“Nutq o’stirish nazaryasi va metodikasi” fanining boshqa fanlar - Tilshunoslik - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	13000UZS
Hajmi	66.0KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	22 Sentyabr 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tilshunoslik

“Nutq o’stirish nazaryasi va metodikasi” fanining boshqa fanlar

Sotib olish

PROFESSIONAL MALAKA OSHIRISH NODAVLAT TA’LIM
MUASSASASI
“Himoyaga ruxsat etaman”
Professional malaka oshirish
nodavlat ta’lim muassasasi
direktori A.Murodova_________
“__” ______2025 yil
“Nutq o’stirish nazaryasi va metodikasi” fanining boshqa fanlar
bilan uzviy bog’liqligi” mavzusidagi
KURSNI TUGATISH ISHI

1

ANNOTATSIYA
Mazkur kursni tugatish ishi “Nutq o‘stirish nazariyasi va metodikasi
fanining boshqa fanlar bilan uzviy bog‘liqligi” mavzusiga bag‘ishlanib bo’lib,
kursni tugatish ishining kirish qismida mavzuning dolzarbligi,o’rni hamda
maktabgacha ta’lim tizimida nutqni rivojlantirishning nazariy va amaliy asoslarini
va bu jarayonning boshqa fanlar bilan uzviy aloqasi orqali qanday
takomillashishini ilmiy asosda yorib berilgan.
Kursni tugatish ishining birinchi bobi “Nutq o’stirish nazaryasi va
metodikasi fanining nazariy asoslari” deb nomlanib, nutq o‘stirish nazariyasining
asosiy vazifalari, mazmuni, maqsad va metodlari hamda fan sifatida shakllanish
bosqichlari ko‘rib chiqildi. Xususan, bolalar nutqini rivojlantirishning psixologik-
pedagogik asoslari, metodik yondashuvlar, hamda maktabgacha yoshdagi bolalar
uchun samarali usullar tahlil qilindi. Xulosa qismida esa nutq o‘stirish
nazariyasining mustaqil va muhim fan sifatida shakllanganligi, uni chuqur
o‘rganish zarurligi, hamda pedagoglar uchun amaliy ahamiyati ta’kidlandi.
Takliflar sifatida esa nutq o‘stirish fanining o‘quv rejalari va dasturlariga to‘liq
joriy etilishi, amaliy mashg‘ulotlar soni ko‘paytirilishi zarurligi ilgari surildi.
Kursni tugatish ishning ikkinchi bobi “Nutq o’stirish nazaryasi va
metodikasi fanining boshqa fanlar bilan uzviy bog’liqligi” deb nomlanib,ushbu
bobda nutq o‘stirish fanining tilshunoslik, pedagogika, psixologiya, adabiyot,
san’at, ekologiya kabi boshqa fanlar bilan integratsiyalashuvi orqali bolalar nutqiga
ta’siri chuqur tahlil qilindi. Ayniqsa, fanlararo integratsiyaning bolalarning og‘zaki
muloqotga kirishish, obrazli fikrlash, estetik did va ijodkorlik qobiliyatlarini
shakllantirishdagi ahamiyatiga alohida urg‘u berildi.
Kursni tugatish ishining xulosa qismida fanlararo bog‘liqlik asosida dars
jarayonini tashkil etish orqali ta’lim sifati va natijadorligini oshirish mumkinligi
ta’kidlandi. Takliflar sifatida esa nutq o‘stirishga oid mashg‘ulotlarda adabiyot,
2

san’at, teatr, psixologiya kabi fanlar bilan uyg‘un metodik yondashuvlarni joriy
etish lozimligi qayd etildi.
Mazkur ish nazariy hamda amaliy yondashuvlarni birlashtirgan bo‘lib,
maktabgacha ta’lim muassasalarida faoliyat yurituvchi pedagoglar, talabalar va
metodistlar uchun amaliy tavsiyalar va mashg‘ulot namunalarini ham o‘z ichiga
oladi
3

Mundarija
KIRISH ............................................................................................................................................ 5
....................................................................................................................................................... 7
I BOB: “Nutq o‘stirish nazariyasi va metodikasi” fanining nazariy asoslari .................................... 8
1.1.Nutq o‘stirish fanining maqsadi, vazifalari va ahamiyati. ......................................................... 8
..................................................................................................................................................... 17
1.2. Maktabgacha yoshdagi bolalar nutqining rivojlanish xususiyatlari. ..................................... 17
..................................................................................................................................................... 23
1.3. Nutqni rivojlantirishda fanlararo bog‘liqlikning nazariy asoslari. .......................................... 23
..................................................................................................................................................... 31
II BOB. “Nutq o‘stirish nazariyasi va metodikasi” fanining boshqa fanlar bilan uzviy bog‘liqligi . . 32
2.1. Nutq o‘stirish va tilshunoslik fanlari o‘rtasidagi bog‘liqlik. .................................................... 32
2.2. Nutq o‘stirishning pedagogik, psixologik, adabiyot va san’at fanlari bilan aloqasi. ............... 41
2.3. Fanlararo integratsiyaning bolalar nutqiga ta’siri. ......................................................................... 46
..................................................................................................................................................... 55
XULOSA ........................................................................................................................................ 56
..................................................................................................................................................... 59
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI .................................................................................. 60
4

KIRISH
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 6-maydagi PQ–4312-
sonli qarori bilan tasdiqlangan “Ilk va maktabgacha yoshdagi bolalarni
rivojlantirishga qo‘yiladigan Davlat talablari “da bolalarning nutqiy
kompetensiyasini rivojlantirish ta’limning ustuvor yo‘nalishlaridan biri sifatida
belgilandi.
Shuningdek, 2020-yil 8-noyabrdagi PQ–4884-sonli qarorda maktabgacha
ta’lim tizimini 2030-yilgacha rivojlantirish konsepsiyasi tasdiqlandi. Unda
bolalarning individual qobiliyatlarini ro‘yobga chiqarish, ularni og‘zaki
muloqotga, mustaqil fikrlashga o‘rgatish uchun integratsiyalashgan (ya’ni bir
nechta fanlar uyg‘unligida olib boriladigan) metodikalar muhim o‘rin egallashi
qayd etildi.
Mamlakatimizda maktabgacha ta’lim tizimining tubdan isloh qilinishi,
davlat ta’lim standartlari asosida yangi yondashuvlarning joriy etilishi
maktabgacha yoshdagi bolalarning har tomonlama rivojlanishini ta’minlashga
qaratilgan. Ushbu yondashuvlarning muhim jihatlaridan biri – bu bolalarda to‘g‘ri,
boy va izchil nutqni shakllantirish, ularning muloqot ko‘nikmalarini rivojlantirish
va mustaqil fikrlashga o‘rgatishdan iboratdir.
Kursni tugatish ishi mavzusining dolzarbligi: Bugungi kunda
maktabgacha ta'lim tizimida bolalarning nutqiy rivojlanishi davlat ta'lim
standartlari doirasida alohida e’tibor markazida turibdi. Zero, bola nutqining
rivojlanish darajasi uning tafakkuri, ijtimoiylashuvi, maktabga tayyorgarligi va
keyingi bosqichlardagi muvaffaqiyatli ta’lim olishini belgilaydi. Shu nuqtai
nazardan qaraganda, “Nutq o‘stirish nazariyasi va metodikasi” fani
maktabgacha ta’lim yo‘nalishidagi asosiy yo‘nalishlardan biri hisoblanadi.
Tahlillar shuni ko‘rsatadiki, maktabgacha yoshdagi bolalar bilan olib
boriladigan nutqiy mashg‘ulotlarda tilshunoslik nazariyasiga asoslangan fonetik,
5

grammatik, leksik mashqlar, psixologik yondashuvlarga tayangan og‘zaki
fikrlashni faollashtirish, adabiyot va dramatik asarlardan foydalanish kabi usullar
juda muhim ahamiyatga ega. Demak, “Nutq o‘stirish nazariyasi va metodikasi”
fani boshqa fanlar bilan o‘zaro uzviy bog‘liq holda bolalarda nutqiy va tafakkuriy
kompetensiyalarni shakllantirishga xizmat qiladi.
Kursni tugatish ishining maqsadi:
“Nutq o‘stirish nazariyasi va metodikasi” fanining boshqa fanlar bilan uzviy
bog‘liqligini aniqlash, bu bog‘liqlik asosida nutq o‘stirish jarayonini samarali
tashkil etish yo‘llarini ishlab chiqish.
Kursni tugatish ishining vazifalari:
“Nutq o‘stirish nazariyasi va metodikasi” fanining mazmuni, ahamiyati va
vazifalarini yoritish;
Mazkur fan bilan bog‘liq bo‘lgan boshqa fanlarni aniqlash va ularning
o‘zaro aloqadorlik mezonlarini tahlil qilish;
Fanlararo integratsiya orqali nutq rivojlantirishda qo‘llaniladigan metodlarni
tahlil qilish;
O‘quv mashg‘ulotlarida uzviy bog‘liq fanlardan foydalanish tajribasini
o‘rganish;
Amaliy tajribalar asosida metodik tavsiyalar ishlab chiqish.
Tadqiqot obyekti:
Maktabgacha ta’lim muassasalarida olib boriladigan nutq o‘stirish faoliyati.
Tadqiqot predmeti:
“Nutq o‘stirish nazariyasi va metodikasi” fanining boshqa fanlar bilan uzviy
bog‘liqligi va integratsion metodik yondashuvlar.
Tadqiqotning ilmiy-amaliy ahamiyati:
6

Mazkur ish natijalari maktabgacha ta’lim muassasalarida faoliyat
yurituvchi pedagoglar uchun nutq o‘stirish mashg‘ulotlarini yanada
takomillashtirishga xizmat qiladi. Shu bilan birga, fanlararo bog‘liqlik asosida
mashg‘ulotlar olib borish orqali bolalarning muloqotga kirishish faolligi, mustaqil
fikrlashi, ifodali nutq qurish malakasi ortadi.
Kurani tugatish ishining tuzilishi: Kirish, ikki bob, olti paragraf,xulosa
va tavfsiyalar,foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat.

7

I BOB: “Nutq o‘stirish nazariyasi va metodikasi” fanining
nazariy asoslari
1.1.Nutq o‘stirish fanining maqsadi, vazifalari va ahamiyati.
Maktabgacha ta’lim muassasalarida olib borilayotgan nutqiy rivojlanish
bo‘yicha mashg‘ulotlar bolalarning ijtimoiy faolligi, aqliy rivoji, axloqiy kamoloti
va estetik didini shakllantirishda muhim o‘rin tutadi. Shundan kelib chiqib, “Nutq
o‘stirish nazariyasi va metodikasi” fani ta’lim-tarbiyaning markaziy
yo‘nalishlaridan biri bo‘lib, u bolalar nutqining mazmunan boy, grammatik
jihatdan to‘g‘ri va mantiqan izchil bo‘lishini ta’minlashga xizmat qiladi. Ushbu fan
bolalarda ona tili asosida og‘zaki va yozma nutqni rivojlantirish, muloqot
ko‘nikmalarini shakllantirish, til madaniyati elementlarini singdirishga xizmat
qiladi. Biroq bu jarayon yakka holda olib borilmaydi, balki boshqa fanlar – bolalar
psixologiyasi, pedagogika, lingvistika, didaktika, adabiyot, musiqa, tasviriy
san’at va ekologiya bilan bevosita uzviy aloqada rivojlanadi. Ana shu fanlararo
yondashuv nutq rivojida ko‘p qirrali ta’sir ko‘rsatadi va bolaning dunyoqarashini
boyitishga xizmat qiladi.
Shuningdek, davlat ta’lim standartlarida ko‘rsatilgan kompetensiyalarni
rivojlantirish, bola nutqining rivojlanish darajasini aniqlash, ularni mustaqil
fikrlashga yo‘naltirishda fanlararo yondashuvning ahamiyati ortib bormoqda. Bu
esa ushbu mavzuni ilmiy-amaliy jihatdan o‘rganish zaruratini yuzaga keltiradi.
Mazkur fan o‘z mohiyati va mazmuniga ko‘ra ko‘plab boshqa pedagogik
va ijtimoiy fanlar bilan uzviy bog‘liq holda rivojlanadi. Chunonchi, tilshunoslik,
umumiy pedagogika, bolalar psixologiyasi, metodika, bolalar adabiyoti, san’at,
ekologiya, madaniyatshunoslik kabi fanlar bilan integratsiyada faoliyat yuritadi.
Ushbu integratsiya nutq rivoji samaradorligini oshirish, bolalarda keng
dunyoqarash va mustahkam bilimlar tizimini shakllantirish imkonini beradi.
1. Nutq o‘stirish fanining ta’rifi va zarurati
8

“Nutq o‘stirish nazariyasi va metodikasi” — bu maktabgacha yoshdagi
bolalarda og‘zaki va yozma nutqni rivojlantirishga oid nazariy bilimlar hamda
amaliy metodlarni o‘z ichiga olgan pedagogik fan hisoblanadi. Ushbu fan bola
nutqining shakllanish jarayonini chuqur o‘rganadi, bosqichma-bosqich
rivojlantirish yo‘llarini belgilaydi va samarali metodik usullar orqali ta’lim-tarbiya
jarayoniga tatbiq etadi. Maktabgacha yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirish "Ilk
qadam" Davlat o'quv dasturida belgilangan bolalarga ta'lim berishda
kompetentsiyaviy yondashuvning muhim qismi sanaladi. 6-7 yoshli bolaning
umumiy muhim kompetentsiyalari sifatida birinchi navbatda, kommunikativ
kompetentsiya, ya'ni muloqot vositalaridan turli vaziyatlarda foydalana bilish
ko'nikmasini shakllantirish belgilangan. Demak, tarbiyalanuvchilarning o'yin,
bilish va ijtimoiy kompetentsiyasi qatorida muloqot kompetentsiyasi asosiy o'rinni
egallaydi. Shunday ekan, MTTda har bir ta'limiy faoliyat mazmunida bolaning
nutqini o'stirish va muloqotchanlik ko'nikmalarini shakllantirish asosiy vazifa
hisoblanadi. Bola yangi bilimlarni o'yinlar va didaktik vositalar asosida
o'zlashtirganida samaradorlik yuqori bo'ladi. Ya'ni badiiy adabiyotni oddiy o'qib
berishdan ko'ra innovatsion ta'lim texnologiyalarini qo'llagan holda faoliyatga
tatbiq etish har bir bolaning nutqini rivojlantirish jarayonini ta'minlaydi,
tezlashtiradi va shu bilan ta'lim sifatini oshirishga yordam beradi. Buning uchun
maktabgacha yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirishning yangi texnologiyalarini
ishlab chiqish va jarayonda faol qo'llash talab etiladi. Maktabgacha yoshdagi
bolalar nutqini shakllantirish muhim va qiyin vazifadir. Ushbu muammoni
muvaffaqiyatli hal qilish ham bolalarni yaqinlashib kelayotgan maktabga
tayyorlash uchun, ham boshqalar bilan qulay muloqot qilish uchun zarurdir
Zamonaviy jamiyatda bolalarning to‘g‘ri, boy va ravon nutqqa ega bo‘lishi
ularning ijtimoiylashuvi, maktabga tayyorligi va hayotda muvaffaqiyatli bo‘lishi
uchun asosiy omillardandir. Aynan shu sababli nutq o‘stirish fani bugungi kunda
juda dolzarb bo‘lib bormoqda.
2. Maktabgacha ta’lim tizimida nutqiy rivojlanishning o‘rni
9

