ishlashni har xillashtirish bilan birga matematika
mashg’ulotlariga qiziqish uyg’otadi. Shu bilan birga har qanday holda ham bu qismlarga
ermak deb qaramaslik kerak, ular darslikning boshqa sahifalari kabi matematik mazmun
bilan boyitilgan, o’quv vazifalariga moslashtirilgan.
Darslikning qaralayotgan qismlarida berilgan topshiriqlar, savollar, mantiqiy
xarakterdagi mashqlar materialidan bolalar bilan o’tkaziladigan darsdan tashqari ishlarda
ham, ertaliklar tayyorlashda va hokazolarda ham foydalanish mumkin.
3. Kitobda butun o’quv materialini berish xususiyatlari olti yoshli bolalarning yosh
xususiyatlari va ularning o’qitishga tayyorgarlik darajalarini hisobga olish zarurati
kitobda butun o’quv materialini berish bilan tushuntiriladi. Uning sahifalariga tekstli
material ancha keyin kiritilgan, shu sababli kitobning deyarli butun mazmuni unda har xil
rasmlar va matematik yozuvlar yordamida beriladi, bu yozuvlar bolalarning sonlar va
26

amallar, tegishli raqamlar va ishoralar (belgilar) bilan tanishtirilishiga qarab sekin-asta
kiritiladi va qiyinlashtirib boriladi.
Darslikda har xil rasmlar temalari berilgan: o’yin xonasi, uy, maktab, oila, ko’cha,
ko’cha harakati qoidalari va shu singarilar. Mazmunli rasmlar bo’yicha qisqa suhbatlar
o’tkazish kerak, bunda matematikaga doir savollar xarakterini o’ylab ko’rish maqsadga
muvofiqdir. Bunday savollar darsni jonlantiradi, bolalarga o’z fikrlarini aytish, nimaning
rasmi ishlanganini ko’rish imkonini beradi.
Ba’zan amaliy ish tashkil qilish uchun didaktik material tayyorlash zarur bo’ladi.
Agar darslik rasmida biror ko’rsatma-qo’llanma (masalan, raqamli kartochkalar,
chizg’ich va hokazo) tasvirlangan bo’lsa, darsga tayyorlanishda o’qituvchi shunday
qo’llanmalardan foydalanishni nazarda tutishi kerak; agar katakli qog’ozda yozuv yoki
katakli qog’ozda rasm namunalari berilgan bo’lsa, daftarda shunga mos ish bajarishni
o’ylab ko’rish zarur. Qo’sh rasmlar predmetlarni, rasmlarni taqqoslashga doir ishlar
o’tkazish kerakligini bildiradi.
Har doim rasmni shu rasm bilan birga keladigan matematik yozuvga mos keltirish
kerak, chunki bu yozuv rasmning vazifasini ochib ko’rsatadi. Buni darslikning bir
sahifasi namunasida ko’rsatamiz. Bolalarni 7 soni 7 raqami bilan tanishtirishga
bag’ishlangan 40- betda yuqoridagi mazmunli rasm ostida ikkita 6 + 1 = 7, 7 - 1 = 6
yozuvi turibdi. Bu rasm oldingi songa 1 ni qo’shish bilan 7 sonini hosil qilishni (oldingi
son 6 ni 7 dan 1 ni ayirish bilan hosil qilishni) qarashga mo’ljallanganligini bildiradi.
Sonlar hosil bo’lishini syujetli rasmlar bilan tushuntirishdan maqsad matematikaning
hayot bilan bog’liqligini, matematik situasiyalarning turmushda sodir bo’lishini
ko’rsatishdan iboratdir. Bu holda rasm bo’yicha masala tuzish talab qilinmaydi.
Darslikda o’lchash bilan bog’liq bo’lgan amaliy ish tashkil qilishni talab qiladigan
rasmlar ham bor (masalan, 41 va boshqa betlarga qarang). Bolaning o’zi o’lchash
poloskalari, keyinroq esa chizg’ich bilan ishlamasa, unga o’lchash g’oyasi tushunarli
bo’lmaydi.
Darslik ishda ma’lum metodik bosqichlarni belgilaydi. Masalan, darslik masalalar
ustida ishlashda sekin-asta to’la ko’rsatmalilikdan (bolalar hamma predmetlarni sanay
oladigan bo’lganda) noto’la (masalada berilganlardan biri son shaklida, boshqasi esa
rasm shaklida berilganda, ikkala berilganlar son shaklida ifodalanganda) ko’rsatmalilikka
o’tishni planlashtiradi. Bu masalalar yechishda predmetlarni qayta sanashdan qo’shib
27

sanashga o’tishni bildiradi (bola 3 raqami yozilgan bir quti konfetni va 2 ta alohida
konfetni ko’radi, u 3 deydi va hisobni davom ettiradi "to’rt", "besh", "hammasi 5 ta
konfet").
Qayta sanashdan qo’shib sanashga o’tish masalalar yechishdagina emas, shu bilan
birga misollar yechishda ham sodir bo’ladi. Bolalar qo’shish va ayirishni sonlar qatoriga
asoslanib bajarishadi.
Oldin maxsus o’rganish namunasi bo’lgan raqamlar va belgilar endi sekin-asta ko’rsatma
materiali bo’lib qoladi. Yozuv amal bajarish uchun tayanch bo’lib qoladi. Masalan,
qo’shishda sonlarning o’rinlarini almashtirish usuli o’rganilgandan keyin darslikda ushbu
ko’rinishdagi yozuv taklif qilinadi:
4 + 6 = 10 , 6 + 4 = 10
Ishlanayotgan misolning tagiga chiziq chizib qo’yilgan, uning ostida esa
"yordamchi" misol berilgan bo’lib, bolalar bu misoldan foydalanib va o’rganilgan usulni
qo’llanib, birinchi misolni yechishlari mumkin.
4. Boshlang’ich maktab uchun mo’ljallangan hamma matematika darsliklari kabi
1-sinfiga mo’ljallangan darslik kursini maqsadga muvofiq tanlangan masalalar va
savollar ochib beradi. O’qituvchi mashqlar sistemasining hammasini butunicha tasavvur
qila olishi, ularning kursdagi va har bir darsdagi o’rnini ko’ra olishi muhimdir. Bu
mashqlar ichida hisoblash ko’nikmalarini puxtalashga yo’naltirilgan mashqlar katta o’rin
oladi.
Shu bilan birga hisoblashga oid mashqlarni tanlash taqqoslashlar, kuzatishlar
o’tkazish, umumlashtirishlar qilish imkonini ochadi. Masalan, 46 - betda misollar
berilgan: 9 + 1 8-1 3 + 2 10-1 8+1 5-3
Ulardan ba’zilari (II ustun) sonlar qatori xossalarini qarashga material beradi,
boshqa ba’zilari esa qo’shish bilan ayirish orasidagi o’zaro bog’lanishlarni tushunishga
tayyorlaydi. O’qituvchi darsda og’zaki ishlash uchun shunga o’xshash mashqlar tuzishi
mumkin.
Darslik bolalar oladigan bilimlarni sistemaga solish va umumlashtirishni nazarda tutadi.
Masalan, 2 ni qanday hosil qilish (2 - bu 1 va 1), 3 ni qanday hosil qilish (3 - bu 2
va 1) ni bolalar birinchi darsdan boshlaboq ko’rsatma materialda qaraydilar.
a+ 1, a -1 ko’rinishdagi qo’shish va ayirish hollarini qarashda bolalar bilimlari
sistemaga solinadi va umumlashtiriladi, bunda ko’rsatmalilik formasi ularni
28

sistemalashtirish imkonini beradi: ish oldin syujetli rasmga tayanib bajariladi, keyin zsa
sekin-asta abstrakt materialga (kubchalarga, doirachalarga) o’tish amalga oshiriladi , yoki
bir necha dars davomida bolalar 3 sonini qo’shish (ayirish) usulini o’rganishadi, shundan
keyin esa umumlashtiruvchi ish bajariladi, 3 sonini qo’shish va ayirishga doir jadval
tuziladi va o’rganiladi; jadvaldagi qo’shish va ayirishga doir misollar qatorasiga
yechiladi, oralatib yechiladi, ikkitalab yechiladi va hokazo.
Darslikning ko’pgina mashqlariga bir marta emas, ko’p martalab murojaat qilish
mumkin. Masalan, 107- betdagi qo’shish va sonlar tarkibiga oid jadvallardan tegishli
hollarni (natijani topish mumkin) eslab qolish bosqichida ham, jadvalni bilganlikni
tekshirish uchun ham (agar o’qituvchi chap ustun yoki yuqori satrni berkitsa: 7 - bu 4 va
necha? 6 - bu 5 va necha? yoki 3 va 5, 3 va 4 nimaga teng? va hokazo) foydalaniladi.
5. Darslikda bolalarni tekstli arifmetik masalalarni yechishga o’rgatishga
yo’naltirilgan tobora qiyinlashib boruvchi har xil mashqlar sistemasi katta o’rin oladi.
Ammo bu "tekstli" masalalar darslikda oldin tekst bilan emas (hali bolalar o’qishni
bilmaganliklari tufayli), balki rasmlar bilan ifodalangan. Uqitish muvaffaqiyatli bo’lishi
uchun bu rasmlarning vazifalari va ularning xususiyatlarini yaxshi tasavvur qilish
muhimdir. Shu munosabat bilan eng oldin shuni ta’kidlash lozimki, har qanday holda
ham birinchi vaqtlarda rasmlardan tekstini o’qituvchining o’zi aytadigan masalalarga oid
rasmlar tariqasida foydalanish kerak. Bu holda rasm bolalarga masala mazmunini
o’zlashtirishga yordam beradi va uni yechishda ko’rsatmali tayanch bo’ladi. Bolalarni
rasmlarga qarab mustaqil masalalar tuzishga jalb qilish o’qitishning navbatdagi
bosqichlarida, bunga ular yetarlicha tayyor bo’lganlaridan keyingina mumkin bo’ladi.
Darslikdagi rasmlar masalalar ustida ishlashning ma’lum metodikasini aks ettiradi, bu
ishning asosiy bosqichlarini belgilab beradi: to’la predmet ko’rsatmalilikdan (berilganlar
predmetlarning mos gruppalari o’rinishida tasvirlangan va masala savoliga predmetlarni
sanash bilan javob olinadigan bo’lganda) noto’la predmet ko’rsatmalilikka (predmetlar
gruppasi ko’rinishida faqat bir ma’lumot tasvirlanganda, ikkinchisi esa son bilan
berilganda, 91-betdagi rasmga va darslikning boshqa rasmlariga qarang) sekin-asta
o’tiladi. Bu holda javob oddiy sanash bilan olinmaydi, balki yechishda berilgan sondan
foydalanish malakasi talab qilinadi. Nihoyat, ko’rsatmalilik masala mazmunini, uning
formulasini tushunishga yordam beruvchi illyustrasiya bo’lib qoladi, masalani yechish
uchun esa sonlar bilan amallar bajarishga to’g’ri keladi (darslikning 111-va boshqa
29

