Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	9000UZS
Размер	323.3KB
Покупки	10
Дата загрузки	25 Август 2023
Расширение	docx
Категория	Экономика

Biznes sub'ektlarida buxgalteriya hisobi

- korxona faoliyati va uning natijalari to’g’risida to’liq va ishonchli
axborotlarni shaklantirish;
- korxonaning faoliyatini nazorat qilish va boshqarish uchun ichki va tashqi
foydalanuvchilarni zarur axborotlar bilan ta’minlash;
- moliya – xo’jalik faoliyatidagi noxush xolatlarning o’z vaqtida oldini olish,
ichki imkoniyatlarini aniqlash va safarbar etish;
- korxona faoliyatining moliyaviy natijalarini hisobda to’g’ri aks ettirish;
- korxona xodimlarining mehnatiga haq to’lashni nazorat qilish;
- moliyaviy hisobotni tuzish uchun zarur ma’lumotlarni olish va o’z vaqtida
taqdim etish.
Belgilangan vazifalarni hal etish jarayonida korxona hisob siyosatida
belgilangan talablarga rioya qilish zarur.
Qishloq xo’jalik korxonalari hisob yuritish shakli qanday bo’lishidan qat’iy
nazar hisobot davrida sodir bo’lgan xo’jalik operatsiyalarini hisobda o’z vaqtida
to’liq aks ettirish shart. Fermer xo’jaliklari hisob va hisobot amaliyotida bu jarayon
ayrim holatlarda to’lig’icha amalga oshirilmasligi oqibatida hisob axborotlarining
aniqligi va ishonchligiga putur yetadi.
3-jadval. Buxgalteriya hisobini tashkil etish oldiga
qo’yiladigan asosiy talablar 5
5
www.tfi.uz ( Toshkent moliya instituti sayti)
25Buxgalteriya hisobini tashkil etishga
qo’yiladigan asosiy talablar
Hisobot davridagi xo’jalik
operatsiyalarini hisobda to’liq
aks ettirish
Daromadlar va xarajatlarni
hisobot davrlariga to’g’ri olib
borish Hisobda joriy xarajatlar va
kapital qo’yilmalarni alohida
hisobga olish
Sintetik va analitik hisobning
tengligi

izohlanadi. Shunday qilib,korporativ boshqaruv tizimini takomillashtirishning
muhim shartlaridan biri moliyaviy hisobotning xalqaro standartlariga to’liq o’tish
va Buxgalteriya hisobi milliy tizimini xalqaro standartlar asosida takomillashtirish
lozim.
O’zbekiston iqtisodiy makonida qaror topgan tushuncha va atamalariga mos
malakali tarjimasi zarur.Shu bilan birga moliyaviy hisobot xalqaro standartlariga
mutaxassislar tomonidan malakali sharhlar ishlab chiqilishi maqsadga muvofiq.
Shunday qilib Buxgalteriya hisobi to’g’risida O’zbekiston Respublikasi
Qonunini 2019- yil 13 – aprelda yangi tahrirda o’zgartirishlar kritildi. № O’RQ –
404
Qonunchilik palatasi tomonidan 2019-yil 3-martda qabul qilingan Senat
tomonidan 2019-yil 31-martda ma’qullangan
1-modda. Ushbu Qonunning maqsadi
Ushbu Qonunning maqsadi buxgalteriya hisobini tashkil etish, yuritish va
hisobotni tuzish sohasidagi munosabatlarni tartibga solishdan iborat.
2-modda. Buxgalteriya hisobi to’g’risidagi qonun hujjatlari
Buxgalteriya hisobi to’g’risidagi qonun hujjatlari ushbu Qonun va boshqa
qonun hujjatlaridan iboratdir. Agar O’zbekiston Respublikasining xalqaro
shartnomasida O’zbekiston Respublikasining buxgalteriya hisobi to’g’risidagi
qonun hujjatlarida nazarda tutilganidan boshqacha qoidalar belgilangan bo’lsa,
xalqaro shartnoma qoidalari qo’llaniladi.
3-modda. Buxgalteriya hisobining asosiy prinsiplari
Uzluksizlik, ishonchlilik, ko’rsatkichlarning qiyoslanuvchanligi buxgalteriya
hisobining asosiy prinsiplaridir.
4-modda. Buxgalteriya hisobi
Buxgalteriya hisobi barcha xo’jalik operatsiyalarini yaxlit, uzluksiz, hujjatlar
asosida hisobga olish yo’li bilan buxgalteriya axborotini yig’ish, qayd etish va
umumlashtirishning tartibga solingan tizimidan, shuningdek uning asosida
moliyaviy va boshqa hisobotni tuzishdan iboratdir. Buxgalteriya hisobi xo’jalik
operatsiyasini buxgalteriya hisobining kamida ikkita schyotida bir vaqtda va o’zaro
10

O’zbekistonda buxgalteriya hisobi sohasida ko’zga ko’ringan iqtisodchi
olimlar tomonidan bildirilgan fikrlar Respublikamizdagi buxgalteriya hisobi tizimi
bu borada Kontinental modelga asoslanishi haqiqatga yaqinroqligini ko’rsatmoqda.
Ushbu modelning mohiyati shundaki, buxgalteriya hisobini tartibga solishda
hukumat xal qiluvchi ahamiyat kasb etadi. Qat’iy qonunchilik talablari asosida va
soliq siyosatiga mos holda konservativ tartibda hisob yuritiladi. Shuningdek,
yagonda hisob varaqlar rejasi amal qiladi.
Buxgalteriya hisobi tizimi Moliya vazirligining “Buxgalteriya hisobi va
audit uslubiyoti Bosh boshqarmasi” tomonidan tartibga solinadi hamda
Buxgalterlar va auditorlar uyushmasi, O’zbekiston buxgalterlar federatsiyasi
yoki Auditorlar Palatasi kabi jamoatchilik tashkilotlari esa, buxgalteriya
hisobini amaliyotga tadbiq etishda maslahatchi bo’lib xizmat qilmoqda. O’z
navbatida xo’jalik subyektlari uchun yagona hisobvaraqlar rejasi ham mavjud
(21 – son BHMS “Xo’jalik yurituvchi subyektlarning buxgalteriya hisobi
hisobotlar rejasi” O’z.R AV tomonidan 2022 yil 23 oktabrda 1181-son bilan
ro’yxatdan o’tkazilgan).
Buxgalteriya hisobi va hisobotining tartib qoidalarini ishlab chiqishda jahon
mamlakatlari uchta guruhga bo’linadi: xalqaro standartlar (Moliyaviy
hisobotlarning xalqaro standartlarni – MHXS, International Financial Reporting
Standats – IFRS) to’g’ridan-to’g’ri qabul qilib oluvchi mamlakatlar, MHXS
asosida o’z kodeksi, nizom yoki standartlarini yaratuvchi mamlakatlar hamda
MHXSlarni tan olmaydigan (o’zining alohida – hisob standartlariga yoki
tamoyillariga ega bo’lgan) mamlakatlar. Xususan, O’zbekiston MHXS asosida
o’zining milliy standartlarini ishlab chiqaruvchi mamlakatlar qatoriga kiradi, ya’ni
buxgalteriya hisobi tizimi o’z mlliy standartlariga asoslanadi(banklardan
tashqari).
Respublikamizda buxgalteriya hisobi va hisoboti tizimidagi amalga
oshirilayotgan ishlar “bosqichma-bosqich rivojlanish” tamoyillariga asoslanib
kelmoqda.
5

O ZBEKISTON RESPUBLIKASI ʻ OLIY TA’LIM , FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI
SIRTQI FAKULTET
“________________________________________________________” KAFEDRASI
“ _______________________________________________________________ ” fanidan

KURS ISHI
МАVZU: Biznes s ub’ektlarida b uxgalteriya h isobi
Bajardi:_______________________________
Qabul qildi:___________________________
RO’YXATGA OLINDI
“ ____ ” _______20 23 y.
№_________
Imzo _________ Kurs ishi himoya ga tavsiya
qilingan sana
“____” _______20 23 y.
Ilmiy rahbar __ ________
Imzo _______________
Kurs ishi himoya
qilingan sana
«____» _______202 3 y .
Baho « _____ » _________ ___________
( imzo )
_ _ _________
( imzo )
___________
( imzo ) Komissiya a’zolari :
__________________
_________________ _
_________________