Maktabgacha ta’lim — bu bola shaxsini shakllantirishda muhim poydevor
hisoblanadi. Aynan shu davrda bolalarda nutqiy faoliyat asoslari, muloqotga
kirishish malakalari, so‘zlar boyligi, gap qurish qobiliyati shakllanadi.
Maktabgacha yoshdagi bolalar nutqiga ta’sir qiluvchi omillar orasida quyidagilar
alohida o‘rin tutadi:
atrof-muhit va oiladagi nutqiy muhit;
pedagogik ta’sir va tarbiyaviy ishlar;
bolaning jismoniy va psixik rivojlanishi;
ko‘rgazmali vositalar va ta’lim texnologiyalari.
Shunday qilib, maktabgacha ta’lim jarayonida nutq o‘stirish — ta’limning
barcha yo‘nalishlari bilan chambarchas bog‘liq bo‘lgan uzviy jarayondir.
3. Nutq o‘stirish fanining asosiy maqsadi
Fan oldiga qo‘yilgan bosh maqsad — bolalarda:
og‘zaki va yozma nutqni bosqichma-bosqich rivojlantirish;
kommunikativ madaniyatni shakllantirish;
grammatik jihatdan to‘g‘ri, mazmunli va bog‘langan fikrlarni bayon etish
qobiliyatini rivojlantirish;
ijodiy nutqiy faoliyatni rag‘batlantirish;
muloqotda mustaqil va faol bo‘lish malakasini tarbiyalashdan iborat.
Bu maqsad orqali bola nafaqat o‘z fikrini ayta oladi, balki ijtimoiy-
psixologik jihatdan ham mustahkam shakllanadi.
4. Nutq o‘stirish fanining pedagogik vazifalari
Nutq o‘stirish fanining vazifalari turli yondashuvlar asosida quyidagicha
ajratiladi:
10

Leksik boylikni kengaytirish: bolani yangi so‘zlar bilan tanishtirish,
sinonim, antonim, omonimlarni o‘rgatish.
Talaffuz ustida ishlash: tovushlarni to‘g‘ri aytishga, artikulyatsiyani
shakllantirishga e’tibor qaratish.
Grammatik shakllanish: gap bo‘laklarini to‘g‘ri joylashtirish, zamon va
shaxs formasida to‘g‘ri foydalanish.
Hikoya qilishga o‘rgatish: rasm asosida, hayotiy voqea asosida mustaqil
hikoya tuzish ko‘nikmasini rivojlantirish.
Eshita olish va tushunishga o‘rgatish: faqat so‘zlash emas, balki tinglab
tushunish ko‘nikmalarini rivojlantirish.
Ijodiy nutqni rivojlantirish: dramatik mashqlar, o‘yinlar, ertaklar tuzish
orqali.
5. Nutqiy rivojlanishning ijtimoiy, psixologik va pedagogik ahamiyati
Nutqiy rivojlanish bolaning shaxs sifatida shakllanishida uch jihatdan
alohida ahamiyatga ega:
Ijtimoiy ahamiyati: bola jamiyat bilan aloqa o‘rnatadi, atrofdagilar bilan
erkin muloqotga kirishadi.
Psixologik ahamiyati: nutq fikrlashning asosiy vositasi bo‘lib, bola dunyoni
idrok etadi, o‘zini anglaydi, his-tuyg‘ularini ifodalaydi.
Pedagogik ahamiyati: bola boshqa fanlarni o‘zlashtirishda, savod
o‘rganishda, maktabga tayyorlashda o‘z nutqiy malakalaridan keng foydalanadi.
6. Maktabgacha yoshdagi bolalar nutqiy ehtiyojlari va ularni qondirish
Bolada nutqqa ehtiyoj tug‘ilishi uning rivojlanish bosqichlaridan biridir. Bu
ehtiyoj quyidagi shakllarda namoyon bo‘ladi:
savollar berish;
11

tajribalarini aytib berish;
voqealarni hikoya qilish;
rolli o‘yinlarda qatnashish.
Pedagog bu ehtiyojni sezishi, unga qulay nutqiy muhit yaratishi, bolani
rag‘batlantiruvchi faoliyatlarni tashkil etishi lozim.
7. Nutqni rivojlantirishda pedagogning roli
Pedagog bola uchun asosiy til modeli hisoblanadi. U bolaga:
to‘g‘ri talaffuzni namoyon etadi;
boy so‘zlardan foydalanadi;
muloqotni madaniyatli olib boradi;
savollarga javob berishga undaydi;
bolani diqqat bilan tinglaydi va rag‘batlantiradi.
8. Nutq o‘stirish fanining boshqa fanlar bilan bog‘liqligi (umumiy nuqtai
nazardan)
Ushbu fan boshqa fanlar, jumladan, ona tili, adabiyot, psixologiya, bolalar
rivojlanish pedagogikasi, nutq terapiyasi, didaktika bilan uzviy bog‘liq. Bu
bog‘liqlik nutqni rivojlantirish jarayonining yanada samarali kechishini
ta’minlaydi.
9. Zamonaviy yondashuvlar va davlat talablari bilan uyg‘unligi
Bugungi kundagi davlat ta’lim standartlari (DTS) maktabgacha ta’lim
tizimida har bir bolaning nutqiy rivojlanishini alohida kuzatish, baholash va
qo‘llab-quvvatlashni talab qiladi. Bu esa nutq o‘stirish faniga innovatsion,
diagnostik, interaktiv va differensial yondashuvlarni joriy qilish zaruratini
tug‘diradi. Maktabgacha yoshdagi bolalarda izchil nutqning rivojlanishi uch yilga
to'g'ri keladi. Bu yoshda chaqaloq ob'ektni osongina tasvirlay oladi va hatto
12

kitobdagi rasmga nisbatan qisqacha tavsif tuza oladi. Ushbu davrda ota-onalar
bolani qiziqtirgan barchaMaktabgacha yoshdagi bolalarda izchil nutqning
rivojlanishi uch yilga to'g'ri keladi. Bu yoshda chaqaloq ob'ektni osongina tasvirlay
oladi va hatto kitobdagi rasmga nisbatan qisqacha tavsif tuza oladi. Ushbu davrda
ota-onalar bolani qiziqtirgan barcha savollarga javob berishlari juda muhimdir. Va
ularning ko'pi bo'ladi. Bundan tashqari, siz allaqachon o'yinchoqlar bilan rolli
o'yinlardan foydalanishingiz mumkin. Bunday o'zaro ta'sir maktabgacha yoshdagi
nutqning rivojlanishiga ijobiy ta'sir ko'rsatadi.
4-5 yoshda biror narsaning hikoyasi yoki tavsifi nafaqat ota-onalarga, balki
ularning atrofidagi odamlarga ham tushunarli bo'lsa, bu odatiy hisoblanadi.
Bundan tashqari, bola nafaqat jumlalarda gapiradi, balki turli hayvonlarning
ovoziga taqlid qilishni ham biladi.
Yangi iboralar va so'zlar soni doimiy ravishda bolaga tushishiga qaramay,
u ularni kerakli mezonlarga ko'ra osongina taqsimlaydi va tasniflaydi. Uning so‘z
boyligi shunday shakllangan. Bu yoshdagi bolaning nutqi juda oddiy shakllanadi.
Qiziqarli fakt! Tilshunos sifatida K. I. Chukovskiy nima uchun bolalar har
daqiqada yangi maxsus bolalar dialektlarini yaratishga moyilligini aniqladi. Va
ma'lum bo'lishicha, bolalar bunday neologizmlarni tasodifan yaratmaydilar. Ular
grammatik qoidalarga amal qilgan holda so‘zlarni mantiqiy ma’nosiga ko‘ra
saralaydilar. Natijada, biz qanday qilib krakerlarni eshitishimiz mumkintishlash
so‘zining ma’nosini semantik tushunish tufayli “achchiq” bo‘ladi. Uzun sochli itni
esa bolalar "shaggy" deb atashlari mumkin.
Maktabgacha yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirish xususiyatlari bevosita
ularning atrof-muhitiga bog'liq. Axir, ular birinchi so'zlarni qarindoshlari va
do'stlaridan o'rganishadi. Bu davrda bolaga ma'lumotni to'g'ri va aniq ovoz bilan
taqdim etish juda muhimdir.
Shuning uchun mutaxassislar chaqaloq bilan tez-tez va iloji boricha
gaplashish qanchalik muhimligini aytishadi. Yorqin rasmlar va bolalar kartalari
13

bilan juda ko'p chiroyli kitoblar mavjud. Bunday yordamchi vositalar tufayli
maktabgacha yoshdagi nutqni rivojlantirishni rag'batlantirish mumkin. Har qanday
rasmni bola bilan muhokama qilish mumkin. Tavsifni yoki uning yonidagi matnni
o'qish shart emas. Bola orzu qilsin. U sizga nima ko'rganini aytib bersin. Agar
chaqaloq aloqa qilmasa, avval boshlashga harakat qiling.
Bola rivojlanish psixologiyasi nutqning bolaning nozik motorli
ko'nikmalari bilan uzluksiz bog'liqligini tasdiqlaydi. Bu xulosa miyaning nutq va
harakat markazlari yaqin joyda joylashganligi haqidagi bilimga asoslanadi.
Shuning uchun nutqni rivojlantirish davrida barmoq o'yinlaridan foydalanish juda
muhimdir. Eng mashhurlari - maxsus bo'yoqlar yordamida modellashtirish va
barmoqlarni bo'yash. Don, tugma va boshqa tafsilotlarni saralash yaxshi kasb deb
hisoblanadi. Farzandingizdan ularni rangi va o‘lchamiga ko‘ra saralashni so‘rang.
Xavotirlanish vaqti kelganda: Erta maktabgacha yoshdagi nutqning rivojlanishi
har doim ham bir tekis kechmaydi. Qobiliyatni baholashkırıntılar bir yoshda
ko'rsatilishi mumkin. Agar bu yoshdagi chaqaloq tovushlarga javob bermasa va
ularni mustaqil ravishda talaffuz qila olmasa, tashvishlanishni boshlash kerak.
Odatda, 12 oylik bola muloqotda imo-ishoralardan faol foydalanishi kerak (qalam
silkitish, barmoq bilan ishora qilish va hokazo).
To'g'ri rivojlanishi bilan 1,5 yoshli chaqaloq hayvonlarning tovushlarini
osongina taqlid qiladi (miyov, woof, moo, be, men), shuningdek, so'rovlarni
osongina idrok etadi va tushunadi.
Ikki yoshga kelib, ota-onalar farzandi aytgan so'zlarning kamida yarmini
osongina tushuna olishlari kerak va aynan ikki yoshda maktabgacha ta'lim
muassasasidagi psixologik-pedagogik komissiya bolaga nutq rivojlanishining
kechikishi tashxisini qo'yishi mumkin. Bu jumla emasligini tushunish kerak va
ko'pincha bunday tashxis 4-5 yil ichida olib tashlanadi. Yaqinda ZRR 200 so'zdan
kam lug'atga ega bo'lgan barcha ikki yoshli bolalarni qo'yish uchun qabul qilindi.
Bugungi kunda bu ko'rsatkichlar sezilarli darajada kamaydi. Va bu yoshdagi
bolaga 50 ga yaqin so'zlarni, shu jumladan onomatopeya va babble talaffuz qilish
14

kifoya. Shuningdek, ikki komponentli konstruksiyalarni shakllantirish qobiliyati
bolalarning normal rivojlanishidan dalolat beradi.
Maktabgacha yoshdagi nutqni rivojlantirishning roli mubolag'a
qilinmasligini unutmang. Shuning uchun asosiy qoidalarga rioya qilish muhimdir.
Esingizda bo'lsin, siz chaqaloq eng ko'p vaqt o'tkazadigan xonada televizorni
doimiy ravishda yoqib qo'ymasligingiz kerak. Bunday tovushli fon foydali emas,
faqat chaqaloqning muloqot qilish qobiliyatini rivojlantirishga to'sqinlik qiladi.
Bundan tashqari,begona tovushlar va shovqin bolaning gapirishiga to'sqinlik qiladi.
Chunki u o'z nutqini faollashtirish o'rniga tinglash jarayonida ishtirok etishi kerak.
savollarga javob berishlari juda muhimdir. Va ularning ko'pi bo'ladi.
Bundan tashqari, siz allaqachon o'yinchoqlar bilan rolli o'yinlardan
foydalanishingiz mumkin. Bunday o'zaro ta'sir maktabgacha yoshdagi nutqning
rivojlanishiga ijobiy ta'sir ko'rsatadi.
4-5 yoshda biror narsaning hikoyasi yoki tavsifi nafaqat ota-onalarga, balki
ularning atrofidagi odamlarga ham tushunarli bo'lsa, bu odatiy hisoblanadi.
Bundan tashqari, bola nafaqat jumlalarda gapiradi, balki turli hayvonlarning
ovoziga taqlid qilishni ham biladi.
Yangi iboralar va so'zlar soni doimiy ravishda bolaga tushishiga qaramay,
u ularni kerakli mezonlarga ko'ra osongina taqsimlaydi va tasniflaydi. Uning so‘z
boyligi shunday shakllangan. Bu yoshdagi bolaning nutqi juda oddiy shakllanadi.
Qiziqarli fakt! Tilshunos sifatida K. I. Chukovskiy nima uchun bolalar har
daqiqada yangi maxsus bolalar dialektlarini yaratishga moyilligini aniqladi. Va
ma'lum bo'lishicha, bolalar bunday neologizmlarni tasodifan yaratmaydilar. Ular
grammatik qoidalarga amal qilgan holda so‘zlarni mantiqiy ma’nosiga ko‘ra
saralaydilar. Natijada, biz qanday qilib krakerlarni eshitishimiz mumkintishlash
so‘zining ma’nosini semantik tushunish tufayli “achchiq” bo‘ladi. Uzun sochli itni
esa bolalar "shaggy" deb atashlari mumkin.
15

