Dokument ma'lumotlari

Narxi 15000UZS
Hajmi 55.5KB
Xaridlar 1
Yuklab olingan sana 18 Avgust 2024
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Tilshunoslik

Sotuvchi

Bohodir Jalolov

Birinchi va ikkinchi - darajali bo’laklarning ishtirokiga ko’ra gap tiplari

Sotib olish
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI ALISHER NAVOIY NOMIDAGI TOSHKENT DAVLAT O’ZBEK TILI VA ADABIYOTI UNIVERSITETI SIRTQI TA’LIM YO’NALISHI O’ZBEK TILI VA ADABIYOTI KAFEDRASI MAVZU: “ : Birinchi va ikkinchi - darajali bo’laklarning ishtirokiga ko’ra gap tiplari: Aniqlovchili yoyiq gap, to’ldiruvchili yoyiq gap, holli yoyiq gap, aralash holda tuzilgan yoyiq gap ” mavzusida yozgan KURS ISHI ~ 1 ~ MUNDARIJA KIRISH……………………………………………………………………... 4 I BOB. GAP BO’LAKLARI HAQIDA UMUMIY MA’LUMOT ……….5 1.1. Ikkinchi darajali bo’lak haqida ma’lumot.... ..................................... ........6 1.2. Aniqlovchi va uning ifodalanishi……………………….............................. 1.3. Hol va uning ifodalanishi…………………………………………………… II. BOB. TO’LDIRUVCHI VA UNING IFODALANISHI ………..……….. 2.1. To’ldiruvchining tilshunosligimizdagi ahamiyati…………………………. XULOSA ……………………………………………………………………… FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR …………………………………….. ~ 2 ~ KIRISH Kurs ishining dolzarbligi: O'zbekiston Respublikasi prezidenti Shavkat Mirziyoyev o'zining Til bayramidagi nutqida "Kimda-kim o'zbck tilining bor latofatini, jozibasi va ta'sir kuchini, cheksiz imkoniyatlarini his qilmoqchi bo'lsa, munis onalarimizning allalarini, ming yillik dostonlarimizni, o'lmas maqomlarimizni cshitsin. Baxshi va hofizlarimizning sehrli qo'shiqlariga quloq tutsin. Turkiy tillarning katta oilasiga mansub bo'lgan o'zbck tilining tarixi xalqimizning ko'p asrlik kechmishi, uning orzu-intilishlari, dard-u armonlari. zafarlar va g’ alabalar bilan chambarchas bog'liqdir. Ajdodlarimiz, ota-bobolarimiz aynan ona tilimiz orqali jahonga o'z so'zini aytib kclganlar. Shu tilda buyuk madaniyat namunalarini, ulkan ilmiy kashflyotlar, badiiy durdonalar yaratganlar. O'tmishda o'lkamizni bosib olgan turk yovuz kuchlar bizni avvalo o'z tilimizdan, tariximiz va madaniyatimizdan, din-u diyonatimizdan judo qilishga qayta-qayta urindilar. Ular cl-yurtimiz boshiga qanday azob-uqubatlar, kulfat va musibatlar solgani tarixdan yaxshi ma'lum. Ammo jasur va matonatli xalqimiz har qanday og'ir sinovlarda ham o'z ozodligi va istiqloli uchun mardona kurashdi Bu yo'lda bchisob qurbonlar bcrdi. Har qanday zulm va zo'ravonliklarga qaramasdan o'z ona tihni — milliy g'ururini saqlab qoldi. Nafaqat saqlab qoldi, balki uni har tomonlama rivojlantirib, bugungi avlodlarga bczavol yctkazib bcrdi. Bu borada ma'naviy jasorat va fidoyilik ko'rsatgan buyuk arboblanmiz, adib va olimlarimiz, ulamolarimiz, ulug' san'atkorlanmizning xotirasini bugun hurmat va chtirom bilan yod ctamiz.“ Kurs ishining maqsadi: Ikkinchi darajali bo’lak haqida umumiy ma'lumot to’plash kurs ishimning asosiy maqsadi hisoblanadi: Kurs ishining vazifasi: kurs ishining mavzusidan kclib chiqqan holda " Ikkinchi darajali bo’lak " mavzusini rejalar asosida batafsil o’rganish. Kurs ishining tuzilishi: mazkur kurs ishi kirish, ikkita bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro'yxatidan iborat. Har bir bob ikkitadan mavzuni o'z ~ 3 ~ ichiga oladi. I BOB. GAP BO’LAKLARI HAQIDA UMUMIY MA’LUMOT Gapda biror so’roqqa javob bo’lgan va o’zaro tobе bo g’ langan so’z yoki so’z birikmasi gap bo’lagi dеb ataladi. Gap bo’laklarini bеlgilashda asosiy xususiyat ular orasidagi sintaktik aloqadir. So’zlarga so’roq bеrish, ularning qaysi turkumga mansubligi, gap ichida joylashish tartibi, qanday qo’shimchalar olishi tom ma'noda gap bo’laklarining turlarini bеlgilashda asos bo’la olmaydi. Gap bo’laklarining turi odatda bir-biriga nisbatan aniqlanadi: ega kеsimga nisbatan, aniqlovchi aniqlanmishga nisbatan, hol hollanmishga nisbatan, to’ldiruvchi to’ldirilmishga nisbatan aniqlanadi. Nisbat bеriluvchi bo’lak bo’lmas ekan, u yoki bu gap bo’lagi haqida gapirish mumkin emas. Gap bo’laklarining gap tarkibidagi mavqei bir xil emas. Ba’zi gap bo’laklari gap qurilishida markaziy o’rinni egallaydi, bunday bo’laklarsiz fikr anglashilmaydi. Ayrim bo’laklar esa gap qurilishida asosiy rol o’ynamaydi, ularning ishtirokisiz ham bosh bo’laklar orqali fikr anglashilaveradi. Shunga ko’ra gap bo’laklari ikki turga ajratiladi: 1) bosh bo’laklar; 2) ikkinchi darajali bo’laklar. Bosh bo’laklar gapning grammatik asosini tashkil qiladi. Fikr, asosan, gapning grammatik asosi orqali ifodalanadi. Ikkinchi darajali bo’laklar gapning grammatik asosini tashkil qilmasdan, uni hajm jihatdan kengaytiradi yoki so’z birikmasini shakllantirish uchun xizmat qiladi. Ikkinchi darajali bo’laklar bosh bo’laklar bilan yoki o’zaro tobe aloqada bo’lib, ularni izohlash, aniqlash, to’ldirish uchun xizmat qiladi. Bosh bo’laklar ega va kesimdan iborat. Ikkinchi darajali bo’laklar aniqlovchi, to’ldiruvchi va holdir. Ikkinchi darajali bo’lak gap bo’laklari sirasiga kirgani uchun gap bo’laklari haqida ham ma’lumot berib o’tdim. ~ 