Xulosa
Men ushbu kurs ishimdan shuni xulosa qilib aytamanki Respublikamizda
buxgalteriya hisobini tartibga solishda, buxgalterlar qonun doirasida
himoyalangani, qonunlar puxta va adolatli ishlab chiqilganiga guvohi bo’ldim.
Buxgalteriya hisobi amaliyotining istiqbolli yo’nalishlaridan biri ekanligi, uning
muhim tarkibiy qismi hisoblangan boshqaruv hisobining ahamiyati beqiyos
darajada ortib borishi, boshqaruv hisobi korxona faoliyatini tezkor va istiqbolli
boshqarishda asosiy o’rinlardan birini egallagani, xalqaro standart talablariga to’liq
muvofiq kelishi, xarajatlar va mahsulot tannarxini boshqarish, ishlab chiqarish
samaradorligini oshirish imkoniyatlarini aniqlashni yaratib berishini ko’rdik.
Ko’rib chiqanimizdek ushbu “Buxgalteriya hisoboti to’g’risida” gi qonunda
buxgateriyaning hisobotini qonun doirasida xalqaro standartlarga mos ravishda
nazorat qilinishi, maxfiyligi, saqlash, hisobotlarni topshirish, qonun hujjatlarini
buzganlik uchun javobgarliklar ko’rsatib o’tilgan.
Qonunda ta’kidlanganidek buxgalteriya hisobini yanda takomillashtish,
tadbirkor va buxgalterlarga yangi qulayliklar yaratilmoqda. Yildan yilga ushbu
qonun hujjatlarga yangiliklar, o’zagartirishlar kiritilmoqda. Sababi,
rivojlanayotgan har bir mamlakat uchun yaratilayotgan imkoniyatlar, yangi tartib
qoidalar, yangi texnoligiyalar, yangi tadbirkorlik g’oyalari yaratilar ekan albatta
buxgalteriyaning ham yangi takomillashgan variantlari ham ortib boraveradi. Bu
albattda xalq manfaatlarini ko’zlagan holda xizmat qilishiga guvohi
bo’lmoqdamiz.
Qisqacha qilib aytganda ushbu qonun hujjatlari jamiyatimizni,
ishlovchilarning keng imkoniyatlarini yaratish maqsadida, huquqbuzarliklarni o’z
vaqtida aniqlashda va uni bartaraf etishda, ish sifatini yaxshilashda, vaqtni tejashda
va boshqa ko’p imkoniyatlar uchun xizmat qiladi.
30

topgan. Standart nomi, umumiy qoidalar, standartning maqsadi, amal qilish sohasi,
qo’shimcha axborot, asosiy tamoyillar, standart tarkibiga kiruvchi tushunchalar.
BHMSlarning qo’llanilishidan asosiy maqsad Buxgalteriya hisobini yuritish
usullarini to’liq va haqqoniy qo’llanilishi va ularni yuritishda yuz beradigan
kamchiliklar ichiga kirib borish, o’z navbatida ushbu kamchiliklarni bartaraf
etishdir.
BHMSlar asosida olib boriladigan korxona siyosati nechog’lik aniq va
lo’nda tuzilsagina xo’jalik yurutuvchi sub’ekt faoliyati ustidan nazorat o’rnatish,
shunchalik aniq bo’ladi. BHMSning ahamiyati shundaki, buxgalteriyada sodir
bo’ladigan har bir muomala standartlardan chetda qolmaydi, bu muomalalarni
hisobga olishda tegishli standartlardan foydalaniladi, qolaversa korxona
faoliyatining ko’zgusi bo’lgan moliyaviy hisobotni tayyorlashda va uni
tekshirishda tegishli xulosalar yoziladi, undagi ma’lumotlarni tahlil qilishda
foydalaniladi.
Ikkinchi pog’ona O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan
tasdiqlangan buxgalteriya hisobining milliy standartlarini o’z ichiga olib, ulardan
hisob yuritishning asosiy tamoyillari va qoidalari mujassamlashgan shu vaqtgacha
tasdiqlangan va amaliyotda qo’llanilayotgan buxgalteriya hisobi standartlari 24 ta
standartdan tashkil topgan. BHMSlar tegishli huquqiy maqomga ega bo’lib,
mulkchilikning barcha shakllaridagi korxonalarning moliyaviy hisobotiga bo’lgan
ishonchni ta’minlovchi respublikamizdagi buxgalteriya hisobining sifati va
ishonchliligini xalqaro miqyosida tan olinishining asosiy shartidir. BHMS
standartlaridan 1-son Hisob siyosati va moliyaviy hisobot deb nomlanib, boshqa
standartlar bilan birgalikda qo’llaniladi. Xo’jalik sub’yektining hisob siyosati
bajarilishi lozim bo’lgan ta’moyil va qoidalar yig’indisi asosida tartibga solinib
turadi. Bunday tamoyil va qoidalarning mavjudligi bozor iqtisodiyoti sharoitida
buxgalteriya hisobining muhimligi, korxonalarning mulkiy va moliyaviy holati
haqida to’la va haqqoniy ma’lumotlar shakllantirilishiga qaratilishi,
tadbirkorlarning o’zaro bir – biri bilan muomala qilishi usuli bo’lishi,
makroiqtisodiy ko’rsatkichlar tizimining muhim elementi bo’lib hisoblanishi bilan
9

2. Respublika buxgalteriyasi hisobi va hisobot tizimini
takomillashtirish.
1-modda. O’zbekiston Respublikasining 2019 yil 30 avgustda qabul qilingan
«Buxgalteriya hisobi to’g’risida»gi 279–I-sonli Qonuniga (O’zbekiston
Respublikasi Oliy Majlisining Axborotnomasi, 2022 yil, № 9, 142-modda;
O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi palatalarining Axborotnomasi, 2013 yil, №
4, 98-modda, № 10, 263-modda, № 12, 350-modda; 2019 yil, № 5, 130-modda;
2021 yil, № 12, 452-modda) o’zgartish va qo’shimchalar kiritilib, uning yangi
tahriri tasdiqlansin (ilova qilinadi).
2-modda. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi:
hukumat qarorlarini ushbu Qonunga muvofiqlashtirsin;
davlat boshqaruvi organlari ushbu Qonunga zid bo’lgan o’z normativ-
huquqiy hujjatlarini qayta ko’rib chiqishlari va bekor qilishlarini ta’minlasin.
O’zbekiston Respublikasi “Buxgalteriya hisobi to’g’risida”gi qonunning
2 – moddasiga muvofiq, “Buxgalteriya hisobining maqsadi
foydalanuvchilarni o’z vaqtida to’liq hamda aniq moliyaviy va boshqa
buxgalteriya axboroti bilan ta’minlashdir” 1
. Shuningdek, ushbu maqsadga erishish
uchun buxgalteriya hisobi oldiga quyidagi vazifalar qo’yilgan:
– buxgalteriya hisobi scho’tlarida aktivlarning holati va harakati, mulkiy
huquqlar va majburiyatning holati to’g’risida to’liq hamda aniq ma’lumotlarni
shakllantirish;
- samarali boshqaruv maqsadida buxgalteriya hisobi ma’lumotlarini
umumlashtirish;
- moliyaviy, soliqqa doir va boshqa hisobotlarni aniq tuzish”
Qishloq xo’jalik korxonalarida buxgalteriya hisobi oldiga qo’yilgan vazifalar
faqat u to’g’ri va oqilona tashkil etilgandagina muvaffaqiyatli hal etilishi mumkin.
Buxgalteriya hisobini tashkil etishda yo’l qo’yilayotgan xato – kamchiliklar butun
hisob siyosatining, xususan, hisob ishlarining orqada qolishi, hisobotlarni va
boshqa axborotlarni taqdim etishda kechikishlarga olib keladi.
23

1. O’zbekiston Respublikasida buxgalteriya hisobini tartibga solish
bo’yicha me’yoriy huquqiy hujjatlar .
“Buxgalteriya hisobi va moliyaviy hisobotni tartibga solish, buxgalteriya
hisobi standartlarini ishlab chiqish va tasdiqlash O’zbekiston Respublikasi Moliya
vazirligining zimmasiga yuklatiladi. Buxgalteriya hisobini yuritish qoidalari
buxgalteriya hisobi standartlari, shu jumladan kichik tadbirkorlik sub’ektlari uchun
soddalashtirilgan buxgalteriya hisobini yuritish standarti bilan belgilanadi. Budjet
tashkilotlarining hamda davlat maqsadli jamg’armalarining buxgalteriya hisobi va
moliyaviy hisobotini tartibga solish budjet hisobi standartlari hamda boshqa qonun
hujjatlari asosida amalga oshiriladi. Banklar va boshqa kredit tashkilotlarining
buxgalteriya hisobi hamda hisobotini tartibga solish O’zbekiston Respublikasi
Markaziy banki tomonidan qonun hujjatlariga muvofiq amalga oshiriladi.” 2
Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan keng ko’lamli islohotlarning bosh
maqsadi kuchli, raqobatbardosh milliy iqtisodiyotni yaratish va shuning hisobidan
aholi farovonligini muntazam oshirib borishga qaratilgan. Shu bois so’nggi yillarda
xususiy mulk va tadbirkorlikning huquqiy kafolatlarini mustahkamlashga
qaratilayotgan e’tibor pirovard natijada barqaror iqtisodiy taraqqiyotning muhim
omiliga aylanmoqda.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida buxgalteriya hisobining ahamiyati va
boshqaruv qarorlarini qabul qilishdagi roli ham oshib bormoqda. Shu ma’noda
1996 yilda qabul qilingan “Buxgalteriya hisobi to’g’risida”gi O’zbekiston
Respublikasi qonuni sohadagi munosabatlarni tartibga solish, biznesdagi
samaradorlik va natijalarning haqiqiy ahvolini o’z vaqtida baholab borishni
ta’minlashga xizmat qilib kelmoqda.
Biroq, o’tgan yigirma yil mobaynida milliy iqtisodiyotimizda yuz bergan
tarkibiy o’zgarishlar, xo’jalik yurituvchi sub’yektlar turi va soni oshib borayotgani
hamda sohaga joriy etilayotgan axborot-kommunikatsiya texnologiyalarining jadal
rivojlanishi mazkur qonunga o’zgartish va qo’shimchalar kiritishni taqozo
etmoqda.
2
o’zbekiston Respublikasi qonuni “Buxgalteriya hisobi to’g’risida”, 9-modda
4