Maktabgacha yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirish xususiyatlari bevosita
ularning atrof-muhitiga bog'liq. Axir, ular birinchi so'zlarni qarindoshlari va
do'stlaridan o'rganishadi. Bu davrda bolaga ma'lumotni to'g'ri va aniq ovoz bilan
taqdim etish juda muhimdir.
Shuning uchun mutaxassislar chaqaloq bilan tez-tez va iloji boricha
gaplashish qanchalik muhimligini aytishadi. Yorqin rasmlar va bolalar kartalari
bilan juda ko'p chiroyli kitoblar mavjud. Bunday yordamchi vositalar tufayli
maktabgacha yoshdagi nutqni rivojlantirishni rag'batlantirish mumkin. Har qanday
rasmni bola bilan muhokama qilish mumkin. Tavsifni yoki uning yonidagi matnni
o'qish shart emas. Bola orzu qilsin. U sizga nima ko'rganini aytib bersin. Agar
chaqaloq aloqa qilmasa, avval boshlashga harakat qiling.
Bola rivojlanish psixologiyasi nutqning bolaning nozik motorli
ko'nikmalari bilan uzluksiz bog'liqligini tasdiqlaydi. Bu xulosa miyaning nutq va
harakat markazlari yaqin joyda joylashganligi haqidagi bilimga asoslanadi.
Shuning uchun nutqni rivojlantirish davrida barmoq o'yinlaridan foydalanish juda
muhimdir. Eng mashhurlari - maxsus bo'yoqlar yordamida modellashtirish va
barmoqlarni bo'yash. Don, tugma va boshqa tafsilotlarni saralash yaxshi kasb deb
hisoblanadi. Farzandingizdan ularni rangi va o‘lchamiga ko‘ra saralashni so‘rang.
Erta maktabgacha yoshdagi nutqning rivojlanishi har doim ham bir tekis
kechmaydi. Qobiliyatni baholashkırıntılar bir yoshda ko'rsatilishi mumkin. Agar bu
yoshdagi chaqaloq tovushlarga javob bermasa va ularni mustaqil ravishda talaffuz
qila olmasa, tashvishlanishni boshlash kerak. Odatda, 12 oylik bola muloqotda
imo-ishoralardan faol foydalanishi kerak (qalam silkitish, barmoq bilan ishora
qilish va hokazo).
To'g'ri rivojlanishi bilan 1,5 yoshli chaqaloq hayvonlarning tovushlarini
osongina taqlid qiladi (miyov, woof, moo, be, men), shuningdek, so'rovlarni
osongina idrok etadi va tushunadi.
16

Ikki yoshga kelib, ota-onalar farzandi aytgan so'zlarning kamida yarmini
osongina tushuna olishlari kerak.
Va aynan ikki yoshda maktabgacha ta'lim muassasasidagi psixologik-
pedagogik komissiya bolaga nutq rivojlanishining kechikishi tashxisini qo'yishi
mumkin. Bu jumla emasligini tushunish kerak va ko'pincha bunday tashxis 4-5 yil
ichida olib tashlanadi. Yaqinda ZRR 200 so'zdan kam lug'atga ega bo'lgan barcha
ikki yoshli bolalarni qo'yish uchun qabul qilindi. Bugungi kunda bu ko'rsatkichlar
sezilarli darajada kamaydi. Va bu yoshdagi bolaga 50 ga yaqin so'zlarni, shu
jumladan onomatopeya va babble talaffuz qilish kifoya. Shuningdek, ikki
komponentli konstruksiyalarni shakllantirish qobiliyati bolalarning normal
rivojlanishidan dalolat beradi.
Maktabgacha yoshdagi nutqni rivojlantirishning roli mubolag'a
qilinmasligini unutmang. Shuning uchun asosiy qoidalarga rioya qilish muhimdir.
Esingizda bo'lsin, siz chaqaloq eng ko'p vaqt o'tkazadigan xonada televizorni
doimiy ravishda yoqib qo'ymasligingiz kerak. Bunday tovushli fon foydali emas,
faqat chaqaloqning muloqot qilish qobiliyatini rivojlantirishga to'sqinlik qiladi.
Bundan tashqari,begona tovushlar va shovqin bolaning gapirishiga to'sqinlik qiladi.
Chunki u o'z nutqini faollashtirish o'rniga tinglash jarayonida ishtirok etishi kerak.

1.2. Maktabgacha yoshdagi bolalar nutqining rivojlanish xususiyatlari.
1. Nutq rivojlanishining bosqichlari va ularning o‘ziga xosligi
Nutq insonning tug‘ma emas, balki rivojlanuvchi, tashqi ta’sirlar orqali
shakllanuvchi faoliyatidir. Maktabgacha yoshdagi bolalar nutqining rivojlanishi
muayyan bosqichlarga ega:
1 yoshgacha — tovushlarga reaksiya, onomatopoeik tovushlar, takroriy
ohanglar (ba-ba, ma-ma)
17

1–2 yosh — so‘zlashuvning boshlanishi, passiv lug‘atning ortishi, ikki
so‘zli gaplar (mama ber, dada kel)
2–3 yosh — so‘z boyligining ortishi, gap tuzish, savol berish boshlanishi
3–4 yosh — grammatik jihatdan to‘g‘ri gapirishga harakat, so‘z o‘yinlari,
ko‘chirma gaplar
4–5 yosh — hikoya qilishga intilish, ijodiy nutqning shakllanishi, voqeani
tartib bilan bayon qilish
5–6 yosh — mantiqan izchil fikr bayoni, dramatizatsiya, qahramonlar
og‘zidan nutq aytish
Ushbu bosqichlar o‘zaro uzviy bog‘langan bo‘lib, bolaning aqliy,
emotsional va jismoniy rivojiga qarab kechadi.
2. Maktabgacha yosh davrining psixologik va fiziologik xususiyatlari
Maktabgacha yoshdagi bolalar (3–7 yosh) nutqiy rivojlanish nuqtayi
nazaridan quyidagi xususiyatlarga ega:
Diqqatning beqarorligi, eslab qolishning qisqa davomiyligi
Harakat orqali bilim olishga moyillik (kinaestetik idrok)
Taqlid qilishga katta qiziqish
Emotsional sezuvchanlikning kuchliligi
O‘z fikrini ifodalashga harakat qilish, savol-javoblarga qiziqish
Bu xususiyatlar nutqiy rivojlanishda pedagogdan maxsus yondashuv, sabr
va muvozanat talab qiladi.
3. Nutqning komponentlari: leksik, fonetik, grammatik, semantik
taraqqiyot
18

a) Leksik rivojlanish – bola so‘z boyligini o‘zlashtiradi, turli mavzudagi
so‘zlarni o‘rganadi. Misol: ranglar, mevalar, hayvonlar, vaqt tushunchalari va
hokazo.
b) Fonetik rivojlanish – tovushlarni to‘g‘ri talaffuz qilish, artikulyatsion
harakatlarni shakllantirish. Bu bosqichda logopedik mashqlar katta rol o‘ynaydi.
c) Grammatik rivojlanish – gap bo‘laklarining to‘g‘ri joylashuvi, so‘zlarni
jins, son va zamon bo‘yicha to‘g‘ri o‘zgartirish.
d) Semantik rivojlanish – so‘zlarning ma’nosini anglash, turli kontekstlarda
so‘zlarni to‘g‘ri ishlatish, antonim-sinonimlarni tushunish.
4. Muloqot ehtiyoji va nutqiy faoliyatga ehtiyojning paydo bo‘lishi Bolaning
nutqiy rivojlanishida asosiy omil — muloqotga ehtiyoj dir. Bu ehtiyoj biologik
emas, balki ijtimoiy-harakat natijasida shakllanadi. Bola fikrini aytish, savol
berish, o‘yinlarda ishtirok etish, boshqa bolalar bilan muloqot qilish orqali nutqiy
faoliyatga ehtiyoj sezadi va bu ehtiyoj uni rivojlanishga undaydi.
Pedagogik tajribalarda isbotlanganidek, aynan ijtimoiy o‘zaro ta’sir kuchli
bo‘lgan guruhlarda bolalarning nutqi tezroq va puxta shakllanadi.
5. Bolalar nutqining shakllanishida oila va ijtimoiy muhitning o‘rni
Bolaning birinchi va eng yaqin nutqiy muhit manbai — bu oila dir. Ona va
bola o‘rtasidagi emotsional aloqa, suhbatlar, ertak aytish, savol-javoblar bolani ilk
so‘zlariga undaydi. Shu bilan birga, ijtimoiy muhit — bog‘cha, mahalla, media
vositalari, tengdoshlar bilan aloqa — nutqning rivojlanishini rag‘batlantiradi.
Oilaning til madaniyati past bo‘lsa, bolada nutqiy kechikishlar yuz berishi
mumkin. Shuningdek, televizor yoki telefonda doimiy “tayyor axborot” olish ham
bolaning o‘z so‘z boyligini mustaqil rivojlantirishiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi.
6. Nutq rivojidagi individual farqlar va ularni hisobga olish zarurati
19

Har bir bola o‘ziga xos biologik, psixologik va sotsiokulturologik
xususiyatlarga ega. Ba’zi bolalarda nutq erta rivojlanadi, boshqalarida esa
kechikadi. Bunga quyidagi sabablar ta’sir ko‘rsatadi:
genetika va nasl
emotsional holat
eshitish yoki ko‘rishdagi muammolar
tilga moyillik darajasi
Pedagog har bir bolaning holatini individual baholashi, unga mos
yondashuv tanlashi, bosimsiz, quvnoq, ijobiy muhit yaratishi lozim.
7. Nutq rivojlanishiga ta’sir etuvchi omillar
Nutqning shakllanishi va rivojlanishiga ta’sir qiluvchi asosiy omillar:
Biologik omillar : bolaning sog‘ligi, nerv tizimi, eshitish a’zolarining holati
Psixologik omillar : xotira, tafakkur, diqqat, emotsional barqarorlik
Sotsiopedagogik omillar : o‘qituvchining yondashuvi, oila muhitidagi
muloqot sifati, bog‘chadagi faoliyatlar
Lingvistik omillar : ona tili boyligi, mahalliy sheva, ikki tillilik holatlari
Shuningdek, vizual (rasmlar, ko‘rgazmalar), audial (ertaklar, musiqalar) va
kinestetik (harakatlar) stimullar orqali ham nutqni rivojlantirish mumkin. 8.
Maktabgacha yoshdagi bolalarda nutq rivojlanishidagi muammolar va
ularning oldini olish
Ayrim hollarda bolalarda quyidagi nutqiy muammolar uchraydi:
So‘z boyligining kamligi
Gaplarni to‘g‘ri tuza olmaslik
Tovushlarni noto‘g‘ri talaffuz qilish (logopedik muammolar)
20

Eshitish yoki tushunishdagi cheklovlar
Ushbu muammolarni bartaraf etish uchun pedagoglar va logopedlar
tomonidan nutqiy diagnostika , korrektiv mashg‘ulotlar , ko‘maklovchi
interaktiv o‘yinlar , ijodiy topshiriqlar tashkil etilishi lozim.
Kichik yoshdagi bolalarni barkamol shaxs sifatida shakllantirish, qachon va
qayerdan boshlab bularni olib borish va nimalar bunga yordam berishi bugungi
kundagi dolzarb vazifalardan biridir. Har bir yosh avlod birinchi navbatda oilada,
keyinchalik esa ta'lim muassasalarida tarbiyalanib boradilar. Oilada beriladigan har
bir tarbiya bolaning rivojlanishi va har tomonlama barkamol bo'lib shakllanishida
asos vazifanini bajaradi. Bunda maqollar ham munosib hissa qo'shadi. "Maqol"
arabcha gapirmoq, aytmoq so'zlaridan olingan bo'lib, aytilib yuritiladigan
iboralarga nisbatan qo'llaniladi. Maqol har bir xalqning pand-nasixati, ma'naviy-
axloqiy xulosasi, xalq milliy ruhining aks-sadosi, til tabiatining hikmatli merosidir.
Maqol xalq aql-idrokining maxsuli, uning hukmi ko'p asrlik tajribalari majmui,
turmushdagi turli voqea-hodisalarga munosabatining ifodasidir.
Maqollarda so'z qimmati alohida yorqin ifodalanadi. Chunki maqollardagi
so'zlarni boshqasi bilan almashtirish, biron so'z qo'shish mumkin emas. Ular milliy
til tarkibida qoliplashgan holda namoyon bo'ladi. Bu janr dunyodagi hamma
xalqlar og'zaki ijodida bor bo'lib, hajm, shakl, yaratilishi maqsadiga ko'ra
mushtarak hisoblanadi. Hatto nomlanishida ham yaqinlik aniq seziladi.
Maqollarning janr xususiyatlari quyidagilardan iborat:
1. Maqollarning hajmi qisqa va cheklangan.
2. Maqollar mazmunan serko' lam va chuqur ma'noni ifodalaydi.
3. Xalq maqollari shaklan she'riy va nasriy bo'ladi. Ammo nasriy maqollar
ham she'riy misralarni eslatadi. Masalan: Ko'za kunda emas, kunida sinadi.
4. Maqollarda hayotiy voqea-hodisa haqida qat'iy hukm ifolanadi. Bu hukm
musbat yoki manfiy mazmunda aks etadi.
21

