Biznesda audit va moliyaviy nazoratning mazmuni va ahamiyati ijara hisobi - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	253.5KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	24 May 2024
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Saidjon Alixon

Ro'yxatga olish sanasi 24 May 2024

8 Sotish

Biznesda audit va moliyaviy nazoratning mazmuni va ahamiyati ijara hisobi

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM , FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
TOSHKENT AMALIY
FANLAR UNIVERSITETI
Sirtqi bo`lim “Tarmoqlar iqtisodiyoti” kafedrasi
Ro'yxatga olindi №
«____» _______ 20 __ й Ro'yxatga olindi №
«____» _______ 20 __ й

“TARMOQLAR IQTISODIYOTI” KAFEDRASI
“MIKROIQTISODIYOT. MAKROIQTISODIYOT”
fanidan
KURS ISHI
Mavzu : ___________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
Ilmiy rahbar : _________________________________________________
( lavozim, FISh)
Bajardi: _____________________________________________________
( kurs, guruh, FISh )
Komissiya a’zolari: ____________________________
_________________________
___________________________
Himoya natijasi: «_____» baho «___» ______________ 20__ й .
Toshkent – 20 __

Reja :
1. Biznesda audit va m oliyaviy nazoratning mazmuni va
ahamiyati ijara hisobi
2. Moliyaviy nazoratning obyektlari, subyektlari va usullari va
ijara hisobi
3. Davlat moliyaviy nazoratining mazmuni
4. Davlat m oliyaviy nazorat i organlari

Kirish
Kurs ishining dolzarbligi. Mamlakatimizda ijtimoiy-iqtisodiy islohotlarni
izchil amalga oshirish, milliy iqtisodiyotni yangi davr darajasiga ko’tarish,
eksportga yo’naltirilgan ishlab chiqarish tarmoqlarini vujudga keltirish va jahon
iqtisodiyoti integratsiyasiga jadal kirib borish xalqaro moliya munosabatlarini
barqaror rivojlantirishni taqozo etadi. Hozirgi vaqtda mamlakatimiz ijtimoiy-
iqtisodiy taraqqiyoti iqtisodiyotni modernizatsiyalash, ishlab chiqarishda tarkibiy
o’zgarishlarni amalga oshirish, iqtisodiyot tarmoqlarida zamonaviy texnika-
texnologiyalarni joriy qilish va shu asosda raqobatbardoshlikka erishish, jahon
bozorlaridan mustahkam o’rin egallash, mamlakatimizning eksport salohiyatini
oshirish kabi vazifalarni amalga oshirish bilan bevosita bog’liq. Mazkur
masalalarni ijobiy hal qilishda mamlakatning xalqaro moliya bozoridagi ishtiroki
muhim o’rin tutadi.
Ma’lumki, olib borilayotgan islohotlar samarasini yanada oshirish, davlat va
jamiyatning har tomonlama va jadal rivojlanishi uchun shart-sharoitlar yaratish,
mamlakatimizni modernizatsiya qilish hamda hayotning barcha sohalarini
liberallashtirish bo’yicha ustuvor yo’nalishlarni amalga oshirish maqsadida,
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947-sonli
Farmoni bilan “2017- 2021 yillarda O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning
beshta ustuvor yo’nalishi bo’yicha Harakatlar strategiyasi” qabul qilindi.
Xalqaro moliya – xalqaro moliyaviy resurslar majmuini va ularning
harakatlanishini ifodalovchi tushuncha hisoblanadi. Xalqaro moliya munosabatlari
muayyan maqsadlarni amalga oshirish uchun xalqaro darajada shakllantirilgan
moliyaviy resurslarni taqsimlash va ulardan foydalanish jarayonidagi iqtisodiy
munosabatlarni ifodalaydi. Xalqaro moliya munosabatlari o’ziga xalqaro valyuta
munosabatlari, xalqaro kredit munosabatlari, xalqaro investitsiya munosabatlari,
xalqaro savdo munosabatlari, xalqaro soliq munosabatlari, xalqaro lizing
munosabatlari, mamlakatlar to’lov balansini boshqarish, xalqaro moliya
tashkilotlari bilan aloqalar kabi munosabatlarni qamrab oladi.

Globallashuv jarayoni – jahon savdosining o’sishi, ishlab chiqarishning
ixtisoslashuvi va kengayishi, kapitalning xalqaro oqimini rivojlanishi, xizmatlar va
mahsulotlarning xalqaro xarakati xalqaro moliyaning rivojlanishiga zamin yaratdi.
Shuningdek, mazkur 6 holat jahon moliya bozorlarining, xalqaro moliyaviy
korporatsiyalarning yuzaga kelishiga, davlatlararo moliyaviy munosabatlarning va
xalqaro moliyaviy faoliyatning boshqa jihatlarini murakkablashuviga olib keldi.
Xalqaro moliya doimiy o’zgaruvchan xalqaro pul tizimlarining holati va
rivojlanishini, alohida mamlakatlar to’lov balansining o’zgarishini, xalqaro moliya
bozorlari, xalqaro moliyaviy korporatsiyalar, xalqaro bank va investitsion
faoliyatni namoyon etadi. Xalqaro moliya tizimining asosiy ishtirokchilar bo’lib
quyidagilar hisoblanadi: banklar, transmilliy korporatsiyalar, portfel investorlar va
xalqaro rasmiy karzdorlar. Xalqaro moliyaviy operatsiyalar alohida
mamlakatlarning moliya tizimiga jiddiy ta’sir ko’rsatuvchi kuch hisoblanadi.
O‘tg а n а srning so‘nggi yill а rid а j а h о n eksp о rti yalpi m а hsul о tg а nisb а t а n 1,7
m а rt а t е zr о q ko‘p а ydi. Bu а l о hid а m а ml а k а tl а rning milliy х o‘j а ligi t о b о r а ko‘pr о q
d а r а j а d а t а shqi b о z о rg а ishl а yotg а nligini, eksp о rt es а gl о b а l m а hsul о tning ch о r а k
qismid а n о shib k е tg а nini ko‘rs а t а di.
Jahon xo‘jaligi rivojlanishining o‘ziga xos xususiyatlaridan biri — bu xalqaro
iqti- sodiy munosabatlarning intensiv rivojlanib borishi hisoblanadi. Bu
mamlakatlar , mamlakatlar guruhi , alohida firma va korxonalar o‘rtasida savdo-
iqtisodiy aloqa- larning kengayishi tobora chuqurlashuvi bilan izohlanadi. Ushbu
holatni xalqa ro mehnat taqsimotining chuqurlashuvi , xo‘jalik hayotining
globallashuvi , milliy iqtisodiyot ochiqligining kuchayishi , mamlakatlarning
iqtisodiy integratsiyalashuvi va hududiy xalqaro iqtisodiy aloqalar strategiyasining
chuqurlashib borayotgan- ligida ko‘rish mumkin
Bu bаynаlmilаl o‘zаrо bоg‘liqlik vа kооpеrаtsiyaning yangi sifаt dаrаjаsi
bo‘lib, zаmоnаviy dаvrning аlоhidа hоdisаsi sifаtidа glоbаl iqtisоdiyot to‘g‘risidа
gаpirishgа imkоn bеrаdi.

Kurs ishining maqsadi . Global moliya bozorining zamonaviy tuzilishi,
mamlakatlarda shakllangan xalqaro moliya bozorlari, xalqaro moliya bozorini
tahlil qilish va prognozlash usullari, hozirgi davrdagi milliy moliya bozorini
xalqaro bozorga integratsiyasini rivojlanishining asosiy yo‘nalishlarini ishlab
chiqish bo‘yicha nazariy-amaliy bilimlarni shakllantirishdan iboratdir.
Kurs ishining vazifasi . Ushbu kurs ishida moliyaviy globallashuv va xalqaro
moliyaviy integratsiya, xalqaro moliya bozori va uning evolutsiyasi, Global
moliyaviy bozorlar va ularning xususiyatlari , Xalqaro savdoning rivojlanish
tendensiyalari , global moliyaviy bozorlar va ularni tartibga solish vositalari , g lobal
bozorning shakllanishi va ularning xususiyatlari , g lobal bozorlar faoliyatida yuzaga
keladigan muammolar va ularning yechimlari masalalari chuqur o ’ rganiladi .
Kurs ishining obekti . Xalqaro moliya o ’ zida ob ’ ektiv asosga ega bo ’ lgan
moliyaviy munosabatlarni ifodalaydi . Xalqaro moliyaning moddiy asosi bo ’ lib
mamlakatlar o ’ rtasida amalga oshiriladigan xalqaro moliyaviy oqimlar , jumladan ,
pul oqimlari – import qilingan mahsulot va xizmatlarning to ’ lovlari hamda
mahsulot va xizmatlar eksportidan kelgan valyuta tushumlari , ushbu oqimlar
xo ’ jalik yurituvchi sub ’ ektlar moliyasini ifodalashi mumkin .
Kurs ishining predmeti . Hozirgi jahon rivojining xususiyatli belgisi tashqi
iqtisodiy aloqalarning , avvalo , tashqi savdoning tez o ‘ sishi hisoblanadi . Tashqi
savdo xalqaro hamkorlikning ishlab chiqarish , ilmiy - texnika va boshqa shakllari
bilan bir qatordagi xalqaro iqtisodiy munosabatlarning muhim shakli hisoblanadi .
Kurs ishining tuzilishi: Kirish, 4 ta reja, xulosa hamda foydalanilgan
adabiyotlar ro’yhatidan iborat.
Buxgalteriya balansi likvidligi, korxona likvidligi tushunchalari moliyaviy
holatini baholashning muhim ko‘rsatkichlari hisoblanadi.
Balans likvidlik aktivlarining pulga aylanish darajasini, korxona
likvidligining qarshi tomonga bo‘lgan majburiyatlarini to‘lashga qobilligini
xarakterlaydi.