Buxgalteriya hisobi registrining majburiy rekvizitlari quyidagilardan iborat:
registrning nomi;
buxgalteriya hisobi sub’ektining nomi;
registrni yuritish boshlangan hamda tugallangan sana va (yoki) registr
tuzilgan davr;
xo’jalik operatsiyalarining xronologik va (yoki) tizimli guruhlanishi;
xo’jalik operatsiyalarining o’lchov birligi ko’rsatilgan holda puldagi o’lchov
miqdori;
registrni yuritish uchun mas’ul bo’lgan shaxslarning lavozimlari,
familiyalari hamda ismi va otasi ismining bosh harflari ko’rsatilgan holdagi
imzolari yoki ushbu shaxslarni identifikatsiya qilish uchun zarur bo’lgan boshqa
rekvizitlar.
Buxgalteriya hisobi registrlariga tasdiqlanmagan tuzatishlar kiritilishiga yo’l
qo’yilmaydi.
16-modda. Aktivlar va majburiyatlarni inventarizatsiya qilish
Buxgalteriya hisobi va moliyaviy hisobot ma’lumotlarining to’g’riligi hamda
ishonchliligi aktivlar va majburiyatlarni majburiy tarzda inventarizatsiyadan
o’tkazish orqali tasdiqlanadi. Inventarizatsiya ob’ektlari, uni o’tkazish tartibi va
muddatlari inventarizatsiya bo’yicha buxgalteriya hisobi standartida belgilanadi.
17-modda. Aktivlar va majburiyatlarni baholash
Tovar-moddiy zaxiralarni baholash quyidagi ikkita bahoning eng pasti
bo’yicha – balans tuzilayotgan sanadagi haqiqiy tannarx (sotib olish narxi yoki
ishlab chiqarish tannarxi) bo’yicha yoki bozor bahosi (realizatsiya qilishning sof
qiymati) bo’yicha amalga oshiriladi.
Asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar ularning boshlang’ich (qayta
tiklanish) qiymati bo’yicha hisobga olinadi.
Asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar qiymatini hisobdan chiqarish ularning
qiymati to’liq qoplanguniga yoki ob’ekt hisobdan chiqib ketguniga qadar
eskirishni (amortizatsiyani) hisoblash yo’li bilan amalga oshiriladi. Amortizatsiya
16

Biznes sub’ektlarida buxgalteriya hisobi
Reja:
Kirish 3
1. O’zbekiston Respublikasida buxgalteriya hisobini tartibga solish bo’yicha
meyoriy huquqiy hujjatlar 4
2. Respublika buxgalteriyasi hisobi va hisobot tizimini takomillashtirish. 23
3. Iqtisodiyot rivojiga mos buxgalteriya hisobini joriy etishning yangi usullari.
26
Xulosa 29
Foydanalingan adabiyotlar ro’yxati . 30
2

Buxgalteriya hisobini tashkil etish deganda korxonaning moliya-xo’jalik
faoliyati to’g’risida ishonchli va o’z vaqtida axborotlar olish hamda ishlab
chiqarish resurslari va tayor mahsulotlardan foydalanish ustidan nazoratni amalga
oshirish maqsadida – hisob jarayonining shart-sharoitlar tizimi va ular
elemntlarining tuzilishi tushuniladi.
Buxgalteriya hisobini tashkil etish tizimining asosiy elementlari dastlabki
hisob va hujjatlar aylanishi, inventarizatsiya, hisob-kitob hamda hisob siyosatidan
iborat bo’lishi lozim. 4

Korxonaning moliya-xo’jalik faoliyatini boshqarish talablariga
muvofiq, buxgalteriya apparatining oldiga quyidagi talablar qo’yiladi:
4
www.lex.uz (o’z.R. Qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy bazasi)
24

Boshlang’ich hisob hujjatlari, buxgalteriya hisobi registrlari, moliyaviy
hisobot va boshqa hisobotlar, shuningdek buxgalteriya hisobini tashkil etish hamda
yuritish bilan bog’liq boshqa hujjatlar qonun hujjatlarida belgilangan muddatlar
mobaynida, biroq hisobot yilidan keyin kamida besh yil buxgalteriya hisobi
sub’ekti tomonidan saqlanadi.
Buxgalteriya hujjatlarini olib qo’yish qonun hujjatlariga muvofiq amalga
oshiriladi.
30-modda. Buxgalterlarning jamoat birlashmalari
Buxgalterlar umumiy manfaatlarini ifodalash va himoya qilish maqsadida
qonun hujjatlarida belgilangan tartibda buxgalterlarning jamoat birlashmalarini
tuzish huquqiga ega.
31-modda. Nizolarni hal etish
Buxgalteriya hisobini tashkil etish, yuritish va hisobotni tuzish sohasidagi
nizolar qonun hujjatlarida belgilangan tartibda hal etiladi.
32-modda. Buxgalteriya hisobi to’g’risidagi qonun hujjatlarini buzganlik
uchun javobgarlik
Buxgalteriya hisobi to’g’risidagi qonun hujjatlarini buzganlikda aybdor
shaxslar belgilangan tartibda javobgar bo’ladi.
«Buxgalteriya hisobi to’g’risida»gi o’zbekiston respublikasi qonuniga
o’zgartish va qo’shimchalar kiritish haqida
O’zbekiston Respublikasining qonuni
Qonunchilik palatasi tomonidan 2019-yil 3-martda qabul qilingan
Senat tomonidan 2019-yil 31-martda ma’qullangan
22

muvofiq hisobotlarni tuzish va topshirish tartibidagi so’ngi o’zgarishlarni keltirish
mumkin.
Jahondagi har bir mamlakat o’z milliy buxgalteriya hisobi tizimiga ega
bo’lganligi yaxshi holat. O’z ijtimoiy, siyosiy iqtisodiy holati va qadriyatlariga
asoslangan buxgalteriya hisobi tashkilot faoliyatini to’liq va shaffof ma’lumotlar
bilan aks ettirilishini ta’minlaydi. Biroq ushbu hisobotdan tashqi
foydalanuvchilarga qiyinlik tug’diradi. Hisobotdan foydalanuvchi avval ushbu
mamlakatning ijtimoiy, siyosiy iqtisodiy holati, qadriyatlari va boshqa sohalarini,
buxgalteriya hisobi tamoyillarini o’rganishi, hisobotini o’qiy olish, uni boshqa
subyektlarning ko’rsatkichlari bilan solishtirish uchun qaytadan hisobotni
moslashtirilgan holda tuzib chiqishga to’g’ri keladi. Ushbu holatda hisobotdan
tashqi foydalanuvchi hisobot ma’lumotlari o’rganish va qaror qabul qilishdan
oladigan nafi hisobotni tushunishga sarflanadigan vaqti va mablag’idan kam
bo’lganligi sababli, hisobotdan foydalanmaslikka qaror qiladi. Bu esa o’z
navbatida subyektlarning moliyaviy faoliyatiga salbiy ta’sir ko’rsatadi.
O’zbekiston buxgalteriya hisobi va hisoboti tizimiga MHXSni qabul qilish
bo’yicha tutgan o’rni ijobiy, biroq MHXS ni amaliyotda qo’llashni jadallashtirish
va integratsiya jaroyonida faol ishtirok etishini maqsadga muvofiq deb
hisoblaymiz. Fikrimizni korporativ buxgalteriya hisobi va hisoboti haqida davom
ettiradigan bo’lsak, buxgalteriya hisobi Moliya vazirligi tomonidan tartibga solinib
kelinmoqda. O’z navbatida xo’jalik subyektlari o’rtasida raqobat va sog’lom
muhitni shakllantirish, yalpi ichki mahsulotda xususiy mulk, jumladan, chet el
kapitali ishtirokidagi ulushini oshirish, moliya faoliyatini tartibga solish va nazorat
qilish uchun ma’lum hisobotlar talab qilinadi. Ushbu hisobotlar faqatgina xo’jalik
subyektining sog’lom faoliyatini nazorat qilishga yo’naltirilganligi bois, ushbu
hisobotni statistik hisobot sifatida tasniflash mumkin.
Huddi shu kabi Davlat Soliq Idoralariga ham soliqlarni to’g’ri hisoblanishi
va o’z vaqtida to’lanilishini nazoratga olish uchun hisobotlar talab qilinadi, ushbu
hisobot foydalanuvchi va foydalanish qamrovi tor doirada bo’lganligi sababli
ushbu hisobotni to’la qonli moliyaviy hisobot sifatida tasniflash maqsadga
7