5. Maqol shaxs hayotidagi xususiy vaziyatni xalq, omma, hayot nuqtai
nazardan umumlashtiradi.
6. Maqol matni tilshunoslikda shaxsi umumlashgan gap hisoblanadi.
Xalq maqollarining mazmun ko'lami inson hayotining turli sohalarini
qamraydi. Inson hayotidagi voqea-hodisalarning cheki yo'q ekan, maqollar
mazmuni chegarasini ham o'lchab bo'lmaydi. Maishiy hayotdagi kichik bir
e'tiborga arzimaydigandek ko'rinuvchi lavhadan tortib chuqur falsafiy mushohada
ifodasigacha maqollar mazmunida oz aksini topgan. Agar "Uyga palos yarashur,
xotinga libos" maqoli maishiy hayotga taalluqli bolsa, "Yozda miyang qaynasa,
qishda qozoning qaynar" maqolida vaqtni bekor o'tkazmaslik, aql bilan ish ko'rish
insonga hayot imkonini yaratishi qayd etiladi, "Vaqting ketdi - baxting ketdi"
maqolida esa falsafiy mazmun ifodalangan bo'lib, inson taqdirida Vaqt
tushunchasining qanchalar muhim ekanligi ta'kidlangan.
Xalq maqollari yordamida tarbiyachi bolani keng bilimlar dunyosiga
yetaklaydi. Bola MTTga qadam qo'ygan kundan boshlab, uni o'rab turgan tashqi
olam bilan, tevarak-atrofdagi kishilar bilan muloqotga kirisha boshlaydi. Ana
shunday vaqtda bolalar o'rtasida do'stlik o'rnatish, bir - birlariga yordam beradigan
darajada tarbiyalash muhim ahamiyatga ega. Chunki bunday xususiyatlar bolani
har qanday qiyinchiliklarni yengishga, ularda mustahkam irodani tarkib topib
borishiga, qiziqishlar doirasining kengayishiga asos bo'ladi. Xalq maqollari
yordamida bolalarning aql-idrokini o'stirish, ma'rifat ziyosidan bahramand qilish,
umumbashariy qadriyatlar ruhida tarbiyalash istiqlol talabidir. Buning uchun
avvalo tarbiyachining o'zi ana shunday buyuk fazilatlarga ega bo'lishi kerak. Bu
uning zimmasiga juda katta mas'uliyat yuklaydi.
Umuman, xalq maqollari yordamida bolalar qalbida mehnatsevarlik
poydevori qo'yiladi. Rostgo'ylik, halollik, to'g'rilik, do'stlik, o'rtoqlik, saxiylik,
hamjihatlik, mehnatsevarlik, vatanparvarlik, xushmuomalalik, boshqalarga hurmat-
izzat, katta- kichikka munosabat kabilar haqidagi maqollar bolalarda ham estetik,
22

ham axloqiy xulq -atvorni tarbiyalashga yordam beradi. Maqollardagi mazmun
orqali ular isrofgarchilikka qarshi kurashishga, inson mehnatini ulug'lashga, katta
yoshdagi kishilarning pand-nasihatlariga e'tibor qilib, o'zlaridagi nuqsonlarning
oldini olishga chaqiriladi.
Maktabgacha ta'lim tashkilotlarida mashg'ulotlarda maqollardan
foydalanish bolalarning nutq malakasini shakllantirishi, ularda hayotiy
tushunchalarning boyitishi, eng asosiysi, har bir maqol mazmunidagi insoniy
fazilatlarga o'rgatish va aksincha, yomon illatlardan holi bo'lishga da'vat etilishi
masalalari o'z aksini topgan. Jumladan, maktabgacha ta'lim tashkiloti
tarbiyalanuvchilarida nutqiy vazifalarni hal etish uchun u yerda turli shart-sharoit
yaratish muhim zamin hisoblanadi. Bunday sharoit bolalarda gapirish,
atrofdagilarni nomlash, nutqiy muomalaga kirishish istagini tug'dirishi kerak.

1.3. Nutqni rivojlantirishda fanlararo bog‘liqlikning nazariy asoslari .
Maktabgacha yoshdagi bolalar uchun ta’lim-tarbiyaning har bir yo‘nalishi
bir-biri bilan chambarchas bog‘liq. Ayniqsa, nutqiy rivojlanish boshqa fanlar bilan
o‘zaro aloqada yuksak natijalarga erishadi. Bu bog‘liqlik nafaqat amaliy, balki
nazariy jihatdan ham asoslangan. Fanlararo bog‘liqlik – bu pedagogik jarayonda
har xil fanlar mazmunini, metodlarini, yondashuvlarini uyg‘unlashtirib, bolaning
har tomonlama rivojlanishini ta’minlashga xizmat qiluvchi tizimdir.
Fanlararo bog‘liqlikning pedagogik va didaktik asoslari
Fanlararo bog‘liqlik ta’lim jarayonining didaktik tamoyillaridan biri
hisoblanib, o‘quvchilarning bilimlarini yaxlit va izchil shakllantirishga yordam
beradi. Bu yondashuv bolaning dunyo haqidagi tasavvurlarini tizimlashtirish,
tushuncha va fikrlarini aniq ifodalashda muhim vosita sifatida namoyon bo‘ladi.
Maktabgacha ta’limda bu holat ayniqsa muhim, chunki bola hali boshlang‘ich
mantiqiy va abstrakt fikrlash bosqichida turadi. Fanlararo yondashuv orqali u o‘z
23

tajribasini ko‘proq kontekstda tushunishga, ko‘nikmalarini turli sohalarda
qo‘llashga o‘rganadi.
Nutq o‘stirish fanining boshqa fanlar bilan bog‘liqligi
Nutq o‘stirish nazariyasi va metodikasi fani quyidagi fanlar bilan bevosita
uzviy bog‘liq:
Lingvistika (tilshunoslik) – Nutqni rivojlantirish bevosita til
qonuniyatlarini o‘rganishga asoslanadi. Fonetik, leksik, grammatik bilimlar bolalar
nutqining mantiqiy va to‘g‘ri shakllanishini ta’minlaydi.
Pedagogika – Nutqni rivojlantirish bo‘yicha metodikalar pedagogik
tamoyillar asosida tuziladi. Tarbiyachining yondashuvi, usullari va bolalarga
individual munosabati muhim o‘rin tutadi.
Psixologiya – Nutq rivoji bola psixikasining holati bilan bog‘liq. Nutqiy
jarayonlar xotira, diqqat, emotsiyalar, tafakkur bilan chambarchas aloqada
rivojlanadi.
Adabiyot – Bolalar uchun mo‘ljallangan badiiy asarlar, she’r, ertak,
hikoyalar orqali bolalarda obrazli fikrlash, so‘z boyligi, ifoda vositalari
shakllanadi.
Tasviriy san’at – Bolalar chizgan rasm asosida hikoya tuzish, rasmda
ifodalangan holatlarni so‘z bilan bayon qilish orqali tasviriy nutq rivojlanadi.
Musiqa – Musiqa orqali estetik did shakllanadi. Qo‘shiq matnlarini
yodlash, kuylash, ritm va ohangni his etish bolalarda tovushlar bilan ishlash,
talaffuz va emotsional nutqni shakllantiradi.
Ekologiya – Tabiat haqidagi mashg‘ulotlarda kuzatganlarini hikoya qilish,
fikr bildirish orqali bolalar atrof-muhit bilan muloqotda o‘z nutqini boyitadi.
Psixologik yondashuv va nutqiy rivojlanish
24

Nutqiy faoliyat inson tafakkuri va aqliy faoliyati bilan chambarchas bog‘liq.
Psixologiyada bu holatlar sensor-motor bosqichlardan boshlab rivojlanadi.
Maktabgacha yoshdagi bolalar uchun eshitish, diqqat, xotira, idrok va emotsional
holat nutqni shakllantirishda hal qiluvchi omillardir. Masalan, fonematik eshitish –
tovushlarni ajrata olish, talaffuzdagi noaniqliklarni sezish va to‘g‘rilashda muhim.
Shuningdek, emotsional-irodaviy holatlar – bola o‘z fikrini qiziqish bilan ayta
olishi, hayajon yoki ishonch bilan ifoda etishi – nutqning muloqotdagi
samaradorligini oshiradi.
Adabiy-estetik fanlar orqali nutqni rivojlantirish
Bolalar adabiyoti – bu bola dunyoqarashi va yosh xususiyatlariga
moslashgan, hayotiy va tarbiyaviy vazifalarni o‘z ichiga olgan muhim manbadir.
Ertaklar, kichik hikoyalar, topishmoqlar, maqollar bolalarga so‘z boyligini
o‘rgatish, obrazlar orqali fikr yuritishga o‘rgatadi. Ularni dramatizatsiya qilish
orqali bola rollarga kirib, qahramon nomidan fikr bildiradi – bu esa ijodiy va
ifodali nutqni rivojlantiradi.
Fanlararo bog‘liqlikni ta’minlovchi metodikalar
Fanlararo bog‘liqlikni ta’minlash uchun quyidagi metodik yondashuvlar
samarali hisoblanadi:
Integratsiyalashgan mashg‘ulotlar : Bir necha fan elementlarini o‘z ichiga
olgan kompleks darslar;
Tematik rejalashtirish : Bir mavzuga oid barcha faoliyatlarni
uyg‘unlashtirib olib borish;
Interfaol usullar : Bahs-munozara, rolli o‘yin, guruhlarda ishlash, savol-
javob orqali bolani faollashtirish.
Fanlararo bog‘liqlikning tarixiy-asosiy tamoyillari .
Ta’lim tizimida fanlararo bog‘liqlik masalasi XIX asr oxiridan boshlab
dolzarb mavzulardan biri sifatida o‘rganila boshlagan. Klassik pedagoglar –
25

J.A.Komenskiy, I.G.Pestalotsi, K.D.Ushinskiylarning asarlarida ham fanning
mustaqilligi bilan birga ularning o‘zaro bog‘liqligi, bolalar taraqqiyotiga ijobiy
ta’siri alohida qayd etilgan. K.D.Ushinskiy: “Ta’lim – bu bolaga hayotni
o‘rgatishdir, hayot esa har doim kompleks ko‘rinishda mavjud”, – deya
ta’kidlagan.
Zamonaviy pedagogikada fanlararo bog‘liqlik quyidagi asosiy tamoyillarga
tayanadi:
Yaxlitlik – bola uchun bilim bir butun tizim sifatida taqdim etilishi kerak;
Mazmuniy moslik – fanlararo aloqalar o‘quv mazmuni orqali asoslanishi
lozim;
Metodik moslashuv – har bir fanning uslubi o‘ziga xos, ammo umumiy
metodik asoslarda uyg‘unlikka erishish muhim;
Yoshga moslik – integratsiya jarayoni bolaning yosh va rivojlanish
xususiyatlariga mos bo‘lishi shart.
Nutqiy faoliyatni rag‘batlantirishda turli fanlarning roli
Tilshunoslik asosida nutqni o‘rgatish
Nutqiy rivojlanish jarayonida fonetik, leksik, grammatik kompetensiyalarni
bosqichma-bosqich shakllantirish zarur. Tilshunoslik bilimlari orqali quyidagilarga
erishiladi:
Fonematik eshituvni o‘stirish;
To‘g‘ri talaffuz, urg‘u va intonatsiyani shakllantirish;
Lug‘at boyligini kengaytirish;
Gap tuzish qobiliyatini rivojlantirish.
Masalan, “so‘z turkumlari” haqida boshlang‘ich tasavvur berilganida,
bolaga rasm ko‘rsatilib, u nimani anglatishi, qanday harakat qilayotgani, qanday
26

xususiyatlarga ega ekanligi haqida savollar beriladi. Bu bilan leksik va grammatik
nutq shakllanadi.
Adabiyot orqali emotsional-nutqiy rivojlanish
Adabiyot fanining nutq rivojiga ta’siri quyidagi ko‘rinishlarda namoyon
bo‘ladi:
Obrazli fikrlash va obrazlar orqali tushuncha berish;
Estetik zavq orqali so‘z boyligini kengaytirish;
Tilga bo‘lgan qiziqishni oshirish;
Muloqot madaniyatini singdirish.
Masalan, bolaning badiiy asar qahramonlari haqidagi fikrini bayon etish,
o‘z munosabatini bildirish, voqealarni davom ettirishga urinishi nutqni
mustahkamlashda muhim o‘rin tutadi.
Psixologik omillar va nutq
Bola nutqining shakllanishi va rivojlanishiga quyidagi psixologik omillar
kuchli ta’sir ko‘rsatadi:
Tafakkur : bola fikr yurita boshlaganidan boshlab u gap tuza oladi;
Xotira : so‘zlarni eslab qolish va ulardan to‘g‘ri foydalanish;
Diqqat : og‘zaki topshiriqlarni tushunish va unga javob berish;
Emotsiyalar : his-tuyg‘ularni so‘z bilan ifodalash ehtiyoji.
Masalan, shodlik, hayrat, qo‘rquv yoki qiziqish his qilgan bolaning og‘zaki
nutqi ancha faol bo‘ladi. Shuning uchun nutqiy mashg‘ulotlar doimo bolaning
emotsional holati bilan uyg‘un olib borilishi kerak.
San’at fanlari orqali nutqni rivojlantirishning chuqur asoslari
Tasviriy san’at va nutq
27