1. Biznesda audit va m oliyaviy nazoratning mazmuni va
ahamiyati ijara hisobi
Nazorat iqtisodiy tizimning zarur elementi sifatida butun insoniyat
sivilizatsiyasi bilan birga rivojlanadi, evolyutsion taraqqiyot va inqilobiy to‘fonlar
jarayonida, jamiyat iqtisodiy formatsiyasi, siyosiy tizimi, davlat va xo‘jalik
boshqaruvi, qonun chiqaruvchi, ijroiya va sudlov hokimiyati organlari almashinuvi
jarayonida o‘zgarib boradi.
Nazorat - jamiyat iqtisodiy hayotidagi obyektiv hodisa va har qanday davlat
boshqaruvining muhim bo‘g‘inidir. Shu bilan birga u ko‘p ming rahbar va
mutaxassislar, mehnat jamoalari, jamoat va davlat tashkilotlarining subyektiv ijod
sohasidir.
Moliyaviy nazorat - butun nazorat tizimining tarkibiy qismi bo‘lib, uning
yo‘nalishi davlat moliya siyosatini muvaffaqiyatli amalga oshirish, tarmoqlar
iqtisodiyotidagi barcha soha va bo‘g‘inlarda moliyaviy resurslarni shakllantirish va
samarali foydalanishga qaratilgan bo‘ladi. Bozor munosabatlari rivojlangan
taqdirda ham moliyaviy nazoratning salohiyati pasaymasdan, balki oshib boradi.
Moliyaviy nazorat - moliyaning nazorat funksiyasini amalga oshirish
ko‘rinishida namoyon bo‘lib, u moliyaviy nazoratning mazmuni va yo‘nalishini
belgilab beradi. Shunday bo‘lsada, moliyaviy nazoratning mazmuni va yo‘nalishi
jamiyatdagi ishlab chiqarish kuchlari va munosabatlarining o‘zgarishidan kelib
chiqqan holda o‘zgarib turadi. Masalan, korxonalarning xo‘jalik yuritish
huquqlarining kengayishi, ularning moliyaviy faoliyatini olib borishdagi
mustaqilligi, tadbirkorlikning rang-barang ko‘rinishdagi mulk shakllarining
vujudga kelishi moliyaviy nazoratning mazmunini boyitishga olib keladi.
Moliyaviy nazorat bu maxsus shakl va uslublarni qo‘llash orqali xo‘jalik
yurituvchi subyektlar va boshqaruv organlarining moliyaviy faoliyati bilan bog‘liq
bo‘lgan masalalarni tekshirishga qaratilgan harakatlar va taftishlar yig‘indisidir.

Moliyaviy nazorat - bu moliyaviy tekshirish va u bilan bog‘liq bo‘lgan
masalalar harakatini va muomalasini majmui bo‘lib, xo‘jalik subyektlari faoliyatini
va boshqarishni o‘ziga xos usullar va shakllar yordamida tashkil etish.
Moliyaviy nazorat tizimi subyektlar (nazorat qiluvchilar), obyektlar (nazorat
qilinuvchilar), nazoratning usul va vositalarini birgalikda jamlab, o‘z ichiga oladi.
Ular nazorat obyektining holatini, ijroning kutilgan natijalarini aniqlash, ularni
tahlil qilish va baholash, tuzatish kiritishga qaratilgan xatti-harakatlar yo‘sinini
ishlab chiqish uchun yaxlit uyg‘unlikda hamkorlik qiladi.
Moliyaviy nazorat - tarmoqlar iqtisodiyotidagi nazoratning tarkibiy qismi
bo‘lib, u qiymat kategoriyasi bilan bog‘liqdir. Moliyaviy nazorat ma’lum bir
sohalarda qo‘llanilib, o‘ziga xos maqsadli yo‘nalishga ega bo‘ladi. Moliyaviy
nazoratning obyektiga moliyaviy resurslarning harakati, shakllanishi hamda
foydalanishdagi taqsimlash va pullik jarayonlar shuningdek, tarmoqlar
iqtisodiyotining barcha bo‘g‘inlaridagi fond shaklidagi pul resurslari ham kiradi.
Bevosita tekshirish predmetlari esa, moliyaviy (qiymat) ko‘rsatkichlar
tarkibiga kiruvchi foyda, daromad, bevosita va bilvosita soliqlar, rentabellik,
mahsulot tannarxi, muomala xarajatlari, turli xil maqsadlar va fondlarga ajratmalar
hisoblanadi. Ushbu ko‘rsatkichlar uyg‘unlashgan xarakterga ega bo‘ladi, shuning
uchun nazorat xo‘jalik yurituvchilarning ishlab chiqarish, xo‘jalik yuritish, tijorat
hamda moliya-kredit mexanizmidagi o‘zaro bog‘liqlikni barcha tomonlarini
qamrab oladi.
Moliyaviy nazorat quyidagi tekshirishlarni o‘zida aks ettiradi:
- obyektiv iqtisodiy qonunlar talabiga rioya etish;
- milliy daromad va yalpi ijtimoiy mahsulot qiymatini taqsimlash va qayta
taqsimlashdagi optimallikni ta’minlash;
- davlat budjeti daromadlarini tashkil etish va ijrosi (budjet nazorati)ni
ta’minlash;
- korxona, tashkilot va budjet muassasalarida moliyaviy, mehnat va moddiy
resurslardan samarali foydalanish;
- xo‘jalik subyektlarining moliyaviy holati va soliq nazorati.

Moliyaviy nazoratning oldida hal qilinishi lozim bo‘lgan quyidagi vazifalar
turadi:
 tarmoqlar iqtisodiyotidagi pul daromadlari va fondlari bilan moliyaviy
resurslarga bo‘lgan talab o‘rtasidagi mutanosiblikka ta’sir o‘tkazish;
 davlat budjeti oldidagi moliyaviy majburiyatlarni o‘z vaqtida va
to‘liqligicha bajarilishini ta’minlash;
 moliyaviy resurslarni yuksaltirishda ichki ishlab chiqarish rezervlarini
aniqlash;
 tannarxni pasaytirish hisobiga rentabellikni oshirish yo‘llarini ko‘rsatish;
 xo‘jalik subyektlarining pul resurslari va moddiy boyliklarini maqsadga
muvofiq obyektlarga sarflashga ta’sir qilish, shuningdek, buxgalteriya hisobi va
hisobotini to‘g‘ri yurgizish;
 harakatdagi qonunchilik va me’yoriy hujjatlarga rioya qilishni
ta’minlash, shuningdek, turli xil mulk shaklidagi korxonalarni soliqqa tortish
mexanizmini takomillashtirish uchun takliflar berish;
 korxonalarning tashqi iqtisodiy faoliyati va valyuta operatsiyalaridan
yuksak iqtisodiy samara olishga shart-sharoit yaratish va shu kabilar.
Moliya intizomiga rioya qilish uchun moliyaviy nazorat korxona, tashkilot
va muassasalar javobgarligi bilan uzviy bog‘liqlikda bo‘ladi. Bunday javobgarlik
moliya intizomini buzgan shaxsga nisbatan, ham ma’muriy ko‘rinishda, ham
iqtisodiy usulda bo‘lishi mumkin, iqtisodiy usul bilan ta’sir ko‘rsatish muayyan
moliyaviy jazo choralari (sanksiyalari) orqali amalga oshiriladi.
Moliyaviy javobgarlikni kuchaytirish, bir tomondan, moliyaviy nazoratning
ta’sirini yuksaltirishda q o‘llanilayotgan moliyaviy sanksiyalar miqdorini
kamaytirishni talab qilsa, ikkinchi tomondan, ularning samaradorlik darajasini
oshirishni talab etadi.
Moliya pul munosabatlarining alohida usullari yordamida kengaytirilgan
takror ishlab chiqarish, taqsimlash, muomala va iste’molning barcha bosqichlarini
namoyon qiladi.

Moliyaning nazorat funksiyasini mavjudligi o‘z o‘rnida moliyaviy nazorat
mavjudligini keltirib chiqarmaydi, u tegishli davlat organlarining mu h im tashkil
etuvchi faoliyatini taqazo etadi.
1. Moliyaviy nazorat - kengaytirilgan takror ishlab chiqarishda moliyani
muhim rolining bir ko‘rinishidir.
2. Moliyaviy nazorat davlat boshqaruv organlari faoliyatining
ko‘rinishlaridan biri sifatida namoyon bo‘ladi.
3. Moliyaviy nazorat - boshqaruvning tartibga solish, rejalashtirish, hisob-
kitob va xo‘jalikni yurituvchi subyekt faoliyatining tahlili singari mustaqil
vazifasidir.
4. Taqsimlash munosabatlari orqali moliyaviy nazorat ishlab chiqarish,
ayirboshlash, muomala va iste’mol munosabatlariga tatbiq etiladi.
Moliyaviy nazorat - moliyaviy, kredit va xo‘jalik organlari
(tashkilotlari)ning rejalarning bajarilish jarayonida moliyaviy, budjet, soliq, kredit,
hisob-kitob va kassa intizomini ta’minlashga qaratilgan va pul xarajatlarining
qonuniyligi, asosliligi va oqilonaligini tekshirishdan iborat qonun me’yorlari bilan
tartibga solinuvchi faoliyatidir.
Moliyaviy nazoratning vazifasi yo‘l qo‘yiladigan chetga chiqish
me’yorlarini malakali belgilashdan iborat, qolgan barcha chetga chiqishlarni qayd
etish va bartaraf qilish talab qilinadi. Boshqaruvning ichki va tashqi xo‘jalik
jarayonlarini kuzatish, tekshirishni amalga oshirar ekan, nazorat bozor
iqtisodiyotida, bu harakatlarning hammasi faqat samarali boshqarish uchun foydali
bo‘lgandagina mavjudlik huquqiga egadir.
Moliyaviy nazorat deganda nazorat vazifalari yuklatilgan davlat va jamoat
organlarining korxonalar, muassasalar va tashkilotlarning moliya-xo‘jalik
faoliyatini iqtisodiy samaradorligini holis baholash maqsadi bilan bu faoliyat
ustidan nazoratning ko‘p tomonlama tarmoqlardagi tizimini, xo‘jalik va maqsadga
muvofiqligini aniqlashni hamda davlat budjeti daromadlarining rezervlarini
aniqlashni tushunmoq kerak.

