Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	12000UZS
Размер	147.0KB
Покупки	0
Дата загрузки	28 Февраль 2025
Расширение	docx
Категория	Экономика

Biznesni axloqiy va mas'uliyat jihatidan boshqarish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
GULISTON DAVLAT UNIVERSITETI
MENEJMENT KAFEDRASI
«BIZNESGA KIRISH» FANIDAN
KURS ISHI
Mavzu : Biznesni axloqiy va mas ' uliyat jihatidan boshqarish
Bajardi: Raqamli iqtisodiyot va innovatsiyalar fakulteti
Kurs ishi taqrizga
topshirilgan sana
“____” _______2024-y. Kurs ishi taqrizdan
qaytarilgan sana
“____” _______2023 y.
Kurs ishi himoya qilingan
sana
“____” _______2024-y.
Baho “_____” _________ ___________
(imzo)
___________
(imzo) Komissiya a’zolari:
__________________
_________________
GULISTON-2024
1

mahsulotlarini ishlab chiqarish jarayonida ekologik standartlarga amal qilish orqali
mijozlarning ishonchini qozonmoqda. Korxonalar faoliyatida ekologik xavfsizlikni
ta’minlash ham muhimdir. Bu, ayniqsa, kimyo sanoati, energetika va qazib
chiqarish sohalarida muhim ahamiyat kasb etadi. Ekologik xavfsizlikni ta’minlash
uchun tashkilotlar ekologik audit o’tkazadi, ekologik xavflarni oldini olish
bo’yicha chora-tadbirlarni amalga oshiradi va ekologik standartlarga rioya qiladi.
Tashkilotlarning ekologik mas'uliyati global darajada muhim hisoblanadi.
Xalqaro tashkilotlar ekologik mas'uliyatni ta’minlash uchun bir qator
tashabbuslarni ilgari surmoqda. Masalan, Kyoto protokoli va Parij kelishuvi
issiqxona gazlarini kamaytirish va global iqlim o’zgarishlariga qarshi kurashish
bo’yicha xalqaro majburiyatlarni belgilaydi. Ushbu tashabbuslar korxonalarni
ekologik mas'uliyatni o’z faoliyatining ajralmas qismiga aylantirishga undaydi.
Ekologik mas'uliyat ijtimoiy mas'uliyatning bir qismi sifatida korxonalar uchun
uzoq muddatli strategik foyda keltiradi. Masalan, ekologik toza texnologiyalarga
investitsiya qilish nafaqat atrof-muhitni muhofaza qilishni, balki ishlab chiqarish
xarajatlarini kamaytirishni ham ta’minlaydi. Bundan tashqari, ekologik
mas'uliyatga rioya qiluvchi korxonalar iste’molchilar va investorlar orasida ijobiy
imidjga ega bo’ladi.
Shuningdek, korxonalarning ekologik mas'uliyati ularning xodimlari va
mahalliy jamoalar uchun ham foydalidir. Xodimlar xavfsiz va ekologik jihatdan
toza ish sharoitlari bilan ta’minlangan bo’lsa, ularning ishga bo’lgan motivatsiyasi
oshadi. Mahalliy jamoalar esa ekologik xavfsizlik orqali yashash sharoitlarining
yaxshilanishidan foyda ko’radi. Ekologik mas'uliyatni ta’minlashda innovatsiyalar
muhim ahamiyatga ega. Korxonalar yangi ekologik texnologiyalarni ishlab chiqish
va joriy etish orqali tabiatga ta’sirni kamaytiradi. Masalan, chiqindisiz
texnologiyalar, suvni qayta ishlash tizimlari yoki uglerod izini kamaytirishga
qaratilgan yechimlar ekologik mas'uliyatning amaliy ko’rinishlaridir. Ekologik
mas'uliyat korxonalar faoliyatida qonunchilik talablariga rioya qilishni ham o’z
ichiga oladi. Ko’pgina mamlakatlarda ekologik qonunchilik korxonalarni ekologik
xavfsizlikni ta’minlashga majbur qiladigan qat’iy talablarni o’z ichiga oladi.
22