Tasviriy san’at darslarida yaratilgan rasm, suratlar asosida hikoya tuzish,
hodisalarni ifodalash, tasvirga baho berish orqali bola so‘zlab berish ko‘nikmasini
rivojlantiradi. Masalan:
“Rasmda nima ko‘ryapsan?” savoli orqali tafakkur va so‘zlash birgalikda
faollashadi;
Rasm asosida ertak yoki hikoya to‘qish orqali fantaziya va obrazli nutq
shakllanadi.
Musiqa va nutq
Musiqa darslarida kuyga mos ohang bilan she’r aytish, qo‘shiq kuylash,
mimika va intonatsiyalardan foydalanish orqali quyidagi jihatlar rivojlanadi:
Nutqning emotsional boyligi;
Ifodali talaffuz;
Nutq ritmi va ohangdorlik;
Nutqiy eshituv.
Zamonaviy fanlararo integratsiya: STEAM va kompetensiyaviy
yondashuv.
Hozirgi kunda ta’lim tizimida keng tarqalgan STEAM (Science,
Technology, Engineering, Art, Mathematics) yondashuvi orqali turli fanlarni
uyg‘unlashtirib, bolada har tomonlama ko‘nikmalar shakllantirishga erishiladi. Bu
yondashuvda:
Fanlararo integratsiya tabiiy va ijodiy muhitda amalga oshadi;
Bolaning nutqiy ifodasi amaliy faoliyat bilan uyg‘unlashadi;
Har bir topshiriq hayotiy kontekstda qo‘llaniladi;
Bola o‘z faoliyatini mustaqil baholashga o‘rganadi.
28

Masalan, maket yasash, o‘yinchoq konstruktsiya qilish vaqtida bola
do‘stlari bilan muloqotda bo‘ladi, fikr bildiradi, vazifani tushuntiradi – bu esa
og‘zaki nutqni faollashtiradi.
Fanlararo bog liqlik zamonaviy didaktikada muhim o rin tutadi. Buʻ ʻ
yondashuv quyidagi pedagogik yondashuvlar bilan bog liq:
ʻ
1. Integratsiyalashgan yondashuv
Integratsiyalashgan yondashuv fanlararo aloqalarning chuqur va tizimli
asosda shakllanishini anglatadi. Bu yondashuvga ko ra:
ʻ
Har bir mashg ulot bir nechta fan elementlarini qamrab oladi;
ʻ
Nutqiy faoliyat boshqa faoliyatlar bilan uyg unlashadi (rasm, mehnat, raqs,
ʻ
tabiatshunoslik);
Bola atrof-muhitni yaxlit tushunishga, fikrni aniq ifodalashga o rganadi.
ʻ
Masalan: “Bahor keldi” mavzusida dars o tkazilsa, bolalar:
ʻ
Bahorga oid she’rni yod oladi (adabiyot);
Bahor manzarasini chizadi (tasviriy san’at);
Bahorda hayvonlar hayoti haqida suhbatlashadi (tabiatshunoslik);
Bahorga oid so‘zlar lug‘atini boyitadi (nutq o‘stirish).
2. Kompetensiyaviy yondashuv
Kompetensiyaviy yondashuvda asosiy maqsad – bola o‘z bilim va
ko‘nikmalarini amaliyotda qo‘llay olishi, mustaqil fikrlay olishi, muloqotga kirisha
olishi hisoblanadi. Nutq o‘stirishda bu yondashuv quyidagilarga tayanadi:
Bolaning so‘z orqali fikr bildirishi;
Muammoni ifodalay olishi va yechim taklif qilishi;
Guruhda ishlay olish va o‘z fikrini himoya qila olishiga yordam berish.
29

Fanlararo bog‘liqlik bu yondashuvning asosiy negizidir. Masalan, biror
mavzuni o‘zlashtirishda bolaning:
His qilishi (san’at orqali);
O‘rganishi (ilmiy faktlar orqali);
Fikr bildirish (nutqiy mashqlar orqali) ketma-ket amalga oshadi.
Bugungi ta’lim texnologiyalari asosida multimodal (ko‘p kanalli)
yondashuvlar qo‘llanilmoqda. Bunda:
Vizual (ko‘rish);
Audial (eshitish);
Kinestetik (harakat orqali o‘rganish) usullar birgalikda ishlatiladi.
Bu yondashuv bolalarda nafaqat nutqiy, balki ijodiy, mantiqiy, hissiy va
ijtimoiy ko‘nikmalarni shakllantiradi. Masalan:
Rasmlarga asoslangan hikoya tuzish (vizual);
Audiomatnni tinglab muhokama qilish (audial);
Rolli o‘yinlar (kinestetik).
Multimodal vositalar yordamida har bir bola o‘ziga mos, qulay kanal orqali
axborotni o‘zlashtiradi va uni nutqiy faoliyatga aylantiradi.
Nutq o‘stirishda boshqa fanlar bilan integratsiyalashuv nafaqat bilim va
ko‘nikmalarni shakllantiradi, balki quyidagi tarbiyaviy maqsadlarga ham xizmat
qiladi:
Axloqiy tarbiya – adabiyot va tarix fanlari bilan integratsiyada;
Estetik tarbiya – musiqa va san’at fanlari orqali;
Mehnat tarbiyasi – mehnat darslari bilan bog‘liq holda;
Vatanparvarlik – ona tili, tarix, geografiya fanlari orqali.
30

Masalan, ona tilidagi mashg‘ulotlar “O‘zbekistonda turli fasllar”,
“Mustaqillik”, “Milliy qadriyatlar” mavzularida olib borilsa, bolaning nutqiy
faoliyati bilan birga milliy ong, iftixor tuyg‘usi ham rivojlanadi.
Xulosa qili aytganda, maktabgacha yoshdagi bolalarning nutqini
rivojlantirishda fanlararo bog‘liqlikning nazariy asoslari ularning kompleks
rivojlanishini ta’minlovchi muhim pedagogik tamoyildir. Bu yondashuv orqali
bolaning nafaqat so‘z boyligi va ifodasi, balki fikrlashi, eshitishi, tasvirlashi va his
qilishi uyg‘un tarzda shakllanadi. Shu bois, zamonaviy pedagogik jarayonda nutq
o‘stirish fanining boshqa fanlar bilan uzviy bog‘liqligini chuqur o‘rganish zarurdir.

31

II BOB. “Nutq o‘stirish nazariyasi va metodikasi” fanining boshqa
fanlar bilan uzviy bog‘liqligi
2.1. Nutq o‘stirish va tilshunoslik fanlari o‘rtasidagi bog‘liqlik .
Maktabgacha yoshdagi bolalarning nutqini rivojlantirishga yo‘naltirilgan
pedagogik faoliyatning samaradorligi ko‘p jihatdan bu faoliyatning nazariy
asoslariga tayanadi. Ushbu nazariy asoslarning asosiy manbalaridan biri – bu
tilshunoslik fanidir. Tilshunoslik – tilning tuzilishi, uning vazifalari, qoidalari va
taraqqiyot qonuniyatlarini o‘rganuvchi fan sifatida, nutq o‘stirish nazariyasi va
metodikasining ilmiy bazasini tashkil etadi.
Tilshunoslik va nutq o‘stirish fanlarining o‘zaro aloqasi shundaki,
tilshunoslik tildagi lingvistik birliklar (fonema, morfema, leksik birliklar, gap
tuzilmasi va h.k.) haqidagi bilimlarni beradi, nutq o‘stirish esa bu bilimlarni bolalar
ongiga singdirish, amaliy mashg‘ulotlar orqali o‘zlashtirish va ularni og‘zaki yoki
yozma nutqda qo‘llay olish ko‘nikmasini shakllantirishga xizmat qiladi.
Tilshunoslik fani tilning quyidagi asosiy bo‘limlarini qamrab oladi:
Fonetika – tovushlar tizimi va ularning xususiyatlarini o‘rganadi;
Leksikologiya – so‘z boyligi, so‘zlarning ma'nosi va ishlatilishini tahlil
qiladi;
Morfologiya – so‘z yasalishi, so‘z turkumlari va ularning grammatik
shakllarini o‘rganadi;
Sintaksis – so‘zlarning gapda bog‘lanishi va gap tuzilishini o‘rganadi;
Stilistika – nutqning ifodaviy vositalarini tahlil qiladi;
Semantika – til birliklarining ma'nosini o‘rganadi.
Bu bo‘limlarning har biri maktabgacha ta’lim muassasalaridagi nutq
o‘stirish faoliyatiga bevosita yoki bilvosita ta’sir qiladi.
32

Nutq o‘stirishda tilshunoslik kategoriyalarining qo‘llanilishi
1. Fonetik bilimlar asosida to‘g‘ri talaffuzni shakllantirish
Bolalarda to‘g‘ri talaffuzni shakllantirishda fonetik bilimlardan
foydalaniladi. Har bir tovushni to‘g‘ri ayta olish, ularni ajratish, nutqda aniq va
ravon talaffuz qilish qobiliyatini o‘stirish tilshunoslikdagi fonetika bo‘limiga
tayanadi. Ayniqsa, so‘zlarni bo‘g‘inga ajratish, urg‘u bilan to‘g‘ri aytish, shovqinli
va shovqinsiz, undosh va unli tovushlarni farqlay olish kabi mashqlar orqali
bolalarning fonematik eshitish qobiliyati rivojlanadi.
Misol: "Sh-sh-sh..." tovushini aytish orqali bola “sh” fonemasini anglab
oladi va so‘zlar ichida uni to‘g‘ri talaffuz qilishga harakat qiladi: sham, shar,
shovqin .
2. Leksik bilimlar orqali so‘z boyligini kengaytirish
Nutq o‘stirishning asosiy yo‘nalishlaridan biri – bu bolalarning so‘z
boyligini boyitishdir. Bu esa to‘g‘ridan-to‘g‘ri leksikologik bilimlarga asoslanadi.
Leksikologiya orqali sinonim, antonim, ko‘p ma’noli so‘zlar, so‘z birikmalari,
iboralar va maqollarni o‘rganish mumkin. Bu esa bolalarda so‘z tanlash
madaniyatini, nutq ifodaliligi va boyligini shakllantiradi.
Misol: Bolalarga “katta” so‘ziga sinonimlarni o‘rgatish orqali: ulug‘,
bahaybat, yirik, keng, baland . Bu orqali bola turli kontekstlarda to‘g‘ri so‘z
tanlay oladi.
3. Morfologik bilimlar orqali so‘z tuzilishini tushunish
Morfologiya – so‘zlarning grammatik shakllanishi, so‘z yasalishi va so‘z
turkumlarini o‘rganadi. Bu bilimlar bolalarning tilda har xil so‘zlar orasidagi farqni
tushunishiga, yangi so‘zlar yasashga yordam beradi.
Misol: “o‘qituvchi” – “o‘qit-” fe’lidan “-uvchi” qo‘shimchasi bilan
yasalgan.
33

Shuningdek, morfologik tahlil orqali bolalarga:
so‘zlarning bir-biri bilan bog‘lanishi;
ko‘plik va birlik shakllari;
egalik qo‘shimchalari;
holatlar (kim? nima? qayerda?)ni tushuntirish orqali mantiqiy fikrlashga
yo‘l ochiladi.
4. Sintaksis asosida gap tuzishni o‘rgatish
Gap – bu nutqning asosiy birliklaridan biridir. Bolalarning fikrlarini
grammatik jihatdan to‘g‘ri va mantiqiy izchillikda bayon eta olishi sintaksis bilan
chambarchas bog‘liq. Sintaksis bilimlari yordamida:
oddiy va murakkab gaplar tuzish;
to‘g‘ri so‘z tartibiga amal qilish;
bog‘lovchilarni o‘rinli qo‘llash;
suzuvchi, otvchi, aniqlovchi gaplar yaratish ko‘nikmalari hosil qilinadi.
Masalan: “Men ertalab bog‘ga bordim. U yerda ko‘p gullar ochilgan edi.” –
bu kabi gaplar yordamida bola sodda voqeani mantiqiy tarzda bayon qiladi.
5. Stilistik bilimlar asosida nutq ifodaliligi
Nutqning emotsional, obrazli va ta’sirchan bo‘lishi stilistik bilimlarga
asoslanadi. Bolalarda ifodali o‘qish, dramatizatsiya, she’r yodlash, hikoya qilish
kabi mashg‘ulotlar orqali stilistik birliklar – epitet, metafora, ta’riflash usullari
amaliyotga tadbiq qilinadi.
Misol: “Yaproqlar oltin rangda jilvalanmoqda” – bu ifodaning obrazliligi
bolaning estetik dunyoqarashini kengaytiradi.
Tilshunoslik asosida mashg‘ulotlar namunasi
34

Mashg‘ulot mavzusi : “Yangi so‘z yasash”
Maqsadi : Morfemik tuzilishni tushuntirish, fe’l asosida yangi ot yasash.
Vazifalari :
“o‘qit-”, “yoz-”, “ko‘r-” asosli so‘zlardan ot yasash;
yangi so‘zlar bilan gap tuzish;
yangi so‘zlarning ma’nosini ifodalash.
Metodik usullar : ko‘rgazmali vositalar, so‘z o‘yini, kichik hikoya tuzish.
Natija : Bolalar mustaqil ravishda so‘z yasalishini anglaydi va uni og‘zaki
nutqda qo‘llay boshlaydi.
Bolalar nutqining rivojlanishi individual va bosqichma-bosqich kechadigan
murakkab jarayon bo‘lib, tilshunoslik fanida o‘rganilgan nazariy bilimlarga
tayangan holda tahlil qilinadi. Tilshunoslikdagi fonetika, leksikologiya,
morfologiya, sintaksis va stilistika bo‘yicha ma’lumotlar bolaning har bir
rivojlanish bosqichida muhim o‘rin tutadi.
● 3–4 yosh oralig‘i
Bu davrda bola tovushlarni eshitadi va ularni to‘g‘ri talaffuz qilishga
harakat qiladi. Fonetika fanida o‘rganiladigan asosiy tushunchalar – fonemalar,
urg‘u, intonatsiya – bu yoshda bolaning talaffuzini rivojlantirishda asosiy manba
hisoblanadi.
Masalan: Bolaga turli xil rasmlar ko’rsatib nomlarini takrorlatadi,bola
aytolmayotgan tovushga ko’proq urg’u berib shu tovush qatnashgan so’zlarni
ko’proq takrorlatadi.
● 4–5 yosh oralig‘i
Bu yoshda bola allaqachon qisqa gaplar tuzishni boshlaydi.
Tilshunoslikdagi sintaksis yo‘nalishi bu yerda muhim ahamiyatga ega. Gap tuzish
o‘rgatilar ekan, fe’l, ot, sifat kabi so‘z turkumlarini tanitish kerak bo‘ladi.
35