4 ~ 1.1 Ikkinchi darajali bo’lak haqida ma’lumot . Ikkinchi darajali bo’laklar bosh bo’laklar orqali ifoda qilingan gapning asosiy mazmunini aniqlab, to’ldirib, izohlab keladi. Masalan: Qahraton qishning achchiq sovug’i badanni achitardi. (R.F). Yoki Opa-singil uyda onalarining majlisdan kelish kutar edilar (A.Mux). Yuqoridagi misollarda sovuq achitardi, opa-singil kutar edilar bo’laklari gapning bosh bo’laklari bo’lib, gapning asosiy mazmunini ifodalaydi. Qolgan b’alaklar ularga bo’g’lanib, gap mazmunini kengaytiradi. Ikkinchi darajali bo’laklar, odatda, yo egaligi yoki kesimga tobe bo’ladi. Ayrim hollarda esa ikkinchi darajali bo’laklar o’zaro bir-biriga ergashib, gapning bosh bo’laklariga tobe bo’ladi. Ayrim hollarda esa ikkinchi darajali bo’laklar o’zaro bir- biriga ergashib, gapning bosh bo’laklariga tobe bo’ladi. Masalan: Kuchli shamol eng katta daraxtlarni tebratmoqda edi. Bu gapda shamol tebratmoqda edi bosh bo’lagiga kuchli, eng katta daraxtlarni so’zlari ergashib, tobe bo’lib kelmoqda. Gapning ikkinchi darajali bo’laklari uchga bo’linadi: 1. To’ldiruvchi 2. Aniqlovchi 3. Hol ~ 5 ~ 1.2. Aniqlovchi va uning ifodalanishi Predmetning belgisini bildirgan ikkinchi darajali bo’lak aniqlovchi deyiladi. Aniqlovchi predmetning sifatini, rang-tusini, xususiyatini, mazasini, shklini, xajmini, miqdor-darajasini yoki qarashliligini bildiradi. Shu bois aniqlovchining so’roqlari turlichadir: qanday? Qancha?, qanaqa?, qaysi?, nechanchi?, kimning?, nimaning?, qaerning? va boshqalar. Aniqlovchi doim aniqlanmishga bog’liq holda qo’llanib, undan oldin keladi. Aniqlovchi bilan aniqlanmish birgalikda aniqlovchili birikmani tashkil qiladi. O’zbekistnning joshqin, sho’h bahori cho’lga gul va ko’kat sepini yoydi. Mazkur misolda O’zbekistnning (qayerning?) qaratqichli aniqlovchi, jo’shqin, sho’x (qanday?) sifatlovchi aniqlovchidir. Aniqlovchi ikki xil bo’ladi. 1. Sifatlovchi aniqlovchi. 2. Qaratqich (ko’rsatuvchi) aniqlovchilar. Predmetni belgisini, vaqtga va o’ringa munosabatini, miqdor,tartibini bildiradigan aniqlovchilar sifatlovchi aniqlovchilar deyiladi. Sifatlovchi bog’lanib kelgan so’z sifatlanmish deyiladi. Masalan: Soyning tagida kom-kok suv oqib o’tadi. Bunda kom-kok sifatlovchi, suv esa ifatlanmishdir. Sifatlovchi quyidagi so’z tur quyidagi so’z turkumlari bilan ifodalanadi: 1. Sifat bilan: Ufq qizil atlaslarga o’ralib, oltin sochning yo’llariga boqadi. 2. Son bilan: O’n ikki gektar er kaftdek tekkis qilib qo’yilgan. Nilufar bu yil meditsina bilim yurtining ikkinchi kursini tugatdi. 3. Olmosh bilan: Qandaydir bolalar yugurib chiqdi. (O). Allaqanday xatni o’qigan edim. 4. Ot bilan: Asfalt ko’chaning y er-bu erida suv xalqob bolib ~ 6 ~ yotardi. 5. Sifatdosh bilan: Gurillagan shaboda ularning yuzlarini silay boshladi. (P.T). 6. Ravish bilan: Tog’ning uzoq-yaqin yon bag’irlarida yanada balandroq va daxshatliroq aks-sado eshitildi. (S.A). 7. Taqlid soz bilan: G’uj-G’uj qushlar daraxtlarda sayray boshladi. Sifatlovchi aniqlovchi aniqlanmishga bitishuv yo’li bilan bog’lanadi. Sifatlovchi ba’zan yopiq holda, ya’nibirikma holda kelishi ham mumkin: Daladan guvirlab esgan shamol yalang koylakli qizlarni junjitdi. (O). Yoki: Katta, gavdali, oppoq soqoli ko’kragiga tushib turgan chol Berdiqulovga qaradi. (C.N). Qaratqich aniqlovchilar: Bir predmet yoki shaxsning boshqa bir predmet yoki shaxsga qarashli ekanini bildirgan aniqlovchi qaratqich aniqlovchi deuiladi. Masalan: Bu yilgi bahorning kech kelishi ko’plarninig tinkasini quritdi. (S.Karomatov) Yoki: Yomonning yaxshisi bo’lguncha, yaxshining yomoni bo’l. (maqol). Birinchi gapda bahorning ko’plarninig so’zlari, ikkinchi gapda esa yaxshining va yomonning so’zlari qaratqich aniqlovchidir. Qaratqich aniqlovchilar quyidagicha ifodalanadi: Ot yoki uni o’rnida qo’llanuvchi olmosh bilan: Kishining muhim burchlaridan biri – ota va onanig hurmatidir (Navoiy). Otlashgan sifat bilan: Botirning mushti ham yarog’. (maqol). Otlashgan son bilan: Uning yarmi-besh. Otlashgan sifatdosh bilan: O’qiganning tili ko’p uzun bo’ladi. (Pulkan). Bir qaratqich aniqlovchi bir necha qaralmish bilan bog’lanib kelishi yoki, aksincha, bir qaralmish bir necha qaratqich bilan bog’lanib kelishi mumkin. Masalan: Mehmonlar orasida Xirotning olimlari, xofizlari ham ko’pgina edi. (O). Ayvonlarning shiftlariga ilingan osma chiroqlardan taralgan nurdan kechki olma va bexi gullari qorong’ida yanada oqarib ko’rinadi. (S.A.). ~ 7 ~ Qaratqich aniqlovchi belgili yoki belgisiz bo’ladi. Belgili bo’lganda kelishik affikasi saqlanadi, belgisiz bo’lganda esa bu affks saqlanmaydi: Maktabimiz bog’I yildan-yilga yashnamoqda. Izlar bo’ldim Qoraxonnig qizini, Ot ko’targan Zulfiqorning o’zini. (Folklor) Izohlovchi Predmetni boshqa bir nom berish bilan aniqlaydigan bo’lak izohlovchi deyilabi. Masalan: Professor Nazarov kirib keldi. (A). Izohlovchi bog’langan bo’lak izohlanmish deyiladi. Izohlovchi aniqlovchi izohlanmish xilma-xil belgilarini bildiradi. Izohlovchilar, asosan ot bilan ifodalanib, quyidagi ma’nolarni bildiradi: 1. Unvonni: General Sobir Rahimov misilsiz qahramonlik ko’rsatdi. 