Keltirib o‘tilgan ta’riflar tahlili nazoratning eng muhim jihati – og‘ishlarni
qayd qilish va baholash xulosalaridan iboratligi xususida xulosa chiqarish imkonini
beradi. Bu, fikrimizcha, nazoratning mohiyatini belgilab beradi.
Og‘ishlarni qayd qilish uchun :
– qonun nuqtai nazaridan nazorat qilinayotgan obyektning ruxsat etilgan
holati va kutilgan daraja va xatti-harakati yo‘l qo‘yiladigan daraja bilan
qiyoslanadi;
– harakatlar, xarajatlar, natijalar, standartlar, rejalashtirilayotgan yoki zarur
ma’lumotlar bilan qiyoslanadi;
– qo‘llangan va huquqiy cheklashlar bilan amalga oshirilgan harakatlar
qiyoslanadi;
– kutilayotgan va haqiqiylari oqilona va maqsadga muvofiqlari bilan
qiyoslanadi;
– boshqa qiyoslashlar ham amalga oshiriladi.
Nazoratning mohiyati va nazorat qiluvchi shaxsning ish usuli shundan iborat.
O‘tkazilgan qiyoslashlardan ish manfaatiga xizmat qiladigan va hatto
aybdorlarni jazolash uchun baholash xulosalari chiqarish nazoratni boshqarishning
boshqa vazifalaridan farqlaydigan maqsadi shu.
Shunday qilib, moliyaviy nazorat - davlat tomonidan tashkil etishni nazorat
qilish vazifalari yuklatilgan davlat yoki mustaqil jamoat organlari tomonidan
hukumat, korxonalar, tashkilotlar va muassasalar faoliyatining samaradorligini
aniqlashga qaratilgan nazorat tizimidir. Davlat budjetini shakllantirish va
sarflashdagi rezervlarni, moliyaviy va moddiy resurslarni boshqarishning barcha
darajalarida operatsiyalarning maqsadga muvofiqligi va samaradorligini,
qonuniylik tamoyillaridan chetga o‘tish va ularni buzishlarni aniqlash nazorat
tizimi vazifasiga kiradi.
Nazorat maqsadi - tuzatish choralarini ko‘rish, aybdorlarni javobgarlikka
tortish va bularning oldini olishdan iborat.

2.Moliyaviy nazoratning obyektlari, subyektlari va usullari va ijara
hisobi
Jamiyatdagi iqtisodiy hayotning turli xil sohalarida va xo‘jalik
boshqaruvidagi ko‘p qirrali murakkab vazifalarni hal qilishda moliyaviy nazorat
faol ishtirok etadi, shunga binoan uni tashkil etish uchun ma’lum bir talablarni
aniqlashni taqozo etadi.
Moliyaviy nazoratning turkumlanishi quyidagi 7-rasmda aks ettirilgan.
Moliyaviy nazoratni amalga oshiruvchi subyektlar o‘z mavqeidan kelib
chiqib quyidagicha farqlanada:
 davlat moliya nazorati
 korxona ichidagi moliya nazorati
 jamoat moliya nazorati
 mustaqil (auditorlik) moliya nazorati.
Davlat moliya nazoratini umumdavlat boshqaruv organlari bilan bir qatorda,
alohida vazirliklar orqali ham amalga oshiradi. Umumdavlat boshqaruv organlari
moliya nazoratini amalga oshirayotganda, mamlakat hududidagi xo‘jalik
subyektlarining mulkchilik shakli va idoraviy bo‘ysunishidan qat’i nazar
barchasini qamrab oladi. Vazirliklar tomonidan amalga oshirilayotgan moliya
nazoratini faqat o‘zlarining tarkibidaga maxsus nazorat-taftish organlari amalga
oshiradi. Ularning tekshirish obyektlari esa, vazirliklar tarkibidagi korxonalar,
konsernlar, assotsiatsiyalar va aksionerlik jamiyatlarining ishlab chiqarish va
moliyaviy faoliyatidan iborat bo‘ladi.
Korxona ichidagi moliya nazoratini korxona, tashkilot va muassasa ichida
tashkil qilingan iqtisodiy xizmat (buxgalteriya, moliya bo‘limi)lari amalga
oshiradi. Nazorat obyekti esa, alohida korxonaning moliya va ishlab chiqarish
jarayoni hamda alohida korxona tarkibiga kiruvchi tuzulmaviy bo‘lim (filial,
shaxobcha, bo‘lim)lar hisoblanadi.
Jamoat moliya nazoratini alohida guruh, alohida jismoniy shaxslar
(mutaxassislar) ixtiyoriy va mehnat haqi talab qilmaslik sharti asosida amalga

oshiradi. Nazorat obyekti bo‘lib, tekshiruvchi oldida turgan muayyan vazifalar
nazarda tutiladi.
Mustaqil (auditorlik) moliya nazoratini maxsus audit firmalari va xizmatlari
amalga oshiradi.
Moliyaviy nazoratni amalga oshirish shakli quyidagicha bo‘ladi:
 dastlabki;
 joriy;
 s o‘ nggi.
Moliya nazoratining dastlabki shakli yuridik va jismoniy shaxslarning
moliya xo‘jalik jarayonini yurgizishda muhim ahamiyat kasb etib, u korxona
moliya rejasini tashkil qilishda, ko‘rib chiqishda va tasdiqlashda, muassasa va
tashkilotlarning daromadlar va xarajatlar smetasi, ta’sis hujjatlarini imzolashdan
oldin amalga oshirilishi lozim bo‘lgan jarayonlar tartibidir. Shunday qilib,
dastlabki nazorat moliyaviy, moddiy va mehnat resurslaridan samarali
foydalanishga ijobiy shart-sharoit yaratib beradi. Moliyaviy nazoratning bu shakli
amaldagi qonunchilik va me’yoriy hujjatlar buzilishining oldini olishga xizmat
qiladi.
Joriy moliyaviy nazorat shakli xo‘jalik-moliya operatsiyalari jarayoni orqali
moliya rejalari bajarilayotgan paytda qo‘llaniladi. Ushbu shaklning asosiy
ahamiyati korxonalarning ichki xo‘jalik rezervlarini izlash hisobidan jamg‘armani
oshirishga ta’sir qiladi. Joriy moliya nazorati korxona, tashkilot va
muassasalarning moliya xizmatlari orqali moliya rejasi bajarilayotganda,
moliyaviy intizomlar buzilishining oldini olish maqsadida kundalik tadbirlarni
amalga oshiradi.
Moliya nazoratining so‘nggi shakli hisobot davri va butun moliya-yili
tugagandan so‘ng amalga oshiriladigan tadbirlar yig‘indisidir. Bunda, budjetni ijro
etishdagi davlat pul resurslarini maqsadga muvofiq xarajat qilinganligi, korxona va
tashkilotlarning moliya rejasini bajarganligi hamda budjet muassasalari
smetasining bajarilish natijalari tekshiriladi. So‘nggi moliya nazorati dastlabki

moliyaviy nazorat shakli bilan o‘zaro bog‘liqlikdadir, chunki so‘nggi nazorat
dastlabki moliya nazorati bazasida amalga oshiriladi.
Moliyaviy nazoratni qonuniy ravishda, zaruriyat tug‘ilganda va o‘z
vakolati chegaralarida O‘zbekiston Respublikasining davlat boshqaruv
organlari olib boradi. Ulardan: Moliya vazirligi, Davlat Soliq qo‘mitasi, Davlat
Mulki qo‘mitasi, Davlat Bojxona qo‘mitasi va boshqalar. Markaziy bank
tijorat banklarini nazorat qiladi va qolgan fondlar faoliyatini Ijtimoiy ta’minot
vazirligi qoshida vakolatli maxsus tuzilgan inspeksiyalar olib boradi.
Davlat moliyasi nazorat organi bo‘lib Moliya vazirligi qoshida tuzilgan
nazorat-taftish boshqarmasi (NTB) hisoblanadi . MOLIYAVIY NAZORAT
Mudda
tlari
bo‘yich
a
Boshq
aruv
tizimi
da
cub’ek
tlarni
nig
maqo
mi
bo‘yic
ha
Sub’ekt
lari
bo‘yich
a
Manb
alarga
bog‘li
q
shakll
ari
bo‘yic
ha
Bu dje t- mo liya viy
Mo liya - xo‘j
alik
Mu sta qil
Mu sta qil
Ja mo at
Ich ki
xo‘j
alik
Ich ki
tar
mo q
Da vlat
Ko mp yut er
orq ali
Dal
illar
aso sid a
Huj
jatl ar
aso sid a
So‘
ngg i
Jori y
Das
tla bki
7-rasm. Moliyaviy nazoratning turkumlanishi