Morfologik bilimlarga asoslangan mashg‘ulotlar yordamida bola gapning tarkibiy
qismlarini tushunadi.
● 5–6 yosh oralig‘i
Bu bosqichda bolalar so‘zlarni qo‘llab, murakkab gaplar tuzishni boshlaydi.
Leksikologik bilimlar asosida so‘z boyligini oshirish, stilistik yondashuvlar orqali
ifodali nutqni shakllantirish boshlanadi. Bolaga sinonimlar, antonimlar, obrazli
ifodalar o‘rgatiladi, bu esa uning bog‘liq nutqini rivojlantiradi.
4. Tilshunoslik asosidagi interfaol metodlar: amaliy mashg‘ulotlar
Tilshunoslik fanida berilgan nazariy bilimlarni bolalarga tushunarli va
qiziqarli shaklda yetkazish uchun interfaol o‘yinlar va mashg‘ulotlardan
foydalaniladi. Quyida tilshunoslikning turli bo‘limlari asosida tuzilgan interfaol
metodlar misollarini keltiramiz:
● Fonetik o‘yin: “Tovushni top”
Maqsad : Tovushlarni ajrata olish, talaffuzni to‘g‘rilash
Usul : O‘qituvchi bir tovushni aytadi (“S”), bolalar esa shu tovush ishtirok
etgan so‘zlarni aytishadi: “salom”, “suv”, “sigir” va hokazo.
● Leksik o‘yin: “Sinonim top”
sul : O‘qituvchi so‘z aytadi (“go‘zal”) – bolalar sinonimini topadilar
(“chiroyli”, “ajoyib”, “ko‘rkam”).
● Morfologik mashq: “So‘z yasalishi”
Maqsad : So‘z yasovchi qo‘shimchalarni o‘rganish
Usul : “O‘qish” → “o‘quvchi”, “o‘qituvchi”, “o‘qigan”. Bolalar so‘zdan
yangi so‘z yasashadi.
● Sintaktik o‘yin: “Gap tuz”
Maqsad : To‘g‘ri grammatik gap tuzish
36

Usul : O‘qituvchi uchta so‘z beradi (“bola”, “kitob”, “o‘qimoqda”) – bolalar
gap tuzadi: “Bola kitob o‘qimoqda.”
● Stilistik mashq: “Tasvirlab ayt”
Maqsad : Obrazli, ifodali nutqni o‘rgatish
Usul : Rasm ko‘rsatiladi – bolalar rasmni ifodali tasvirlab gapirishadi:
“Yomg‘ir tuproqqa shovullab yog‘di.”
5. Tilshunos olimlarning nutq o‘stirishga oid qarashlari
Nutq o‘stirish va tilshunoslik fanlari o‘rtasidagi uzviy bog‘liqlik mashhur
olimlarning ilmiy qarashlari orqali ham o‘z isbotini topgan. Quyida bu fanlar
bo‘yicha yetakchi olimlar fikrlariga to‘xtalamiz:
● Ferdinand de Saussure
T ilni ijtimoiy hodisa sifatida o‘rgangan Saussure til tizimi (langue) va nutq
(parole) farqini kiritdi. Unga ko‘ra, nutq alohida shaxsga xos, til esa umumiy
ijtimoiy hodisadir. Bu qarashlar maktabgacha ta’limdagi nutqni rivojlantirish
metodikasini tuzishda muhim nazariy asos bo‘lib xizmat qiladi.
● Noam Xomsky
Xomsky “generativ grammatika” nazariyasini ishlab chiqqan. Unga ko‘ra,
bola tilni tug‘ma qobiliyat orqali o‘zlashtiradi. Bu yondashuv bugungi kunda
bolaning tabiiy rivojlanishiga mos metodikalarni ishlab chiqishga yordam beradi.
● G‘. Rahmatullayev, N. Mahmudov
O‘zbek tilshunosligining yetakchi vakillari bo‘lgan bu olimlar o‘zbek tili
grammatikasi, so‘z yasalishi va uslubiga oid qimmatli ishlar qilganlar. Ularning
ilmiy ishlari maktabgacha ta’limda o‘zbek tilini o‘rgatish va bolalar nutqini
rivojlantirishda bevosita qo‘llaniladi.
6. Tilshunoslik asosida tashkil etilgan mashg‘ulotlar natijasi (amaliy tahlil)
37

Tajriba jarayonida tilshunoslik fanining nazariy bilimlariga asoslangan
interfaol mashg‘ulotlar maktabgacha yoshdagi bolalarda quyidagi natijalarni berdi:
Talaffuz aniq va to‘g‘ri bo‘la boshladi . Fonetik o‘yinlar orqali bola
tovushlarni to‘g‘ri talaffuz qilishni o‘rgandi.
So‘z boyligi kengaydi . Sinonimlar, antonimlar, yangi so‘zlar bilan
tanishish orqali bolaning lug‘aviy zahirasi boyidi.
To‘g‘ri grammatik gap tuzish qobiliyati shakllandi . Morfologik va
sintaktik mashqlar orqali bola mustaqil ravishda gap tuza boshladi.
Ifodali nutq paydo bo‘ldi . Stilistik mashg‘ulotlar orqali bola so‘zlarni
emotsional va obrazli tarzda ishlatishni o‘rgandi.
Shuningdek, bolalarning o‘z fikrini mustaqil ifodalash, eshitilgan matn
asosida savollarga javob berish va yangi hikoya tuzish ko‘nikmalari shakllandi.
Maktabgacha yoshdagi bolalarda nutqni rivojlantirish bo‘yicha olib
borilgan tajriba va mashg‘ulotlar ko‘rsatdiki, tilshunoslik faniga asoslangan
metodik yondashuvlar bolaning nafaqat og‘zaki nutqini, balki uning fikrlash, eslab
qolish, eshitganini tahlil qilish, tasavvur qilish va muloqot qilish kabi ko‘plab
psixologik va kognitiv jihatlarini ham rivojlantiradi.
1. Nutq faolligining oshganligi
Mashg‘ulotlardan oldingi va keyingi holat tahlilida bolalarning nutq faolligi
sezilarli oshgani kuzatildi:
Dastlab bolalar kuniga o‘rtacha 10–15 ta so‘z bilan cheklangan gaplardan
foydalangan bo‘lsa,
Mashg‘ulotlardan keyin ular murakkab grammatik tuzilgan 20–30 ta so‘zli
gaplar qurishga harakat qilishdi.
Bu esa tilshunoslikka oid mashg‘ulotlarning nutqni faollashtirishdagi
ahamiyatini ko‘rsatadi.
38

2. Leksik zahiraning boyiganligi
Mashg‘ulot jarayonida bolalarning lug‘aviy boyligi o‘rtacha 30–40% ga
oshgani qayd etildi. Ular:
Yangi so‘zlarni eslab qolish va kontekstdan foydalanish orqali
o‘zlashtirishdi,
Sinonim, antonim, ko‘p ma’noli so‘zlar, so‘z birikmalari, sifatli epitetlar
bilan tanishishdi,
Obrazli nutq elementlarini (metafora, taqqoslash) qo‘llay boshlashdi.
Masalan: “Quyosh nur sochmoqda” degan ibora o‘rniga “Quyosh oltindek
porlayapti” tarzidagi ifodalar paydo bo‘ldi.
3. Grammatika va sintaksis qoidalarini o‘zlashtirish
Morfologik mashqlar asosida so‘z yasalishini tushungan bolalar yangi
so‘zlarni o‘zlari yasashga harakat qilishdi.
Oldin : “O‘qish”, “Yozish”
Keyin : “O‘quvchi”, “O‘qituvchi”, “Yozuvchi”, “Yozuv” kabi so‘zlarni
mustaqil ishlab chiqishdi.
Sintaktik ko‘nikmalar shakllandi:
Gap tuzishda to‘g‘ri so‘z tartibini saqlash,
Ot-fe’l birikmalaridan foydalanish,
Sodda va bog‘lovchili gaplar tuzishni o‘rgandilar.
4. Nutq madaniyati shakllanishi
Tilshunoslik asosida olib borilgan mashg‘ulotlar bolalarda:
Nutqda ohangdorlik (intonatsiya),
Adabiy tilda gapirish,
39

Hurmat bilan murojaat qilish,
Muloqot qoidalariga rioya qilish ko‘nikmalarini shakllantirdi.
5. Muloqot qobiliyatining oshishi
Nutq faolligi va lug‘at boyligining oshishi bilan birga, bolalar o‘z fikrini
ifodalash, savollarga javob berish, suhbatni davom ettirish, jamoada fikr aytish
qobiliyatini ham namoyon eta boshladi.
Amaliy misol:
Dastlab "Rasmda nima bor?" degan savolga "Qush" deb javob bergan bola,
mashg‘ulotlardan keyin "Yashil barglar orasida bir qush sayrayapti" kabi iboralarni
ayta boshladi.
6. Kuzatuvlar asosida chiqarilgan metodik xulosalar
Tilshunoslikka asoslangan mashg‘ulotlar tizimli tashkil etilganda nutq rivoji
tezlashadi;
Interfaol metodlar (o‘yin, suhbat, savol-javob, hikoya tuzish) eng samarali
bo‘ladi;
Har bir tilshunoslik bo‘limiga (fonetika, leksika, morfologiya, sintaksis)
mos mashqlar rejalashtirilsa, natijalar izchil va puxta bo‘ladi;
Yangi so‘zlarni nafaqat eslatish, balki ularni amalda ishlatishga undash
muhim.
Xulosa qilib aytganda: Nutq o‘stirish nazariyasi va metodikasi tilshunoslik
fani bilan uzviy bog‘liqdir. Tilshunoslikdagi fonetika, leksikologiya, morfologiya,
sintaksis bo‘limlaridagi bilimlar maktabgacha yoshdagi bolalarning nutqini
rivojlantirishda nazariy asos sifatida xizmat qiladi. Ushbu fanlararo aloqadorlik
metodik jihatdan to‘g‘ri yo‘lga qo‘yilgan taqdirdagina, bolalar so‘z boyligi,
fikrlash darajasi, og‘zaki va yozma nutq madaniyatini puxta egallab boradilar.
40

2.2. Nutq o‘stirishning pedagogik, psixologik, adabiyot va san’at fanlari bilan
aloqasi.
Maktabgacha yoshdagi bolalarning nutqini o‘stirish – bu faqat tilshunoslik
masalasi emas, balki u keng ko‘lamli fanlararo yondashuvni talab qiladigan,
pedagogik, psixologik, badiiy va estetik o‘zaro ta’sir doirasida shakllanuvchi
jarayondir. Nutqning shakllanishi, rivojlanishi va mustahkamlanishi — pedagogik
jarayonning ajralmas qismi bo‘lib, boshqa ko‘plab fanlar bilan uzviy aloqada
amalga oshadi. Quyida shu aloqalarning har biri batafsil ochib beriladi.
1. Pedagogika fani bilan uzviy bog‘liqligi
Pedagogika – bu tarbiya va ta’lim nazariyasi va amaliyoti haqidagi fan
bo‘lib, nutq o‘stirish faoliyatida metodik asoslar, pedagogik yondashuvlar va
ta’limiy prinsiplarga tayanadi.
Pedagogik yondashuvlarning ta’siri:
Nutqni rivojlantirish jarayonida bolaning yoshi, individual xususiyatlari,
qiziqishlari va psixofiziologik rivoji hisobga olinadi;
Nutqiy mashg‘ulotlar didaktik tamoyillar asosida rejalashtiriladi: aniqlik,
izchillik, bosqichma-bosqichlik, faoliyatga yo‘naltirish.
Pedagogik jarayonlarda nutq:
Muloqot vositasi sifatida qo‘llanadi;
Bolalarning erkin fikr bildirishiga imkon beradi;
Bilimlarni anglab olish, eslab qolish va mustahkamlash vositasiga aylanadi.
Masalan, mashg‘ulotlarda pedagog bolalarga topshiriq berar ekan, og‘zaki
ko‘rsatma orqali ularni faol tinglashga, savolga javob berishga, o‘z fikrini
shakllantirishga undaydi.
2. Psixologiya fani bilan aloqasi
41

Psixologiya – inson ruhiyati va xatti-harakatlarining ilmiy o‘rganilishi
bo‘lib, bola nutqining shakllanishi va rivojida psixologik omillar hal qiluvchi rol
o‘ynaydi.
Psixologik jihatlar:
Eshitish, diqqat, xotira, tasavvur, emotsiya kabi psixik jarayonlar nutq
rivojining poydevori hisoblanadi;
Muloqot jarayoni orqali bolaning ijtimoiylashuvi, o‘zini anglash va ifoda
etish ehtiyoji shakllanadi;
Nutq orqali bolaning ichki kechinmalari, his-tuyg‘ulari, xatti-harakat
motivlari ochiladi.
Vygotskiy, Piaget kabi psixologlarning qarashlari:
Vygotskiyning "yaqin rivojlanish zonasi" nazariyasiga ko‘ra, pedagog
yordamida bola o‘z imkoniyatlaridan yuqori natijalarga erishadi. Bu ayniqsa nutq
rivojida muhim: bola kattalarning so‘zlashuvi, fikrlari asosida mustaqil gapirishni
o‘rganadi.
3. Adabiyot fani bilan uzviy aloqasi
Bolalar adabiyoti nutq o‘stirishning asosiy manbai va vositasidir. Adabiy
asarlar orqali bolalarda:
Leksik zahira boyiydi;
Obrazli nutq shakllanadi;
Badiiy ifodaviy vositalarni tushunish va ishlatish qobiliyati rivojlanadi.
Mashg‘ulotlardagi adabiy yondashuvlar:
Ertak aytish, she’r yodlash, hikoya tuzish, dramatlashtirish orqali
bolalarning nutqiy ijodkorligi o‘sadi;
Bolalar so‘z ohangini, ritmini, ifodasini adabiy nutq orqali anglaydi;
42