2. Mashg’ulot, kasb, mutaxasislikni: Oshpaz kampir choy damlab keltirdi. 3. Amalni: Yig’ilishni shahar hokimi Qobilon ochdi 4. Jinsni: Og’il bolalar ham, qiz bolalar ham sportga faol qatnashdilar. 5. Qarindoshlik yoki shunga o’hshatilgan munosabatni: Xadicha hola ertalab biznikiga kirib keldi. 6. Laqabni: Ayvon pastida Soli sovuq bilan Juman pismiq qo’l qovushtirib turi. 7. Taxallusni: Kechada Toxir Usmon she’rlaridan o’qildi. 8. O’xshashlikni: Vatan – ona so’zi naqadar laziz. Rahmatulla Otaqo’ziev Uyg’un, Vatan-ona tipidagi izohlovchi va izohlanmish orasiga yozuvda tire qo’yiladi. Ikkinchi darajali bo’laklar bosh bo’laklarga bevosita yoki bilvosita bog’lanib, ularni aniqlab, to’ldirib, izohlab keladi. Sodda gap ega va kesimdangina tuzilgan bo’lsa, sodda yig’iq gap deyiladi. Bosh bo’laklardan tashqari ikkinchi darajali bo’lakning ham ishtiroki bilan tuzilgan gaplar yoyiq sodda gap sanaladi. Sodda ~ 8 ~ yoyiq gaplarda ikkinchi darajali bo’laklardagi faqat aniqlovchi ishtirok etgan bo’lsa, bunday gap aniqlovchi sodda yoyiq gap sanaladi. Masalan: Shamol qo’zg’aldi. - sodda yig’iq gap. Mayin shamol qo’zg’aldi. - aniqlovchili sodda yoyiq gap. Mayin so’zi bosh bo’lak shamol so’ziga bevosita bog’lanib, uni aniqlab keldi. Aniqlovchi ikkinchi darajali bo’lak bo’lib, predmetning (keng ma’noda ba’zan belgining) belgisini bildiradigan gap bo’lagidir. Aniqlovchi o’zi bog’lanib kelgan so’z bilan aniqlovchili birikmani hosil qiladi, ya’ni mazmuni izohlanayotgan bo’lak aniqlanmishdir. Aniqlovchi predmetning xilma-xil: biror xususiyati, holati, rang- tusi, ma’za ta’mi, shakli, hajmi, o’ringa munosabat, paytga munosabat, harakat tarzidagi, ko’rsatib aniqlash, miqdor-daraja, boshqacha nom berish bilan izohlash, qarashlilik kabi belgilarini bildiradi. Masalan: shirin olma, osmondagi yulduzlar, yozgi ko’ylak, to’rtta daftar, oz so’z, shu yo’l, o’qilgan kitob, gumbur-gumbur ovoz, oltin soat, pulning burgi kabi. Aniqlovchining predmetning belgisini bildirishidan uning otga bog’lanishi kelib chiqadi (ba’zan aniqlovchi sifat va ravishga ham bog’lama oladi). Aniqlovchi bog’lanib kelgan ot gapda har qanday gap bo’lagi bo’lib kela oladi. Demak, aniqlovchi egaga ham kesimga ham, to’ldiruvchi va holga tobe bo’lib keladi. Ba’zan aniqlovchi aniqlovchining o’ziga tobe bo’ladi. Masalan: Yaxshi yigit yurt tuzar (egaga tobe). Birovning aybiga ko’z-quloq bo’lma (to’ldiruvchiga tobe). O’z imkoniyatingni juda yuqori baholama. (holga tobe). Odobsiz otaning farzandi odobli va fozil bo’lsa, otasining ayb va nuqsonlari bilinmaydi (aniqlovchiga tobe). Aniqlovchi anglatgan ma’nolari va ifodalanishiga ko’ra har xil so’roqqa javob beradi: qanday? qanaqa? qaysi? qancha? necha? nechanchi? qay darajada? kabi. Aniqlovchi leksik-semantik va grammatik xususiyatlariga ko’ra uch xil bo’ladi: sifatlovchi, qaratuvchi, izohlovchi. Predmetning belgi –xususiyati, xajmi, shakli, maza-ta’mi, rang-tusi, miqdor- darajasi, tartibi kabilarni anglatadigan aniqlovchi sifatlovchi deyiladi. Sifatlovchi ~ 9 ~ o’z sifatlanmishiga bitishuv yo’li bilan ifodalanadi. Masalan, Soyning tagidan ko’m-ko’k suv oqib o’tardi. (P.Q). Olti ming mexanizator uch ming buldozerni navbatma-navbat boshqarishni ko’zda tutyapmiz. (N.Ablullaxonov). Byuroda bu odam mardona bir gap qildi. (O.Yo). Asfalt ko’chaning u yer-bu yerida suv halqob bo’lib yotardi. (O’.H). Shu payt ichkaridan ship-ship qadam tovushi eshitildi. (O’.Usmonov). Sifatlovchi so’z birikmasi bilan ham ifodalanashi mumkin: Muhabbat nimaligini bilmagan, aksincha uni uyat hisoblab kelgan Hoji qizining ichi yonib, tishi kuyib turganini bilmas edi. (Shuhrat). Qaratuvchi va uning ifodalanishi. Biror predmet yoki shaxsning boshqa biror predmet yoki shaxsga qarashli, tegishli ekanini ko’rsatadigan aniqlovchi qaratuvchi deyiladi. Qaratuvchi bilan qaralmish qaratuvchili birikmani tashkil etadi. Qaratuvchi doimo qarattqich kelishigi shaklida (belgili va belgisiz shalda) keladi va kimning? Nimaning? qayerning? Kabi so’roqlarga javob beradi. Qaratuvchi belgili shaklda kelganda, -ning qaratqich kelishigi qushimchasi saqlanadi, belgisiz shalda esa tushib qoladi. Masalan: 1. U Azizning munosabatida samimiylikni payqadi. 2. Eringanning oshi pishmas. 3. Beshning boshi bo’lguncha, Oltining oyog’i bo’l. 4. Dangasaning saratonda qґli sovqatar. 5. Borning boshi og’rir, Yo’qning qorni. Qaratuvchi, asosan, ot, olmosh hamda otlashgan so’zlar bilan ifodalanadi. Qaratuvchi o’zi bog’langan ot bilan moslashuv munosabatiga kirishadi. Qaratuvchi bog’lanib kelgan so’z doimo ot bo’ladi. Qaratuvchi belgisiz shaklda ham Kullanadi. Masalan: Olmos bґlib yarqirar to²lar qoyasi, Yґllaringga bosh urar bo²lar soyasi. (Z.O.) Izohlovchi o’zi bog’langan – so’zni boshqachanom berish yo’li bilan aniqlab, izohlab keladi. Izohlovchi, odatda, ot bilan ifodalanib, unvon, kasb, mutaxassislik, amom, qarindoshlik, laqab, taxallus, jins, o’hshashlik kabi ma’nolarni bildiradi. Masalan, Professor Asqarova yo’q mutaxassis. Iqbol satang. Mehrinisani kuldirdiyu, ko’ngli joyiga tushib oshxonaga ketdi. (R.F). Ona – Yer, basharga ~ 10 ~ namotsan (N.K). sho’x qiyqirgan azamat askarlar orasiga Asqar polvon bilan Ali tajang xam suqildi. (O). Izohlovchi bog’lanib kelgan so’z izohlanishi deb ataladi. Izohlovchi izohlanmishdan oldin ham keyin ham kelishi mumkin. 