8-avgust 1996-yilda O‘zbekiston Respublikasining Prezidenti
"Tekshirishlarni tartibga solish va nazorat organlari faoliyatini koordinatsiyasini
takomillashtirish" to‘g‘risidagi Qarorga imzo qo‘ydi. Unda tekshirishlarni nazorat
qilish maqsadida, xo‘jalik subyektlarining faoliyatiga, mulkchilik shaklidan qat’iy
nazar, nazorat organlari tomonidan sababsiz aralashishga yo‘l qo‘ymaslik xo‘jalik
subyektlarini moliya-xo‘jalik faoliyatini tekshirish va tahlil qilishni
muvofiqlashtirish O‘zbekiston Respublikasi Davlat Soliq qo‘mitasi zimmasiga
yuklatildi. Uning qoshida nazorat organlarining faoliyatini muvofiqlashtirish
bo‘yicha Respublika Kengashi tashkil etildi va unga quyidagi vazifalar yuklatildi:
- yil, yarim-yil va choraklar davrida rejali tekshirishlarni o‘tkazish jadvalini
ishlab chiqish va tasdiqlash;
- amalda kompleks tekshirishlarni o‘tkazishni kiritish va ularda bitta
korxona hamma vakolatli tashkilotlar tomonidan tekshirilib, shuni evaziga
o‘tkaziladigan tekshirishlar miqdorini va ayrim masalalarni qayta tekshirilishini
kamaytirish.
Jamoat nazoratini mustaqil, masalan, iste’molchilar huquqlarini himoya
qilish jamiyati, atrof-muhitni himoya qilish jamiyatlari amalga oshira boshladilar.
Moliyaviy nazorat amalga oshirish usullari bo‘yicha ham farqlanib, u
quyidagilarga bo‘linadi:
 t e kshirish;
 o‘rganish;
 tahlil;
 taftish.
Tekshirish usuli orqali, hisobot, balans va xarajat hujjatlari asosida korxona
moliyaviy-xo‘jalik faoliyatining alohida masalalari ko‘rib chiqiladi. Tekshirish
jarayonida moliya intizomining buzilgan nuqsonlari aniqlanadi, natijada, mavjud
muammolarni bartaraf etish va salbiy holatlarni takrorlanmasligi uchun chora-
tadbirlar ishlab chiqiladi.
O‘rganish korxona, tashkilot va muassasalar faoliyatining alohida
tomonlarini qamrab oladi. Tekshirishdan farqli o‘laroq, o‘rganish

ko‘rsatkichlarning keng ko‘lamini qamrab oladi va xo‘jalik subyektining
moliyaviy holatini, uni rivojlanish istiqbollarini, ishlab chiqarishni qayta tashkil
qilish yoki qayta ixtisoslashuvining zarurligini aniqlab beradi. O‘rganish so‘rov va
anketalar o‘tkazish orqali amalga oshirilish mumkin.
Tahlil moliyaviy nazoratning bir usuli sifatida tizimli va omilli bo‘lishi
lozim. U davriy yoki-yillik hisobotlar orqali bajariladi. Pirovardida, rejaning
bajarilish, mablag‘larni sarflanish me’yorlariga rioya etilish, moliyaviy intizomga
rioya etilish darajalari aniqlanadi.
Moliyaviy nazoratning taftish usuli korxona va
tashkilotlarning hisobot davridagi moliyaviy-xo‘jalik
faoliyatini tekshirish uchun ko‘llaniladigan eng
muhim usullaridan biri hisoblanadi.
Amaliyotda har qanday taftishni amalga
oshirishdan oldin maxsus dastur qabul qilinib, uning
tarkibida taftish maqsadi, obyekti, mavzusi va
vazifalarni bajarish bilan bog‘liq bo‘lgan asosiy
masalalar aks etgiriladi.
Taftishning maqsadidan kelib chiqib, turli xil yondashishlar qo‘llaniladi,
jumladan, reja va hisobotdagi ma’lumotlarni qiyoslash, naqd pullarni tekshirish,
hujjatli va qarama-qarshi tekshirishlar, tovar-moddiy boyliklarni inventarizatsiya
qilish va shunga o‘xshashlar.
Taftish so‘nggida taftishni amalga oshirgan mutaxassislar tomonidan
dalolatnoma tuziladi. Dalolatnomada korxonaning ishlab chiqarish faoliyatida
yuzaga kelgan kamchiliklar va muammolarni bartaraf qilish uchun chora-tadbirlar
ko‘rsatiladi.
Moliyaviy nazorat uslubini kuzatish, qiyoslash, tahlil qilish, olingan
natijalarni umumlashtirish, ulardan bir butun xulosa chiqarish, ayrim faktlardan
umumiy xulosaga kelish va umumiy holatdan xususiy xulosalarga kelishni o‘z
ichiga olgan o‘ziga xos uslubiy yo‘sinlar, yo‘l va vositalar yordamida moliya- Taftish

iqtisodiy axborotni va nazorat obyektining haqiqiy holatini o‘zaro bog‘liqlikda
o‘rganish deb tushunish mumkin.
Moliyaviy nazorat uslubiy usullarining quyidagi tasnifini tavsiya etamiz:
 umumuslubiy usullar : taftish, audit, tahlil, mavzuli tekshirish, tadqiq
qilish, pirovard natijani dasturiy baholash;
 hujjatlar asosidagi nazorat usullari : rasmiy va arifmetik tekshirish,
yuridik baholash, mantiqiy nazorat, muqobil tekshirish, teskari hisob usuli, balans-
uyg‘unligini tekshirish, qiyoslash, hisobotlarning sanoq bahosi;
 faktlar bo‘yicha nazorat usullari : ro‘yxatga olish, ekspertiza, ko‘z bilan
kuzatish, nazorat o‘lchovi, nazorat tariqasida ishga tushirish, vaqtni aniq o‘lchash,
ish kuni taqsimlanishini o‘rganish, laboratoriya tahlili.
Nazorat samaradorligiga rasmiy va mantiqiy, hujjatlar va faktlar asosidagi
tekshirishlar singari xilma-xil usullarni qo‘shib foydalanish orqali erishiladi.
Tekshirish jarayonida jalb qilinadigan axborot manbalarining to‘g‘riligini aniqlash,
xo‘jalik subyektining murakkab vaziyatlardagi yoki noaniqlik sharoitidagi xatti-
harakatlarining izchilligini oydinlashtirish, faktik materialni tahlil qilish va
umumlashtirish - bularning bari nazoratning turli-tuman usullaridan foydalanishni
taqozo etadi.
Hujjatlar, faktlar asosidagi yoki kompyuter yordamidagi uslubiy usullarni
tahlil qilinayotgan ma’lumotlar manbalariga ko‘ra aniqlash mumkin.
Hujjatlar asosidagi nazorat uchun, xususan, dastlabki hujjatlar; buxgalteriya
hisobi registrlari; buxgalteriya, statistika va operativ-texnik hisobotlar; rejali,
me’yoriy, texnologik, loyixa-konstruktorlik ko‘rinishidagi boshqa hujjatlar axborot
manbai bo‘lib xizmat qiladi.
Faktik nazorat tekshirilayotgan obyektlarning haqiqiy holatini natura holida
ko‘zdan kechirish (qayta hisoblash, vaznini o‘lchash, o‘lchash, ekspertiza qilish,
laboratoriya tahlili va boshqalar) ma’lumotlari bo‘yicha o‘rganishdan iborat.
Hujjatlarning mukammalligi va dastlabki hujjatlar va hisob qaydlarining
shubxasiz asosliligi zarurat tug‘ilganda maxsus faktik nazorat uslublari yordamida
aniqlanadi. Faqat hujjatlar orqali nazorat qilish uslublariga asoslangan taftish

obyektning butun moliya-xo‘jalik faoliyatini o‘rganmay, buxgalteriya hujjatlari va
hisob registrlarini tekshirishdangina iborat bo‘lib qolardi.
Hujjatlar asosidagi va faktik nazorat bir-birini to‘ldiradi, ularning alohida
qo‘llanilishi amalda g‘oyat kam uchraydi. Hujjatlar asosidagi va faktik nazorat
uslublarga bo‘linishining shartli ekanligini faktik ma’lumotlarni hisob
ma’lumotlariga qiyoslash bilan yakunlanuvchi ro‘yxatga olish uslubida kuzatish
mumkin.
Hisob-kitob faoliyatiga kompyuter texnologiyalarining keng joriy etilishi,
ko‘p buxgalteriya ma’lumotlarini saqlashda dastlabki hujjatlarni qayta ishlash,
kompyuter dasturlari yordamida buxgalteriya hisob-kitobi registrlari va
hisobotlarini tuzish nazoratning yangi - kompyuter usulini amalga kiritish
imkoniyatini yaratadi.
Kompyuterdan har qanday axborotni qog‘ozda, ya’ni muayyan hujjat
ko‘rinishida olish mumkinligiga oid e’tirozlarni asossiz deb hisoblash mumkin.
Qog‘ozdagi ifoda faqat bu hujjatni tuzgan mas’ul shaxs tomonidan imzolangan
taqdirdagina hujjat sifatida xizmat qilishi mumkin. Bundan tashqari,
kompyuterlarning turli viruslarga moyilligi, hujjatlar bilan asoslovsiz, osongina
tuzatishlar kiritilishi soxtalashtirilgan ma’lumotlar olish xavfini tug‘diradi. Shu
tufayli zamonaviy nazoratchi yoki auditor uchun kompyuterda qayta ishlangan
hujjatning to‘g‘riligini (yoki ishonchsizligini) farqlay bilish muhim. Hujjatning
o‘ziga xos shakli va uni olish uchun maxsus bilim zarurligi, nazarimizda ilmiy-
amaliy hayotga «kompyuter nazorati» atamasini kiritishga asos beradi.
Kompyuter nazorati hujjatlar asosidagi va faktik nazoratdan ayri holda olib
borilishi mumkin emas, ularning hammasi o‘zaro bir-birini to‘ldiradi.
Moliyaviy nazoratni to‘liq yoki qisman, kompleks yoki mavzuli, yoppasiga
yoki tanlab o‘tkaziladigan nazorat turlariga bo‘lish tekshirish hajmi yoki
tekshirilayotgan obyektning to‘liq qamrab olinishiga bog‘liq.
Davlat organlari tomonidan idoraviy buysunishdagi korxonalar va
tashkilotlarda o‘tkaziladigan taftishlar, shuningdek audit va tahlil (shartnoma yoki