Qahramonlar tilidan o‘rnak olib, o‘z hissiyotlarini ifodalashni o‘rganadi.
Masalan, "Zumrad va Qimmat" ertagi asosida bolaning yaxshi-yomonni
farqlashi , sabab-oqibatni tushunishi , nutqda mantiqiy izchillik
saqlashi shakllanadi.
4. San’at (musika, tasviriy san’at, teatr) bilan bog‘liqligi
San’at nutq rivojining estetik omilidir. Bolalar san’at orqali nutqni obrazli,
hissiyotli va ta’sirli qilishga o‘rganadi.
Musiqa:
Ritm, intonatsiya va ohangni anglash qobiliyatini rivojlantiradi;
She’r va qo‘shiqlar orqali so‘z boyligini oshiradi.
Tasviriy san’at:
Rasm chizish orqali bolalar o‘z tasavvurlarini ifodalaydi, bu esa nutqga
ko‘chadi (masalan, "Rasmdagi voqeani aytib ber").
Teatr:
Rolli o‘yinlar orqali bolalar muloqotga kirishadi;
Qahramon obrazini ifodalaydi, bu esa dramatik nutqni shakllantiradi;
Dialoglar orqali izchil, mantiqiy va ifodali nutq o‘sadi.
Masalan, "Qizil qalpoqcha" ertagini sahnalashtirishda bola:
Matnni yodlaydi,
Rolni ifoda etadi,
Qahramonning his-tuyg‘ularini ovoz bilan berishga harakat qiladi.
Pedagogik tamoyillar:
Bosqichma-bosqichlik : bolaning yosh va individual rivojiga mos holda
nutqiy faoliyatni tashkil qilish;
43

Faollik : bolaning o‘z fikrini bildirishga, savollarga javob berishga jalb
etilishi;
Yaratuvchanlik : nutq orqali ijod qilishga (ertak to‘qish, hikoya tuzish)
yo‘naltirish;
Hamkorlik : o‘qituvchi va bola o‘rtasida faol muloqotni rivojlantirish.
Amaliy namuna:
Tarbiya mashg‘ulotlarida pedagog bolalarga “Mening oilam” mavzusida
hikoya tuzishni topshiradi. Bolalar o‘z oilasini tasvirlash orqali fikr ifodalash, gap
tuzish, tartibli izoh berish malakalarini mustahkamlaydi. Bu pedagogik jarayonda
nutq faoliyatining faol shaklini namoyon etadi.
Bola nutqi ruhiy rivojlanishning ajralmas qismi hisoblanadi. Psixologiya
orqali bolaning nutqiy rivojiga ta’sir qiluvchi ichki omillar o‘rganiladi.
Asosiy psixologik omillar:
Tafakkur va nutq : bola fikrni shakllantirib, uni so‘z orqali ifodalaydi;
Xotira : yangi so‘zlar, iboralar, she’rlar yodda saqlanadi;
Diqqat va qiziqish : bolaga nutqiy topshiriqlarni bajartirish jarayonida
diqqatni jamlash ko‘nikmasi shakllanadi;
Motivatsiya : rag‘batlantirish orqali nutqiy faoliyatga qiziqishni oshirish.
Psixologik nazariy asoslar:
L. S. Vygotskiy: Nutq tafakkurning quroli. Unga ko‘ra, bolaning ichki nutqi
ijtimoiy muloqot orqali shakllanadi.
J. Piajening kognitiv rivojlanish bosqichlari: Bola atrof-muhitni o‘rganar
ekan, til orqali o‘z bilimi va tajribasini ifoda etadi.
Amaliy misol:
44

Tarbiyachi rasmga qarab voqeani aytib berishni so‘raganda, bola
xotirasidan foydalanadi, diqqatini jamlaydi, mantiqiy izchillikda fikr yuritadi. Bu
esa psixik jarayonlar asosida nutqni rivojlantirishga xizmat qiladi.
Nutq o‘stirishda adabiyotning roli:
She’rlar yodlash : ritm, so‘z ohangi, eslab qolish qobiliyatini oshiradi;
Ertaklar orqali : voqea bayoni, sabab-oqibat aloqalari, obrazli tafakkur
rivojlanadi;
Hikoyalar tuzish : bolalar og‘zaki ijod orqali mantiqiy fikr yuritishga
o‘rganadi;
Dialoglar : suhbatlashuv madaniyatini o‘rgatadi.
Adabiy vositalarning ta’siri:
Sifatlar, epitetlar, metaforalar orqali obrazli nutq shakllanadi;
So‘z tanlovi va uslubiy xususiyatlar bolaning estetik didini rivojlantiradi.
Misol: “Bo‘ri bilan echki bolalari” ertagini o‘qib, bola obrazlar o‘rtasidagi
farqni tushunadi, muloqotdagi ohang, ifoda vositalarini anglaydi.
San’at — estetik idrok va ifoda vositasi sifatida bola nutqining boyishiga
xizmat qiladi.
Musiqa:
Musiqiy ritmlar, qo‘shiqlar, she’rlar orqali so‘z ohangi, talaffuz va
intonatsiya rivojlanadi.
Musiqiy o‘yinlar (masalan, “Kim tez aytadi?”) nutq tezligini oshiradi.
Tasviriy san’at:
Bola o‘z rasmini chizib, keyin uni og‘zaki tasvirlaydi – bu orqali tasviriy
ifoda + og‘zaki ifoda uyg‘unlashadi.
45

Ranglar, shakllar, voqealik haqida gapirish orqali leksik zahira kengayadi.
Teatr san’ati:
Dramatizatsiya : rolli o‘yinlar, sahna ko‘rinishlari orqali dialogik nutq,
ifodali gapirish, his-tuyg‘ularni berish rivojlanadi.
Pedagoglar kichik sahna ko‘rinishlarida bolalarni qatnashishga jalb etib,
ularni so‘z boyligidan, mimika, intonatsiya va dramatik ifodalardan foydalanishga
o‘rgatadilar.
Amaliy misollar:
“Qo‘ziqorin terishga chiqqan quyoncha” ertagini sahnalashtirishda bolalar
har bir qahramonning so‘zini ifodali aytish, rollarni his qilish, dialogni eslab
qolish, harakatni so‘z bilan uyg‘unlashtirish orqali murakkab nutqiy faoliyatni
bajaradilar.
2.3. Fanlararo integratsiyaning bolalar nutqiga ta’siri.
Zamonaviy ta’lim jarayonida fanlararo integratsiya — turli sohalar
bilimlarini uyg‘unlashtirish orqali ta’lim samaradorligini oshirish vositasi sifatida
e’tirof etilmoqda. Ayniqsa, maktabgacha ta’lim tizimida integratsiyalashgan
yondashuv orqali bolalar bilimini chuqurlashtirish, ularning fikrlash, nutqiy ifoda
va ijodiy tafakkurini rivojlantirish dolzarb masalalardan biridir. Nutq o‘stirish
nazariyasi va metodikasi fani doirasida fanlararo integratsiya orqali bolaning
nafaqat lingvistik salohiyati, balki tashabbuskorligi, ijtimoiy faolligi, hissiy-
estetik idroki ham shakllanadi.
1. Fanlararo integratsiyaning mohiyati
Fanlararo integratsiya — bu turli fanlar o‘rtasida mazmuniy, funksional
va metodik uyg‘unlikni ta’minlaydigan ta’limiy yondashuvdir. Bu yondashuv:
o‘quv jarayonining izchilligini ta’minlaydi;
46

bolalarda yaxlit dunyoqarashni shakllantiradi;
bilimlarning hayotiy kontekstda qo‘llanilishini o‘rgatadi;
nutqiy faoliyatga ko‘proq motivatsiya beradi.
Masalan, “Tabiat mo‘jizalari” mavzusida mashg‘ulot o‘tkazishda:
Nutq o‘stirish : qushlar haqida hikoya tuzish;
Atrof-muhit : qushlarning yashash muhiti haqida tushuncha berish;
Tasviriy san’at : qush rasmini chizish;
Musiqa : qushlar haqida qo‘shiq aytish;
Jismoniy tarbiya : qush harakatlarini ifodalovchi o‘yin.
Bu integratsion yondashuv orqali bola mavzuni chuqurroq anglaydi va uni
o‘z so‘zlari bilan ifoda etishga harakat qiladi.
2. Nutqiy rivojlanishda fanlararo integratsiyaning asosiy yo‘nalishlari
A) Til va adabiyot fanlari bilan integratsiya
Bola ertak o‘qib, hikoya tuzadi va obrazlarni taqqoslaydi;
She’rlarni yodlab, so‘z boyligini kengaytiradi;
Yangi so‘zlar bilan tanishib, ularni kontekstda ishlatishga o‘rganadi.
B) Atrof-muhitni o‘rganish fanlari bilan integratsiya
Tabiatdagi voqealarni kuzatib, og‘zaki izohlaydi;
Ekologik tushunchalarni so‘zlar orqali ifoda qiladi;
Hayvonlar, o‘simliklar haqida hikoyalar tuzadi.
C) Matematika bilan integratsiya
Son, shakl, o‘lchamlar haqida gapirish orqali mantiqiy nutq rivojlanadi;
47

Hisob-kitob faoliyati davomida savollarga to‘liq va ravon javob berishga
o‘rganadi.
D) Musiqa, teatr, tasviriy san’at bilan integratsiya
Qo‘shiq matnlarini aytish orqali so‘z ohangini o‘rganadi;
Rasm chizib, u haqda hikoya tuzadi;
Rolli o‘yinlarda qatnashib, dialogik nutqni rivojlantiradi.
3. Integratsiyaning bola nutqiga ko‘rsatadigan ijobiy ta’siri
1. So‘z boyligi kengayadi
Bola turli fanlardan o‘rganilgan yangi so‘zlarni faol ishlata boshlaydi.
Masalan, tabiatni o‘rganish mashg‘ulotidan keyin “g‘o‘za”, “o‘simlik”, “namlik”,
“urug‘” kabi so‘zlar bolalarning faol lug‘atiga kiradi.
2. Mantiqiy fikrlash va bog‘liqlikda ifoda etish ko‘nikmalari rivojlanadi
Fanlararo mashg‘ulotlar bolaning mantiqiy tahlil qilish, sabab-oqibat
bog‘liqligini tushunib, fikrini ketma-ketlikda bayon qilish malakasini oshiradi.
3. Ijodiy yondashuv va og‘zaki nutq faoliyati faollashadi
Bola tasviriy san’at, teatr, adabiyot elementlari bilan ishlaganda o‘z fikrini
erkin va ijodiy ifoda eta oladi.
4. Estetik did va hissiy ifoda kuchayadi
San’at bilan integratsiya nutqga emotsional rang bag‘ishlaydi, intonatsiya,
ovoz ohangi, ifodali gapirish rivojlanadi.
4. Fanlararo integratsiya asosidagi interfaol mashg‘ulotlar namunasi
Mashg‘ulot mavzusi : “Bahar fasli”
Nutq o‘stirish : bolalar bahor haqida hikoya tuzadi.
Atrof-muhit : bahorda kuzatiladigan o‘zgarishlar muhokama qilinadi.
48

She’r : “Bahor keldi, bahor keldi” she’rini yodlaydi.
Rasm : bahor manzarasini chizish.
Teatr : “Bulut bilan quyosh” mini-sahna ko‘rinishi.
Ushbu integratsion mashg‘ulot davomida bolalar mavzuni har xil jihatdan
anglaydi va o‘z tasavvurlari orqali ifoda etishga intiladi.
Fanlararo yondashuv orqali ta’lim berish — bolaga alohida fanlar emas,
balki yaxlit bilim tizimi ni shakllantirishga xizmat qiladi. Bunda bolaning nutqiy,
kognitiv (bilish), ijtimoiy va hissiy rivoji kompleks holda amalga oshadi.
Integratsiyaning quyidagi ta’sir mexanizmlari mavjud:
1. Bilimlarni kontekstda tushunish orqali nutqni shakllantirish
Masalan, “Oziq-ovqatlar” mavzusi:
Nutq o‘stirish : “Qanday mevalarni yoqtirasan?” degan savollarga javob
berish;
Matematika : sanash, solishtirish;
Tabiatshunoslik : mevalarning foydasi;
San’at : mevalarni bo‘yash;
Bu bilan bola har bir sohani bir-biriga bog‘laydi va nutqida ko‘p sohalarga
oid iboralar paydo bo‘ladi.
2. Emotsional faollikni oshirish orqali erkin fikrlashga yo‘l ochish
Integratsiyalashgan mashg‘ulotlarda o‘yinlar, dramatizatsiya, qo‘shiq, rasm
va hikoyalar mavjud bo‘lib, bu bolaga ijodiy fikrlash va erkin nutqiy
ifodalanish imkonini beradi. Bu esa o‘z navbatida psixologik qulaylik muhitini
yaratadi.
3. Turli fikr shakllarini o‘zlashtirish
Integratsiyalashgan yondashuv bolalarning:
49

tasviriy (vizual) fikrlash ,
verbal (og‘zaki) fikrlash ,
mantiqiy-muhokamali fikrlash kabilarni bir vaqtning o‘zida rivojlantiradi.
Bu esa murakkab fikrlarni nutq orqali ifoda etish qobiliyatini oshiradi.
Maktabgacha yoshdagi bolalar uchun integratsiyalashgan nutqiy faoliyat
turlari
1. Dialogik nutq faoliyati
Mashg‘ulotda bolalar o‘zaro savol-javob qilish orqali muloqot madaniyatini
o‘rganadilar;
Turli fanlarga oid savollarga mantiqiy, to‘liq, tushunarli javob berishga
harakat qiladilar.
2. Monologik nutq faoliyati
Bola voqeani mustaqil bayon qiladi;
Rasm asosida hikoya tuzadi;
Kichik sahna ko‘rinishida monolog tarzida obrazga kiradi.
3. Ijodiy hikoya tuzish
Berilgan so‘zlar asosida she’riy yoki nasriy matn tuzish;
Ertakka yangi yakun o‘ylab topish;
Biror rasm yoki voqeani asos qilib olib mustaqil nutq yaratish.
4. Teatr elementlari bilan ishlash
Har bir fan elementini rolli o‘yinlarga bog‘lash orqali obraz yaratish, nutqiy
ekspressivlikni oshirish mumkin.
Fanlararo integratsiya asosidagi mashg‘ulot dizayni
Yaxshi integratsiyalashgan mashg‘ulot:
50