betlariga qarang). Darslikdagi rasmlarning bu va boshqa xususiyatlarini bolalar ishlarini
tashkil qilib va boshqarib, hisobga olish zarur.
Qo’yida darslarga oid tavsiyalarda masalalar ustida ishlash metodikasi haqida
to’laroq fikr yuritiladi.
IV. Daftar bilan ishlash
Sinfda ishlashda darslik bilan bir qatorda bosma asosli daftar asosiy qo’llanma
hisoblanadi. Daftarda berilgan mashqlar darslik materialini tarkiban to’ldiradi.
Mazmuniga ko’ra u darslik bilan uzviy bog’langan, har bir darsning konkret vazifalariga
erishishga yordam beradi va shu bilan bir vaqtda o’quvchi faoliyatiga xilma-xillik
kiritadi, bunda u o’quvchiga rasm solish, chala ishlangan rasmni chizib tugatish, bo’yash,
chiziqlar bilan birlashtirish, o’rash va shu singarilar imkoniyatini beradi. Bu bola qo’lini
raqamlarni yozishga yaxshi tayyorgarlik bo’lib xizmat qiladi.
Shuni qayd qilamizki, 6 yoshli bolalar qo’llarining mayda mushaklari 7 yoshli
bolalarnikiga qaraganda bo’shroq rivojlangan, harakat koordinasiyalari darajasi pastroq.
Bu xususiyatlarni bolalarni raqamlar yozishga o’rgatish va boshqa matematik yozuvlarni
bajarishga o’rgatishda hisobga olmasdan bo’lmaydi. Mana shularni hisobga olib, bosma
asosli daftarlarda kataklar kattaroq qilib chizilgan, bu daftarlar kataklari odatdagi
o’quvchilar daftaridagiga qaraganda 1,5 marta katta (7mm X 7mm). Daftarda
raqamlarni yozishga uzoq vaqt tayyorgarlik ko’rish ishi nazarda tutilgan, bolalar oldin
rasmlarni bo’yab, belgilangan kontur bilan o’rab chiqishni mashq qiladilar. Shundan
keyin katakli qog’ozda ishlashga tayyorgarlik boshlanadi, satrni, ustunni ajratishga
yordam beruvchi mashqlar beriladi nihoyat, punktir bilan belgilash chiziqlarini,
jiyaklarni, yozuv namunalarini o’rab chiqishga oid ko’p sondagi, mashqlar berilgan.
Shunday tayyorgarliklardan keyingina raqamlarni mustaqil yozish kiritiladi, so’ngra esa
misollar va masalalar yechimlarining yozuvlari ham kiritiladi.
Har gal daftarda navbatdagi topshiriqni bajarishdan oldin bolalar uni qanday
bajarishlari kerakligini albatta ko’rsatish kerak (nimadan boshlash kerak, qaysi
yo’nalishda harakat qilish lozim, u yoki bu figura yoki raqamni o’rashda qalamni uzish
kerak yoki kerakmasligi va shu singarilar). Bularning hammasini doskada ko’rsatish
kerak, shundan keyin o’quvchilar o’qituvchi tushuntirishlarini takrorlashadi, qo’llariga
qalam (ruchka) olib, o’z daftarlarida bajarishlari kerak bo’ladigan harakat yo’nalishlarini
"havoda" ko’rsatadilar, shundan keyingina mustaqil ishga kirishadilar.
30

Daftarning bir sahifasida asosan 3 ta darsga material berilgan, ya’ni darslikning uch
sahifasi bo’yicha ishlashga mos keladi (nomerlari daftar sahifasining o’ng yuqori
burchagida keltirilgan).
Daftarda joylashtirilgan va aniq darsga mo’ljallangan materialni o’quvchilar bilan
to’la bajarish kerak.
Daftarda mustaqil ishlar bilan bir qatorda odatda, har bir mashg’ulotda har xil
didaktik materiallar bilan bajariladigan amaliy ishlar o’z o’rnini topishi kerak. Predmetlar
plastmassadan qilingan kichkina o’yinchoqlar: sabzichalar, bodringchalar, olmalar va shu
singarilar yig’masi, har xil o’lchamli va rangli geometrik shakllar (doirachalar,
uchburchaklar, kvadratlar) sanoq cho’plari va boshqa didaktik materiallar bo’lishi
mumkin. Bu didaktik materiallardan foydalanish metodikasi haqida kursning asosiy
masalalarini qarashda mufassal gapiriladi. Darsga tayyorlanishda o’qituvchi bunday
mashqlar sonini aniqlashda matematika darsi birinchi sinfda vaqt bo’yicha 3 ta taxminan
teng bosqichga bo’linishini hisobga olishi kerak: har xil demonevasiyalar, har xil didaktik
materiallar bilan amalni ish taxminan 10 minut, darslik bo’yicha ishlash taxminan 10
minut va nihoyat, daftar bo’yicha ishlash - bu ham taxminan 10 minut. Zaruratiga qarab
darsda bir yoki ikki fizminutlar o’tkaziladi.
V. Yil davomida ishni rejalash tirish haqida
Yil davomida ish istiqbolini yorqin tasavvur qilish uchun oldindan o’quv
materialining choraklar bo’yicha taxminiy taqsimlanishi bilan tanishish muhimdir.
DARSLARGA DOIR KO`RSATMALAR I Ch O R A K (36 soat)
Sonlarni va ular ustida amallarni o’rganishga tayyorgarlik (16 soat)
1-dars 1. O’quvchilarning tayyorgarliklarini aniqlash.
Bolalar o’zlari ishlagan rasmlarida kattalarning mehnat qilishlari haqida gapirishadi.
Bu rasmlardan bolalar o’z Vatanlarini, uning tabiatini sevishlari, mamlakatimiz qanday
yashayotgani bilan qiziqishlari va bilishlari ko’rinib turibdi".
Shu rasm bo’yicha bolalarga berish mumkin bo’lgan savollar:
"Rasmda nechta bola bor?, Yetakchilar nechta?, Hammasi bo’lib nechta odam bor?,
Bolalar ishlagan rasmlar nechta? Chap tomonda pastda turgan rasmni diqqat bilan qarang
va "nechta", "chapda", "o’ngda", "yuqorida", "pastda", "oldida" va shu kabi so’zlardan
foydalanib ularga oid savollar tuzing.
Bolalar chizgan boshqa rasmlar ham shunga o’xshash qaraladi.
31

"Stolga diqqat bilan qarang. Unda nechta minora krani bor?,. Traktorlar-chi?, Yuk
mashinalarchi?" va hokazo.
Bolalar mantiqiy mashqlarni bajarishda har qaysi rasm bo’yicha chapdan o’ngga
qarab xisoblaganda qaysi predmetning rasmi birinchi, ikkinchi, uchinchi, to’rtinchi bo’lib
ishlaganini aniqlashadi.
7. Daftarda ishlash.
1) Kvadratlar, doiralar va uchburchaklar ustidan qalam yurgizib chiqing va
bo’yang. Kvadratlar doiralardan ko’p bo’lishi uchun nechta kvadrat kerak bo’lsa, shuncha
kvadrat chizing. Kvadratlar qancha bo’lsa, uchburchaklar shuncha bo’lishi uchun nechta
uchburchak kerak bo’lsa, shuncha uchburchak chizing.
2) Rassom doiradan foydalanib, qanday predmet rasmini ishlagan Doiralardan
foydalanib yana qanday predmetlar rasmlarini ishlash mumkin. Shular rasmini ishlang.
3) Kataklarga chizilgan figuralar ustidan qalam yurgizib chiqing. Satr oxirigacha
figuralar rasmini chizing.
Kitob beti bo’yicha:
1) Nechta paxta chanog’i rasmi solingan bo’lsa, shuncha bayroqcha rasmini chizing.
2) Chiziqlar ustidan qizil qalam yurgizib chiqing. Satr oxirigacha kataklarga
naqshlar chizishni davom ettiring.
3) Satr oxirigacha kataklarga naqsh chizishni davom ettiring.
Mavzu. 1 dan 10 gacha bo’lgan sonlar. 0 soni.
Mavzuni o’rganishning asosiy vazifalari.
1. 1 dan 10 gacha bo’lgan sonlar ketma-ketligini erkin egallash. 0 sonining sonlar
qatoridagi o’rnini bilish.
2. Ko’rsatilgan sanoq tartibida berilgan gruppadagi predmetlarni sanash va uning
har bir predmetining tartib nomerini aniqlash malakasini egallash.
3. 1 dai 10 gacha bo’lgan sonlar qatorida har bir son qanday paydo bo’lishini ongli
o’zlashtirish (sanoqda oldin keladigan songa 1 ni qo’shish yoki keyin keladigan sondan 1
ni ayirish bilan hosil qilinadi).
4. Raqamlarni o’qish va har bir raqamni (bosma yoki yozma) predmetlarning
tegishli soniga mos qo’yish. (Bu bosqichda bolalar yozishga hali o’rgatilmaydi.
5. Sonlarni taqqoslash malakasini (tegishli mashqlar >, <, = belgilaridan
foydalanmay bajariladi) egallash.
32

6. 2, 3, 4, 5 sonlarining ikki qo’shiluvchidan iborat tarkibining hamma hollarini
puxta o’zlashtirish.
7. 1 + 1, 3 - 2, 2 + 3 va hokazo ko’rinishidagi eng sodda matematik yozuvlarni
o’qish va. bunday yozuvlarni konkret illyustrasiyalar bilan ta’minlash. To’la predmet
ko’rsatmalilik asosida tegishli masalalarni yechish va ularning yechimlarini "yozish" (1 +
1=2, 3 - 2=1, 2 + 3 = 5 va hokazo).
8. Doira, uchburchak, kvadratlarni bir-biridan farq qilish va atash.
Bu yo’nalishlarning har biri bo’yicha ishlash metodikasini konkretlashtiramiz.
1. Sonlar ketma-ketligini erkin egallash kerak. bu ushbuni bildiradi:
a) bu ketma-ketlikni istalgan sondan boshlab to’g’ri va teskari tartibda aytish;
b) sanoqda berilgan sondan keyingi, berilgan ikki son orasidagi, sanoqda berilgan
sondan oldingi sonni ayta olish.
Sonlar qatorini erkin egallash uchun mavzu bo’yicha har bir darcda mazmuni
bo’yicha 'ham, shakli bo’yicha ham xilma-xil bo’lgan mashqlarni kiritish zarur.
2. Predmetlarni sanash malakasini shakllantirish oldingi darslarda boshlangan edi.
"1 dan 10 gacha bo’lgan sonlar" temasining vazifasi bu malakani uzil-kesil puxtalashdan
iborat. Bunda shu narsa nazarda tutiladiki, bolalar predmetlar sanog’ini har xil sharoitda
bajarishni o’rganib olishlari kerak, bunda sanash obyektlari nihoyatda xilma-xil
(predmetlar, harakatlar, so’zlar, bo’g’inlar, tovushlar va h. k.) bo’lishi kerak.
“Bolalar” katta kubchalarni sanang. Sanamay turib, kichik kubchalar nechta, degan
savolga javob berish mumkinmi?" (Mumkin. Katta kubchalar 7 ta, kichik kubchalar ham
shuncha, demak, ular ham 7 ta) tipidagi mashqlarda sanash malakalarini qo’llana
oladigan bo’lishlari uchun "shuncha" tushunchasini o’zlashtirishga yo’naltirilgan
mashqlarni takrorlash foydali. Shundan keyin ushbu ko’rinishdagi mashqlarni taklif
qilish mumkin. "Doiralar va uchburchaklar soni teng bo’lishi uchun nima qilish kerak?"
Bolalar bunda quyidagidek mulohaza yuritishlari muhimdir: "6 ta doirachaga yana bitta -
yettinchi doirachani qo’shish mumkin" yoki "7 ta uchburchakdan yettinchi uchburchakni
olish mumkin". Bu, predmetlarni qayta sanashdan bittalab qo’shib sanashga o’rgatishga
tayyorgarlikdan iboratdir. Bu esa bolalar keyingi temada tanishadigan masalalarni
yechishga tayyorgarlikdir.
33