1.3.Hol va uning ifodalanishi Ish-harakatning qaytarzda bajarilishini, sabab yoki maqsadini, uning bajariishi bilan bog’liq bolgan o’rin va paytni bildiruvchi gap bo’lagi hol deyiladi. Hollar qanday?, qanday qilib?. Qaytarzda? Qachon?, qachongacha?, qaerda?, qayerdan?, qancha?, nima maqsadda? Kabi so’roqlaridan biriga javob beradi. Hol ravish, ravishdosh, jo’nalish, chiqish, o’rin kelishigidagi ot yoki ko’makchili ishlatilgan ot bilan, shuningdek, taqlid so’z, son bilan ifodalanadi. Ravish asosan, hol vazifasida keluvchi so’z turkumidir. Gapda asosan hol vazifasida qo’llanish ravishdosh uchun ham xosdir. Masalan: G’ulomjon qishloqda bo’lgan voqealarni oqizmay-tomizmay so’zlab berdi. (M.I). Zanjirlanmagan eshik sekingina shirq etib ochildi. (P.T.) . Ot jo’nalish, chiqish, o’rin kelishigida kelib yoki ko’makchi bilan ishlatilib, gapda hol bo’lib keladi. Bunda o’rin, payt, sabab, maqsad, miqdor kabi ma’nolar ifodalanadi. Masalan: Mashina kichik kocha bilan adir tomonga jo’nadi. (I.R). Botir endi ikki quloq bo’lgan g’o’zalar orasidan borar edi. (S.N). Harakat nomi hol bo’lib kelganda, u ham ot kabi shakillanadi. Masalan: Jamoa boshqaruvi raisi brigadalarga yana besh sentiner oshirmoq uchun shart qo’ydi. Hol taqlid so’z bilan ham ifodalanishi mumkin: Xayot piq-piq yig’lar, elkalari dir- dir titrar edi. (M.I). Son hol vazifasida kelganda, kopincha, marta, karra so’zlari bilan ishlatiladi. Masalan: Tepalik bir necha soat moboynida besh marta qo’ldan-qo’lga o’tdi. (O). Ayri hollarda hol birikma tarzida ifodalanishi mumkin. Masalan: Poezd Xovosga erta bilav soat sakkizda etib keldi. (G.G). ~ 11 ~ Hol hamma vaqt ham kesimga bog’lanavermaydi, u gapning boshqa bo’lagiga bog’lanishi ham mumkin. Masalan: Uzoqda qop-qorayib turgan tog’ning usti ko’rindi. (A.K). Tashqirida o’tirgan ayollarni ham qotib-qotib kulgani ichkariga eshitildi. Birinchi gapda hol (uzoqda) aniqlovchiga (qop-qorayib turgan) ikkinchi gapda esa hol (qotib-qotib) egaga (kulgani) bog’lanib kelgan. Hollar ma’nolarga ko’ra bir necha turlarga bo’linadi: 1. Ravish holi. 2. O’rin holi. 3. Payt holi. 4. Sabab holi. 5. Maqsad holi. 6. Miqdor daraja holi. Ravish holi Ish – harakatning qay tarzda bajarilishini yoki qanday bo’lishini bildiradi. Ravish holi ish – harakatning qanday bajarilishini bildirib kelganda, qanday? Qanday qilib? So’roqlarining biriga javob bo’ladi. O’rin holi harakat bo’lishidagi eng so’nggi chegarani ifoda qilib, -gacha, -ga, -qadar, -ga dovur kabi formada kelishi mumkin: Sayohatchilar Hamzaobodga qadar mashina bilan borishdi. Harakatning boshlanish o’rnini ifoda qilib, qaerdan so’rog’iga javob bo’ladi. Bu hol chiqish kelishigidagi so’z bilan shuingdek, ko’makchili ishlatilgan so’z bilan ifodalanadi: qirdan g’ir- g’ir shabada esadi. Payt holi. Ish-harakatning bajarilish payitini, uning chegarasini bildirib, qachon? Qachongacha?, qachondan beri?, kabi so’roqlaridan biriga javob bo’ladi. Payt holi payt ravishi bilan, o’rin, chiqish, jo’nalish kelishigidagi so’z bilan, ko’makchi ishlatilgan so’z bilan, birikma bilan ifodalanadi. Masalan: Qizlar kechasi bilan dars tayorladilar. (S.N.). Bir necha kundan song Botir uyiga qaytdi. ~ 12 ~ Payt holi. 1. Harakatning bajarilishidagi paytni bildiradi. Kechqurun xayat a’zolari yana klubga to’plandilar. 2. Harakatning bajarilishidagi chegarani bildiradi. Bunda hol “payt bildiruvchi so’z + ga dovur”, “payt bildiruvchi so’z + ga qadar”, shaklida bo’ladi. Masalan: Yaxyoxon kechqurunga dovur mehmonlar yonida boldi. Yo’lchi shu vaqtga qadar dala bilan ovora edi. (O) Shunigdek, payt holi ish harakatning bajarilishpaytidagi dastlabki chegarani bildiradi. Bu xil hol “payt bildiruvchi so’z + dan beri” , “payt bildiruvchi so’z + dan buyon” shklida bo’ladi. Masalan: O’zbek ahli necha yillardan beri mustaqillikni orzu qilib kelganlar. Sabab holi. Ish harakatning bajarilish sababini bildirib, nimaga? Nima sababli?, so’roqlaridan biriga javob bo’ladi. Sabab holi vazifasidagi so’z kopincha uchun, sababli, tufayli kabi ko’makchilar bilan keladi. Masalan: Komiljon nazariy jihatdan kuchli bo’lganligi uchun ko’pincha Zunonov bilan baxlashib turdi. (I.R). Sabab holi chiqish kelishigidagi so’z bilan ham ifodalanadi. Masalan: Elmurod xursandchiligidan tez-tez qadam bosib ilgari yurib ketdi. (P.T). Maqsad holi. Ish harakatning bajarilishidagi maqsadni bildirib, nima uchun?, nimaga? Nima maqsadda?, kabi so’roqlarning biriga javob bo’ladi. Masalan: Nozimbek qishloq ahli turmash-tarzini tekshirish uchun yo’lga chiqdi. Maqsad holi jo’nalish kelishigidagi so’z bilan, maqsad ravishdoshi bilan ham ifodalanadi. Paxtakorlar Qurultoy ishtirokchilarini qarshi olgani shoshildilar. Miqdor – daraja holi. Ish Harakatning bajarilishini miqdor va daraja jihatidan aniqlab qancha? Qanchalik? Nech marta? Qanchalab? kabi so’roqlarning biriga javob