Bitta asosiy g‘oyaga ega bo‘ladi;
Ko‘p fanli faoliyatni o‘z ichiga oladi (nutq o‘stirish + rasm + tabiat +
musiqa);
Bolada qiziqish uyg‘otadi va unga erkinlik beradi ;
O‘qituvchi faollikdan ko‘ra yo‘naltiruvchi rol ni bajaradi.
Namuna mashg‘ulot mavzusi : “O‘rmondagi sayohat”
Nutq o‘stirish : hayvonlar haqida hikoya;
Matematika : o‘rmondagi daraxtlar sonini sanash;
San’at : o‘rmon manzarasini yaratish;
Harakatli o‘yin : hayvonlar harakatlarini takrorlash.
Ilmiy-tadqiqotlar va tajriba natijalari asosida yondashuv
Ilmiy manbalarda fanlararo integratsiyaning nutq rivojiga ijobiy ta’siri bir
necha bor isbotlangan. Jumladan:
L.S. Vygotskiy ta’kidlaganidek, nutq — tafakkurning vositasidir;
S.L. Rubinshteyn fikricha, bolaning faol ishtirokdagi bilish jarayonlari
og‘zaki nutqni rivojlantiradi;
Tajriba sinov mashg‘ulotlari shuni ko‘rsatadiki, integratsiyalashgan
mashg‘ulotlarda qatnashgan bolalar:
mustaqil gap tuzishda faolroq;
savollarga to‘liq javob berishga harakat qilgan;
yangi so‘zlarni tezroq o‘zlashtirgan;
sahna ko‘rinishlarida ishtirok etishga intilgan.
Mashg‘ulot kartochkalari namunasi
51

1-kartochka: “O‘rmondagi sayohat”
Yosh guruhi: Katta guruh (5–6 yosh)
Integratsiyalashgan fanlar: Nutq o‘stirish, tabiatshunoslik, tasviriy san’at,
harakatli o‘yin
Mashg‘ulot turi: Aralash
Maqsad :
Hayvonlar haqida nutqiy bayon qilish;
Ko‘rganlarini izohlab berish;
Rasm orqali obraz yaratish.
Jarayon :
Pedagog o‘rmon hayvonlari haqida savol-javob o‘tkazadi.
Har bir bola “o‘rmon” haqida kichik hikoya tuzadi (5–6 gap).
Bolalar o‘rmondagi hayvonlarni bo‘yashadi.
Yakunda “Hayvonlar kim bo‘lishni istaydi?” nomli harakatli o‘yin
o‘ynaladi.
2-kartochka: “Mevalar haqida hikoya”
Yosh guruhi: O‘rta guruh (4–5 yosh)
Integratsiyalashgan fanlar: Nutq o‘stirish, matematika, sog‘lom turmush
asoslari, san’at
Mashg‘ulot turi: Yozma va og‘zaki nutqni rivojlantirish
Maqsad :
Mevalar haqida gapira olish;
52

Sanash va taqqoslash ko‘nikmasini shakllantirish;
Mevalarni ranglar asosida ajratish.
Jarayon :
Stolga haqiqiy mevalar qo‘yiladi (olma, banan, uzum).
Bola mevalarni sanaydi va solishtiradi: “Qanday rangda? Kim kattaroq?
Qaysi meva yumshoq?”
“Eng sevimli mevam” mavzusida hikoya tuzish.
Mevalarni qog‘ozga chizib, bo‘yash.
3-kartochka: “Kitoblar olamida”
Yosh guruhi: Katta guruh (5–6 yosh)
Integratsiyalashgan fanlar: Nutq o‘stirish, adabiyot, axloq, dramatizatsiya
Maqsad :
Bola sevimli ertak qahramoni haqida gapira oladi;
Ertakdagi xulqiy tushunchalarni anglaydi;
Ertakdan lavhani jonlantirish orqali nutq faolligini oshiradi.
Jarayon :
“Bo‘ri va echki” ertagi o‘qib eshittiriladi.
Savol-javob: “Nima uchun echki ehtiyot bo‘lishi kerak edi?”
Rolli o‘yin: bolalar obrazlarni tanlab, kichik sahna ko‘rinishini bajarishadi.
“Qanday yaxshi bo‘lish mumkin?” mavzusida mulohaza yuritiladi.
4-kartochka: “Yil fasllari ”
Yosh guruhi: O‘rta va katta guruh
53

Integratsiyalashgan fanlar: Nutq o‘stirish, tabiatshunoslik, rasm, musiqa
Maqsad :
Yil fasllari haqida izohli gaplar tuzish;
Har bir faslga oid belgilarni ayta olish;
Faslga oid she’r, rasm, musiqa orqali ijodiy nutqni shakllantirish.
Jarayon :
Bolalarga fasllar rasmlari ko‘rsatiladi.
Har bir bola o‘z faslini tanlab, u haqida gapiradi: “Yozda nima yoqadi?”,
“Qishda nima bo‘ladi?”
Faslga oid rasm chiziladi.
Faslga oid musiqa tinglab, his-tuyg‘ular ifodalanadi.
5-kartochka: “O‘zim haqimda gapiraman”
Yosh guruhi: Tayyorlov guruhi
Integratsiyalashgan fanlar: Nutq o‘stirish, hayotiy ko‘nikmalar, rasm, axloq
Maqsad :
Bola o‘z shaxsiyati haqida so‘zlaydi;
O‘zini ifodalaydi;
Birinchi shaxsda to‘g‘ri gap qurishni o‘rganadi.
Jarayon :
“Men kimman?” nomli suhbat.
Bolalar o‘zlarini tanishtiradilar: “Ismim…”, “Yoshim…”, “Sevimli
o‘yinim…”
Rasmga o‘zini chizadi (avtoportret).
54

Har bir bola o‘z rasmini tushuntiradi va hikoya qiladi: “Bu menman, men
maktabgacha ta’lim muassasasiga boraman...”
Xulosa qilib aytganda, fanlararo integratsiya hozirgi zamon maktabgacha
ta’lim jarayonida bolalar nutqini har tomonlama rivojlantirishda muhim metodik
yondashuvlardan biri hisoblanadi. Nutq o‘stirishni boshqa fanlar bilan bog‘lab
o‘qitish orqali bolalarning dunyoqarashi kengayadi, tafakkuri chuqurlashadi va fikr
bildirish, tushuntirish, tasvirlash ko‘nikmalari shakllanadi. Ayniqsa, nutq o‘stirish
mashg‘ulotlarini san’at, matematika, tabiatshunoslik, jismoniy tarbiya,
psixologiya, adabiyot fanlari bilan uzviy bog‘liq holda tashkil etish orqali bolaning
so‘z boyligi, grammatik tuzilma, izchil fikrlash hamda eslab qolish qobiliyati
faollashadi.
Shuningdek, integratsiyalashgan yondashuv bolaning ijodiy salohiyatini
yuzaga chiqarishga, nutqiy faoliyatda mustaqil va erkin ishtirok etishiga yordam
beradi. Bu esa bolaning o‘rganayotgan bilimlarini turli kontekstlarda qo‘llay
olishiga, real hayotga yaqinlashtirilgan faoliyatda ishtirok etishiga zamin yaratadi.

55

XULOS A
Maktabgacha ta’lim tizimida bolalar nutqini o‘stirish dolzarb pedagogik
vazifalardan biridir. Ayniqsa, bu jarayonda "Nutq o‘stirish nazariyasi va
metodikasi" fanining o‘rni beqiyos bo‘lib, u nafaqat bolalar nutqini shakllantirish,
balki ularning fikrlash, eslab qolish, tafakkur yuritish, muloqot qilish kabi muhim
kompetensiyalarini rivojlantirishga xizmat qiladi. Ushbu fan o‘z mohiyatiga ko‘ra
ko‘p fanli yo‘nalish bo‘lib, u boshqa fanlar bilan uzviy bog‘liqlikda faoliyat
yuritadi.
Tadqiqot davomida aniqlanishicha, "Nutq o‘stirish" fani tilshunoslik,
pedagogika, psixologiya, adabiyot, san’at, musiqa, tasviriy san’at, matematika,
atrof-muhit haqidagi bilimlar bilan bevosita bog‘liq holda olib borilganda
bolalarning so‘z boyligi kengayadi, ularning nutqiy faolligi va muloqotga bo‘lgan
qiziqishi ortadi. Fanlararo integratsiya esa bolalarda chuqur tushuncha hosil
qilishga, ko‘p qirrali bilimga ega bo‘lishga va egallangan bilimlarni amaliyotda
mustahkamlashga xizmat qiladi.
Amaliy mashg‘ulotlarda kuzatilgan natijalar shuni ko‘rsatadiki,
integratsiyalashgan yondashuv asosida olib borilgan nutqiy faoliyatlar
bolalarda o‘z fikrini to‘g‘ri va ravon bayon qilish, savollarga asosli javob berish,
matn tuzish, mustaqil ifodalanish ko‘nikmalarini rivojlantiradi. Shuningdek, bu
yondashuv bolalarning nutqiy faoliyatga bo‘lgan ishtiyoqini kuchaytiradi, ularni
faol tinglovchi va ishtirokchiga aylantiradi.
Shunday qilib, "Nutq o‘stirish nazariyasi va metodikasi" fanining boshqa
fanlar bilan uzviy bog‘liqlikda olib borilishi nafaqat bolalar nutqini o‘stirishga,
balki ularning ijodiy, intellektual va axloqiy jihatdan rivojlanishiga ham samarali
ta’sir ko‘rsatadi. Shu sababli, ushbu fanning fanlararo aloqalari yanada chuqur
o‘rganilishi va pedagogik amaliyotda samarali tatbiq etilishi zarurdir.
56

Tavsiyalar
Nutq o‘stirish mashg‘ulotlarini adabiyot, san’at, matematika, atrof-muhit
bilan bog‘lab ishlab chiqilgan dars ishlanmalari bolalarning qiziqishi va faolligini
oshiradi.
Har bir mavzu bo‘yicha tilshunoslik elementlari bilan boyitilgan
topshiriqlar berilishi tavsiya etiladi (masalan: ertak asosida so‘z birikmalari tuzish,
ranglar haqidagi hikoyani ifodalash).
Didaktik o‘yinlar (so‘z top, teskari hikoya, rasmdan hikoya tuzish) orqali
bolalarda erkin fikrlash, nutqiy ifoda va eslab qolish ko‘nikmalari rivojlanadi.
O‘yinlar boshqa fanlar bilan uyg‘unlashtirilgan holda tuzilsa, bolalar
mavzulararo bog‘liqlikni anglab yetad
She’r, hikoya, ertaklardan foydalanib, bolalarning og‘zaki nutqini o‘stirish
va ifodali o‘qishga o‘rgatish tavsiya etiladi.
Tasviriy san’at elementlari (rasm chizish, ranglar bilan ifodalash) orqali
bolalar o‘z fikrini obrazli yetkazishga odatlanadi.
“Aqliy hujum”, “Klaster”, “Fikrlovchi chizma”, “Rol o‘ynash” kabi
metodlar yordamida bolalarning fikrini rivojlantirish, ularni mustaqil ifoda qilishga
undash mumkin.
Ushbu metodlar orqali har bir bolaga so‘zga chiqish, fikr bildirish uchun
sharoit yaratiladi.
Uy sharoitida ham bolalar nutqini rivojlantirish bo‘yicha tavsiyalar berish,
o‘yinlar va mashqlarni taklif qilish muhim.
Ota-onalarni nutq rivojiga oid mashg‘ulotlarga jalb etish orqali bola uchun
bir xil rivojlantiruvchi muhit yaratiladi.
Har bir o‘quv yilida bolalarning nutqiy rivojlanishini aniqlovchi diagnostik
usullarni qo‘llash.
58

Natijalarga qarab metodik yondashuvlarga tuzatishlar kiritish.

59

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
1. Jo‘raeva M.X., Inoyatova G.T. “ Maktabgacha yoshdagi bolalar nutqini
rivojlantirish metodikasi”, Toshkent: Fan va texnologiya, 2022.
2. Qodirova G. “Nutq o‘stirish nazariyasi va metodikasi”, O‘zbekiston
Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi, Toshkent: 2021.
3. Karimova Z. “Maktabgacha ta’limda pedagogik texnologiyalar”,
Toshkent: Iqtisod-Moliya, 2023.
4. Muxamedova N.T . “Fanlararo integratsiya asosida o‘quv-tarbiya
jarayonini tashkil etish”, Ilm ziyo, 2022.
5. Nurullaeva Z.S. “Maktabgacha ta’limda bolalar bilan nutqiy muloqotni
shakllantirish”, Samarqand, 2020.
6. Xodjayeva S., Olimova M. “Maktabgacha ta’limda til va nutqni
rivojlantirish”, Toshkent: 2021.
7. Hasanova G.T. “ Psixologiya asoslari” (maktabgacha ta’lim uchun ),
Toshkent: O‘qituvchi, 2022.
8. Ochilova S.T. “Ilk va maktabgacha yoshdagi bolalar psixologiyasi ”,
Toshkent: 2023.
9. Mardonova M. “ Maktabgacha ta’limda fanlararo yondashuvlar”,
Farg‘ona: Ilm va taraqqiyot, 2021.
10. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ-4312-sonli qarori, 2019 yil
6-may — “Ilk va maktabgacha yoshdagi bolalarni rivojlantirishga qo‘yiladigan
Davlat talablari (DMTT)”.
11. O‘zbekiston Respublikasi Maktabgacha va maktab ta’limi
vazirligi, “ Maktabgacha ta’lim metodik qo‘llanmasi ”, Toshkent, 2023.
60

Umarova M. “ Adabiyot orqali bolalar nutqini o‘stirish ”, Navoiy: Zarafshon,
2020.
12. Klerk J . “Bolalar nutqining rivojlanishi: nazariya va amaliyot”, tarjima
nashri, Toshkent: 2022.
13. D. Vygotskiy. “Pedagogik psixologiya”, Toshkent: O‘zbekiston, 2021
(tarjima nashri).
14. Internet manbalari:
www.mdo.uz – O‘zbekiston Respublikasi Maktabgacha va maktab ta’limi
vazirligining rasmiy sayti.
www.ziyonet.uz – O‘zbekistonning elektron ta’lim portali.
scholar.google.com – ilmiy maqolalar va tadqiqotlar bazasi.
61

“Nutq o’stirish nazaryasi va metodikasi” fanining boshqa fanlar

Sotib olish