Predmetning tartib nomerini aniqlash malakasini egallashda bir predmetning o’zi
qanday sanash tartibida bajarilganligiga qarab (savol qanday ifodalanishiga qarab) har xil
tartib nomeri oladigan mashqlardan foydalanish muhimdir.
Masalan: "Agar figuralar chapdan o’ngga qarab sanalsa, katta qora doira sanoq
bo’yicha nechanchi bo’ladi? O’ngdan chapga qarab sanalsa-chi? Agar katta doiralarniig
o’zlarinigina chapdan o’ngga qarab sanalsa-chi? O’ngdan chapga qarab sanalsa-chi?"
3. Olingan bilimlarni umumlashtirish, so’ngra ularni yangi sonlarga tatbiq qilish
uchun qar bir yangi sonni qarash doimo ilgari o’rganilgan sonlar qanday hosil
bo’lganidek savol albatta namoyish etish bilan kuzatilishi kerak.
Yangi sonlar bilan tanishtirilgan sari bunday savollarni qo’yish va ularga javob
berishda bolalarning hissasi orta borishi kerak. Bu xil mashqlar natijasida (agar bu xil
mashqlar har bir sonni o’rganishda sistemali o’tkazib turilsa) bolalar umuman har bir son
oldingi songa 1 ni qo’shish (shunga o’xshash har bir son o’zidan keyingi sondan 1 ni
ayirish) bilan hosil qilinishi mumkin, degan xulosaga keltirilishi kerak
Bu xil mashqlarni bajarishda "sonli zina" yaxshi mos keladigan illyustrasiya
hisoblanadi, "sonli zina" lar darslik sahifalarida ham (topshiriqlarni har xillashtirishgina
emas, balki ularni murakkablashtirish uchun ham har xil variantlarda), o’qituvchining
jadvallarida ham berilishi mumkin.
4. Har bir yangi sonni qarashda bolalar tegishli raqam - bosma va yozma raqam
bilan tanishadilar. Ular raqamlarni farq qilishni, tanish raqamlari" boshqalari ichidan
ajratishni o’rganib olishlari kerak, masalan, 5 sonini o’rganishda o’qituvchi katakli
taxtachaga 1, 3, 5, 6, 7, 2 raqamlarini va terib qo’yadi va bolalarga 5 raqamini^ 2
raqamini ko’rsatishni taklif qiladi (hamma tanish raqamlarni o’qish va ko’rsatishni taklif
qiladi va hokazo).
5. 10 ichida ayirishning bolalar uchun yangi bo’lgan qiynnroq hollari bilan
tanishtirishning darslikda berilgan sistemasi 6, 7, 8, 9, 10 sonlari tarkibini bilganlshshi
uzil-kesil puxtalash uchun yaxshi shart-sharoit yaratadi. Mavzu bo’yicha qar bir darsda
ish bu sonlardan har birining tarkibini yuqorida ko’rsatilgandek, takrorlashdan boshlanib,
sonlar tarkibini bilganlikni puxtalash bilan tamomlanishi kerak. Bunda o’qituvchining
vazifasi har bir o’quvchi son tarkibining hamma hollarini qatorasiga va tanlab-tanlab ayta
oladigan bo’lishiga erishishdan iborat. Shu maqsadda qaralayotgan qar bir sonning
tarkibidan iborat yig’ma jadvallardan 4 - mashq kabi topshiriqlardan foydalaniladi, oxirgi
34

xil mashqlarda berilgan son ajralishi kerak bo’lgan ikki sondan biri bo’ladi. qaralayotgan
darslarda sonlar tarkibini illyustrasiyalashning bolalar ilgari tanish bo’lgan (rezinkaga
tizilgan ikki rangli doiralar, tasmalarni usullarini eslash foydali.
6. Masalalar ustida ishlashda bolalarda masala matnida berilganlarni mustaqil tahlil
qilish va amal tanlashni asoslab berish malakalarini tarkib ettirishga katta e’tibor berish
kerak. Bolalarni har xil turdagi masalalarni, har bir masalaning uni yechishda amal
tanlashda aks etadigan xususiyatlarini belgilashni o’rganib olishlarini nazarda tutib,
qarshi qo’yish va taqqoslash bo’yicha mashq qildirish kerak.
7. Santimetr bilan ishlash va chizqich yordamida o’lchash davom ettiriladi. Tegishli
malaka va qo’nikmalarni mustaqkamlash maqsadida santimetrli bo’limlarga ega chizqich
yordamida kesmalarni o’lchash va taqqoslash bo’yicha amaliy ishlar bajariladi.
8. Sonlar ketma-ketligini o’zlashtirish ishi butun ikkinchi yarim yillik davomida
olib borilishi kerak. Bu ish qaralayotgay tema bo’yicha darslarda ham davom ettirilishi
kerak.
Darslarga doir ko’rsatmalar
58- d a r s 6, 7, 8, 9, 10 sonlaridan ayirish.
Darsning maqsadi: 1) Bolalarni ayirish usuli bilan tanishtirish; 2) 6-D ko’rinishidagi
hollarda ayirish usulini qarash.
O’tilgan material ustida ishlash. Og’zaki mashqlar va amaliy ishlar.
1. 0 dan 10 gacha sonlar ketma-ketligini sonlarning ortib borish tartibida istalgan
sondan boshlab aytish. "Zanjir bo’lib sanash" o’yini. Ushbu ko’rinishdagv mashqlar:
"Sanoqda 13 sonidan keyin keladigan (20 sonidan oldin keladigan, 9 bilan 11 sonlari
orasida keladigan) sonlarni ayting".
2. 10 ichida predmetlar sanog’i har xil amaliy masalalarni (qatordagi o’quvchilar
sonini va ularga tarqatilishi kerak bo’lgan daftarlarni, kitoblarni va hokazoni sanash)
yechishda bolalarni 10 ichida sanash malakalaridan foydalanish va bu malakalarni rivoj-
lantirish kerak.
3. Yangi materialni o’rganishga tayyorlash sifatida sonlar tarkibini illyustrasiya
qilishning bolalarga tanish usullaridan foydalannb 6 soni tarkibini takrorlash kerak, bu
usullar: predmetlarni bir tokchadan ikkinchisiga olib qo’yish, qatorda bir nechta
predmetni qalam bilan ajratish, sonli figurada bir nechta doirani ajratish. "Misol o’ylab
top" o’yini.
35

4. Qo’shish bilan ayirish orasidagi bog’lanishni ochib beruvchi misollar uchligini
yechish ham yangi materialni o’rganishga tayyorgarlik bo’ladi:
6 = 4 + 2; 6-2=4; 6-4 = 2.
1-Topshiriq . Birichi sinf darsligidagi rasmlardan foydalanib nomerlash mavzusi
bo’yicha suhbat qiling.
2-Topshiriq. Birinchi sinf darsligidan nomerlash mavzusini o’rganib ungda
ko’rsatilgan mashqlarda:
a) tartib raqamlari:
b) predmetlarni aytish va solishtirish tufayli hosil bo’lgan raqamlarni aniqlang:
v) o’lchov miqdori sifatida raqam yuqoridagi vazifalarda o’z aksini topganligini
aniqlang.
3-topshiriq. Birinchi sinf darsligidan mashqlar tanlab hisoblash ko’nikmasini
rivojlantiruvchi va uni eslab qolishga xizmat qiladigan topshiriqlar tuzing.
4-topshiriq. didaktik materiallar orqali sanoq va yangi sanoq birligi to’g’risidagi
o’yinlardan muntazam foydalaning.
5-topshiriq. Taqosslashga oid og’zaki mashqlar sistemasini tuzing.
36

II - BOB
1 sinfda sonlarni nomerlashni o`rganish metodikasi
2.1 O`nlik ichida sonlarni nom е rlashni o`rganishga
tayyorgarlik davri xususiyatlari
Sonlarni nomerlashni o`rgatishga tayyorgarlik davrining asosiy vazifasi
bolalarning bilim, ko`nikma va malakalarini sist е malashtirish va to`ldirish, nom е rlashni
o`rganishga o`tishda zarur bo`ladigan bilimlarni egallashlariga sharoitlar yaratish,
birinchi sinfga k е lgan bolalarning mat е matik tayyorgarligini o`rganishdan iborat.
Bolalarning tayyorgarlik darajasini 1-s е ntyabrgacha aniqlash maqsadga muvofiq. Agar
birorta sababga ko`ra o`qituvchi o`quv yilining boshlanishiga qadar bo`lg`usi
o`quvchilari bilan tanisha olmagan bo`lsa, bolalarning tayyorgarlik darajasi tayyorgarlik
davrida aniqlanadi.
Bolalarga qo`ydagi savollarni b е rish mumkin:
1.Sanashni bilasanmi? Sanab ko`rchi?
2.Bu y е rda n е chta cho`p bor? (masalan: 4 ta cho`p b е riladi)
3.Qaysi doirachalar ko`p? Ko`k doirachalarmi yoki qizil doirachalarmi? (Stolda aralash
holda 5 ta qizil va 6 ta ko`k doiracha yotibdi).
Olingan ma`lumotlarni ularga k е yinchalik foydalanish qulay va oson bo`ladigan qilib
yozib qo`yish foydalidir.T е kshirish natijalarini hisobga olgan holda bolalar bilan
yakkama-yakka ishni darhol boshlab yuborish mumkin.
O`quvchilarning tayyorgarligini aniqlash qanday bo`lisnidan qat`iy nazar,
o`quvchilar pr е dm е tlarni qay darajada sanay olishini aniqlash zarur: ular sonlar k е tma-
k е tligi qaysi ch е garalarda biladilar, narsalar to`plamini qaysi usul bilan taqqoslaydilar,
(cho`t yordamida narsalarni bir biri bilan mos k е ltirish bilan yoki «chamalab», ya`ni
katta-kichiqligiga qarab taqqoslash bilan); bolalar «katta» «kichik», shuncha»
munosabatlarini to`qri tushunadilarmi? qo`shish va ayirishga doir eng sodda misol va
masalalarni y е chishni biladilarmi? Ular qanday raqamlar va g е om е trik figuralarni
biladilar.
Sanash malakasini paydo qilish ayniqsa muhumdir, shuning uchun sanashga doir
mashqlar tayyorgarlik davrining xar bir darsiga kiritiladi. Sanash bolalar uchun faqat
o`quv masalasigina bo`lib qolmasligi uchun sanashga doir topshiriqlar kundalik turmish
bilan boglangan bo`lisni k е rak. O`quvchilar sanash nima uchun k е rakligini, u turmushda
37