vazifalari, missiyasi va maqsadlari bilan mos kelishi kerak. Masalan, inson
huquqlariga hurmat, ekologik barqarorlikni ta’minlash, halol va adolatli savdo
prinsiplariga rioya qilish kabi tamoyillar aniqlanadi.
2. Axloqiy kodeksni ishlab chiqish.
Axloqiy tamoyillarni amalda qo’llash uchun ularni aniq me’yorlarga aylantirish
zarur. Bu me’yorlar xodimlarning kundalik faoliyatida yo’riqnoma bo’lib xizmat
qiladigan axloqiy kodeks shaklida ishlab chiqiladi. Axloqiy kodeksda mijozlar,
xodimlar, sheriklar va atrof-muhitga bo’lgan munosabatlar haqida ko’rsatmalar
bo’ladi.
3. Xodimlarni jalb qilish.
Axloqiy tamoyillarni tashkilot madaniyatining bir qismiga aylantirish uchun
xodimlarni jalb qilish muhimdir. Ularni o’qitish va axloqiy masalalar bo’yicha
treninglar o’tkazish orqali barcha darajadagi xodimlar mazkur tamoyillarni
tushunadi va ularga rioya qiladi.
4. Axloqiy risklarni baholash.
Axloqiy strategiyani muvaffaqiyatli joriy etish uchun ehtimoliy axloqiy
muammolarni aniqlash va ular yuzaga kelish xavfini kamaytirish zarur. Masalan,
korruptsiya, mijozlar huquqlarini buzish yoki ekologik me’yorlarga rioya qilmaslik
kabi muammolarni bartaraf etish choralari ko’riladi.
5. Axloqiy tamoyillarni strategik qarorlarga integratsiya qilish.
Biznes strategiyasi korxonaning barcha funksional yo’nalishlarini qamrab oladi,
shuning uchun axloqiy tamoyillar ham ushbu yo’nalishlarga integratsiya qilinishi
kerak. Masalan, ta'minot zanjirida halollik va ochiqlikni ta'minlash, ekologik
jihatdan zararli texnologiyalarni cheklash yoki xodimlar mehnatini adolatli
baholash kabi chora-tadbirlar ishlab chiqiladi.
6. Monitoring va takomillashtirish.
Axloqiy tamoyillar asosida ishlab chiqilgan strategiya muntazam ravishda
baholanib, zarurat tug’ilganida takomillashtiriladi. Bu jarayon monitoring tizimi
orqali amalga oshiriladi.
Axloqiy tamoyillarga asoslangan strategiyaning foydalari.
29

Mavzuning o’rganilganligi: Biznesni axloqiy va mas'uliyat jihatidan
boshqarish masalasi uzoq tarixga ega bo’lib, ko’plab tadqiqotlarda keng yoritilgan.
Xususan, 1970-yillarda Piter Druker biznes etikasi va uning korxonalardagi
samaradorlikka ta'siri bo’yicha birinchi ilmiy izlanishlarini e’lon qilgan. Bu davrda
biznesdagi axloqiy tamoyillarni iqtisodiy ko’rsatkichlar bilan uyg’unlashtirish
g’oyasi ilgari surilgan. Keyinchalik 1984-yilda R. Edvard Freeman tomonidan
ishlab chiqilgan «Korporativ manfaatdor tomonlar nazariyasi» biznesda nafaqat
aksiyadorlar, balki mijozlar, xodimlar va jamiyat manfaatlarini hisobga olish
muhimligini asoslab berdi.
1990-yillarda korporativ ijtimoiy mas'uliyat tushunchasi alohida e'tibor
qozona boshladi. Xalqaro miqyosda, 1999-yilda BMT tomonidan Global Kelishuv
(Global Compact) tashabbusi e'lon qilindi, bu esa biznesni ijtimoiy, ekologik va
axloqiy tamoyillar asosida boshqarishni targ’ib qilishga qaratilgan edi. Ushbu
kelishuv hozirda 160 dan ortiq mamlakatda qo’llanilib, minglab kompaniyalarni
mas'uliyatli boshqaruvga undamoqda. 2000-yillarning boshlarida biznes
boshqaruvining axloqiy tomonlari haqida ilmiy asarlarning soni keskin ortdi.
Masalan, 2005-yilda Amerika Etika Jamiyati tomonidan o’tkazilgan tadqiqotda,
korporativ axloqiy boshqaruvning to’g’ri tashkil qilinishi xodimlarning ish
faoliyatini 20-30% ga oshirishi aniqlangan. Shuningdek, 2010-yilda Yevropa
Ittifoqi tomonidan nashr etilgan hisobotda korporativ ijtimoiy mas'uliyatni
e’tiborsiz qoldirgan korxonalarning raqobatbardoshligi pasayishi holatlari qayd
etilgan.
So’nggi yillarda, xususan, 2021-2023-yillar oralig’ida axloqiy
boshqaruvning yangi yo’nalishlari, jumladan, sun'iy intellektning axloqiy
tamoyillar asosida qo’llanilishi, ekologik barqarorlik va global korxonalar uchun
axloqiy kodekslar ishlab chiqish borasida tadqiqotlar olib borildi. Xalqaro moliya
tashkilotlari va ilmiy markazlarning tadqiqotlari biznes boshqaruvining axloqiy
tamoyillarga asoslanishi korxonalarning uzoq muddatli barqarorligini ta'minlashi
mumkinligini isbotlamoqda. Shu tariqa, ushbu mavzu nazariy va amaliy jihatdan
ko’p yillar davomida o’rganib kelinmoqda va dolzarbligini yo’qotmayapti.
4