dasturga bog‘liq holda), bizning nazarimizda, komplekslilik mezoniga javob
beradi.
Korxona, tashkilot moliya-xo‘jalik (tadbirkorlik tijorat) faoliyatining ayrim
bo‘limlari (qism, uchastkalari) holatini tekshirish mavzuli tekshirish deb ataladi.
Masalan, moddiy boyliklar (asosiy vositalar yoki nomoddiy aktivlar)ning
saqlanishi va ulardan foydalanishni tekshirish, moliyaviy natijalar aniqlanishining
to‘g‘riligini tekshirish va boshqalar.
Kompleks yoki mavzuli (operatsiya) tekshirishni o‘tkazish chog‘ida hujjatlar
yalpi yoki tanlab tekshirilishi mumkin. Yalpi tekshirish chog‘ida nazoratdan
o‘tkazilayotgan davr mobaynidagi dastlabki hujjatlar hisob registrlari va hisobotlar
tariqasida rasmiylashtirilib amalga oshirilgan barcha operatsiyalar mazmuni ko‘rib
chiqiladi. Tanlab tekshirishda tekshirib chiqilayotgan davrdagi operatsiyalarniig bir
qismi (masalan, har bir oyda ketma-ket yoki har qaeridan bir necha kun) qamrab
olishni nazarda tutiladi. Agar tanlab tekshirish chog‘ida suiste’mol qilish,
ko‘zbo‘yamachilik aniqlansa, u holda yalpi tekshirishga o‘tish lozim. «To‘liq
tekshirish» yoki «qisman tekshirish» atamalari hujjatlar asosidagi yoki faktik
nazorat usullariga taalluqli. Ro‘yxatta olishni o‘tkazishda barcha moddiy
boyliklarning saqlanganligini tekshirish bilan to‘liq qamrab olish mumkin.
Shunday qilib, boshqaruv tizimidagi subyektlarning maqomi va roli,
subyektlarning o‘zi, nazorat amallarini bajarish vaqti, manbalari, tekshirish bilan
qamrab olish hajmi va to‘laligi moliyaning nazorat usulini tasniflash uchun asos
bo‘lib xizmat qiladi.
Yuzaga kelgan murakkab sharoitda moliyaviy nazoratni ishonchli va
samarali mexanizmida davlat hukumat organlari bilan boshqaruv organlarining
kelishilgan va birdamlik asosida faoliyat olib borilishi lozim. Bu organlarning har
birini faoliyatidagi vazifalari, belgilangan kompetensiyalari, ish usullari
O‘zbekiston Respublikasini qonunlarida belgilanib, ular doirasida olib boriladi.
Shuning bilan bir qatorda, ishning murakkabligi va ko‘p qirraligini inobatga olgan
holda, davlatni iqtisodiy ahamiyatini himoya qilinishi, ayrim vaziyatlarda,

birlashgan kuchni yoki boshqacha qilib aytganda, o‘zaro bog‘langan faoliyatini
quyidagi 3 asosiy yo‘nalishi bo‘yicha amalga oshirilishi kerak:
• moliyaviy qonun buzilishini aniqlash va bartaraf qilish;
• davlatga moliyaviy zararni qonun bilan belgilangan soliqlar, penyalar,
jarimalar va boshqa sanksiyalar yordamida moddiy qoplashni ta’minlash;
• moliyaviy qonun buzishni oldini oladigan profilaktik chora-tadbirlarni
o‘tkazish;
Moliyaviy nazorat moliyani nazorat funksiyasini amalga oshirish uchun
asosiy usul bo‘lib, uni vazifalarini va maqsadini belgilab beradi. Shuning bilan bir
qatorda nazoratning mazmuni, uning yo‘nalishini o‘zgarishi, ishlab-chiqarish
kuchlarini rivojlanish darajasiga va jamiyatni ishlab-chiqarish munosabatlariga
bog‘liq.
1. Davlat moliyaviy nazoratining mazmuni
O‘zbekiston Respublikasida davlat moliyaviy nazorati davlat mablag‘larini sarflash
bo‘yicha qonunchilik va me’yoriy-huquqiy hujjatlarga, me’yorlarga, stpndartlarga va
qoidalarga rioya etilishi ustidan nazorat bo‘yicha harakatlar va operatsiyalar
yig‘indisini bildiradi.
Davlat budjetini-shakllantirish va sarflanishidagi rezervlarni, moliyaviy va
moddiy resurslarni boshqarishning barcha darajalarida operatsiyalarning maqsadga
muvofiqligi va samaradorligini, qonuniylik tamoyillaridan chetga og‘ish va ularni
buzishlarni aniqlash nazorat tizimi vazifasiga kiradi. Nazoratning maqsadi -
tuzatish choralarini k o‘ rish, aybdorlarni javobgarlikga tortish va buzilishlarning
oldini olishdan iborat.
Davlat nazorat organlarining vazifasi, eng avvalo, davlat qonunlari va
Prezident farmonlarining ijrosini; ajratilgan budjet mabla g‘ lari yo‘naltirilishining
qonuniyligi, to‘g‘riligi va maqsadga muvofiqligini; hukumat va uning organlari
faoliyatining samaradorligini, moliyaviy va moddiy resurslarni boshqarishning

barcha darajalarida davlat mablag‘lari samarali va tejab sarflanishini tekshirishga
yo‘naltirilishi kerak.
Davlat hokimiyati, birinchi navbatda, qonun chiqaruvchi organlar va ijroiya
hokimiyati organlari va nazorat qilish vakolatiga ega bo‘lgan boshqaruv organlari
budjet-moliya nazoratining subyektlari sifatida ishtirok etadilar. O‘zbekistonda bu
Oliy Majlis, Prezident devoni, Vazirlar Mahkamasi, Moliya vazirligi, Davlat soliq
qo‘mitasi, Davlat bojxona qo‘mitasi, Markaziy bankdir.
Davlat moliyaviy resurslarini boshqarish – jamiyat oldidagi ulkan mas’uliyat, shu
sababli budjet–moliya nazorati boshqaruvning zaruriy elementi bo‘lishi shart.
Budjet-moliya nazorati – davlat nazoratining asosiy turidir.
Budjetning daromad va xarajat qismlarini tekshirish vazifasi faqat budjet-moliya
nazoratiga xos bo‘lib, u moliyaviy nazoratning mohiyatini g‘oyat yorqin aks
ettiradi. Hozirgi kunda davlat budjeti oldida turgan vazifalarni qay darajada amalga
oshirilishi, moliyaviy nazorat tizimining qay darajada shakllanganligi bilan
belgilanadi.
Shuningdek, davlat budjet mablag‘laridan foydalanishda huquqiy tartiblarga rioya
etilishini kuzatib borish, amalga oshirilayotgan moliyaviy harakatlarning iqtisodiy
asoslanganligi va samaradorligini bu harakatlarning davlat oldida turgan
vazifalarga muvofiq kelishini moliyaviy nazoratini olib borish iqtisodiy
sharoitlardan kelib chiqmoqda.
Davlat moliyaviy nazorati davlatning moliyaviy siyosatini amalga oshirilishiga, budjet
mablag‘laridan samarali foydalanish sharoitlarini yaratishga ko‘maklashadi. Birinchi
navbatda u barcha darajadagi budjetlarning va budjetdan tashqari fondlarning
tuzilishi, ko‘rib chiqilishi, tasdiqlanishi va ijrosi ustidan, korxonalar va tashkilotlar,
banklar va boshqa moliya muassasalarining moliyaviy faoliyati ustidan nazoratni
nazarda tutadi. Iqtisodiyotning nodavlat sektori ustidan davlat moliyaviy nazorati
faqatgina ularning davlat oldidagi moliyaviy majburiyatlarini bajarilishiga, shu
jumladan soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlarni to‘lanishi, kreditlar va boshqa
mablag‘lardan foydalanishning qonuniyligi va maqsadliligiga rioya qilinishi, pulli

hisob-kitoblarni tashkil qilishda hukumat tomonidan o‘rnatilgan qoidalarning
bajarilishi, buxgalteriya hisobi va hisobotlarini yuritilishiga tegishlidir.
2. Davlat moliyaviy nazorati organlari
Davlat moliyaviy nazorati barcha darajadagi qonunchilik va ijroiya organlari
tomonidan amalga oshiriladi. Budjet jarayonining brcha basqichlarida Parlament
moliyaviy nazorati tegishli qo‘mitalar va komissiyalar vakolatiga kiradi. Oliy Majlis
tomonidan tashkil etilgan va unga bo‘ysunuvchi, doimiy faoliyat ko‘rsatuvchi davlat
moliyaviy nazorat organi O‘zbekiston Respublikasining Hisob palatasi hisoblanadi.
Uning faoliyati mulkchilik shaklidan, idoraviy va ijtimoiy mansubligidan qat’iy nazar
barcha xo‘jalik yurituvchi subyektlarga, mahalliy o‘zini-o‘zi boshqarish organlariga,
davlat budjeti mablag‘lariga tayanadigan , davlat mulkini boshqaradigan yoki soliq,
bojxona yoki boshqa imtiyozlarga ega bo‘lgan jamoat tashkilotlariga yo‘naltirilgan.
O‘zR Hisob palatasi xodimlari tekshirishlar natijalari bo‘yicha xulosalarini
tayyorlaydilar va ularni tekshirilgan tashkilotlar rahbarlariga qonun buzilishlarini
bartaraf qilish bo‘yicha choralar ko‘rish uchun yuboradilar. Agarda, davlat
mablag‘lariga hiyonat aniqlansa, ish huquqni muhofaza qiluvchi organlarga
topshiriladi. Qonun buzarliklar aniqlanganda majburiy bajariladigan ko‘rsatmalar
beriladi. Bir necha martalik qonun buzarliklar sodir etilganida, Oliy Majlis bilan
kelishilgan holda, tashkilotning barcha turdagi hisob-kitoblarini to‘xtatib qo‘yish
to‘g‘risida qaror qabul qilinadi. Bunda Hisob palatasiga qonun buzarlarga nisbatan
ma’muriy jazo choralarini qo‘llash huquqi berilmagan.
Ijroya hokimiyati yo‘nalishi bo‘yicha davlat moliyaviy nazoratini amalga oshiruvchi
muhim organ O‘zbekiston Respublikasining Moliya vazirligi hisoblanadi. Uning
zimmasiga budjetni shakllanishi va bajarilishi, davlat mablag‘larini sarflanishi
ustidan nazoratni amalga oshirish yuklatilgan. Moliyaviy nazoratni amlga
oshirshdagi muhim rol uning huzuridagi o‘zining hududiy organlariga ega bo‘lgan
Nazorat-taftish Bosh boshqarmasiga (NTBB) topshirilgan. Uning asosiy vazifasi –