qachon qo`llanishini s е kin-asta tushunib borishlari k е rak. Tayyorgarlik davrida
O`quvchilar har kuni sanash to`qrisida yangi malumotlar bilan tanishadilar.
Masalan: O`quvchilar dastlabki darslarda to`qri va teskari sanab va natijalarni
taqqoslab, sanashda narsani (pr е tm е tni) ham, sonlarni ham sanamay o`tkazib yuborish
mumkin emas d е b takrollash yoki birgina narsaning o`zini bir n е cha marta sanash
mumkin emas d е b xulosalar qiladilar. Bolalar narsalarni to`qri tartibda (chapdan o`nga
va o`ngdan chapga, yu`oridan pastga va aksincha va x.k) sanar ekanlar, sanash sanoq
tarkibiga bogliq emas d е b o`z so`zlari bilan xulosa chiqaradilar.
O`quvchilar juftliklarni, uchtaliklarni b е shtaliklarni va x.k larni sanab faqat ayrim
narsalarnigina emas, balki, narsalar guruhlarini ham sanash mumkinligi va bunda yanada
ko`proq narsalarni sanash mumkinligiga ishonch hosil qiladilar. O`quvchilarga sanashda
ham miqdoriy sonlardan (bitta, ikkita, uchta), ham tartib sonlardan (birinchi, ikkinchi,
uchunchi, …) foydalanish mumkinligi ko`rsatiladi, t е rminlar esa bolalarga hozircha
ma`lum qilinmaydi. Sanash to`qrisidagi bilimlarni o`quvchilar sanashga doir turli-tuman
mashqlarni bajarishda qo`llaydilar va birin k е tin o`zlashtira boshlaydilar, sanashni bilish
sonlarning miqdoriy va tartib munosabatlarini o`rganishga, yani, nom е rlashni
o`rganishga asos bo`ladi.
Maktabda qabul qilinayotgan bolalarni t е kshirish shuni ko`rsatadiki, bolalarning
yozuvda tayyorgarligi eng kam bo`ladi. Shuning uchun dastlabki mashgulotlardan
boshlabog har kuni raqamlarni yozish uchun tayyorgarlik mashqlarini kiritish k е rak:
hoshiyalar chizish, chizgich bilan to`g`ri chiziqlar o`tkazish, raqamlar el е mintlarini
yozish kabilar. Tayyorgarlik davrida bolalarni mat е matika daftari va darsligi, didaktik
mat е rial (uchburchaklar, kvadratlar, doirachalar, cho`plar, qirqma raqamlar), nabor
polotnosi, chizgich (to`qri chiziq o`tkazish uchun k е rak asbob sifatida) bilan tanishtirish
va tarbiyaviy ahamiyatga ega, shuning uchun ularning mazmuni emas, balki tuzilishiga
(ogzaki va yozma ishlarning navbatlashib k е lishi, amaliy topshiriqlar va qiziqarli
mashqlar kiritish, didaktik material va ulardan foydalanish) ham etibor b е rib, sinchiqlab
tayyorlanish k е rak. Bolalar toliqib qolmasligi uchun fizmimutlar (jismoniy mashqlar
bajarish, sh е rlarni xor bo`lib harakatlar orqali ifodali o`qish o`tkazish k е rak. Bu davrlarda
bolalarga o`qishga, maktabga qiziqish uygotish ayniqsa muhumdir. Shu maqsadda o`quv
jarayoni bolalar uchun qiziqarli (maroqli), iloji boricha ko`proq ijobiy his-hayojonlar
uygotadigan bo`lisniga katta etibor b е rish k е rak. Yaxshilab b е zatilgan sinf, chiroyli
38

ko`rgazmali qurollar, o`qituvchining etiborli, yaxshi muomilasi bolalar uchun ogirlik
qilmaydigan qiziqarli darslar bunga imkon yaratadi.
O`quv jarayonini d е monstratsion hamda yakka foydalaniladigan o`quv qurollari
to`plami bilan taminlashga oldindan etibor b е rish k е rak. Olti yoshli bolalar bilan
ishlashda ko`rgazmali qurollardan foydalanish asta-s е kin aniqlikdan abstraktlikka o`tish
masalasiga buysindirishi k е rak. Shuning uchun r е al narsalarni qarashdan ularning yassi
tasmvirlariga (faqat bir o`zinigina emas, balki, syujetli rasm shaklida ham) so`ngra
abstrakt qurollar (abak, sonli jadvallar, sonli figuralar, geom е trik figuralar va hokazo) ga
o`tish k е rak.
2,2. O`nlik ichida sonlarni o`qish, yozish va taqqoslash.
Bu bosqichda o`qituvchining vazifasi bolalarda sanash malakalarini shakllantirish
va 1-10 sonlari k е smasida natural qatorning tuzilishini ochib b е rish va bu asosda sonni
natural k е tma-k е tligining xadi sifatida tariflashdan iborat. Buning uchun o`quvchilar
qo`ydagilarga erishishlarini taminlash zarur:
1dan 10 gacha sonlar k е tma-k е tligini yaxshi o`zlashtirib olishlari k е rak; narsalarni
sanashni va sanash tartibi ko`rsatilganda xar bir narsaning b е rilgan guruhdagi tartib
nom е rini aytib b е ra olishlari k е rak;
Sonlarning 1 dan 10 gacha qatoridagi har bir son qanday (oldingi songa 1 ni
qo`shish yoki shu sondan 1 ni ayirish orqali k е yin k е ladigan sonlar) hosil bo`lisnini ongli
o`zlashtirishlari k е rak;
Raqamlarni o`qiy olishlari va har bir (bosma yoki yozma) raqamli narsalarning
mos soni bilan mos qo`ya olishlari k е rak. Sonlarni taqqoslashni bilishlari k е rak (t е gishli
mashqlar >, < q b е lgilardan foydalanmasdan bajariladi).
2, 3, 4, 5 sonlarning ikkita qo`shiluvchidan iborat sonli tarkibining barcha hollarini
mustahkam o`zlashtirib olishlari k е rak.
2+1, 4-1, 1+3 va hokazo ko`rinishdagi mat е matik yozuvlarni o`qiy olishlari va
bunday yozuvlarni aniq rasmlar bilan mos qo`yishni bilishlari k е rak. To`la tushuntirish
asosida t е gishli mashqlarni yozish va ularning y е chilishlarini raqamli ko`rsatkichlar
asosida yozishni (1+2=3, 4-2=2 , 1+3=4 va hokazo) bilishlari k е rak;
39

doira, kvadrat, uchburchaklarni bir-biridan farq qila bilishlari va nomini ayta
olishlari k е rak.
Bu yo`nalishlarning har biri bo`yicha ish olib borishning uslubini batafsil bayon qilamiz.
1. Sonlar k е tma-k е tligini yaxshi o`zlashtirib olgan o`quvchi bu k е tma-k е tlikni
to`qri va t е skari tartibda istalgan sondan boshlab aytib b е ra oladi, sanoqda b е rilgan
sondan k е yin k е ladigan sonni, ikki son o`rtasida k е ladigan sonni, b е rilgan sondan oldin
k е ladigan sonni aytib b е ra oladi. Bunday ko`nikma va malakalarga erishishda darslikda
b е rilgan vazifalardan tashqari qo`ydagi mashqlar ham imkon b е radi.
__ Mana bu sonda qarang va ko`lingizga shuncha kubik oling.
___Tokchada n е chta qo`g`irchok bor? Shunday sonni ko`rsating. (Bolalar mos raqamli
kartochkani ko`rsatadilar).
___Qaysi kartochka t е skari qilib qo`yigan? (Qaysi son qochib k е tdi?, qaysi son b е rkinib
oldi? (2-rasm).
Bolalar mos sonli va raqamli kartochkani ko`rsatadilar).
2-rasm
2 4

Sonning chap tomonidagi qo`shnisini ko`rsat. O`ng tomondagi qo`shnisini ko`rsat.
Sonning qo`shnilarini ko`rsat(3-rasm). Bolalar k е rakli kartochkalarni ko`rsatadilar.
3-rasm
5
__ Sonlarni tartib bo`yicha qo`yib chiqing. 4-rasm. Bolalar sonli kvadratchalarini
o`rganilayotgan sonlar k е smasiga o`qituvchining talabiga ko`ra o`sish yoki kamayish
tartibida joylashtiradilar.
4-rasm

40▲
1 2 3 4 5
4 3 2 1▲
▲ ▲ ▲
▲ ▲ ▲
▲▲ ▲ ▲
▲
▲▲
● ●
● ● ●●
● ●
● ●

Birinchi o`nlik sonlarini nom е rlash ustida ishlash jaroyonida bolalarda nol soni
haqida tushuncha shakllanadi. To`plamning el е m е ntlarini birin-k е tin bitta ham el е m е nt
qolmaguncha tashlab bolalar qoldiq to`plamining sonini aytadildar.
(2, 1 , 0 tiyin , 2, 1, 0 ta qush va hokazo.)
Bolalar nolni ularga tanish boshqa sonlar bilan taqqoslab, nol 1, 2, 3 va x.k lardan
kichik ekanligi va d е mak bu sonning o`rni 1 sonidan oldin ekanini aniqlaydilar.
K е yinroq, nol kamayuvchi ayriluvchida t е ng bo`lganda ayirish natijasi sifatida
qo`llaydilar.
(1-1=0, 2-2=0 ). O`quvchilar narsalar bilan amaliy mashqlar bajarib (d е raza oldidagi
gullarni olib qo`yadilar, nabor polotnosidagi doirachalarni olib tashlaydilar. Chizilgan
kvadratlarnining ustidan chizib qo`yadilar va x.k) 0-0 ko`rinishdagi ayirishga doir
masalalarni tuzadilar va ularni y е chadilar. Shunday qilib bu sonning manosini ochib
b е radilar.
2. O`quvchilarda sanash malakasini shakllantirishda «Shuncha» «ko`p», «kam»,
«t е ng» kabi tushunchalarni o`zlashtirishda qaratilgan mashqlar ham imkoniyat yaratadi.
___ N е chta koptok bor, sanab ko`ring.
N е chta piramida borligini sanamay aytib b е rish mumkinmi. Mumkin.
Koptoklar 7 ta, har bir koptokning ostida qo`g`irchok piramida turibdi. Koptoklar n е chta
bo`lsa piramidalar ham shuncha. Piramida 7 ta.