2. Ijtimoiy mas'uliyat tamoyillarini o’rganish: Korporativ ijtimoiy mas'uliyat
modellarini ko’rib chiqish va ularning zamonaviy biznesda qo’llanilishini
o’rganish.
3. Axloqiy boshqaruvning iqtisodiy samaradorligini tahlil qilish: Mas'uliyatli
boshqaruv strategiyalarining korxonaning uzoq muddatli raqobatbardoshligiga
ta’sirini tadqiq qilish.
4. Xodimlar va mijozlar bilan axloqiy munosabatni o’rganish: Korxona ichida
axloqiy madaniyatni shakllantirish usullarini tahlil qilish va ularning
samaradorligini baholash.
5. Ekologik barqarorlikni ta’minlash strategiyalarini o’rganish: Korxonalar
tomonidan ekologik mas'uliyatni amalga oshirishning amaliy usullarini ko’rib
chiqish.
6. Tavsiya va xulosalar ishlab chiqish: O’rganilgan ma'lumotlar asosida biznesni
axloqiy va mas'uliyat tamoyillari asosida boshqarish bo’yicha takliflar ishlab
chiqish.
Kurs ishining tarkibiy tuzilishi: Kirish, asosiy qism, 3ta bob, xulosa,
foydalanilgan adabiyotlar.
7

Bunday strategiya uzoq muddatli istiqbolda ko’plab foyda keltiradi:
Tashkilotning mijozlar va jamiyat oldidagi obro’-e’tibori oshadi;
Xodimlarning tashkilotga sadoqati va motivatsiyasi kuchayadi;
Tashkilotning ekologik va ijtimoiy mas'uliyati bo’yicha samaradorligi ortadi;
Raqobatbardoshlikni oshiradi va investitsiyalarni jalb qilish imkonini kengaytiradi.
Axloqiy tamoyillar asosida strategiya yaratish nafaqat tashkilotning
muvaffaqiyati, balki butun jamiyatning rivojlanishiga ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Bu
yondashuv iqtisodiy maqsadlarni amalga oshirish bilan birga ijtimoiy va ekologik
mas'uliyatni ham ta’minlashga yordam beradi. Xodimlar, mijozlar va hamkorlar
bilan halol va adolatli munosabatlar o’rnatilishi esa korxona uchun barqaror
rivojlanish asosini yaratadi.
30