budjet mablag‘laridan, davlat mulkidan, davlat tomoindan taqdim etiladigan soliq va
budjet imtiyozlaridan maqsadli va samarali foydalanishni ta’minlash, shuningdek
budjet ssudalarini maqsadli sarflash va o‘z vaqtida qaytarish ustidan nazorat olib
borish.
O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi Nazorat-taftish Bosh boshqarmasining
asosiy vazifa lar i quyidagilar:
– respublika va mahalliy budjetlarning qat’iy bajarilishi ustidan doimiy
nazoratni ta’minlash;
– tijorat banklarini moliya organlari, budjet muassasalari ning birinchi
navbatdagi sarf-xarajatlar ini mabla g‘ bilan ta’minlash hamda budjet muassasalari
xodimlariga ish xaqi, ijtimoiy nafaqalar, stipendiyalarni t o‘ lash muddatlariga va
t o‘ liqligiga rioya qilish, shuningdek budjet muassasalariga k o‘ rsatib o‘ tilgan
maqsadlar uchun naqd pul berish b o‘ yicha faoliyati ustidan nazorat va
monitoringni amalga oshirish;
– belgilangan shtat-smeta intizomiga va budjet mablag‘larini x o‘ jalik
ehtiyojlariga sarflash limitlariga rioya qilinishi ustidan nazoratni amalga oshirish;
– hokimiyat va boshqaruv organlari rahbarlari va mansabdor shaxslarning
budjet jarayoniga asossiz aralashish hollarining oldini olish kabi bir qator vazifalar
ham nazorat-taftish organlari zimmasiga yuklatil gan .
Shuningdek , O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining Nazorat-taftish
Bosh boshqarmasiga amaldagi qonunchilikka asosan , budjet intizomini buzganlik
uchun mansabdor shaxslarni jinoiy va ma’muriy javobgarlik ka tortish huquqi
beril gan .
Davlat moliyaviy nazorati sohasida amaldagi qonunchilikka rioya etilish qismiga
tegishli bo‘lgan O‘zbekiston Respublikasi davlat budjetining va budjetdan tashqari
fondlarining kassa ijrosini nazorat qilish Moliya vazirligining G‘aznachiligiga
yuklatilgan. G‘aznachilik tizimi amaldagi qonunchilikka rioya etilish qismiga
tegishli bo‘lgan O‘zbekiston Respublikasi davlat budjetining va budjetdan tashqari
fondlarining kassa ijrosini nazorat qilish bo‘yicha ishlarni olib boruvchi Bosh
boshqarma hamda o‘zlarining hududlarida davlat budjeti va budjetdan tashqari

fondlarga tushumlar va ularni ishlatilishini nazorat qiluvchi hududiy organlardan
tashkil topgan. G‘aznachilik Moliya vazirligiga qilingan ishlar bo‘yicha har kuni
axborot berib boradi.
Ikkita mustaqil davlat xizmatlarining funksiyalari va harakatlarida bir-birin
takrorlashga yo‘l qo‘yilmasligi uchun Moliya vazirligi G‘aznachilik dastlabki
moliyaviy nazoratni, NTBB so‘nggi moliyaviy nazoratni amalga oshirish bo‘yicha
qaror qabul qilgan.
Amaliyotda funksiyalarning bunday taqsimlanishi quyidagicha ko‘rinish olgan:
budjet mablag‘laridan foydalanishning qonuniyligi va mablag‘larni banklardagi
hisob raqamlardan o‘tishi ustidan nazoratni G‘aznachilik amalga oshiradi, xo‘jalik
yurituvchi subyektlar tomonidan budjet mablag‘larini sarflanishining asoslanganligi
va maqsadlili ustidan nazoratni esa NTBB amalga oshiradi.
Soliq qonunchiligiga rioya etilishi ustidan moliyaviy nazorat davlat soliq xizmati
tomonidan amalga oshiriladi.
O‘zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo‘mitasi huzurida Bosh Nazorat-taftish
boshqarmasi tashkil etilgan .
Bosh boshqarma O‘zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo‘mitasining O‘zbekiston
Respublikasi Vazirlar Mahkamasining "Davlat soliq xizmati organlari faoliyatini
tashkil etishni takomillashtirish to‘grisida" 2000-yil 13 martdagi 87-son qarori
bilan tashkil etilgan tarkibiy bo‘linmasi hisoblanadi.
Bosh boshqarma Qoraqalpogiston Respublikasi, Viloyatlar va Toshkent shahar
Davlat soliq boshqarmalarida o‘z faoliyatida bevosita unga bo‘ysunadigan nazorat-
taftish bo‘linmalariga ega bo‘ladi.
Quyidagilar Bosh boshqarmaning asosiy vazifalari hisoblanadi:
– xo‘jalik yurituvchi subyektlarning moliya-xo‘jalik faoliyatini soliqqa oid
qonun hujjatlariga rioya qilinishi yuzasidan hujjatlar asosida tekshirish
(taftish)larni hamda Huqumat qarorlari bilan nazorat , soliq organlariga yuklangan
masalalar bo‘yicha nazorat tartibidagi tekshirishlar n i belgilangan tartibda tashkil
etish va o‘tkazish;

– xo‘jalik yurituvchi subyektlardan undiriladigan soliqlar va yig‘imlarni
hisoblab chiqarishda, undirishda qonuniylikka rioya qilinishi, to‘lovlarning to‘ g‘ ri
hisoblab chiqarilishi va budjetga o‘z vaqtida to‘lanishi ustidan nazoratni amalga
oshirish;
– soliqqa doir huquq buzishlarni aniqlash, ularning oldini olish, ularga
barham berish;
– soliq majburiyatlarini bajarishda xo‘jalik yurituvchi subyektlarga yordam
ko‘rsatish;
– Davlat soliq qo‘mitasining boshqa bo‘linmalari bilan birgalikda xo‘jalik
yurituvchi subyektlarni kompleks tekshirishlarning istiqboli rejalarini tayyorlash,
tekshirishlar o‘tkaziladigan obyektlarni aniqlash va ularni amalga oshirish;
– hujjatlar asosida va nazorat tartib id agi tekshirishlarni o‘tkazish jarayoni
hamda tartibi ustidan nazorat o‘rnatish, shuningdek, ularni o‘tkazishda (barcha
darajadagi soliq organlariga) amaliy va metodik yordam ko‘rsatish;
– davlat soliq xizmati organlari tomonidan tekshirishlar materiallari
bo‘yicha qonun hujjatlarida belgilangan tartibda qarorlar qabul qili n ishi va
moliyaviy sanksiyalar qo‘llanilishi ustidan nazorat o‘rnatish;
– xo‘jalik yurituvchi subyektlar tomonidan hujjatlar asosida va nazorat
tartib i dagi tekshirishlar yakunlari bo‘yicha budjet oldidagi majburiyatlarning
bajarilishi (qo‘shimcha hisoblangan summalar, moliyaviy sanksiyalar, ma’muriy
jari m alar va shu kabilarning undirilishi) ustidan nazorat o‘rnatish;
– hujjatlar asosida va nazorat tartibidagi tekshirishlar natijasida aniqlanga n
soliq qonunchiligi buzilishlari va boshqa holatlar to‘ g‘ risidagi axborotlarni
umumlashtirish va tahlil qilish;
– fuqarolarning soliq qonunchiligi buzilishlari holatlari to‘ g‘ risidagi xatlari,
shikoyatlari va arizalarini ko‘rib chiqish.
Davlat bojxona xizmati O‘zbekiston Respublikasi Bojxona kodeksi talablariga
muvofiq tovarlarni O‘zbekiston bojxona chegarasi orqali harakatlanishi ustidan
davlat nazorati sohasida vakolatlarga ega.

Sanab o‘tilgan organlardan tashqari davlat moliyaviy nazoratini boshqa qator davlat
organlari: O‘zR Markaziy banki, Davlat mulkini boshqarish qo‘mitasi va boshqalar
ham amalga oshiradilar.
Odatda bu yo‘lda yengishga to‘g‘ri keladigan eng katta qiyinchiliklar eskicha
qarashlar, qotib qolgan fikrlash uslubi, an’analar bilan bog‘liq bo‘ladi. Ular
o‘zgarish xususiyatiga ega, lekin bu juda uzoq, katta qiyinchiliklar bilan tashqi
yoki ichki omillar ta’sirida yuz beradi. Masalan, tashqi omillar qatoriga ekologik
tanglikning kuchayishi, “demografik portlash” oqibatlari , urush xavfi va nafaqat
odamlarning turmush tarzini sezilarli darajada o‘zgartirgan, balki ularning ongiga
ham o‘z ta’sirini ko‘rsatgan boshqa global muammolar kiradi. Ichki omillar inson
manfaati, uning sub’ektiv, shaxsiy asosi bilan bog‘liq. U yoki bu muammolarning
keskinlik darajasi, hatto buning uchun zarur shart-sharoit va etarli asoslar paydo
bo‘lgan hollarda ham, nima uchun pasaymayapti, degan savolga javob topishda
yuqorida zikr etilgan omillar, ayniqsa manfaat omili albatta hisobga olinishi lozim.
Har bir xalq, har bir mamlakat xalqaro munosabatlarning u yoki bu tartibida,
davlatlararo savdo oqimlarining yo‘nalishi va kapitallarning taqsimlanishida o‘z
muayyan manfaatiga ega bo‘ladi. Ular tabiiy resurslardan foydalanish, atrof
muhitni saqlash va shu kabi masalalarda doim o‘z manfaatlarini himoya qiladiki,
bu ularning siyosatida umumiy masalalarda ham , xususiy masalalarda ham
bevosita aks etadi va boshqa mamlakatlar siyosatiga o‘xshamasligiga sabab
bo‘ladi. Ba’zan ichki manfaatlar umumiy manfaatlardan ustunlik qiladi. Bunday
hollarda mazkur siyosat boshqa davlatlarning manfaatlariga zid ravishda amalga
oshiriladi. Masalan, ekologiya nuqtai nazaridan bu qo‘shni hududlarda yashovchi
xalqlarning qarama-qarshi manfaatlari to‘qnashgan hollarda ko‘p kuzatiladi.
Ammo hozir, jamiyat hayotining internatsionallashuvi va iqtisodiy
aloqalarning o‘sib borayotgan integratsiyalashuvi sharoitida, sayyoramizning turli
burchaklarida jahon hamjamiyatining yadro urushi, ekologik tanglik, demografik
keskinlik va resurslar taqchilligini bartaraf etishdan iborat ob’ektiv manfaatlarini
o‘zlarining umumiy manfaati deb biluvchi odamlar soni tobora ko‘payib