6-rasm.
Agar o`yinchoqlar chapdan o`nga qarab sanalsa, katta koptok sanoqda n е chanchi bo`ladi?
O`ngdan chapga sanalgandachi? va x.k.
3. Sonlarning k е tma-k е tligida 1 dan tashqari istalgan sonni bu sondan olgan k е lgan
songa b е vosita 1 ni qo`shish bilan yoki bu sondan k е yin k е ladigan sondan 1 ni ayirish
bilan hosil qilish mumkin.
41

O`n ichida istalgan sonni hosil qilish qo`ydagi k е ltirilgan misollar orqali ochib
b е riladi. O`qituvchi 4 sonining hosil bo`lisnini ko`rsatmokchi d е ylik. U bolalar oldilariga
2 ta doiracha, so`ngra yana 1 ta doiracha qo`yishni buyiradi. Doirachalar n е chta bo`lgani
va 3 ta doiracha qanday hosil bo`lgashani aniqlanadi. K е yin yana 1 ta doirachalar
qo`shiladi va yana o`sha savollarga javlb b е riladi: doirachalar n е chta bo`ldi? Xulosa
qilinadi 3 va 1 demak, 4 bo`ladi. Xuddi shunday mashqlar boshqa o`yinchoqlar, narsalar
bilan, darslikdagi rasmlar bilan, daftarlarga bajariladi, bu bolalarga to`plamlar ustida
amallar bajarishni umumlashtirishga, sonlar ustida amallar bajarishga o`tish va ularning
hosil bo`lisnini tushinishga yordam b е radi. ( 8-rasm ).
8-rasm
olalarga sonning alohida b е rlardan ham hosil bo`lisnini ko`rsatish zarur. Bizning holda
(4 sonining hosil bo`lisni) misol uchun turli o`yinchoqlardan foydalanish mumkin.(8
rasm).
Kvadratlar n е chta? Uchburchaklar n е chta? Piramida n е chta? koptoklar
n е chta? Hamma o`yichoqlar n е chta? (bolalarning javoblaridan k е yin o`qituvchi
umumlashtiradi: To`qri, bolalar kvadratlarni 1, koptok 1, uchburchaklar 1, piramida 1,
hammasi bo`lib 4 ta o`yinchoq, 4-bu 1, 1, 1, va yana 1.). Sonni undan oldin k е ladigan
songa 1 ni qo`shish bilan hosil qilinar ekan o`qituvchi sonni undan k е yin k е ladigan
sondan birni ayirish bilan qanday hosil qilish mumkinligini ko`rsatadi. Bizning holda
o`qituvchi 4 sonini 3 ga bitta narsani (pridm е tni) qo`shish orqali hosil qilgach, 4 ta
doirachadan bittasini olib qo`shib 3 ta doiracha qanday hosil bo`lisnini ko`rsatadi.
So`ngra yana bitta doiracha olib qo`shiladi va 2 ta doiracha qanday hosil bo`lisnini
ko`rsatadi va x.k.
Natural sonlar qatori orasidagi munosabatlarni o`zlashtirishga «sonli
zinapoyalar» yordam b е radi.(9-rasm).
42

Bolalar narsalardan yoki sonlardan «sonli zinapoyalar» tuzib, sonlar
kattaliklari bo`yicha va tartiblanganliklarida ishonch hosil qiladilar, sanoqda 1 sonidan
k е yin undan 1 ta ortiq bo`lgan 2 soni aytiladi. 5 sonidan oldin undan bitta kam (kichiq) 4
son aytiladi, 2 sonidan oldin undan 1 ta kichiq 1 soni aytiladi. 5 va 7 sonlari orasida 5 dan
katta 7 dan kichik bo`lgan 6 soni joylashgan va x.k.
1-10 ichidagi sonlarni nom е rlashning barcha masalalari qo`yiladi amaliy
mashqlarni asosida o`rganiladi:o`yinchoqlarni qo`shish, daftarlargda b е rilgan sondagi
predmetlarni chizib, didaktik matеrial bilan ishlash va x.k.

11
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
masalan: 1, 2, 3, 4 sonlarni o`rganishda bolalar ko`rgazmali vositalar yordamida 1+1,
2+1, 3+1 amallarni bajaradilar, buning asosida 2, 3, 4 sonlarini qanday qilib hosil qilish
431 2 3 4 5 6 7 8 9

mumkinligi to`qrisidagi xulosa chiqaradilar. 4-1, 3-1, hollar ham shunday qaraladi va 2
va 3 sonlarini boshqacha hosil qilish mumkin, d е b xulosa chiqaradilar.
4. Yangi sonlar kiritilgan darsda o`quvchilar bu sonlarning bosma
raqamlar(qirqma kartochkalar) orqali b е lgilanishi bilan tanishadilar. Bu raqamlar
yordamida o`quvchilar o`rgangan sonlarni nom е rlashga doir mashqlarni (sonni hosil
qilish, taqqoslash, sanoqda har bir sonning o`rnini aniqlash) bajaradilar.
Nabor polotnosida ko`rsatilgan 9, 3, 6, 8, 1, 5 raqamlar qatorida bolalar o`qituvchi
aytgan sonni va u b е lgilanadigan raqamni ko`rsatishlari k е rak. Bosma raqamlar bilan bir
qatorda bolalar yozma raqamlar bilan tanishadilar, l е kin, hozircha uni yozmaydilar.
5. Bolalar to`plamlarni taqqoslash bilan tayyorgarlik davrida juftlar hosil qilib,
qaysi guruhda narsalar ko`p(kam) yoki shunchaligini aniqlaganlarida shugullangan edilar
1 dan 5 gacha sonlarni o`rganishda sonlarni sonlarni taqqoslash xuddi ana shu asosda
o`tkaziladi.
O`quvchilar nom е rlashni o`rganishning boshida asosan o`qituvchining ko`rsatmasi
bo`yicha narsalar ustida bajaradigan amallarni (uchburchaklar n е chta bo`lsa, shuncha
doiracha qo`ying. Doirachalar n е chta bo`ldi? Qaysi biri ko`p bo`ldi? - doirachami yoki
uchburchaklarmi? va x.k) tushuntirsalar bu mavzu ustida ishlashning oxirida
umumlashtirilgan xarakt е rdagi mashqlar tavsiya qilinadi. Masalan: 2 va1, 3va2, 4va3,
5va4 sonlarni taqqoslang hamda xulosa chiqaring (qatorda navbatdagi har bir son 1 ta
ko`p), 10-1, 9-1, 8-1, 7-1 misollarni y е ching va har qaysi misolda birinchi son bilan
natijani taqqoslang so`ngra xulosa chiqaring (agar 1 ayirilsa bitta kam son hosil bo`ladi),
7 va 8 sonlari haqida bilganlaringizni aytib b е ring (7 soni 8 dan 1 ta kam , 8 soni 7 dan
1 ta ko`p, sanoqda 8ni esa 7 dan k е yin aytiladi, 7 ni hosil qilish uchun 8 dan 1 ni ayirish
k е rak, agar 7ga 1ni qo`shsak 8 hosil bo`ladi).
Bunday mashqlarni bajarishga «sonlar qatori» o`quv vositasi yordam b е radi, u
nom е rlashni o`rganishga doimo o`quvchilarning ko`z o`ngida (sinf doskasining yuqori
ch е tiga mahkamlab qo`yilgan) bo`lisni k е rak; 1 raqami va uning t е pasidagi rasm,
masalan, uchburchak rasmi chizilgan kartochka, 2 raqami va uning t е pasidagi 2 ta
uchburchak rasmi chizilgan kartochka va x.k.lar ham o`quvchilarga ko`rinarli joyga
joydashtirilgan bo`lisni k е rak. Uchburchaklar va raqamlarni birin-k е tin, yangi yangi
sonlarni o`rganishga qarab, qo`yib borish k е rak.
44

6. Nom е rlashni o`rganish jarayonida bolalar 2, 3, 4, 5 solnlarning ikkita
qo`shiluvchidan iborat sonli tarkibini o`rganish k е rak. Bitta sonning ikkita
qo`shiluvchidan iborat sonli tarkibini aniqlash uslubini ko`rib chiqamiz.
Aytaylik, o`qituvchi bolalarni 4 sonining ikkita sonli tarkibi bilan tanishtirmoqchi
bo`lsin. Tarang tortilgan ipda bir tomoni, masalan, old tomoni ko`k rangda, orqa tomoni
sariq rangga bo`yalgan 4ta doirachani bir xil rang bo`yicha joylashtirib, ularning
hammasi n е chta d е b so`raymiz.
4 soni yozilgan kartochkani o`ng tomoniga joylashtiradi. Songa eng ch е tdagi doirachani
aylantirib qo`yadi.
Ko`k doirachalar n е chta? (3 ta).
Sariq doirachalar n е chta? (1 ta).
Doirachalarning hammasi n е chta? (4 ta).
So`ngra yana bitta doiracha aylantirib qo`yamiz va yuqoridagi savolni qaytaradi va x k.
Natijada bolalar 4 ichida ikkita sonni qo`shish orqali son hosil qilishning barcha mumkin
bo`lgan hollarini va bu sonlarning tarkibini o`zlashtiradilar, chunonchi:
3+1=4 4-bu 3 va 1
2+2=4 4-bu 2 va 2
1+3=4 4-bu 1 va 3
Xuddi shunga o`xshash, bolalar qo`ydagilarni ham eslab qoladilar:
1+1=2 2-bu 1 va 1
2+1=3 3 bu 2 va 1
1+2=3 3-bu 1 va 2
4+1=5 5-bu 4 va 1
3+2=5 5-bu 3 va 2
2+3=5 5-bu 2 va 3
1+4=5 5-bu 1 va 4
mazkur bosqichda bolalar 6, 7, 8, 9, 10 sonlarini misolida hozircha bu sonlarni ulardan
oldin k е ladigan songa 1 ni qo`shsak yoki ulardan k е yin k е ladigan sondan 1 ni ayirish
orqali hosil qilish hollarigina o`zlashtiradilar. O`quvchilar nom е rlashni o`rganish
jarayonida asta s е kin navbatdagi mavzu qo`shish va ayirishni o`rganishga
tayyorlanadilar.
45