bo’ladi. Miqdor – daraja holi ko’pincha miqdor – daraja ravishlari bilan ifodalanadi. Masalan: Ko’p bilgan oz so’zlar. (maqol). Sonlar ayrim hollarda marta so’zi bilan kelib, gapda miqdor – daraja holi bo’lib keladi. Masalan: Notanish yo’lovchi ~ 13 ~ Manzuraning yuziga bir-ikki marta erostidan qarab qo’ydi. Yoki: Bugun qurilishda odam kundagidan ikki-uch marta ko’p edi. Miqdor daraja holi birikma bilan ham ifodalanadi. Hokimiyatdan kelgan mutaxassisliklar birigada yumushini uch kun tekshirdi ma'nosi bilan o'zaro antonimik munosabatga kirishadigan so'zlar to’la antonimlar deyiladi. To'la antonimlar ko'pincha o'zaro qarama-qarshi ma'no anglatuvchi monosemantik so'zlardan tashkil topadi: adabli-adabsiz, abjir-bo'shang, arzon- qimmat, bavosita-bevosita, ishchan-dangasa, rahmdil-berahm, fahmli-befahm, hayoli-behayo. ~ 14 ~ II.BOB TO’LDIRUVCHI VA UNING IFODALANISHI 2.1. To’ldiruvchining boshqa so’z turkumlari bilan ifodalanishi Aytilganidek, so’z kengaytiruvchilari gapning konstruktiv bo’laklari sirasiga kirmaydi, balki so’zlarning lug’aviy ma’nolarini muayyanlashtiruvchi vosita sanaladi. To’ldiruvchi ham nutqiy gap qurilishida so’z kengaytiruvchisi sifatida ishtirok etadi va fe’l bilan ifodalangan har qanday bo’lak yoki bo’lak qismining ma’noviy valentligini to’ldiradi. To’ldiruvchini faqat kesimga bog’lanadi deb tushunish yaramaydi. Quyidagi gaplarga diqqat qiling: 1.Kitobni olib kel. 2.Kitobni olib kelishni unutma. 3.Kitobni keltirish sening vazifang. 4.Kitobni to’shunishning yaxshi tomonlari ko’p. Ko’rinadiki, to’ldiruvchi birinchi gapda kesimga (olib kel), ikkinchi gapda to’ldiruvchiga (olib kelishni), uchinchi gapda egaga (keltirish), to’rtinchi gapda aniqlovchiga (tushunishning) bog’langan. Kesimga bog’langanda ham undagi ma’nolariga emas, balki kesimga tortiladi - uning ma’nosini oydinlashtirishga xizmat qiladi. To’ldiruvchi qaysi gap bo’lagiga aylanishidan qat’i nazar, shu bo’lak ifodalanayotgan fe’lning ma’nosini muayyanlashtiradi. To’ldiruvchi so’z kengaytiruvchisi bo’lganligi bois u kengaytirayotgan ma’nosi muayyanlashayotgan so’z gap bo’lagi maqomiga ega bo’lmasligi ham mumkin. Yuqorida aytilganidek, kesim, ega, hol gapning konstruktiv bo’laklari bo’lib, to’ldiruvchi va aniqlovchi bo’lakning bo’laklari sifatida keladi. Bu, ayniqsa, kengaygan ravishdosh, sifatdosh, harakat nomi gap bo’laklari modeliga ega bo’lganda, yaqqol ko’zga tashlanadi. E’tibor bering: 1.Shalola kitobni keltirdi. ~ 15 ~ 2. Kecha kitobni keltirgan Shalola bugun kelmadi. Birinchi gapda kitobni to’ldiruvchisi kesimga bog’langan. Ikkinchi gapda esa aniqlovchiga (keltirgan) tobelangan. Birinchi gapda to’ldiruvchi kesim (keltirdi) ning emas, balki uning tarkibiy qismi bo’lgan keltir fe’li ma’nosini izohlagan va gap bo’lagining bo’lagiga daxldordir. Ikkinchi gapda esa aniqlovchi (so’z kengaytiruvchisi) ning kengaytiruvchisi vazifasida kelgan. To’ldiruvchi o’zi bog’lanayotgan fe’lning ob’ekt valentligini to’ldiradi va, shunga muvofiq ravishda, uning mazmunidan shaxs/predmetlik ma’nosi anglashilib turadi. Ko’pincha to’ldiruvchi va holni farqlash qiyin bo’ladi. Masalan, Baliq dengizda yashaydi, Samalyot havoda uchadi gaplaridagi dengizda, havoda so’zlari hol yoki to’ldiruvchi ekanligini aniqlash mushkul. Chunki bu so’zlarda vosita yoki o’rin ma’nosini keskin ajratish qiyin. Shuningdek, harakatni bajarish vositasini ifodalovchi gap bo’lagini uning predmet yoki nopredmetlik ma’nosidan qat’i nazar, to’ldiruvchi yoki fe’l deb atashning o’zi ham muammolidir. Chunki ular bir vaqtning o’zida nimada so’rog’iga ham, qanday, qay holda, qay yo’sinda so’roqlariga ham javob bo’lishi tabiiylikka yaqin hamda ularning mohiyatini to’laroq ochishga xizmat qiladi. Shuni alohida ta’kidlash kerakki, misollardagi so’zlarning bunday so’roqlarni olishida o’rin-payt kelishigi ko’rsatkichining roli muhimdir. O’rin ma’nosini ifodalovchi -da kelishik shakli gap propozitsiyasining tayanch bo’lagi bo’lgan makonni ifodalashda alohida mavqega ega. Ma’lumki, makon va zamon ma’nosidagi hollar gap kesimini shakillantiruvchining o’rin va payt ko’rsatkichlariga mos keladi. Xususan, quyidagi ko’rinishli: yashayman Men hozir Qarshida o’qituvchiman xursandman ikkinchiman gaplarida o’rin ma’noli Qo’qon so’zi bilan yasha fe’li orasida, Qo’qon so’zi bilan o’qituvchi so’zi orasida, shuningdek, sifatga xos xursand, songa xos ikkinchi ~ 16 ~ so’zlarining bir-biriga bog’lanish xususiyatlari yo’q edi. Keyin keluvchi hokim uzvga kesimlik qo’shimchalarining qo’shilishi unga kengayishi imkoniyatini berdi va natijada kesimlik hosilasi bo’lgan gap shaxs kengaytiruvchisi qatorida o’rin va payt kengaytiruvchilariga ham ega bo’ldi. Demak, zikr etilgan gaplarda qatnashgan havoda, dengizda so’zshakllaridagi o’rin-payt shakli Pm ta’siriga berilgan bo’lib, bu ularning gap kengaytiruvchilari ekanligidan dalolat beradi. To’ldiruvchi esa so’z kengay tiruvchisi bo’lib, kesimga befarqdir. ~ 17 ~ 2.2. To’ldiruvchining ma’no turlari To’ldiruvchi o’zi birikayotgan fe’lning tabiatiga ko’ra vositali va vositasiz turlarga ajraladi. Vositasiz to’ldiruvchi bilan birikish faqat o’timli fe’llarga xos. Shu boisdan vositasiz to’ldiruvchi o’timli fe’lning ob’ekt valentligini to’ldiruvchi so’z kengaytiruvchisidir. Vositasiz to’ldiruvchi vazifasida bosh yoki tushum kelishigidagi so’z keladi. 