muhimligini ko’rsatdi. Axloqiy qadriyatlar nafaqat korxona ichida, balki uning
mijozlari va hamkorlari bilan munosabatlarida ham hal qiluvchi rol o’ynaydi.
Masalan, adolat va halollik tamoyillariga rioya qilish kompaniyaga mijozlar va
investorlar orasida ishonch qozonishga yordam beradi. Statistik ma’lumotlarga
ko’ra, halol va ochiq ishlaydigan kompaniyalar raqobatchilariga nisbatan ko’proq
mijozlarga ega bo’ladi va uzoq muddatda barqaror rivojlanishni ta’minlaydi.
Bundan tashqari, axloqiy tamoyillar asosida ishlab chiqarilgan mahsulotlar yoki
ko’rsatilgan xizmatlar yuqori sifat ko’rsatkichlariga ega bo’lib, iste’molchilarning
ularga bo’lgan ishonchini oshiradi. Axloqiy qadriyatlar xodimlarning mehnatga
bo’lgan munosabatini shakllantirishda ham katta ahamiyatga ega. Agar tashkilot
xodimlarga nisbatan hurmat va e'tibor ko’rsatadigan, ular uchun adolatli ish
sharoitlarini yaratadigan bo’lsa, bu xodimlarning motivatsiyasini oshiradi.
Shuningdek, bunday yondashuv xodimlar o’rtasidagi o’zaro hamkorlikni
kuchaytiradi va jamoaning bir butun sifatida ishlashiga xizmat qiladi. Tadqiqotlar
shuni ko’rsatadiki, axloqiy tamoyillar asosida boshqariladigan tashkilotlarda
xodimlarning ishga qoniqish darajasi 20-30 foizga yuqoriroq bo’ladi.
Axloqiy tamoyillar biznesning tashqi muhit bilan aloqalarini
mustahkamlashda ham muhim o’rin tutadi. Masalan, korxonalar mijozlar, yetkazib
beruvchilar va hamkorlar bilan adolatli munosabatda bo’lish orqali o’z faoliyatida
ishonchli hamkor sifatida taniladi. Shu bilan birga, axloqiy qadriyatlarga
asoslangan korxonalar ekologik masalalarga ham e’tibor qaratib, atrof-muhitni
muhofaza qilishga o’z hissasini qo’shadi. Bunday yondashuv nafaqat
jamoatchilikning ishonchini qozonadi, balki kompaniyaning obro’sini oshirib, unga
yangi imkoniyatlar eshigini ochadi. So’nggi yillarda axloqiy tamoyillarning
ahamiyati global miqyosda yanada ortib bormoqda. Bunga ekologik
muammolarning kuchayishi, iqlim o’zgarishi, ijtimoiy tengsizlik va boshqa dolzarb
masalalar sabab bo’lmoqda. Masalan, 2015-yilda Birlashgan Millatlar Tashkiloti
tomonidan qabul qilingan Barqaror rivojlanish maqsadlari doirasida korxonalar
barqarorlik va ijtimoiy mas'uliyat tamoyillariga amal qilishga undaldi. Shu bilan
11

ehtiyoj, balki korxonaning muvaffaqiyatini belgilovchi asosiy omil sifatida qabul
qilinmoqda.
1.3. Biznes etikasi bilan bog’liq zamonaviy muammolar.
Zamonaviy dunyoda biznes etikasi ko’plab tashkilotlar uchun nafaqat ichki
madaniyatning ajralmas qismi, balki raqobatbardoshlikni saqlash, ijtimoiy
mas'uliyatni ta'minlash va obro’ni mustahkamlash vositasi sifatida qaraladi. Ammo
biznes etikasi tamoyillarini amalda qo’llash jarayonida turli xil muammolar yuzaga
keladi. Bu muammolar korxonalarning globallashuvi, raqobatning kuchayishi,
texnologik rivojlanish va jamoatchilik talablarining o’zgarishi kabi omillarga
bog’liq holda yanada murakkablashmoqda.
Birinchi muammo – halollik va ochiqlik tamoyillariga rioya qilmaslikdir.
Ko’pgina korxonalar raqobat muhitida o’z daromadlarini oshirish uchun
firibgarlik, ma'lumotlarni yashirish yoki iste'molchilarni chalg’itish kabi usullarga
murojaat qilmoqda. Misol tariqasida, 2015-yilda avtomobil sanoatida yirik xalqaro
kompaniyalardan birining chiqindi gazlar haqidagi noto’g’ri ma'lumotlarini oshkor
qilishi global jamoatchilikning keskin munosabatiga sabab bo’lgan. Bunday
holatlar nafaqat kompaniyaning obro’siga putur yetkazadi, balki moliyaviy
yo’qotishlarga ham olib keladi.
Ikkinchi dolzarb masala – korxonalarning ijtimoiy mas'uliyat darajasidagi
kamchiliklardir. Ayrim kompaniyalar qisqa muddatli foyda olishni maqsad qilib
qo’yib, xodimlar huquqlarini buzish, atrof-muhitga zarar yetkazish yoki
jamoatchilikka zararli mahsulotlarni yetkazib berish bilan shug’ullanmoqda. Bu
holatlar ijtimoiy tazyiqqa olib kelishi, mijozlarning noroziligini kuchaytirishi va
hatto qonuniy choralarga sabab bo’lishi mumkin.
Uchinchi muammo – axborotning oshkoraligi va shaffofligini ta'minlash
bilan bog’liqdir. Bugungi kunda kompaniyalar raqamli texnologiyalar yordamida
mijozlarning shaxsiy ma'lumotlarini yig’ib, ularni noqonuniy maqsadlarda
ishlatishi ko’p uchraydi. Masalan, ba'zi korxonalar mijozlarning shaxsiy
ma'lumotlarini ruxsatsiz sotadi yoki ulardan marketing kampaniyalarida
13