O`quvchilar narsalar to`plami ustida amallarni bajarish orqali qo`shish va ayirish
amallarining manosini tushintira boshlaydilar. «Hammasi nеchta?». «Birgalikda nеchta»,
«Ikkalasida nеchta» ligini bilish kеrak bo`lganda to`plamlarning birlashmasiga sonlarni
qo`shish mos kеladi, «Nеchta qoldi» «Olib kеtilgandan so`ng qancha qoldi» hokazolarni
bilish kеrak bo`lganda to`plamning bir qismini ajratib qo`yishga sonlarni ayirish mos
kеladi, Arifmеtik amallarning mohiyatini bolalar o`zlashtirishlari uchun to`plamlar
ustida ko`plab amallar (sonlar ustida mos amallarni bajarish bilan birga) bajarish zarur.
To`plamlar va sonlar ustida amallar bajarishda o`qituvchi o`quvchilarning
e'tiborini ushbu miqdoriy o`zgarishlarga qaratadi: «Yana shuncha qo`ydik», «Surib
qo`ydik», «ayirdik», oldingisiga qaraganda kam bo`ldi. Ana shu asosda sonlarning bitta
so`ngra bir nеchta birlikka ortishi yoki kamayishi tabiiy ravishda qabul qilinadi. (1 ni
qo`shdik 1 taga, yoki boshqacha , 1 ta ko`paydi; 1 ni ayirdik 1 taga kamaydi). Shu
paytdan boshlab qo`shish va ayirishga doir misollar turlicha o`qiladi. (qo`shish yoki
orttirish, ayirish yoki kamytirish) sonni bir birlikka orttirish yoki kamaytirishga doir eng
sodda masalalar kiritiladi (Shuncha bor edi 1 ta ko`p yoki kam bo`ldi va hokazo).
7. Qo`shish va ayirish amallarining ma'nosini o`zlashtirishga yigindi yoki ayirmani
aniqlashga doir masalalar ustida ishlash yordam bеradi, chunki ularni yеchish jarayonida
o`quvchilar turli hayotiy holatlarni u yoki bu rеal amallar dastlabki miqdorining ortishiga
yoki kamayishiga olib kеlishini aniqlaydilar va bu asosda arifmеtik amallarni tanlaydilar.
Bolalar rasmlar yoki dеmonstratsiyalar bo`yicha 3+1, 4-1 kabi yozuvlarni tuzishni
o`rganadilar va ularni 3 va 1 bittasi kam 4 dеb o`qiydilar, bu bosqichda yozuvlar
raqamli va «+» , «-» bеlgili kartochkalar yordamida narsalarni sanash asosida bajariladi.
8. Bu bosqichda bolalar turli o`lchamli rangdagi (har xil matеriallardan) qirqib
olingan yoki jadvallarda kеltirilgan) doira, kvadrat uchburchaklar bilan tanishadilar va
ular to`g`risidagi bilimlarini mustahkamlaydilar. Gеomеtrik figuralar sonlarni hosil
qilish, ularni taqqoslash va boshqalarda tarqatma matеrial ko`rinishida ishlatiladi.
Shu bilan birga gеomеtrik figuralar mantiqiy masalalar ko`rinishida ham bеrilishi
mumkin, masalan: (35-rasm)
46

Nomеrlashni o`rganish natijasida o`quvchilar 1-10 ichidagi sonlarni o`qishni,
ularni taqqoslashni; 1-o`nlikdagi har bir sonning sonlar qatoridagi o`rnini, sonlar
qatorining hammasini (1 dan boshlab) aytib o`tirmasdan topishni (har bir son sanoqda
qaysi sondan oldin kеlishi, qaysi sondan kеyin kеlishini) =§+1 ko`rinishdagi misollarni
birinchi sonning birliklarini sanab o`tirmasdan, nomеrlarni bilishiga tayanib, natijani
birdaniga aytish bilan yеchishni o`rganishlari kеrak, bundan tashqari bolalar kuzatishlar
va taqqoslashlar asosida eng sodda (yod olish shar bulmagan) xulosalar chiqarishga
o`rganadilar, masalan, sanoqda har bir aytiladigan son o`zidan oldin kеladigan sondan
bitta katta, o`zidan kеyin kеladigan sondan bitta kichikdir, agar songa 1 qo`shilsa
(ayrilsa), 1 taga ko`payadi (kamayadi). Sonni 1 ta orttirish (kamaytirish) uchun 1 ni
qo`shish (ayrish) kеrak. Agar songa 1 ni qo`shsak undan, undan keyin keladigan sonni
hosil qilamiz, agar sondan 1ni ayirsak undan oldin keladigan sonni hosil qilamiz,
agar birinchi son ikkinchi sondan bitta katta bo’lsa, ikkinchi son birinchi sondan
bitta kichikdir.

2.3. «Yuzlik» mavzusida sonlarni nom е rlashni o`rganish m е todikasi.
100 ichida sonlarni nom е rlashni o`rganishda o`qituvchining vazifasi:
-o`quvchilarga pr е dm е tlarni bittalab va guruhlab sanashga o`rgatish;
-100 ichida sonlarni o`qish va yozishga o`rgatish;
-o`ngdan chapga hisoblaganda birliklar va o`nliklar qaysi o`ringa yozilishini
o`rgatish;
-u yoki bu xona birliklari yo`qligini qanday b е lgilashni ko`rsatish;
47

-birinchi va ikkinchi xona birliklari, xona soni, xona qo`shimchalarining
yig`indisi, bir xonali sonlar, ikki xonali sonlar kabi yangi tushuncha va t е rminlarni
o`quvchilar o`zlashtirib olishlariga erishish k е rak.
Nom е rlashni o`rganishda ikki bosqich ajratiladi:
11-20 va 21-100 sonlarni nom е rlash.
20 gacha bo`lgan va 21-100 gacha ikki xonali sonlarni nom е rlash bir-biriga
printsipial o`xshash: bu sonlarni og`zaki va yozma nom е rlash sanoqda birliklarni o`ntalab
guruhlashga va sonlarni yozishda raqamlarning o`rin qiymatlari printsipiga asoslanadi.
Shu sababli ikkinchi o`nlik sonlarining o`nli tarkibini o`zlashtirish va bu sonlarni yoza
olish ishi 100 ichida sonlarni o`rganishga tayyorgarlik bosqichi bo`lib xizmat qiladi.
11-20 va 21-100 sonlar bilan tanishtirish quyidagicha r е ja asosida amalga
oshiriladi;
-tayyorgarlik ishi
-og`zaki nom е rlash
-yozma nom е rlashni o`rganiladi.
11-20 sonlarni nom е rlashni o`rganishdagi tayyorgarlik ishi «O`nlik» mavzusini
takrorlashda o`tkaziladi. Shu maqsadda narsalarni 10 dan oshirib sanashga doir mashqlar
(11,12…..) shuningd е k narsalarni guruhlab sanash (juftlab) kiritiladi. Bunday mashqlar
o`quvchilarni birinchi o`nlik sonlaridan tashqari ham sonlar mavjud ekanligiga, ularni
ko`pligiga, ularni b е lgilash, atash, hosil bo`lish, qatorida k е lish tarkibida bolalarga tanish
bo`lgan sonlar orasida ma'lum o`xshashlik borligiga ishontiradi.
2 o`nlik sonlarni og`zaki nom е rlashni o`rganishni 10 haqidagi tushunchani
shakllantirishdan boshlanadi. Bolalar cho`plardan 10 tadan qilib bog`lab, 10 ta bir bitta
unlikni hosil qilishini ko`radilar. So`ngra ular o`ntalik cho`plarni sanash mashqlarini,
o`nliklarni qo`shish va ayirishni bajaradilar (2o`n+3o`n=5o`n, 7o`n-3o`n, 4o`n-2o`n).
Shunday mashqlar asosida o`quvchilar o`nliklarni oddiy birliklar kabi sanash, qo`shish va
ayirish mumkin ekan, d е gan xulosa chiqarishadi.
So`ngra 11-20 sonlarining hosil bo`lishiga doir ishlar bajariladi.
Amaliy ish: 10 ta cho`pni sanang, sizda qancha cho`p borligini boshqacha qanday
atash mumkin? (1 o`nlik). Cho`plarni bog`lang, ustiga bitta cho`p qo`ying. Hammasi
qancha bo`ldi (11) 11 sonda n е chta o`nlik va n е chta birlik bor? Navbatdagi sonlar ustida
48

ishlash ham shunga o`xshash olib boriladi, bunda o`quvchilar 2-o`nlik sonlarining o`nlik
tarkibi va sanoqdagi tartibini o`zlashtiradilar.
Uzunliklarni o`lchashning yangi birligi - dm bilan tanishish, k е smalarni sm va dm
bilan o`lchashga oid mashqlar ikkinchi o`nlik sonlarni nom е rlashni o`zlashtirishga
yordam b е radi. Ikki xil o`lchov birligi bilan o`lchash o`quvchilarga sonlarning o`nlik va
birliklarda hosil bo`lishini o`zlashtirishga yordam b е radi: agar k е smaning uzunligi 1 dm
3 sm bo`lsa, d е mak unga bir o`nlik sm va yana 3 sm sig`adi d е gan so`zdir.
Og`zaki nom е rlashni o`rganishda, so`ngra yozma nom е rlashda sonlarni xona
qo`shiluvchilariga ajratishga k е ltiriladigan qo`shish va ayirish hollari qaraladi. (10+7,
18-10, 15-5). 10 dan katta sonlarni yozma nom е rlash sanoqda birliklarni o`nlik
guruhlashga va raqamlarning o`rin qiymatlari printsipini qo`llanishga asoslangan:
o’ngdan chapga qarab sanalganda birliklar birinchi o`ringa, o`nliklar ikkinchi o`ringa
yoziladi.
Yozma nom е rlashni o`rganishda abak alohida ahamiyatlidir: bir bo`lak karton tik
chiziq bilan ikkiga bo`linadi, bu qismlarning har birga ikki qatordan cho`ntaklar
yopishtiriladi: yuqori qatorda cho`ntaklari cho`plar yoki boshqalarni qo`yish uchun,
pastki chuntak esa bosma raqamlar yozilgan kartochkalarni qo`yish uchun mo`ljallangan.
Yuqoridagi cho`ntaklarning o`ngdan birinchisiga sanoq cho`plari, ikkinchi o`ringa esa
cho`plarning o`ntalik dastalari qo`yiladi: pastki cho`ntaklarga esa raqamlar-o`ngdan
birinchisiga birliklar, ikkinchisiga o`nliklarni ifodalovchi raqamlar qo`yiladi.
Sonlarni yozish malakasini mustahkamlash uchun individual qo`llanmalarning
ustiga «o`nlik», «birlik» lar yozilgan xonalar jadvaldan, shuningd е k ikki qator so`rilma
raqamlari bo`lgan jadvaldan foydalanish mumkin. Bunda og`zaki nom е rlash ham
takrorlanadi.
11-20 sonlarni o`rganishda o`quvchilar bir xonali son, va ikki xonali son
t е rminlari bilan tanishtiriladi.
Topshiriqlar:
1. Ushbu sonlar qatoridan oldin bir xonali, k е yin 2 xonali sonlarni yozig: 2, 13, 8, 17, 15,
6, 11.
2. 4 ta bir xonali sonlarni yozing va har bir sonni 10 ta orttiring, qanday sonlar qosil
bo`ladi?
3. 1 va 2 raqamlari yordamida oldin bir, k е yin ikki xonali sonlarni yozing.
49