bormoqda. Ma’rifatli siyosiy va jamoat arboblari yanada aniqroq anglab etayotgan
kelishilgan harakatlarga bo‘lgan bu ob’ektiv ehtiyoj hozirning o‘zidayoq ayrim
davlatlar xulq-atvoriga ta’sir ko‘rsatmoqda va hatto ularning ichki va tashqi
siyosatini ma’lum darajada belgilamoqda.
Ayrim mamlakatlarda ham, butun dunyoda ham barqaror ijtimoiy-iqtisodiy
rivojlanishga erishish texnokratik jamiyat tuzilishi va mohiyatidan kelib
chiqadigan katta qiyinchiliklar bilan bog‘liq. U kompyuter inqilobi ta’sirida
o‘zgarganiga qaramay, texnogen sivilizatsiyaning asosiy shakl-shamoyillarini
saqlab qolmoqda va shu sababli hozirda mavjud ko‘rinishda nafaqat bunday
jamiyat tanqidchilarini, balki texnika taraqqiyoti tarafdorlari (texnokratik
optimistlar) sobiq izdoshlarining bir qismini ham qanoatlantirmayapti.
Ularning aksariyati fikriga ko‘ra, hozirgi G‘arb sivilizatsiyasi insoniyat uchun
shikastli bo‘lgan ko‘pgina ziddiyatlarni yuzaga keltirdi, chunki uning zamirida
tabiat va uning resurslariga nisbatan iste’molchilik yondashuvi yotadi. Tegishli
qadriyatlar tizimidan mustahkam o‘rin olgan bunday tasavvurlar tarixan sanoat
inqilobi, keyinroq - fan-texnika inqilobi davrida shakllangan bo‘lib, o‘z ildizlari
bilan inson, xuddi Yerdagi Xudo kabi, dunyoni bunyod etadi , uni tabiat
imkoniyatlari va o‘z imkoniyatlari bilan hisoblashmasdan o‘z ixtiyoriga ko‘ra
o‘zgartiradi, degan dunyoqarashga borib taqaladi. Pirovardda nafaqat ekologik va
demografik tangliklar, balki ma’naviy inqiroz ham yuzaga keladi, bunda avvalgi
dunyoqarash mo‘ljallari ob’ektiv sharoit tazyiqi ostida o‘zgarayotgan amaliyot
bilan to‘qnashadi. Shu bois O‘zbekistonda aynan ma’naviy inqirozning oldini olish
maqsadida 1994 yilda “Ma’naviyat va ma’rifat”jamoatchilik markazi tashkil
qilindi, 1996 yilda markaz faoliyatini takomillashtirish bo‘yicha hukumat qarori
qabul qilindi va unga ko‘ra 1997 yildan barcha ta’lim muassasalarida “Ma’naviyat
asoslari” fanini o‘qitish joriy qilindi. 1999 yilda Ma’naviyat va ma’rifat markazlari
faoliyatini muvofiqlashtiruvchi Ma’naviyat kengashi tashkil qilindi. 2008 yilda
respublikamizning birinchi prezidenti Islom Karimov o‘zining “Yuksak
ma’naviyat engilmas kuch” asarida ma’naviy tahdidlar va ma’naviy yuksalish

omillarini nazariy asosladi, zero “Ma’naviyat-insonning ulg‘ayish va kuch-qudrat
manbaidir”, faqat ma’nan etuk insongina har qanday tahdidga qarshi kurashga
o‘zida kuch topishi mumkin. 1
Ayni shu sababli qadriyatlar muammosi, ijtimoiy rivojlanishning yangi
ustuvorliklarini va boshqa dunyoqarash mo‘ljallarini izlash jamiyatni ma’naviy
yangilashning bosh vazifalariga aylanadi. Bugungi kunda turli mamlakatlarning
olimlari boshqa qadriyatlarga muvofiq bunyod etilgan o‘zga sivilizatsiyaga o‘tish
amalga oshirilgan taqdirdagina insoniyat ekologik va boshqa global muammolarni
bartaraf eta olishi mumkinligini deyarli yakdillik bilan qayd etmoqdalar.. Inson
esa, aqlli mavjudot va mazkur murakkab tizimning tarkibiy qismi sifatida, bu bilan
nafaqat hisoblashishi , balki tegishli tarzda ish ko‘rishi ham lozim. Uning dunyoga
munosabatini o‘zgartirish, insonparvarlik va koevolyusiya, ya’ni tabiat va
jamiyatning mushtarak rivojlanishi tamoyillariga tayanib, yangi qadriyatlar
tizimini va ijtimoiy rivojlanish mo‘ljallarini yaratishdan boshqa yo‘li yo‘q.
Dunyo xalqlar o‘rtasida o‘zaro aloqa va asosli hamkorlik yo‘liga yanada
ishonch bilan kirishi, odamlarning ijtimoiy-iqtisodiy faoliyati esa tabiat bilan
ziddiyatga kirishmasligi uchun dunyoda yuz berayotgan hozirgi jarayonlar
haqidagi ilmiy bilimlarni kengaytirish va chuqurlashtirish, shuningdek
odamlarning yuz berayotgan hodisalar va jarayonlarga o‘z javobgarligini yanada
teranroq tushunishiga erishish lozim. Bu yana shuning uchun ham muhimki,
zamonaviy elektron qurilmalar va hisoblash texnikasi insonning o‘z faoliyati
natijalarini ham, ular olib kelishi mumkin bo‘lgan oqibatlarni ham chamalash va
bashorat qilish qobiliyatini ko‘p karra oshiradi. Shu sababli ijtimoiy va ishlab
chiqarish jarayonlarini boshqarishda olimning roli ortishi bilan bir qatorda uning
inson uchun ham, atrof muhit uchun ham muayyan ekologik, tibbiy va boshqa
oqibatlarga olib kelishi mumkin bo‘lgan texnik loyihalar bo‘yicha qarorlar va
tavsiyalar uchun javobgarligini mislsiz darajada oshirish masalasi ham alohida
ahamiyat kasb etadi.
1
Karimov I.A. “Yuksak ma’naviyat yengilmas kuch” .-T.: O‘zbekiston, 2008 176bet

So‘nggi yillarda genetika sohasidagi tadqiqotlar va amaliy ishlar o‘ziga tobora
ko‘proq e’tiborni tortmoqda. Bu erda jonli organizmlarni, shu jumladan insonni
ham klonlash imkonini beruvchi gen injeneriyasi uchun keng imkoniyatlar
ochilmoqda. Bu ko‘p sonli axloqiy va psixologik masalalarni yuzaga keltiradi ,
chunki inson shaxs sifatida genlar ta’sirida faqat ellik foizga shakllanadi, qolgan
jihatdan u ijtimoiy muhit va muayyan yashash sharoitlari bilan belgilanadigan
ijtimoiy mavjudotdir. 2
Shu munosabat bilan eng yangi falsafiy adabiyotlarda insonparvarlik
masalalari yana birinchi o‘ringa chiqmoqda. Fan-texnika taraqqiyotini nafaqat
ayrim insonning, balki butun insoniyatning axloqiy fazilatlariga bevosita
bo‘ysundiruvchi inson faoliyatini butunlay o‘zgartirish lozimligini ifodalovchi
“ilmiy insonparvarlik” atamasi faol ishlab chiqilmoqda. I.A.Karimov bu xususda:
“Ma’naviyatga qarshi qaratilgan har qanday tahdid o‘z-o‘zidan mamlakat
xavfsizligini, uning milliy manfaatlarini, sog‘lom 3
avlod kelajagini ta’minlash
yo‘lidagi jiddiy xatarlardan biriga aylanishi va oxir – oqibatda jamiyatni inqirozga
olib kelishi mumkin” degan edi.
Hozirgi sharoitga tatbiqan muayyan universal asos sifatidagi “yangi
insonparvarlik”ning mohiyati er kurrasida yashovchi barcha odamlarning muhim
manfaatlarini aks ettiradigan va shu sababli butun dunyoda umumiy qadriyatlar
sifatida idrok etiladigan borliq me’yorlari va tamoyillarini qaror toptirishdan
iborat. Bunday qadriyatlarning ayrimlari ilk bor jahon dinlarida umuminsoniy
qoidalar sifatida ta’riflangan.
Keyinchalik muayyan inson dunyoviy axloq va qadriyatlar umumiy tizimini
yaratishning boshlang‘ich tayanch nuqtasiga aylandi. Bu odamlar, davlatlar va
xalqlar o‘rtasidagi munosabatlarda axloq “oltin qoidasi”ni ro‘yobga chiqarish
mumkinligi va zarurligini e’lon qilgan Forobiy, Ibn Sino, T.Gobbs, P.Gassendi,
2
?
Karimov I.A. BMT Sammitining mingyillik rivojlanish maqsadlariga bag‘ishlangan yalpi majlisdagi nutq.-T.:
O‘zbekiston, 2010.
3