1.Bosh kelishikdagi vositasiz to’ldiruvchi: Bunda bulbul kitob o’qiydi. Bunda qurtlar ipak to’qiydi. Bunda ari keltiradi bol, Bunda qushlar topadi iqbol. 2.Tushum kelishigidagi vositasiz to’ldiruvchi: 1.Sen bahorni sog’inmadingmi?. 2. Har bir tuki kiyimlarini teshib chiqib ketgan edi. Vositasiz to’ldiruvchi vazifasidagi so’z turli-tuman ma’nolarni ifodalaydi. Vositasiz to’ldiruvchi o’timli fe’lga bog’lanadi deyish o’timli fe’l vositasiz to’ldiruvchini qabul qila olmaydi degani emas. O’timli fe’llar ham vositali, ham vositasiz to’ldiruvchini o’ziga biriktiradi. O’timsiz fe’llar esa faqat vositali to’ldiruvchilarnigina o’ziga biriktiradi. Vositasiz to’ldiruvchi bevosita harakatni o’z ustiga olgan predmetni anglatsa, vositali to’ldiruvchi harakat qamrab olgan, lekin harakatga daxldor bo’lmagan predmetni ifodalaydi. Vositali to’ldiruvchi turli grammatik ko’rsatkichlar bilan ifodalanadi. jo’nalish kelishigi: Senga oldim. ~ 18 ~ chiqish kelishigi: Sendan oldim. o’rin-payt kelshigi: Menda qoldi. ko’makchi: Sen uchun oldim. To’ldiruvchining tuzilish turlari. Boshqa bo’laklar kabi to’ldiruvchilar hamda sodda yoki murakkab bo’ladi: Sodda to’ldiruvchi bir so’z yoki bir so’zga teng birliklar bilan ifodalanadi: 1.Xotirangiz mening xotiramdan o’tkir ekan. 2. U yana Pushkinga murojaat qildi. 3.Turmushimizda hamma narsa bir-biri bilan bog’liq. Murakkab to’ldiruvchi kengaygan birikmalar bilan ifodalanadi: 1.Men Mirzacho’lni ham, Surxon diyorining Sherobod dashtini ham, Farg’ona vodiysining Yozyovon qumliklarini ham ko’rganman. 2.Hasharchilarning shart-sharoitlarini yaxshilash, ularga yordam ko’rsatish to’grisida ko’rsatma berildi. 3.Tevarak-atrof qushlar chug’uriga, anvoyi gullar isiga to’lib ketdi. Izohlanayotgan fe’lning bo’sh o’rnini to’ldirishda sodda to’ldiruvchi ham kengaygan to’ldiruvchi ham bir xil mavqega ega bo’ladi - u qancha kengaygan bo’lmasin, baribir bir o’rinni to’ldiradi. Bir so’zdan iborat to’ldiruvchiga ham, bir necha so’z bilan kengaygan to’ldiruvchiga ham fe’l valentligidan bitta bo’sh o’rin «ajratilgan». To’ldiruvchi o’z vazifasi va shakliga ko’ra ikki turga ajratiladi: vositasiz to’ldiruvchi va vositali to’ldiruvchi. Vositasiz to’ldiruvchi harakatni o’ziga qabul qilgan, harakat o’ziga bevosita o’tgan predmetni bildiradi. Shu bois u odatda o’timli fe’l bilan ifodalangan bo’lakka bog’lanadi. Vositasiz to’ldiruvchi ko’pincha tushum kelishigidagi birliklar bilan ifodalanib, kimni? nimani? qaerni? kabi so’roqlardan biriga javob bo’ladi: Bolani yoshdan asra, niholni boshdan asra. (Maqol). Aqlni beaqldan o’rgan. (Maqol). U hamma qishloqlarni o’zi aylanib chiqdi. (P.Qodirov). Vositasiz to’ldiruvchi ba’zan chiqish kelishigidagi so’z bilan ham ifodalanadi: Temirjon quymoqdan ko’p yemadi. (J.Abdullaxonov). ~ 19 ~ Vositasiz to’ldiruvchi tushum kelishigi shaklidagi so’z bilan ifodanganda, harakat butunlay predmetga o’tadi, chiqish kelishigidagi so’z bilan ifodalanganda esa, harakat qisman predmetga o’tganligi anglashiladi. Vositasiz to’ldiruvchi ikki xil shaklda: belgili va belgisiz shaklda ishlatiladi. Belgili vositasiz to’ldiruvchi tarkibida tushum kelishigi – ni affiksi saqlanadi: Bor borini yeydi, uyatsiz orini yeydi. (Maqol). Odamni po’stin emas, ish qizdiradi.(Maqol). Belgisiz vositasiz to’ldiruvchida – ni qo’shimchasi qatnashmaydi, lekin uni tiklash mumkin bo’ladi. Boshqacha qilib aytganda, bunday vositasiz to’ldiruvchi belgisiz tushum kelishigi shaklidagi so’z bilan ifodalanadi: Non emoqchi bo’lsang, o’tin tashishdan erinma (Maqol). Tekin boylik axtarguncha, o’zingga bop hunar top (Maqol). Vositali to’ldiruvchi bosh, qaratqich, tushum kelishiklaridan boshqa kelishikdagi birliklar bilan hamda ko’makchili ishlatilgan birliklar bilan ifodalanadi. Vositali to’ldiruvchilarning ma’nolari va so’roqlari turlichadir. Mazkur to’ldiruvchilarni jo’nalish, o’rin-payt, chiqish kelishiklari affikslari hamda «bilan», «uchun», «to’g’risida», «haqida» kabi ko’makchilar shakllantirib, ular kimga? nimaga? kimda? nimada? kimdan? nimadan? kim bilan? nima bilan? kim uchun? kim to’g’risida? nima xususida? kabi so’roqlardan biriga javob bo’ladi. Masalan: Inson bilimga intiladi va qachonki unda bilimga tashnalik so’nsa, u insoniylikdan mahrum bo’ladi. («Tafakkur gulshani»). Do’sting bilan sirdosh bo’l (Maqol). Mineral tuz, bosh miya uchun zarur bo’lgan efir moyi aksar yong’oqning mag’zidan olinadi. (J.Abdullaxonov). G’oyib endi «studentlikning oltin davri» haqida zavq-shavq bilan hikoya boshladi. (J.Abdullaxonov). Mana endi uning yaxshi xislatlari to’g’risida gap ketyapti. (J.Abdullaxonov). Vositali to’ldiruvchi ko’pincha fe’l bilan ifodalangan bo’laklarga, ba’zan esa sifat, ravish, ot, modal so’z bilan ifodalangan bo’laklarga ham bog’lanib keladi. Masalan: Bu – professor Jamolovning saxiyligi, yoshlarga mehr-muhabbatining