21-100 sonlarini nom е rlashni o`rganish quyidagi tartibda amalga oshiriladi.
1. O`nliklar sanog`i, 10,20,30… sonlar hosil bo`lishi va atalishi.
2. Sonlarning o`nliklar va birliklardan hosil bo`lishi. Ikki xonali sonlarning o`nlik tarkibi,
100 ichida sonlarning natural k е tma-k е tligi.
3. Ikki xonali sonlarni yozma nom е rlash, yozish, o`qish, birinchi va ikkinchi xona
birliklari.
4. Sonlarni nom е rlashni bilishga asoslangan qo`shish va ayirish usullari (73 1),
shuning ikki xonali sonlarning o`nli tarkibini birganlik asosidagi qo`shish va ayirish
usullari (40+7, 68-8, 39-9…).
5. Ikki xonali sonni xona sonlarining yig`indisi bilan almashtirish. (73=70+3).
D е mak, ko`rinib turibdiki, 21-100 va 11- 20 ichida sonlarni nom е rlashni o`rganish
ko`pgina o`xshashliklarga ega ekan. Bunda xona va xona sonlari ni tarkib toptirsh
yanglikdir. (Xona soni - biror xona birliklaridan iborat bo`lib, ular 9 ta dan ortmaydi; 100
ichida esa bu sonlar yo faqat birliklardan yoki faqat o`nliklardan tuzilgan sonlardan
iborat). I xona birliklari va II xona birliklari sonlarning o`nli tarkibini tahlil qilish
jarayonida ta'rifsiz, amaliy ravishda kiritiladi. Masalan: 46 sonda 4 o`nlik va 6 birlik bor
d е yiladi. Buni boshqacha: 46 son I xonaning 6 birligi va II xonaning 4 birligidan tashkil
topgan d е yish ham mumkin.
Xona soni tushunchasini egallab olish uchun o`quvchilar bilan 1, 2, 3…. 9, 10,
20…. 90 kabi xona sonlari yozilgan kartochkalar yasash foydali. Bu kartochkalar
yordamida istalgan ikki xonali sonni b е lgilash mumkin. Masalan: 7 soni yozilgan
kartochkani 10 sonidagi birlik ustida qo`yib 17 sonini hosil qilinadi. T е skari topshiriqlar
ham b е rish mumkin: 42 va 24 qaysi xona sonlaridan tashkil topgan?
(42=40+2, 24=20+4)
50+7, 48-40, 37-7 kabi qo`shish va ayirish hollari uchun ham kartochkalarni qo`llash
mumkin.
Kartochkalar bilan bajariladigan bunday amaliy ishlar har qanday sonni xona
sonlarining yig`indisi shaklida tasvirlashd е k muhim op е ratsiyani o`zlashtirib olishning
asosi bo`lib qoladi (67=60+7,…). Shuni aytib o`tish k е rakki, bu bosqichda sonlar ikki
50 5 0 7 5 7

sonning yig`indisiga namunaga qarab almashtiriladi, xona qo`shiluvchilari t е rmini k е yin
kiritiladi. Bu bilimlar qo`shish va ayirishni o`rganishda mustahkamlanadi.
100 ichida sonlarni nom е rlashni o`rganish natijasida o`quvchilar quyidagi bilim,
malaka va ko`nikmalarni egallab olishlari k е rak:
1. 100 ichida sonlarning nomlarini o`zlashtirish; ular o`nlik va birliklardan qanday
hosil bo`lishini tushunish:
2. Sanoqda sonlarning k е lish tartibini bilish; sonlarni taqqoslay olish:
3. 100 ichida sonlarni yozish va o`qiy olish; o`ngdan chapga sanalganda birlik va
o`nliklar qaysi o`ringa yozilishini o`zlashtirish.
4. Natural k е tma-k е tlikni bilganlik asosida sonlarni qo`shish va ayirishni bilish
(39+1,50-1…), shuningd е k sonlarning o`nli tarkiblarini bilganlik asosida qo`shish va
ayirishni bilish (60+5, 85-5, 54-50…), sonlarni xona qo`shiluvchilarining yig`indisi bilan
almashtirish malakasini egallab olish k е rak.
2.4. Didaktik o’yinlardan foydalanish.

Bizga malumki, amalda bolalarning quyidagi o’yinlari mavjud: ijodiy harakatli ,
didaktik, predmetli, ijrochilik. Bolalar bu o’yinlarning hammasiga (vaqti bilan )
qatnashib, qoniqish hosil qiladilar. Bolaning o’yin faoliyati o’quv jarayoning biror
ko’rinishida namoyon bo’libgina qolmasdan , balki o’qitish metodi hamdir.
Matematik mazmundagi didaktik o’yinlarni tashkil etishda metodikaning quyidagi
masalalari haqida o’ylashga to’g’ri keladi.
1 . O’yining maqsadi o’yin jarayonida bola matematika sohasida qanday
malaka va ko’nikmalarni o’zlashtiradi. O’yining qaysi paytida alohida e`tibor berish
kerak. O’yinni o’tkazishda boshqa qanday tarbiyaviy maqsadlar kutiladi.
2. O’yinda ishtiroq etuvchilar soni haqida har bir o’yin aniq eng kam va eng
ko’p ishtirok etuvchilarni talab qiladi. O’yinni tashkil etishda bu masalaga alohida
e`tibor berishi kerak .
3. O’yin qanday materallar va boshqa o`quv qurollari kerak,
4 . Kam vaqt sarflab o’yin qoidaliri bilan bolalarni tanishtirish kerak .
5 . O’yin qanday vaqtda tayillangan bo’lishi va bolalar bu o’yinga yana bir
marta qaytishga istak bildirsin .
51

6 . Qanday qilib o’yinga qiziqtirish kerak, bu narsani aniqlash uchun bolalarni
kuzatishni qanday tashkil etish kerak.
7. Qanday qilib oyinga koproq bolalarni jalb etish kerak.
8 . Bolalarning o’yinga bo’lgan qiziqishi va faolligini oshirish uchun o’yinga
o’zgartirishlar kiritish kerak.
9 . O’yinga boshqa matematik materiallar kiritish uchun o’yin mazmuniga qanday
qilib foydalanish kerak.
10 . O’yindan keyin bolalarga qanday xulosalarni ma’lum qilish kerak.
Matematik o’yinlarga bolalar bilan bir qatorda kattalar, matematik-olimlar ham
qiziqib kelishgan. O`tgan asrimizning 40 -yillarida matematikaning mustaqil sohasi o’yin
nazariyasi nomi bilan yuzaga kelgan. Bu murakkab nazariya dastlab shaxmat, shashka va
boshqa o’yinlarni matematik nuqtai nazardan o’rganish asosida payda bo’ldi. Hozirgi
paytda o’yin nazaryasi xalq xo’jaligi va ijtimoiy hoyotining ko’pgina sohalarida
qo’llanib, o’yin haqidagi tushuncha borgan sari rivojlanib bormoqda. Matematik
o’yinlarini tashkil etishda quyidagi qoidalarga rioya qilish talab qilinadi.
1. O’yin qoidalari oddiy va aniq rasmiylashtirilgan, kichik yoshdagi bolalar uchun
qulay va tushunarli bo’lishi kerak. Agar o’yin ayrim bolalar uchungina tushunarli bo’lsa,
qolgan o’quvchilar yo qoidani tushunmaydi, yoki o’yinning mazmunini tushunmaydi. U
holda bunday o’yin bolada qiziqish uyg’otmaydigan va yuzaki xo’jako’rsinga o’tkazilgan
bo’lib qoladi.
2 .Agar o’yin bo’lada kuchli reaktsiya (ta’sir) ko’rsatib, aqliy faoliyat uchun yetarli
ozuqa bermasa matematik ziyrakni va diqqatni rivojlantirmasa, u holda o’yin pedagogik
maqsadlarni bajarishga imkon bermagan bo’ladi.
3 .Agar bolalar uchun didaktik materallarini tayyorlash murakkab yoki o’yin paytida
undan foydalanish juda ham noqulay bo’lsa, bo’nday o’yin ko’tilgan natijani bermaydi.
4 . Jamoalar musobaqasi bilan bog’liq bo’lgan o’yinlarini o’tkazish paytda o’yin
natijalarini ishtirok etayotgan barcha o’quvchilar jamoasi yoki tegishli shaxslar
tomonidan nazorat qilish ta`minlangan bo’lishi kerak. Musobaqa natijalari ochiq, aniq va
adolatli baholanib borilishi talab qilinadi. Hisoblashdagi xato, hisobni o’zini to`g`ri
baholashdagi tushunmovchilik, g’oliblar haqida adolatsiz xulosalar chiqarishga olib
keladi va o’z navbatida o’yin ishtirokchilarida norozilik paydo qiladi. Ayniqsa IV –III
sinf o’quvchilari bilan o’yinlar o’tkazishda bu narsa tez-tez sezilib turadi. Ular
52

hakamlarning qayerda noto’g’ri xulosa chiqarganliklarini yaxshi ajratadilar va
adolatsizlikni keskinlik bilan qoralaydilar. Agar bunday adolatsizlikni bolalar sezib
qolsalar, u holda yaxshi taassurotlar bilan bir qatorda ularga ko`ngilsiz fikr-
mulohazalarsalar ham saqlanib qoladi.
5. Agar har bir o`quvchi o`yinda faol ishtirkq etsalar, shu paytdagina o`yin
qiziqarli o`tadi. Bola o`yinda o`z navbatini kutib qolsa u o`yinda bolaning qiziqishi
susayadi.
6. Agar darsda yoki sinfdan tashqari ishlarda bir necha o`yin o`tkazilayotgan
bo`lsa, matematik mazmuniga ko`ra osonroq, so`ngra qiyinroq mashq navbatlanib
turmog`i lozim, shunimg bilan birgalikda juda yengil va ancha sodda o`yinlarni
mashg`ulot oxirida o`tkazish maqul bo`ladi.
7. Agar bir necha mashg’ulotlarda fikrlar ta’sirining o’xshashligi bilan bog’liq
bo’lgan o’yinlar o’tkazilayotgan bo’lsa u holda soddadan murrakabga, konkretdan
abstraktga qarab borishdan iborat matematik prinsipga amal qilish kerak , bu
qoidani ayniqsa mantiqiy mazmundagi o’yinlarni o’tkazishda amal qilish kerak .
8. Harakatli o’yinlar harakatsiz o’yinlar bilan almashinib tuzulishi kerak.
9. Matematikadan darsda yoki darsdan keyin o’tkaziladigan o’yin aniq meyorga
ega bo’lishi kerak. Agar meyoridan oshirilib yuborilsa bu holda bolalarni o`yindan
boshqa hech narsani ko`rmasligiga olib kelishi mumkin.
10. O`tkaziladigan har bir o`yin bilish ahamiyatiga ega. Shu sababli undan aqliy
vazifani birnchi o`ringa ko`tarib aqliy faoliyatdan taqqoslash analiz , sintez, mulohaza va
aqliy hulosalar chiqarishda foydalanish kerak. U holda ular kichiq yoshdagi maktab
o`quvchilarida faqat mantiqiy fikrlashni rivojlantiribgina olmasdan balki, to`g`ri, aniq
qisqa nutq qilishga ham o`rgatadi. Bolalar didaktik o`yinlarda belgilar, tushunchalar
orasidagi bog`lanish va aloqalarni zarur bo`lgan holda terminlarni tog`ri so`zlar bilan
ko`rsatib bera olsinlar.
«Yulduzlarni tartibga sol » o`yini
Oyin quydagicha tanishtiriladi:
Kompyuter ekrani o`rta qismida bo`yoqli reyaktiv samaliyot uchub o`tadi va qizil
yulduzchalar sochadi. Yulduzchalarda sonlar berilgan bo`lib bir qatorda quydagicha
53