Boshlang’ich hisob hujjatlari xo’jalik operatsiyalari amalga oshirilayotgan paytda
yoki operatsiyalar amalga oshirib bo’linganidan keyin tuziladi.
Hisobot davriga tegishli bo’lgan xo’jalik operatsiyalari, agar ular amalga
oshirilganligini tasdiqlovchi hujjatlar olinmagan bo’lsa, tegishli boshlang’ich hujjat
rasmiylashtirilib, buxgalteriya hisobida aks ettiriladi. Boshlang’ich hisob
hujjatlarining majburiy rekvizitlari quyidagilardir:
buxgalteriya hisobi sub’ektining nomi;
hujjatning nomi va raqami, u tuzilgan sana va joy;
xo’jalik operatsiyasining nomi, mazmuni va o’lchov birliklari ko’rsatilgan
miqdor o’lchovi (natura va pulda ifodalangan holda);
xo’jalik operatsiyasini bajargan shaxslarning (shaxsning) identifikatsiya
qilish uchun zarur bo’lgan familiyasi hamda ismi va otasi ismining bosh harflari
yoxud boshqa rekvizitlari ko’rsatilgan holda lavozimlari nomi va imzolari.
Boshlang’ich hisob hujjatlarini tuzgan hamda imzolagan shaxslar ularning
o’z vaqtida, to’g’ri va ishonchli tuzilishi, shuningdek buxgalteriya hisobida aks
ettirish uchun belgilangan muddatlarda topshirilishiga javobgardir.
Boshlang’ich hisob hujjatlari elektron hujjat tarzida tuzilishi va taqdim
etilishi mumkin.
Boshlang’ich hisob hujjatlariga xo’jalik operatsiyasi ishtirokchilari
tomonidan tasdiqlanmagan tuzatishlar kiritilishiga yo’l qo’yilmaydi. Bank va
kassa-pul hujjatlarida tuzatishlar hamda o’chirib yozishlarga yo’l qo’yilmaydi.
15-modda. Buxgalteriya hisobi registrlari
Buxgalteriya hisobi registrlari ikki yoqlama yozuv usuliga muvofiq
yuritiladigan jurnallar, qaydnomalar, kitoblar va tasdiqlangan blankalardan
(shakllardan) iboratdir.
Buxgalteriya hisobi registrlari texnika vositalaridan, axborot tizimlaridan va
axborot texnologiyalaridan foydalanilgan holda elektron hujjat tarzida yaratilishi,
ishlov berilishi va saqlanishi mumkin.
Buxgalteriya hisobi registrlarida boshlang’ich hisob hujjatlaridagi
ma’lumotlar tizimlashtirilishi va to’planishi kerak.
15

iqtisodiyoti sharoitida buxgalteriya hisobini rivojlantirishga huquqiy asos bo’lib
xizmat qildi.
O’tgan davrda amalga oshirilgan iqtisodiy islohotlar natijasida barcha
sohalar singari hisob-kitob tizimida ham katta o’zgarishlar ro’y berdi, soha bilan
bog’liq qator yangi qonunchilik hujjatlari qabul qilindi, mavjudlari
takomillashtirildi. Bu «Buxgalteriya hisobi to’g’risida»gi qonunni bugungi kun
talablariga moslashtirishni taqozo etdi.
Yuqoridagilar va sohada to’plangan milliy va xorijiy tajriba buxgalteriya
hisobini tashkil qilish, yuritish va hisobotlarni tuzish borasidagi qonunchilikni
yanada mukammallashtirishni ilgari surdi. Shulardan kelib chiqqan holda
O’zbekiston Respublikasining yangi tahrirdagi “Buxgalteriya hisobi to’g’risida”gi
qonuni ishlab chiqilib, qabul qilindi va Prezidentimiz tomonidan tasdiqlandi.
32 moddadan iborat qonunda buxgalteriya hisobining mazmuni, asosiy
maqsadi va vazifalari iqtisodiyotdagi o’zgarishlar hamda huquqni qo’llash
amaliyotiga qo’yilayotgan yangi talablardan kelib chiqqan holda moliyaviy hisobot
tuzishning xalqaro standartlariga muvofiq belgilandi.
Birinchi prezidentimizning 2022-yil 24-apreldagi “Aksiyadorlik
jamiyatlarida zamonaviy korporativ boshqaruv uslublarini joriy etish chora-
tadbirlari to’g’risida”gi farmonida moliyaviy hisobotlarni xalqaro standartlar
asosida tuzish va e’lon qilish belgilanganligi munosabati bilan ham milliy, ham
xalqaro standartlarni qamrab oluvchi buxgalteriya hisobining standartlari qonun
darajasida o’rnatildi.
Avvalgi qonunchilikda buxgalteriya xizmati rahbari faoliyatini tartibga
solishga qaratilgan aniq me’yorlarning mavjud bo’lmaganligi bois, qonunga
buxgalteriya xizmati rahbari maqomini va unga qo’yiladigan professional
talablarni aniqlovchi yangi me’yorlar kiritildi. Mazkur qoidalarda majburiy
auditorlik tekshiruvidan o’tishi lozim bo’lgan xo’jalik yurituvchi subyektlarning
buxgalteriya xizmati rahbariga ma’lumoti va ish staji, shuningdek, malaka
darajasini oshirish bo’yicha yangi talablar belgilandi.
27

birinchi bosqich: 1994 yil “Buxgalteriya hisobi va hisoboti to’g’risida”gi
Nizomni ishlab chiqilishi;
ikkinchi bosqich: 1996 yil “Buxgalteriya hisobi to’g’risida”gi O’zbekiston
Respublikasi Qonunning qabul qilinishi;
uchinchi bosqich : 1998 yil “Buxgalteriya hisobining milliy standartlari”ni
yaratilishi;
to’rtinchi bosqich: 2022 yil “Moliyaviy hisobotlarni takomillashtirish”
bo’yicha turli me’yoriy xujjatlarning qabul qilinishi;
beshinchi bosqich: 2019-2022 yillar “Tadbirkorlik subyektlarida statistic,
soliq va moliyaviy hisobotlarni soddalashtirish, topshirishning elektron tizimi” ga
to’la o’tkazilishi.
Shuningdek, Respublikamizda buxgalteriya hisobi sohasida o’tkazilgan
islohotlarga qaramay, buxgalteriya hisobiga kontinental model bo’yicha
yondashish, yuqorida ta’kidlanganidek, qat’iy qonunchilikka asoslangan hisob
yuritish qoidalari hamon saqlanib turibdi. Vaholanki, MHXS talablari kontinental
modeldan deyarli farq qiladi:
Shuningdek, 2000 yildan to shu kungacha buxgalteriya hisobini tashkil etish,
yuzaga kelgan muommolarni bartaraf etish va uni takomillashtirishga oid 30 dan
ortiq tarmoq xususiyatini hisobga olgan Nizomlar, yo’riqnomalar va turli tartib
qoidalar qabul qilingan. Masalan, “Buxgalteriya hisobi to’g’risida”gi O’zbekiston
Respublikasi Qonuniga “O’zbekiston Respublikasining ayrim qonun hujjatlariga
o’zgartirish va qo’shimchalar kiritish, shuningdek, ayrim qonun xujjatlarini o’z
kuchini yo’qotgan deb topish to’g’risida” 2019 yil 7 oktabrdagi O’zRQR-355-son
Qonunga asosan 12 – moddasiga o’zgartirishlar kiritildi. Bunda qonunning 9-
moddasi birinchi qismi quyidagi jumla bilan to’ldirildi: “Xo’jalik yurituvchi
subyektlar tomonidan savdo va servis sohasida olinadigan to’lovlar (ishlar,
xizmatlar) haqqi korporativ plastik kartalardan foydalangan holda to’langanida
to’lov terminallarining cheklari ham boshlang’ich hisob hujjatlari deb tan
olinadi” . O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022 yilda qabul qilingan PQ-
1001, 20-son Qarori, hamda 2022 yil 16 iyuldagi PF-4453 sonli Farmoyishiga
6