mevasi, albatta. (J.Abdullaxonov). Temirjon gamma nurlarini hayot uchun faqat ofat manbai deb bilardi. (J.Abdullaxonov). Temirjon uning bu uyda xizmat qilishidan bexabar edi. (J.Abdullaxonov). Uning tashqi ko’rinishi sokin tuyulsa- ~ 20 ~ da, ichki dunyosi olam-olam orzularga boy... (J.Abdullaxonov). To’ldiruvchini boshqa so’z turkumlari bilan ifodalanishi Ikkinchi darajali bo’laklar bosh bo’laklar orqali ifoda qilingan gapning asosiy mazmunini aniqlab, to’dirib, izohlab keladi. Masalan: Qahraton qishning achchiq sovug’i badanni achitardi. Opa-singil uyda onalarining majlisdan kelish kutar edilar (A.Mux). Yuqoridagi misollarda sovuq achitardi, opa-singil kutar edilar bo’laklari gapning bosh bo’laklari bo’lib, gapning asosiy mazmunini ifodalaydi. Qolgan b’alaklar ularga bo’g’lanib, gap mazmunini kengaytiradi. Ikkinchi darajali bo’laklar, odatda, yo egaligi yoki kesimga tobe bo’ladi. Ayrim hollarda esa ikkinchi darajali bo’laklar o’zaro bir-biriga ergashib, gapning bosh bo’laklariga tobe bo’ladi. Ayrim hollarda esa ikkinchi darajali bo’laklar o’zaro bir- biriga ergashib, gapning bosh bo’laklariga tobe bo’ladi. Masalan: Kuchli shamol eng katta daraxtlarni tebratmoqda edi. Bu gapda shamol tebratmoqda edi bosh bo’lagiga kuchli, eng katta daraxtlarni so’zlari ergashib, tobe bo’lib kelmoqda. Gapning ikkinchi darajali bo’laklari uchga bo’linadi: 1. To’ldiruvchi 2. Aniqlovchi 3. Hol To’ldiruvchi mavzusiga yuqoridagi ma’lumotlar orasida qisqacha to’xtalib o’tdim. Bu mavzu unchalik murakkab emas va albatta tushunish ham muommo tug’dirmaydi. Faqat mavzuni chuqurroq va aniqroq tushunib olsangiz boldi. Bu uchun mavzu haqida qo’llanma va adabiyotlardan foydalanishingiz kerak bo’ladi. Gapning biror bir bo’lagiga boshqaruv yo’li bilan bo\lanib, uning ma’nosini to’ldirib keluvchi gap bo’lagi to’ldiruvchi deb ataladi. Boshqaruvchi sozning talabiga ko’ra to’ldiruvchi biror kelishikda (qaratqichdan tashqari) bo’ladi yoki ko’makchi bilan keladi. Masalan: ~ 21 ~ U olim va fozil odamlar bilan suhbatlashishdan zavqlanar edi. (M.Osim). Bilim manbai-kitobni seving. Birinchi misolda to’ldiruvchi (odamlar bilan) ko’makchi bilan, ikkinchisida (suhbatlashishdan) chiqish kelishigi bilan kelib, kesimga boshqaruv yo’li bilan bog’langan. Ikkinchi gapda esa to’ldiruvchi (kitobni) tushum kelishigi bilan ifodalangan. To’ldiruvchi egaga, aniqlovchiga, boshqa bir to’ldiruvchiga ham bo’lanib kelishi mumkin. Bunday hol ko’pincha ega aniqlovchi, to’ldiruvchining sifatdosh va harakat nomi bilan ifodalanganida ro’y beradi. Masalan: 1. To’diruvchining egaga bog’lanib kelishi Gulni sevgan tikanni ham sevadi. 2. To’ldiruvchining aniqlovchiga bo’lanib kelishi Betga aytganni zaxri yo’q. 3. To’ldiruvchining to’ldiruvchiga bo’lanib kelishi Direktorimiz musobaqaga qatnashganlarni qzg’in tabrikladi. To’ldiruvchilar odatda, ot, olmosh, harakat nomi, son, sifat, sifatdosh bilan ifodalanadi: Ot bilan: ifodalanishi. Qarsak ikki qo’ldan chiqadi. (maqol) Ochiq gapir, so’zingni anglat. Olmosh bilan: ifodalanishi. Supa ustida o’tirib choy ichayotgan Saodat opa voqeani undan surishtira boshladi. (S.N.). Qiz kim bilandir so’zlashib borardi. (O). Harakat nomi bilan ifodalanish. Yo’lchi chindan ham nay chalishni bilar edi. (O). Son bilan ifodalanishi. Yigirmani ikkiga bo’lsak, o’n bo’ladi. Sifat bilan ifodalanishi. ~ 22 ~ Mardni mehnat engolmas. (maqol). Qochoqqa shavqat yo’q, qo’rqoqqa hurmat. (maqol). Sifatdosh bilan ifodalanishi. Qo’rqqanga qo’sh ko’rinibdi. (maqol). Ayrilganni bo’ri er. (maqol). To’ldoruvchilar birikma holiday ham ifodalanadi. Masalan: Elmurod tabora kunlarni qanday o’tayotganini sezmay qoldi. To’ldiruvchi boshqaruvchi so’zning talabiga ko’ra kelishik affikslari (qaratqich kelishigidan tashqari) yoki ko’makchilar orqali shakllanadi. Masalan: Aql va idrok quyoshga o’xshaydi, ular dog’larni bekitadi. («Oz-oz o’rganib dono bo’lur»). To’ldiruvchi o’zi bog’lanib kelgan so’z bilan (fe’l, sifat, ravish, ot, modal so’z bilan) «to’ldiruvchi-to’ldirilmish» sintaktik munosabatni yuzaga keltiradi. To’ldiruvchi ifoda materialiga ko’ra egaga hamda qaratuvchiga o’xshaydi, faqat grammatik shakl jihatdan ulardan farq qiladi. To’ldiruvchi quyidagicha ifodalanadi: 1. Ot bilan: Nodon kishi o’zining nasl-nasabiga , olim kishi esa o’zining ilm va adabiga tayanadi. («Oz-oz o’rganib dono bo’lur»). Oy to’lmagan bo’lmasa ham, juda yorug’, shabadada silkinayotgan terak barglarini bitta-bitta sanab chiqish mumkin. (P.Qodirov). 2. Olmosh bilan: Shaharliklar... o’zlarini tog’da yashayotganday his qilishadimi? (Sh.Xolmirzayev). O’g’il ham otaga shunchalik o’rgandiki, u bilan birga yotadigan bo’ldi. (Sh.Xolmirzayev). 3. Harakat nomi bilan: Xalqning hurmat qilishini tilasangiz, avval o’zingiz hammani hurmat qiling. («Oz-oz o’rganib dono bo’lur»). Olim kishi... maqtashlar va olqishlarga uchib, o’zini yuqori tutmaydi, kamtar bo’ladi («Oz-oz o’rganib dono bo’lur»). 4. Otlashgan sifat bilan: Yomondan qoch, yaxshiga quloch och. (Maqol). Aziz o’g’lim, yomonlar bilan suhbatdosh bo’lma, ulardan arslondan qochganday qoch, ~ 23 ~ hammaga rahm va shafqat ko’zi bilan qara. («Oz-oz o’rganib dono bo’lur»). Botirdan yaxshi ish qolar, donodan – yaxshi so’z. (Maqol). 