joylashtiriladi. 1, 2, 4, 3, 5, 8, 7, 6. Bu o`yinda kompyuterlar soniga qarab sinf
o`quvchilarini ikki guruhga ajratib o`tkazish mumkin.
Bolalarga savol beriladi: “Yulduzlarni tartibga sol !” agar qatordan qaysi bir
yulduzchani siljitish yoki qatordan chiqarish lozim bo`lsa bolalar kursor bilat harakat
qilib, uncha katta bo`lmagan samolyot ko`rinishdagi uni pastdan yoki yuqoridan tegishli
yulduzga to`g`irlaydi balki, yulduzchani qator bo`yicha siljitish lozim bo`lsa, u holda
kursorni chapga yoki unga yaqin olib keladi. Shunday qilib 1 dan 8 gacha natural sonlar
kletkasi ustida ishlab, bolalar mavjud sonlari bilan ish ko`radi, ammo, bu qatorni
xotiradagi sonlar bilan to`ldirmaydi, lekin ketma-ketlikni tanqidiy baholab,
o`rinlashtirishni bajaradi. Eng ma`suliyatli qadam 4 va 3 sonlarini almashtirib qo`yishdir.
Yana qator bo`ylab borishda bolalar endi yonma – yon to`rgan sonlarni emas,
balki 8 bilan 6 sonlari o`rnini almashtirish zarurligni bilb olishadi. Bu o`rinda qiyinchilik
birinchi qadamga nisbatan ancha ko`tariladi. Bu qadamda bola xatoga yo`l qo`ysa
ta`limiy o`zgarish e`tiborga olingan. O`yinni bajarish jarayoni butun o`yin davomida
qat`iy qoida asosida olib boriladi. Bu qoydalarning eng muhimi bolaning o`yinda olgan
bilim va malakalri hisoblanadi yuqorida aytilgan o`yinda bola 1 dan 10 gacha natural
sonlar ketma – ketligini bilmasa, u kompyuterdan foydalanishda xatoga yo`l quyishi
mumkin, bu tabiiy holdir. O`quvchilarni kompyuterda o`yinlarni bajarishga tayyorlashda
bolani ekrandagi kursordan va 4 ta klavish – “Yuqoriga ”, “pastga ”, “o`nga”, “chapga
”dan foydalanishga o`rgatish kerak. Bu o`yinda ko`rinib turibdiki, o`yinga tayyorlanish
va uni bajarish boladan qat`iy o`yin qoydalarini bajarishni talab qiladi. Shunga o`xshash
oddiy o`yinlarda ishtiroq etish unda malum rolni bajarish shu o`yin uchun belgilangan
qoida asosida bajariladi. Shunisi ham borki. Bolalar o`yin qoidalarini mazmuniga va
bajarish jarayonida bilb olishadi. O`qituvchi bolaning bundagi harakatini boshqarib
turishi lozim bo`ladi.
«Adashmayman » o`yini
Bu oyinda bolalar doira shaklida tizilib turadilar. O`qituvchi o`yinda ishtiroq
etayotgan o`quvchilardan biriga yaqinlashib tegadi va signal bo`yicha bola boshlaydi,
1… boshqalari esa hisoblashni 2, 3, 4, 5, 6 deb davom ettiradi va navbatdagi yitti
54

sonining o`rniga “Adashmayman” so`zini aytadi navbatdagi o`quvchi 8 keyingilari 9,
10 , 11, 12, 13 deb sanashni davom ettiradi. Bunda faqat 7ga bo`linadigan sonlar
o`rniga navbatdagi bola “Adashmayman” so`zini aytadi. Shunday qilib 70 gacha davom
etadi. Hisoblashda adashgan bola (o`quvchi ) doirada ( safdan ) chiqadi. Belgilangan
vaqtgacha doirada qolgan o`quvchilar yutgan hisoblanadi. “Adashmayman” so`zini
boshqa sonlar o`rnida ham ishlatish mumkin. Bu esa o`qituvchining qanday bo`lish
jadvalini mustahkamlashni nazarda to`tishga bog`liqdir.
55

X ulosa
Ushbu bitiruv malaka ishida boshlang’ich maktab o’quvchilarining nomerlash
metodikasini o’zlashtirish faoliyatini shakllantirish bilan bog’liq nazariy va amaliy
tadqiqot natijasida “ nomerlash metodikasini o’zlashtirish darajasi” tushunchasi mazmuni
va uni ishlab chiqishning asosiy yo’nalishlari aniqlandi, bu muammoni boshlang’ich
maktab o’quvchilari matematik tayyorgarligiga nisbatan qo’llash shart-sharoitlari
belgilandi .
Boshlang’ich maktab o’quvchilari nomerlash metodikasini o’zlashtirishning asosiy
yo’nalishi sifatida rag’batlantirish; psixik jarayonlarni faollashtirish (qabul qilish, diqqat
va hokazo); boshlang’ich ta’limdayoq rivojlanuvchi ta’lim g’oyalarini amalga oshira
borib, o’quvchilar fikrlash faoliyatini rag’batlantirishga ko’proq urg’u berish belgilandi.
Bitiruv malaka ishida psixologik-pedagogik nuqtai nazardan yosh o’qituvchilarga
nomerlash metodikasining o’ziga xosliklari, o’quv jarayonining didak tik ta’minoti,
didaktik ishlanmalar mohiyati va yo’nalishi ko’rib chiqilib, materiallarning o’quvchilar
bilish faoliyatini shakllantirish maqsad va vazifalariga muvofiqligi ilmiy, amaliy jihatdan
asoslandi.
Boshlang’ich maktab o’quvchilari ta’limiga muammoli yondoshishni amalga
oshirishning taklif etilayotgan uslublari, yo’llari, shakli va vositalari dastur materiallari
o`quvchilarning sonlarni nomerlashni chuqur, mustahkam o’zlashtirishni ta’minlaydi.
Ta’limga muammoli yondoshuv o’quvchilarning nomerlash metodikasini o’zlashtirishiga
faolligini oshiradi, vazifalarni “o’z” usullari bilan bajarishga, mustaqil ishni o’z vaqtida
ado etishga bo’lgan ishtiyoqini kuchaytiradi.
Bitiruv malaka ishimizning olingan natijalari o’quvchilarning nomerlash
metodikasini o’zlashtirishi faoliyatini tashkil etishda o’qituvchining yetakchilik rolini,
uning shaxsi, bilimi, ishga va o’quvchilarga bo’lgan munosabati, meto dik mahoratining
muvaffaqiyatli yechilishida katta ahamiyatga egaligini tasdiqladi.
56

Adabiyotlar ro‘yxati:
1. Mamatqulova, N. A. (2010). Boshlang‘ich ta'lim metodikasi . Toshkent:
O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta'limi vazirligi.
o Ushbu kitob boshlang‘ich sinf o‘qituvchilari uchun metodik
qo‘llanma sifatida sonlarni o‘rganish, ularni raqamlash va boshqa
matematik ko‘nikmalarni o‘rgatishda foydalidir.
2. Akramov, X. X. (2015). Boshlang‘ich sinfda matematikani o‘qitish
metodikasi . Tashkent: O‘zbekiston Milliy Universiteti.
o Kitobda boshlang‘ich sinfda sonlarni o‘rgatishning metodik
yondashuvlari, o‘quvchilarning matematik tafakkurini rivojlantirishga
oid usullar keltirilgan.
3. Isroilova, N. A. (2012). Boshlang‘ich ta'limda sonlarni o‘rganish
metodikasi . Samarqand: Samarqand Davlat Universiteti.
o Bu adabiyotda boshlang‘ich sinfda sonlarni o‘rgatishning asosiy
usullari va amaliy mashg‘ulotlar mavjud.
4. Jalilov, A. T. (2008). Boshlang‘ich sinfda matematikaga oid metodik
qo‘llanma . Toshkent: O‘zbekiston Respublikasi Ta'limi vazirligi.
o Bu kitobda sonlar, raqamlar, va matematik operatsiyalarni o‘rgatishda
foydalaniladigan metodik yondashuvlar va pedagogik texnologiyalar
haqida tushunchalar berilgan.
5. Davronova, Sh. S. (2011). Boshlang‘ich sinfda matematikani o‘qitish
usullari . Toshkent: Ma'naviyat va ma'rifat.
o Ushbu kitobda matematikani boshlang‘ich sinfda o‘rgatish jarayonida
raqamlar va sonlarni o‘rganishning asosiy bosqichlari yoritilgan.
6. Qobilova, G. (2017). Boshlang‘ich ta'limda sonlarni o‘rganish . Tashkent:
O‘zbekiston Xalq Ta'limi Vazirligi.
o Ushbu qo‘llanma boshlang‘ich ta'limda sonlarni o‘rganish, raqamlash
va sonlarni tasavvur qilish bo‘yicha pedagogik texnologiyalarni
yoritadi.
Onlayn manbalar:
57

1. O‘zbekiston Respublikasi Xalq Ta'limi Vazirligi - www.edu.uz
o Xalq ta'limi bo‘yicha o‘quv dasturlari, metodik qo‘llanmalar va
boshqa resurslarni topish mumkin.
2. Ta'lim portali - Matematikani o‘qitish metodikasi - www.talim.uz
o Boshlang‘ich sinfda matematikani o‘qitish bo‘yicha maslahatlar va
qo‘llanmalar.
Pedagogik maqolalar:
1. Sattarova, R. R. (2014). Boshlang‘ich ta'limda sonlarni raqamlash
metodikasi . Pedagogika jurnali, 4-son.
o Ushbu maqolada sonlarni raqamlashni o‘rgatishning samarali
metodlari va usullari tahlil qilingan.
2. G‘ulomova, L. R. (2016). Boshlang‘ich sinfda sonlar va raqamlarni
o‘rganish metodikasi . Pedagogik ma'ruzalar.
o Maqolada boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun sonlarni raqamlashni
o‘rgatishda foydalanilishi mumkin bo‘lgan metodlar va amaliy
mashg‘ulotlar taqdim etilgan.
58

Sotib olish