M.Volter, J.J.Russo, I.Kant, G.Gerder va boshqa mutafakkirlar etikasida ayniqsa
bo‘rtib namoyon bo‘ldi. Uning bizgacha turli ko‘rinishlarda etib kelgan mazmuni
Volter bayonida barcha odamlarga qaratilgan insoniy chorlov sifatida yangraydi:
«O‘zing bilan qanday muomala qilishlarini istasang, boshqalar bilan shunday
muomala qil». Ayni shu XVII asrda ingliz liberalizmining yorqin vakili J.Lokk
(1632-1704) insonning uzviy huquqlari (yashash, erkinlik, mulk huquqi va b.)
daxlsiz ekanligi haqidagi g‘oyani ilgari surdi. Alisher Navoiy o‘zining mashhur
“erkinlik”, “tenglik”, “birdamlik”, “adolat” shiorlarini e’lon qilib, odamlarning
umuminsoniy qadriyatlarga bo‘lgan ishonchini mustahkamladi.
Insoniyat o‘zini o‘zi tashkil etuvchi jonli tizim sifatida o‘z mavjudligi uchun
kurash olib bormoqda, yaxshiroq kelajakka erishishga harakat qilmoqda. Bunda
hozirgi globallashuv jarayonlari va ular yuzaga keltirayotgan turli muammolar
insoniyat oldida tarqoqlik va ixtiloflarni engib, o‘z birligi sari harakat qilish, ayni
vaqtda madaniyatlar, asriy an’analarning o‘ziga xosligini, ayrim millatlar va
xalqlarning xususiyatlarini saqlashdan boshqa chora qoldirayotgani yo‘q. Bunday
birlashuvga esa, faqat umuminsoniy qadriyatlarni e’tirof etish va ularga rioya
qilish orqali erishish mumkin.
Shunday qilib, global muammolarni tеz va alohida mamlakatlar yoki alohida
kompaniyalar darajasida hal qilib bo’lmaydi. Ularni hal qilish, boshqarish, va
xalqaro huquqiy va iqtisodiy mе'yorlarini aniqlash uchun yagona xalqaro
mеxanizm zarur. Global muammolarni hal qilishda xalqaro kuchlarni
koordinatsiya qilishda, rеsurslardan foydalanishda, xalqaro iqtisodiy
munosabatlarni tartibga

Xulosa
Xulosa qilib aytganda, jahon iqtisodiyotidagi globallashuv jarayoni ob’yektiv
tarixiy jarayon bo‘lib, o‘zining ijobiy va salbiy jihatlariga egadir. Uning ijobiy
jihatlaridan xalqaro moliya bozorlari va valyuta munosabatlarini tartibga solish
jarayonida oqilona foydalanish kapitallar, valyutalar va tovarlar harakati
ko‘lamining kengayishiga muhim zamin yaratadi
Glоbаl moliya bоzоrning shаkllаnishi, turli хil firmаlаr o‘rtаsidаgi
rаqоbаtning kuchаygаnligi ulаrni kаpitаlni jаmlаsh, yanаdа yangi ishlаb
chiqаruvchilаrni o‘z dоirаsigа jаlb etish, birgаlikdа o‘z o‘rinlаrini sаqlаb qоlish
uchun kuchlаrni o‘zаrо birlаshtirishgа undаydi.
хаlqаrо mеhnаt tаqsimоtni vа ishlаb chiqаrishning integratsiyalаshuvining
rivоjlаnishi ;
ilmiy-tехnikа inqilоbi (ITI);
jаhоn bоzоridа trаnsmilliy kоrpоrаtsiyalаrning fаоliyati;
хаlqаrо sаvdоning Tаriflаr vа sаvdо bоsh bitimi (JST) fаоliyati оrqаli tаrtibgа
sоlinishi (erkinlаshtirilishi);
хаlqаrо sаvdоning erkinlаshtirilishi, ko‘plаb dаvlаtlаrning impоrtni sоn
jihаtdаn chеklаshni bеkоr qiluvchi vа bоjlаrni kеskin qisqаrtiruvchi rеjimgа
o‘tishlаri, erkin sаvdо hududlаrining tаshkil tоpishi;
sаvdо-iqtisоdiy intеgrаtsiya jаrаyonlаrining rivоjlаnishi. Mintаqаviy
to‘siqlаrning оlib tаshlаnishi, umumiy bоzоrlаr, erkin sаvdо hududlаrining tаshkil
etilishi;
sоbiq mustаmlаkа dаvlаtlаrning mustаqillikkа erishishlаri. Ulаr оrаsidаn
tаshqi bоzоrgа yo‘nаltirilgаn iqtisоdiyot mоdеlini tаnlаgаn “yangi industriаl
dаvlаtlаrning” аjrаlib chiqishi vа h.k
Bugungi kunda mamlakatning jahon savdosida faol ishtiroki muhim
afzalliklarga ega: bu mamlakatda mavjud resurslardan yanada samarali

foydalanish, ilm-fan va texnikaning jahon yutuqlariga qo'shilish, qisqa vaqt ichida
o'z iqtisodiyotini tarkibiy qayta qurish, shuningdek, aholining ehtiyojlarini to'liq va
har tomonlama qondirish imkonini beradi. Dunyoning hech bir mamlakati xalqaro
savdoda ishtirok etmasdan iqtisodni yaratishga muvaffaq bo'lmaydi.
Sarhisob qilar ekanmiz , xalqaro savdo hajmi jadal o'sib borayotgani, unda
tayyor mahsulotlar ulushi tobora ortib borayotganini aytish mumkin. Geografik va
tovar sifatida xalqaro savdoning tarkibi doimo o'zgarib, hozirgi vaqtda ikkita
element tizimini ifodalaydi: asosan bir-biri bilan savdo qiluvchi rivojlangan
mamlakatlar va rivojlangan mamlakatlarga o'z mahsulotlarini yetkazib beradigan
rivojlanayotgan mamlakatlar.
Xalqaro savdo xalqaro iqtisodiy munosabatlarning asosiy tarkibiy qismidir,
chunki u mehnatni taqsimlash asosida paydo bo'lgan turli mamlakatlarning tovar
ishlab chiqaruvchilari o'rtasidagi aloqa shaklidir. Har bir mamlakat eng katta
afzalliklarga ega bo'lgan ishlab chiqarishga ixtisoslashgan va ishlab chiqarish
foydali bo'lmagan mahsulotlarni import qilishga intiladi. Shuningdek, xalqaro
savdoda turli xil iqtisodiy va siyosiy xavflar mavjud bo'lib, ular turli vaqtlarda
uning kelib chiqishini tushuntirishga harakat qiladigan nazariyalar paydo bo'ldi va
rad etildi, muayyan sharoitlarda maqsadlarni aniqlash, afzalliklar, kamchiliklar va
h. k.
Tashqi savdo aylanmasi qiymati bo'yicha etakchi bo'lgan asosiy hududlar
paydo bo'ldi. Xalqaro savdoda mamlakatlarning roli ularning rivojlanish darajasini
belgilaydi. Shunday qilib, hozirgi bosqichda rivojlangan davlatlar asosan tayyor
mahsulot ishlab chiqarish va katta miqdordagi xom ashyoni sotib olish hisobiga
bo'ladilar. Rivojlanayotgan davlatlar tarkibida, aksincha, xom ashyo eksporti va
tayyor mahsulotlar importi ustunlik qiladi.
Hozirgi vaqtda jahon savdo birjasida tayyor mahsulotlarning o'sish
tendentsiyasi paydo bo'lmoqda, ammo rivojlanayotgan davlatlar tarkibida
tovarlarga ixtisoslashuv mavjud. Shuni ta'kidlash kerakki, xom ashyoni iste'mol

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1. “O‘zbеkistоn Rеspublikаsini yanаdа rivоjlаntirish bo‘yichа Hаrаkаtlаr
strаtеgiyasi to‘g‘risidа” O‘zbеkistоn Rеspublikаsi Prеzidеntining 2017- yil
7- fеvrаldаgi PF-4947-sоn Fаrmоni;
2. O‘zbеkistоn Rеspublikаsi Prеzidеnti Shаvkаt Mirziyoеvning Оliy Mаjlisgа
Murоjааtnоmаsi (2018- yil 28- dеkаbr);
3. O‘zbеkistоn Rеspublikаsi Prеzidеnti Shаvkаt Mirziyoеvning Mustаqil
Dаvlаtlаr Hаmdo‘stligi Dаvlаt rаhbаrlаri kеngаshi mаjlisidаgi nutqi (2017-
yil 12- оktyabr);
4. O‘zbеkistоn Prеzidеnti Shаvkаt Mirziyoеv BMT Bоsh Аssаmblеyasining
72-sеssiyasidа nutq so‘zlаdi (2017- yil 20- sеntyabr);
5. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Qarori “Faol tadbirkorlik va
innovatsion faoliyatni rivojlantirish uchun shart-sharoitlarni yaratish
bo‘yicha qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”05.05.2018 y. PQ-3697
6. SH.M.Mirziyoev. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy
javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti SHavkat Mirziyoevning
mamlakatimizni 2016 yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning asosiy
yakunlari va 2017 yilga mo‘ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim
ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining
kengaytirilgan majlisidagi ma’ruzasi/ Xalq so‘zi, 2017 yil, 16 yanvar.
7. Z.A. Djumaev. Makroiqtisodiyot. O‘quv qo‘llanma. – T.: 2018 – 300 b.
8. Denison e. Accounting for United States economic Growth, 1929-1969.
9. Strijkova L. Faktorы ekonomicheskogo rosta // Ekonomist. –M.: 2004, №6.
s.7-13.
10. Vaxobov A. Va boshqalar. Jaxon iqtisodiyoti va xalqaro iqtisodiy
munosabatlar.T.: Baktria press.2015 584 b.
11. Nazarova G.va boshqalar. Jaxon iqtisodiyotining globallashuvi. T.: TDIU,
2011 320 bet

Internet sayitlari
1. www.iqtisodiyot.uz
2. www.cyberlelinka.ru
3. www.gov.uz
4. uz.wikipedia.org
5. www.kun.uz
6. www,stat.u z

Sotib olish