ichki nazorat tartibini;
buxgalteriya hisobi to’liq va ishonchli yuritilishini;
hisob hujjatlarining but saqlanishini;
moliyaviy hisobotning tayyorlanishini;
soliq hisobotining va boshqa moliyaviy hujjatlarning tayyorlanishini;
hisob-kitoblar o’z vaqtida amalga oshirilishini;
ushbu Qonun 12-moddasining talablariga rioya etilishini ta’minlashi shart.
12-modda. Buxgalteriya hisobi xizmatining rahbari
Bosh buxgalter yoki buxgalteriya hisobi va moliyaviy boshqarish
vazifalarini amalga oshiruvchi boshqa mansabdor shaxs buxgalteriya hisobi
xizmatining rahbaridir. Buxgalteriya hisobi xizmatining rahbari bevosita
buxgalteriya hisobi sub’ektining rahbariga bo’ysunadi. Buxgalteriya hisobi xizmati
rahbarining xo’jalik operatsiyalarini hujjatlar asosida rasmiylashtirish va ularni
buxgalteriya hisobi xizmatiga taqdim etish bo’yicha talablari buxgalteriya hisobi
sub’ektining barcha xodimlari uchun majburiydir. Buxgalteriya hisobi sub’ektining
rahbari va buxgalteriya hisobi xizmatining rahbari o’rtasida ayrim xo’jalik
operatsiyalarini amalga oshirishga doir kelishmovchiliklar yuzaga kelgan taqdirda,
ular bo’yicha hujjatlar operatsiyalar amalga oshirilishining oqibatlari uchun
shaxsan javobgar bo’lgan buxgalteriya hisobi sub’ekti rahbarining yozma
farmoyishi bilan ijroga qabul qilinishi mumkin. Majburiy auditorlik tekshiruvidan
o’tishi lozim bo’lgan buxgalteriya hisobi sub’ektining (banklar va boshqa kredit
tashkilotlari bundan mustasno) buxgalteriya hisobi xizmati rahbari quyidagi
talablarga javob berishi kerak: oliy ma’lumotga ega bo’lish;
oliy iqtisodiy ma’lumotga ega bo’lgan taqdirda, oxirgi besh kalendar yildan
kamida uch yili, noiqtisodiy oliy ma’lumotga ega bo’lgan taqdirda esa, oxirgi o’n
kalendar yildan kamida yetti yili buxgalteriya hisobini yuritish yoki moliyaviy
hisobotni tuzish yoxud auditorlik faoliyati bilan bog’liq ish stajiga ega bo’lish.
Majburiy auditorlik tekshiruvidan o’tishi lozim bo’lgan buxgalteriya hisobi
sub’ektining rahbari buxgalteriya hisobi xizmati rahbarining har yili malaka
oshirishdan o’tishini ta’minlashi shart. Ushbu modda beshinchi va oltinchi
13

qismlarining talablari majburiy auditorlik tekshiruvidan o’tishi lozim bo’lgan
buxgalteriya hisobi sub’ektining rahbari buxgalteriya hisobini yuritishni shartnoma
asosida zimmasiga yuklagan ixtisoslashtirilgan tashkilot xodimiga nisbatan ham
tatbiq etiladi. Belgilangan tartibda muomalaga layoqatsiz yoki muomala layoqati
cheklangan deb topilgan, shuningdek qasddan sodir etilgan jinoyat uchun
sudlanganlik holati tugallanmagan yoki sudlanganligi olib tashlanmagan shaxs
buxgalteriya hisobi xizmatining rahbari bo’lishi mumkin emas. Banklar va boshqa
kredit tashkilotlarining buxgalteriya hisobi xizmati rahbarlariga qo’yiladigan
talablar O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan belgilanadi.
13-modda. Imzo huquqi
Pul, tovar-moddiy boyliklarni va boshqa boyliklarni qabul qilish hamda
berish uchun asos bo’lib xizmat qiladigan hujjatlar, kredit va hisob-kitob
majburiyatlari, shuningdek moliyaviy va boshqa hisobotlar buxgalteriya hisobi
sub’ektining rahbari tomonidan yoki u belgilaydigan shaxslar tomonidan
imzolanadi. Buxgalteriya hisobi sub’ektining rahbari imzolash huquqiga ega
bo’lgan shaxslarning ikkita ro’yxatini tasdiqlaydi. Birinchi ro’yxatga buxgalteriya
hisobi sub’ektida rahbarlik vazifalarini amalga oshiruvchi shaxslar, ikkinchisiga
esa, buxgalteriya hisobi va moliyaviy boshqarish vazifalarini amalga oshiruvchi
shaxslar kiradi. Agar buxgalteriya hisobi sub’ekti rahbari buxgalteriya hisobi va
moliyaviy boshqarish vazifalarini o’z zimmasiga olgan bo’lsa, u holda har ikkala
ro’yxatda ham o’zini ko’rsatadi.
Ushbu moddaning ikkinchi qismida ko’rsatilgan shaxslarning imzosi mavjud
bo’lmagan hujjatlar haqiqiy emas deb hisoblanadi.
14-modda. Boshlang’ich hisob hujjatlari
Operatsiyalar amalga oshirilganligini qayd etuvchi boshlang’ich hisob
hujjatlari va ularni o’tkazishga doir farmoyishlar xo’jalik operatsiyalarining
buxgalteriya hisobi uchun asos bo’ladi. Xo’jalik yurituvchi sub’ektlar tomonidan
savdo va servis sohasida olinadigan tovarlar (ishlar, xizmatlar) haqi bank
korporativ plastik kartalaridan foydalangan holda to’langanida to’lov
terminallarining cheklari ham boshlang’ich hisob hujjatlari deb tan olinadi.
14

1 yanvardan boshlab davriy moliyaviy hisobot tuzilayotgan davrning hisobot
sanasini ham qamrab olgan davr kalendar yil mobaynida tuziladigan davriy
moliyaviy hisobot uchun hisobot davridir.
Yangidan tashkil etilgan yuridik shaxslar uchun yuridik shaxs huquqi qo’lga
kiritilgan sanadan boshlab o’sha yilning 31 dekabriga qadar bo’lgan davr, yuridik
shaxs bo’lmaganlar uchun esa, ular davlat organlarida ro’yxatdan o’tkazilgan
sanadan boshlab o’sha yilning 31 dekabriga qadar bo’lgan davr birinchi hisobot
yili deb hisoblanadi.
Agar yuridik shaxs (budjet tashkilotlaridan tashqari) 1 oktyabrdan keyin
ro’yxatga olingan bo’lsa, birinchi hisobot yili keyingi yilning
31 dekabrida tugaydi.
Ro’yxatdan o’tilguniga yoki yuridik shaxs huquqi olinguniga qadar amalga
oshirilgan xo’jalik operatsiyalari to’g’risidagi ma’lumotlar birinchi hisobot yilining
moliyaviy hisobotiga kiritiladi.
25-modda. Moliyaviy hisobotni taqdim etish
Moliyaviy hisobot quyidagilarga taqdim etiladi:
davlat soliq xizmati organlariga;
ta’sis hujjatlariga muvofiq mulkdorlarga;
davlat statistika organlariga;
qonun hujjatlariga muvofiq boshqa organlarga.
Moliyaviy hisobot elektron hujjat tarzida taqdim etilishi mumkin.
Moliyaviy hisobot yilning har choragida taqdim etiladi. Kichik korxonalar
va mikrofirmalar buxgalteriya balansidan hamda moliyaviy natijalar to’g’risidagi
hisobotdan iborat faqat yillik moliyaviy hisobotni taqdim etadi.
Moliyaviy hisobotni taqdim etish muddatlari O’zbekiston Respublikasi
Moliya vazirligi tomonidan belgilanadi.
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan buxgalteriya
hisobining ayrim sub’ektlari uchun moliyaviy hisobotni taqdim etishning boshqa
muddatlari belgilanishi mumkin.
26-modda. Moliyaviy hisobotni e’lon qilish
20

Xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning yillik moliyaviy hisoboti manfaatdor
banklar, birjalar, investorlar, kreditorlar, shuningdek qonun hujjatlariga muvofiq
boshqa shaxslar uchun ochiqdir.
Aksiyadorlik jamiyatlari, shuningdek sug’urta tashkilotlari, banklar, jamoat
fondlari va qonun hujjatlariga muvofiq boshqa tashkilotlar har yilgi moliyaviy
hisobotni aksiyadorlarning yoki buxgalteriya hisobi sub’ekti boshqa yuqori
boshqaruv organining yillik umumiy yig’ilishi o’tkaziladigan sanadan kamida ikki
hafta oldin auditorlik xulosasi bilan birga e’lon qilishi shart.
Ushbu modda o’ziga nisbatan qonun hujjatlarining boshqa talablari
belgilangan buxgalteriya hisobi sub’ektlarining moliyaviy hisobotiga tatbiq
etilmaydi.
27-modda. Tugatish chog’idagi moliyaviy hisobot
Xo’jalik yurituvchi sub’ektni tugatish chog’ida yakuniy moliyaviy hisobot
tuziladi.
Tugatish bo’yicha operatsiyalarni hisobga olish, tugatish balansini va
hisobotni tuzish, aktivlar qiymatini aniqlash yuzasidan javobgarlik tugatish
komissiyasining (tugatuvchining) zimmasiga yuklatiladi.
Umidsiz qarzlar va zararlar tugatish balansiga kiritilmaydi.
Tugatish balansida majburiyatlar uni tuzish sanasida hisoblangan foizlari
bilan aks ettiriladi.
28-modda. Buxgalteriya axborotining maxfiyligi
Buxgalteriya hisobini yuritishda maxfiylikka rioya qilinadi. Buxgalteriya
hisobi registrlarining mazmuni bilan tanishishga buxgalteriya hisobi sub’ekti
rahbarining ruxsatiga ko’ra yoki qonun hujjatlarida nazarda tutilgan hollarda yo’l
qo’yiladi.
Buxgalteriya hisobi registrlari bilan tanishishga ruxsat olgan shaxslar
maxfiylikni saqlashi shart. Maxfiylikni buzganlik qonunda belgilangan tartibda
javobgarlikka sabab bo’ladi.
29-modda. Buxgalteriya hujjatlarini saqlash
21

Kirish
Iqtisodiy islohotlarning chuqurlashib borishi, O’zbekiston Respublikasining
jahon iqtisodiy tizimiga integratsiyalashuvi o’z navbatida mavjud qonunchilik
asosini doimiy ravishda takomillashtirish uni xalqaro me’yorlar va standartlarga
moslashtirib borishini taqazo etdi.
Respublikamizda bozor iqtisodiyotiga o’tish tamoyillari va uning keyingi
bosqichlarida ustuvor yo’nalishlarning belgilanishi, ayniqsa ijtimoiy – siyosiy
hayotni, jumladan iqtisodiyotni bir qancha sohalarini, jumladan buxgalteriya hisobi
tizimi ham isloh qilishni boshladi.
O’zbekiston Respublikasi prezidentining 2017-yil 7 –fevraldagi 4947-sonli
Farmoni bilan tasdiqlangan “2017-2021-yillarda O’zbekiston Respublikasini
rivojlantirishning beshta ustuvor yo’nalishi bo’yicha Harakatlar strategiyasi”
jamiyat hayoti barcha sohalari uchun asosiy dastur bo’lib hisoblanadi. 1
Buxgalteriya hisobini isloh qilinishi, eng avvalo, uning boshqaruv hisobi
moliyaviy hisob va soliq hisobiga bo’lib o’rganishimizni taqazo etadi. Hisobning
shunday bo’linishi nafaqat korxonaning, balki barcha manfaatdor tomonlarning,
shu jumladan davlatning ham istiqboli uchun xizmat qiladi.
Respublika buxgalteriya hisobi va hisoboti tizimi oldidagi eng muhim
vazifalardan biri – bu buxgalteriya hisobini tashkil etish hamda yuritish tartibini
imkon qadar xalqaro talablar darajasiga muvofiqlashtirib borishdan iboratdir.
Chunki, xohlaymizmi, yo’qmi biz jahon globallashuv jarayoni davrida
yashamoqdamiz, o’z navbatida buxgalteriya hisobi xalqaro integratsiya
jarayonlarini rivojlantirishda “biznes tili” sifatida tan olingan.
Men ushbu kurs ishimda shuni yoritib bermoqchimanki, respublikamizda
buxgalteriyani tartibga solish bo’yicha chora – tadbirlar, qonun xujjatlar,
farmoyishlar, buxgalteriya hisobi va hisobot tizimini takomillashtirish bo’yicha
ishlar, iqtisodiyotimizga mos buxgalteriya hisobini joriy etishning yangi usullarini
yoritib beraman.
1
o’zbekiston Respublikasi Prezidintening 2017-yil 7-fevraldagi 4947-sonli Farmoni o’zbekiston Respublikasini
yanada rivojlantirish bo’yicha Harakatlar strategiyasi “o’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to’plami”, 2017-yil
13- fevral , 6- son, 70-modda
3

bog’liq holda pulda baholab aks ettirish yo’li bilan ikki yoqlama yozuv usulida
yuritiladi.
5-modda. Buxgalteriya axboroti
Buxgalteriya axboroti boshlang’ich hisob hujjatlariga asoslangan,
buxgalteriya hisobi registrlarida, moliyaviy hisobotlarda, tushuntirishlarda hamda
buxgalteriya hisobini tashkil etish va yuritish bilan bog’liq boshqa hujjatlarda aks
ettiriladigan buxgalteriya hisobi ob’ektlari haqidagi qayta ishlangan
ma’lumotlardir.
6-modda. Buxgalteriya hisobi sub’ektlari
Davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari, O’zbekiston Respublikasida
ro’yxatga olingan yuridik shaxslar, ularning O’zbekiston Respublikasi hududida
hamda undan tashqarida joylashgan sho’’ba korxonalari, vakolatxonalari, filiallari
va boshqa tarkibiy bo’linmalari buxgalteriya hisobi sub’ektlaridir. Yuridik shaxs
tashkil etmasdan tadbirkorlik faoliyati bilan shug’ullanuvchi shaxslar,
fuqarolarning o’zini o’zi boshqarish organlari, shuningdek chet el yuridik
shaxslarining O’zbekiston Respublikasi hududidagi vakolatxonalari, filiallari va
boshqa tarkibiy bo’linmalari qonun hujjatlarida belgilangan tartibda hisob yuritadi
hamda hisobot taqdim etadi.
7-modda. Buxgalteriya hisobi ob’ektlari
Aktivlar, majburiyatlar, xususiy kapital, zaxiralar, daromadlar, xarajatlar,
foyda, zararlar va ularning harakati bilan bog’liq xo’jalik operatsiyalari
buxgalteriya hisobining ob’ektlaridir. Buxgalteriya hisobi ob’ektlari sintetik va
analitik hisoblarda yuritiladi.
8-modda. Sintetik va analitik hisob
Sintetik hisob qonun hujjatlarida belgilanadigan tartibda buxgalteriya hisobi
ob’ektlari haqidagi ma’lumotlarni muayyan iqtisodiy belgilari bo’yicha
umumlashtirish yo’li bilan amalga oshiriladi. Analitik hisob buxgalteriya hisobi
ob’ektlari haqidagi batafsil buxgalteriya axborotini shakllantirish maqsadida
buxgalteriya hisobining sub’ekti tomonidan mustaqil ravishda belgilanadigan
tartibda yuritiladi.
11

muvofiq emas. Xojalik yurituvchi subyektlar tomonidan taqdim etilayotgan
hisobotlar keng qamrovli bo’lib, undan foydalanuvchilar: aksiyadorlar, investorlar,
xaridorlar, bank, mol yetkazib beruvchilar, mulk egalari, auditorlar va boshqa
yuqori tashkilotlar, subyektning faoliyatidagi raqobatchilar va boshqa yuqori
tashkilotlar, subyektning faoliyatidagi raqobatchilari va hamkorlari ushbu hisobot
ma’lumotlariga tayangan holda moliyaviy, boshqaruv va boshqa sohalardagi
qarorlarni qabul qiladi. Shu bois, moliyaviy hisobotlar bu subyektning yuzi va
reklama vositasi hisoblanadi. Biroq hisobotda faqat yutuqlar emas, balki qaror
qabul qilishda ta’sir qiladigan barcha holatlar o’z ifodasini topishi lozim.
O’zbekistonda buxgalteriya hisobini me’yoriy tartibga solish tizimi va uning
asosiy elementlarini to’rt pog’onaga bo’lish mumkin. Asosiy element
pog’onalariga to’xtaladigan bo’lsak, ular bir – biriga ta’sir qiluvchi biri
ikkinchisini qamrab oluvchi tushunchalardir.
Pog’onalar:
1) O’zbekiston Respublikasi ―Buxgalteriya hisobi to’g’risidagi qonun
2) O’zbekiston Respublikasi Buxgalteriya hisobining milliy standartlari
3) Buxgalteriya hisobining alohida bo’limlari bo’yicha hisob yuritish
tartibini belgilaydigan ―Uslubiy ko’rsatmalar, yo’riqnomalar, tavsiyanomalar va
boshqalar
4) Korxonaning hisob siyosati ya’ni korxonaning hisob yuritish va hisobot
tuzishga doir ichki tashkiliy-uslubiy hujjatlar to’plami. Bu tizim elementlari
yuqoridan pastga qarab bir –biriga asosan tuziladi. Buxgalteriya hisobining milliy
standartlari, O’zbekiston Respublikasi Buxgalteriya hisobi to’g’risidagi qonunga
asosan, shu qonunga zid bo’lmagan holda tuziladi. O’zbekiston Respublikasi
Buxgalteriya hisobining milliy standartlari esa Buxgalteriya hisobining alohida
bo’limlari bo’yicha hisob yuritish tartibini belgilaydigan ―”Uslubiy ko’rsatmalar,
yo’riqnomalar va boshqa hujjatlar” ishlab chiqarishning huquqiy – me’yoriy va
uslubiy asosi hisoblanadi.So’ngra yuqoridagi uchta pog’onaning mantiqiy davomi
Korxonaning hisob siyosati ya’ni korxonalarning hisob yuritish va hisobot tuzishga
doir ichki hujjatlar to’plami shakllantiriladi. BHMSlar quyidagi qismlardan tashkil
8