5. Otlashgan son bilan: Chiqmasa... bittasini menga ber, bir-ikki oy boqay... (P.Qodirov). Ikkovga birov botolmas, otliqqa yayov etolmas. (Maqol). 6. Otlashgan olmosh bilan: Manmanlik yaramas odat ekanini anglang, hamisha buni yodingizda tuting. («Oz-oz o’rganib dono bo’lur»). Kattami, kichikmi - har qaysisini hurmatlab, yoshi va martabasiga ko’ra muomala qiling. («Oz-oz o’rganib dono bo’lur»). 7. Otlashgan sifatdosh bilan: Ayrilganni ayiq er, bo’linganni bo’ri yer. (Maqol). 8. Otlashgan ravish bilan: Ko’kka boqma, ko’pga boq. (Maqol). Ko’pni bilgan oz so’zlar, oz bo’lsa ham soz so’zlar. (Maqol). 9. Otlashgan taqlid so’z bilan: To’g’ri, studentlar allaqachon paxtadan qaytib, yomg’irdan ivigan parklar yana oshiq-ma’shuqlarning shivir-shiviriga to’ldi. (O’.Hoshimov). 10. To’ldiruvchi so’z birikmasi bilan ifodalanadi. Masalan: O’zingdan kichiklarni kamsitmang. («Oz-oz o’rganib dono bo’lur»). Ular bosh silkib, shundoq muhtaram odam bilan tanishganlaridan minnatdor ekanliklarini izhor qilishdi (O’.Hoshimov). To’ldiruvchi gapga teng predikativ birlik bilan ham ifodalanishi mumkin: Yoshi ulug’ni ulug’lasa, baxt topar. (Maqol). O’timli-o’timsizlik avvalo biror grammatik ko’rsatkich olmagan fe'l leksemaning o’zidan anglashiladi, harakat bilan ushbu harakat qaratiladigan predmet – vositasiz to’ldiruvchi orasidagi munosabat asosida belgilanadi. O’timli yoki o’timsiz bo’lish fe'l anglatadigan leksik ma'noga bog’liq. Masalan, tashla- leksemasi  nimanidir bir joydan boshqa bir joyga kuch bilan yo’naltir-  ma'nosini anglatadi. Ushbu ma'no ta'rifi tarkibidagi  nimanidir  semasi bu fe'l leksema o’timli ekanini ko’rsatadi. Yot- leksemasi  ma'lum bir sathni yotiq holatda egalla-  ma'nosini anglatadi. Ushbu ma'no ta'rifi tarkibida harakat qaratiladigan predmet (vositasiz to’ldiruvchi) mavjudligini ko’rsatadigan sema yo’q, shunga ko’ra bu leksema o’timsiz deyiladi. ~ 24 ~ Ko’rinadiki, o’timli-o’timsizlik biror grammatik ko’rsatkich olmagan fe'l leksemalarda leksik-semantik hodisa sifatida mavjud. Lekin bunday fe'llarning o’timli ekani tashqi ko’rsatkichga ega: bunday fe'lga bog’lanadigan vositasiz to’ldiruvchi – tushum kelishigidagi leksemashakl o’timlilikning tashqi markeri vazifasini bajaradi. Demak, o’timli fe'l leksema biror grammatik ko’rsatkich olmagan holda nimani, kimni so’rog’iga javob bo’ladigan vositasiz to’ldiruvchini boshqaradi, o’timsiz fe'l leksemada bunday boshqaruv bo’lmaydi. Ko’rinadiki, bunday fe'l leksemalarda o’timli-o’timsizlik sof semantik hodisa emas, balki semantik-sintaktik hodisa. ~ 25 ~ XULOSA Xulosa qilib aytadigan bo’lsak, barcha so’z turkumlari to’ldiruvchi orqali ifodalanar ekan. Sababi nutqimizda ko’proq kesim yoki fe’lni ishlatadigan bo’lsak, aynan to’ldiruvchidan foydalaniladi, masalan, kitobni o’qimoq. Ovqatni yemoq va boshqalarToldiruvchi nutqimizda juda katta ahamiyatga ega. Ushbu mavzuni yoritishda asosan, ustozimiz Sh. Rahmatullayev va R.Sayfullayeva adabiyotlaridan foydalandim. Chunki ushbu adabiyotlarda to’ldiruvchi mavzusi aniq yoritilgan. Mustaqillik yillarida o’zbek tilshunosligi jahon tilshunosligining ilg’or g’oya va metodlarini o’zlashtirgan holda uni yangi ilmiy dunyoqarashlar, zamonaga munosib talqinlar, fanning ilg’or nazariyalari, manbalari bilan boyitishga harakat qilmoqda. Shuning natijasi sifatida A.Nurmonov va N.Mahmudovlar O’zbek tili nazariy grammatikasini nashr qildilar. Bu ham ilgarigi sintaktik qarashlarga yangi izlanishlar samarasi sifatida katta hissa bo’lib qo’shildi va bu sohani jahon tilshunosligidagi chuqur sintaktik ma’lumotlar materiallar bilan toldirdi. O’zbek tilshunosligida so’nggi yillarda olib borilayotgan tadqiqotlarda sintaktik aloqalar haqidagi nazariy qarashlar, munosabatlar ham o’zgarmayotganligini aytib o’tish o’rinlidir. Ayniqsa kesimning asosiy markaziy bo’lak ekanligi, ismlar va kelishiklar mohiyatining to’la ochib berilayotganligi sintaklik aloqalar borasidagi qarashlarni yangiladi deyish mumkin. Ushbu yangilanishlarni maktab o’quvchilariga ham o’zlarining yoshi va fikrlash doirasidan kelib chiqqan holatda darsliklariga kiritish muvofiq bo’lar edi. ~ 26 ~ FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI 1. Ne’matov H. va b. O’zbek tili struktural sintaksisi. -T.: Universitet, 2000. 2. Mengliev B. O’zbek tilining struktur sintaksisi –Qarshi., 2003. 3. G’ulomov A., Asqarova M. Hozirgi o’zbek adabiy tili. Sintaksis. -T.: 1989. 4. O’zbek tili grammatikasi. II tom. Sintaksis. - T.: Fan, 1975. - 548 b. 5. .M.Hamrayev, D.Muhamedova, D.Shodmonqulova, X. G’ulomova, Sh. Yo’ldosheva. Ona tili 6. R.Ikromova, D.Muhamedova, M.Hamrayev. Ona tilidan mashqlar to’plami. (o ’quv qo’llanma). TDPU , Toshkent, 200 9 -yil. 7.Sayfullayeva R., Qurbonova M. O’zbek tili struktural sintaksisi asoslari. "O’qituvchi", Т.: 1999. 8. Rahmatullayev Sh. Hozirgi o’zbek adabiy tili. 3 nashri, "O’zbekiston", Т.: 1992. ~ 27 ~

Birinchi va ikkinchi - darajali bo’laklarning ishtirokiga ko’ra gap tiplari

Sotib olish