9-modda. Buxgalteriya hisobi va hisobotini tartibga solish
Buxgalteriya hisobi va moliyaviy hisobotni tartibga solish, buxgalteriya
hisobi standartlarini ishlab chiqish va tasdiqlash O’zbekiston Respublikasi Moliya
vazirligining zimmasiga yuklatiladi. Buxgalteriya hisobini yuritish qoidalari
buxgalteriya hisobi standartlari, shu jumladan kichik tadbirkorlik sub’ektlari uchun
soddalashtirilgan buxgalteriya hisobini yuritish standarti bilan belgilanadi. Budjet
tashkilotlarining hamda davlat maqsadli jamg’armalarining buxgalteriya hisobi va
moliyaviy hisobotini tartibga solish budjet hisobi standartlari hamda boshqa qonun
hujjatlari asosida amalga oshiriladi. Banklar va boshqa kredit tashkilotlarining
buxgalteriya hisobi hamda hisobotini tartibga solish O’zbekiston Respublikasi
Markaziy banki tomonidan qonun hujjatlariga muvofiq amalga oshiriladi.
10-modda. Buxgalteriya hisobi standartlari
Buxgalteriya hisobi standartlari buxgalteriya hisobini yuritish va moliyaviy
hisobotni tuzishga doir minimal talablarni belgilaydi. Buxgalteriya hisobining
milliy standartlari buxgalteriya hisobini tashkil etish, yuritish va moliyaviy
hisobotni tuzishga doir maxsus talablarni belgilaydi. Buxgalteriya hisobi
sub’ektlari moliyaviy hisobotning xalqaro standartlarini qonun hujjatlarida
belgilangan tartibda qo’llashi mumkin.
11-modda. Buxgalteriya hisobi va hisobotini tashkil etish
Buxgalteriya hisobi va hisobotini tashkil etishni buxgalteriya hisobi
sub’ektining rahbari amalga oshiradi. Buxgalteriya hisobi sub’ektining rahbari
quyidagi huquqlarga ega: buxgalteriya hisobi xizmatining rahbari boshchiligida
buxgalteriya hisobi xizmatini tashkil etish yoki shartnoma asosida jalb qilingan
buxgalter xizmatidan foydalanish; buxgalteriya hisobini yuritishni
ixtisoslashtirilgan tashkilotga (auditorlik tashkilotlari, soliq maslahatchilari
tashkilotlari va ustavida buxgalteriya hisobini yuritish bo’yicha xizmat ko’rsatish
nazarda tutilgan boshqa tashkilotlar) shartnoma asosida yuklash;
buxgalteriya hisobini mustaqil yuritish.
Buxgalteriya hisobi sub’ektining rahbari:
hisob siyosati, ichki hisob va hisobot tizimi ishlab chiqilishini;
12

Qonunga buxgalteriya hisobi subyekti rahbari bilan buxgalteriya hisobi
xizmati rahbari o’rtasidagi o’zaro nazoratni ta’minlashga qaratilgan yangi normalar
kiritildi. Shu bilan birga, boshlang’ich hisob hujjatlari va buxgalteriya hisobi
registrlari o’rtasidagi bog’liqlikni belgilash, ichki hujjatlar aylanishini
mukammallashtirish, shuningdek, zamon talablariga mos ravishda sohaga axborot-
kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish maqsadida qator yangi me’yorlar
ham joy oldi.
Qonunda xo’jalik yurituvchi subyektlar tomonidan buxgalteriya hisobi
sohasida ichki nazoratning tashkil etilishi va amalga oshirilishi lozimligi
belgilandi. Mazkur nazorat xo’jalik operatsiyalarining to’g’ri va o’z vaqtida
amalga oshirilishini ta’minlash, aktivlar butligini saqlash, talon-taroj qilish hollari
va xatoliklarni joyida aniqlash hamda ularning oldini olish bo’yicha buxgalteriya
hisobi subyekti xodimlari o’rtasida javobgarlik va vakolatlarni samarali taqsimlash
imkoniyatini ta’minlaydi.
Buxgalteriya hisobi subyektlari moliyaviy hisobotni yilning har choragida
taqdim etishi belgilangani holda, kichik korxonalar va mikrofirmalar uchun
buxgalteriya balansi hamda moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobotdan iborat
faqat yillik moliyaviy hisobot taqdim etish to’g’risidagi yangi norma kiritildi.
Demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini
rivojlantirish konsepsiyasida belgilangan vazifalarga asosan buxgalterlar o’z
manfaatlari va huquqlarini himoya qilishga xizmat qiluvchi ixtiyoriylik asosida
tashkil etiladigan nodavlat notijorat tashkiloti bo’lgan jamoat birlashmalari tuzish
huquqiga egaligi to’g’risidagi yangi me’yor bilan to’ldirildi.
Yuqoridagilar bilan bir qatorda xo’jalik yurituvchi subyektlarga qo’shimcha
qulayliklar yaratish maqsadida tegishli moddalarga o’ndan ortiq yangi norma
kiritilgan.
Aytish joizki, qonunning yangi tahririda buxgalteriya hisobini yuritish va
tashkil qilish, moliyaviy hisobotlarni tayyorlash va taqdim etish jarayonlarida
yuzaga kelayotgan yangi huquqiy munosabatlar me’yoriy tartibga solindi.
28

Fermer xo’jaliklari amaliyotida daromadlar va xarajatlarni hisobot davrlariga
to’g’ri olib borishda ayrim muommolarning mavjudligi, yakunda moliyaviy
natijalar to’g’risidagi hisobot ma’lumotlari bilan buxgalteriya hisobidagi analitik
va sintetik hisob ma’lumotlari o’rtasida farqlar vujudga kelishi kuzatilmoqda.
Bunday holat moliyaviy hisobotning ishonchligiga jiddiy ta’sir ko’rsatadi.
3. Iqtisodiyot rivojiga mos buxgalteriya hisobini
joriy etishning yangi usullari.
Birinchi prezidentimiz Islom Karimov rahnamoligida iqtisodiyot
tarmoqlarini modernizatsiya va diversifikatsiya qilish, kichik biznes va xususiy
tadbirkorlikning iqtisodiyotdagi rolini tubdan oshirish, investitsiya muhitini yanada
yaxshilash yuzasidan amalga oshirilayotgan islohotlar samarasida mamlakatimizda
barqaror o’sish sur’atlari ta’minlanmoqda. O’zbekiston Respublikasining 2019-yil
13-apreldan kuchga kirgan yangi tahrirdagi «Buxgalteriya hisobi to’g’risida»gi
qonuni zamonaviy boshqaruvning muhim tarkibiy qismi hisoblangan ishonchli va
mukammal iqtisodiy axborot va hisobotlar bilan ta’minlashning huquqiy asosiga
aylandi.
Mamlakatimizda iqtisodiyotni tarkibiy o’zgartirish va modernizatsiya
qilishga yo’naltirilgan strategiya asosida yuqori texnologiyalarga asoslangan
korxonalar barpo etilib, zamonaviy boshqaruv usullari joriy etilmoqda. Davlatimiz
rahbari aksiyadorlik jamiyatlarida moliyaviy boshqaruv va zamonaviy
menejmentning yangi mexanizmlarini joriy etish asosida korporativ boshqaruvni
yanada takomillashtirish vazifasini qo’ydi. Ushbu vazifalarni amalga oshirish
buxgalteriya hisobining mukammal yuritilishiga va ishonchli moliyaviy
hisobotlarga tayanadi.
2019-yilda qabul qilingan O’zbekiston Respublikasining «Buxgalteriya
hisobi to’g’risida»gi qonuni o’z navbatida buxgalteriya hisobini sifatli va ishonchli
tashkil etish bo’yicha xalqaro talablarga javob berishi bilan bir qatorda,
korxonalarning moliyaviy hisobotlariga bo’lgan ishonchning ortishiga, bozor
26

moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobot;
pul oqimlari haqidagi hisobot;
xususiy kapital to’g’risidagi hisobot;
izohlar, hisob-kitoblar va tushuntirishlar.
Xalqaro standartlar bo’yicha tuziladigan moliyaviy hisobotga doir talablar
moliyaviy hisobotning xalqaro standartlarida belgilanadi.
Buxgalteriya hisobi sub’ekti moliyaviy hisobotni tuzishda mustaqil balansga
ajratilgan o’z vakolatxonalarining, filiallarining va boshqa tarkibiy
bo’linmalarining buxgalteriya balanslarini hamda boshqa hisobot shakllarini
kiritishi kerak.
Moliyaviy hisobot hisobot yili boshidan ortib boruvchi yakun bilan tuziladi.
Budjet tashkilotlarining moliyaviy hisoboti budjet to’g’risidagi qonun
hujjatlariga muvofiq tuziladi va taqdim etiladi.
Moliyaviy hisobotning tarkibi va mazmuni O’zbekiston Respublikasi Moliya
vazirligi tomonidan belgilanadi.
Banklar va boshqa kredit tashkilotlari moliyaviy hisobotining tarkibi hamda
mazmuni O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan belgilanadi.
23-modda. Konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobot
Asosiy xo’jalik jamiyati bo’lgan va sho’’ba xo’jalik jamiyatlariga, o’z
nazorati ostidagi tashkilotlarga ega buxgalteriya hisobi sub’ekti
konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobotni tuzadi.
Konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobotni tuzish tartibi, shuningdek asosiy
xo’jalik jamiyatining nazorati ostidagi tashkilotlarga qo’yiladigan talablar
buxgalteriya hisobi standartlari bilan belgilanadi.
Ushbu modda talablari vazirliklar, davlat qo’mitalari, idoralar va budjet
tashkilotlarining jamlanma moliyaviy hisobotiga nisbatan tatbiq etilmaydi.
24-modda. Moliyaviy hisobotning hisobot davri
1 yanvar – 31 dekabr kalendar yili yillik moliyaviy hisobotning hisobot
davridir. 3
3
o’zbekiston Respublikasining “Buxgalteriya hisobi to’g’risida” gi qonuni 2019. 13 aprel
19

ajratmalari ob’ekt foydalanishga topshirilganidan keyingi oydan boshlab amalga
oshiriladi. Yerning qiymati amortizatsiya qilinmaydi.
Moliyaviy qo’yilmalar buxgalteriya hisobi standartlariga muvofiq hisobga
olinadi.
Majburiyatlar taraflarning kelishuviga muvofiq pulda ifodalangan holda aks
ettiriladi.
Sud qarori bo’yicha yuzaga kelgan majburiyatlar tegishli summada aks
ettiriladi.
Shartli aktivlar va majburiyatlar buxgalteriya hisobi standartlariga muvofiq
aks ettiriladi.
Budjet tashkilotlarining aktivlari va majburiyatlarini baholash budjet hisobi
standartlariga muvofiq amalga oshiriladi.
Buxgalteriya hisobi milliy valyutada – so’mda yuritiladi.
18-modda. Daromadlar va xarajatlarni hisobga olish
Daromadlar va xarajatlar to’langan vaqti va pul kelib tushgan sanadan qat’i
nazar, qaysi davrga taalluqli bo’lsa, o’sha hisobot davrida buxgalteriya hisobi
standartlariga muvofiq aks ettiriladi.
O’zbekiston Respublikasi Davlat budjetining va davlat maqsadli
jamg’armalari budjetlarining ijrosi bo’yicha daromadlar va xarajatlar budjet
to’g’risidagi qonun hujjatlariga muvofiq aks ettiriladi.
19-modda. Xususiy kapitalni hisobga olish
Xususiy kapital ustav fondidan (ustav kapitalidan), qo’shilgan, zaxira
kapitalidan va taqsimlanmagan foydadan tarkib topadi.
Ustav fondi (ustav kapitali) ta’sis hujjatlarida belgilangan hissalarning
(pulda ifodalangan holdagi) yig’indisini aks ettiradi. Ustav fondiga (ustav
kapitaliga) hissalar shaklida kiritiladigan moddiy va nomoddiy aktivlar ta’sischilar
(ishtirokchilar) o’rtasidagi kelishuvga ko’ra baholanadi, qonunda nazarda tutilgan
hollarda esa, baholovchi tashkilot tomonidan baholanishi kerak.
Qo’shilgan kapital aksiyalarni nominal qiymatidan baland narxlarda
dastlabki sotishdan olinadigan emissiya daromadini, shuningdek ekvivalenti chet el
17

Foydalanilgan adabiyotlar
1. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. T: O’zbekiston 2019
2. O’zbekiston Respublikasining “Buxgalteriya hisobi to’g’risida” gi qonuni
2019. 13 aprel
3. O’zbekiston Respublikasi Prezidintening 2019-yil 7-fevraldagi 4947-sonli
Farmoni O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha Harakatlar
strategiyasi “O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to’plami”, 2022-yil 13-
fevral
4. D. E. Norbekov, K. M. Misirov, G’. D. Toshmanov, Moliyaviy va boshqaruv
hisobi: o’quv qo’llanma. Toshkent “iqtisod-moliya” 2018
5. A. R. Qoraboyev, B. K. G’oibnazarov, N. X. Rashitova. Milliy hisoblar tizimi;
O’quv qo’llanma, Toshkent “Iqtisod-moliya”2021
6. B. M. Jo’raboyev. Hisob siyosatining tashkiliy ta’minotini takomillashtirishning
ayrim jihatlari. Ma’ruza matni. 2022
Internet saytlari
1. www.lex.uz (O’z.R. Qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy bazasi)
2. www.tfi.uz ( Toshkent moliya instituti sayti)
3. www.mf.uz ( O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi sayti)
4. www.buxgalter.uz ( Buxgalterlik rasmiy sayti )
31

valyutasida ifodalangan ustav fondini (ustav kapitalini) shakllantirish jarayonida
yuzaga keladigan kurs farqini aks ettiradi.
Zaxira kapitali uzoq muddatli aktivlarni qayta baholashda hosil bo’ladigan
inflyatsiya zaxiralarini, qonun hujjatlarida va ta’sis hujjatlarida nazarda tutilgan
miqdorlarda sof foydadan ajratmalarni, shuningdek tekinga olingan mol-mulkning
qiymatini aks ettiradi.
Taqsimlanmagan foyda foydaning jamg’arilayotganligini ifodalaydi va
mulkdorlarning qaroriga binoan ustav fondiga (ustav kapitaliga) qo’shilishi
mumkin.
20-modda. Garovni hisobga olish
O’zining yoki o’zgalarning majburiyatlarini ta’minlash uchun garovga
berilgan mol-mulkning qiymati, shu jumladan pul mablag’lari buxgalteriya hisobi
sub’ekti tomonidan boshqa aktivlardan alohida hisobga olinadi.
Garovga olingan mol-mulkning qiymati, garov sifatida qabul qilib olingan
pul mablag’lari va valyuta boyliklari alohida balansdan tashqari schyotlarda aks
ettiriladi.
21-modda. Ichki nazorat
Ichki nazorat buxgalteriya hisobini yuritishda, moliyaviy va boshqa
hisobotlarni tuzishda xo’jalik operatsiyalarini amalga oshirishning qonuniyligini,
iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiqligini, aktivlarning but saqlanishini
ta’minlash, talon-toroj qilish hollari va xatoliklarning oldini olish hamda aniqlash
maqsadida buxgalteriya hisobi sub’ektining rahbari tomonidan qabul qilingan
hisob siyosati asosida tashkil etilgan chora-tadbirlar tizimidir.
Buxgalteriya hisobi sub’ekti ichki nazoratni tashkil etadi va amalga oshiradi.
22-modda. Moliyaviy hisobot
Moliyaviy hisobot buxgalteriya hisobi sub’ektining hisobot sanasidagi
moliyaviy holati, hisobot davridagi faoliyatining moliyaviy natijasi va pul
mablag’larining harakati to’g’risidagi tizimlashtirilgan axborotdan iboratdir.
Yillik moliyaviy hisobot quyidagilarni o’z ichiga oladi:
buxgalteriya balansi;
18

Biznes sub'ektlarida buxgalteriya hisobi

Купить