Kurs ishining maqsadi: Ushbu kurs ishining asosiy maqsadi biznesni
axloqiy va mas'uliyat tamoyillari asosida boshqarishning nazariy va amaliy
jihatlarini o’rganishdan iborat. Bugungi kunda global iqtisodiy o’zgarishlar,
raqobat muhitining kuchayishi va iste’molchilar talabining oshishi korxonalardan
nafaqat moliyaviy samaradorlik, balki ijtimoiy va ekologik mas'uliyatni ham talab
qilmoqda. Shuning uchun biznes etikasi va mas'uliyatli boshqaruv tamoyillarini
o’rganish korxonalar uchun nafaqat barqaror rivojlanish, balki uzoq muddatli
raqobatbardoshlikni ta’minlash uchun ham muhim ahamiyat kasb etadi. Ushbu
ishda korporativ ijtimoiy mas'uliyatning asosiy tamoyillari, xalqaro standartlar va
ularning amaliyotdagi qo’llanilishi tahlil qilinadi. Shuningdek, mas'uliyatli
boshqaruvning zamonaviy modellari, jumladan, ekologik barqarorlikka oid
strategiyalarni ishlab chiqish va ularning iqtisodiy samaradorlikka ta’siri ko’rib
chiqiladi. O’tgan yillardagi tadqiqotlar, xususan, korporativ mas'uliyat va axloqiy
boshqaruvni amalga oshirish orqali korxonalar o’z mijozlar bazasini 20-30% ga
kengaytirganligi bo’yicha olingan ma’lumotlar asosida tahliliy xulosalar
chiqariladi.
Mazkur ish, shuningdek, xodimlar va mijozlar o’rtasida axloqiy
tamoyillarning ahamiyatini anglatish va korxona ichidagi mas'uliyatli muhitni
shakllantirishning samarador usullarini ishlab chiqishga qaratilgan. Natijada,
korxonalarning axloqiy boshqaruvga rioya qilishi nafaqat iqtisodiy samaradorlikni
oshiradi, balki jamiyat farovonligiga hissa qo’shuvchi muhim omil ekanligini
isbotlash maqsad qilib qo’yiladi.
Bu kurs ishi orqali biznesni boshqarishda axloqiy tamoyillar va mas'uliyatli
yondashuvning dolzarbligi va amaliy ahamiyatini ko’rsatish hamda korxonalar
uchun barqaror boshqaruv strategiyalarini tavsiya qilish rejalashtirilgan.
Kurs ishining vazifalari:
1. Biznes etikasi tushunchasini o’rganish: Axloqiy tamoyillar va qadriyatlarning
biznesdagi o’rnini aniqlash, ularning korxonalar faoliyatiga ta'sirini tahlil qilish.
6

2.3. Tashkilotlarning ekologik mas'uliyati.
Tashkilotlarning ekologik mas'uliyati zamonaviy dunyoda barqaror
rivojlanish tamoyillarini amalga oshirishning muhim tarkibiy qismi hisoblanadi.
Bu mas'uliyat tashkilotlarning atrof-muhitni muhofaza qilishga qaratilgan
strategiyalar ishlab chiqishi va ularni faoliyatiga integratsiya qilishi bilan bog’liq.
Ekologik mas'uliyat nafaqat tashkilotning faoliyatidan kelib chiqadigan ekologik
zararlarni kamaytirishni, balki tabiiy resurslarni samarali boshqarishni ham o’z
ichiga oladi. Ekologik mas'uliyat tushunchasi XX asrning o’rtalaridan boshlab
keng muhokama qilina boshladi. Xususan, 1970-yillarda global ekologik
muammolarning keskinlashuvi natijasida korxonalar atrof-muhitni asrash
masalalariga ko’proq e’tibor qaratishga majbur bo’ldi. 1992-yilda Rio-de-
Janeyroda bo’lib o’tgan BMTning Barqaror rivojlanish bo’yicha konferensiyasi
ekologik mas'uliyatni xalqaro miqyosda tartibga solishga yo’naltirilgan muhim
qadam bo’ldi.
Ekologik mas'uliyatning asosiy tamoyillaridan biri atrof-muhitga
yetkaziladigan salbiy ta’sirni minimallashtirishdir. Bu jarayonda tashkilotlar
chiqindilarni kamaytirish, qayta ishlash texnologiyalaridan foydalanish, suv va
energiya resurslaridan samarali foydalanishni yo’lga qo’yadi. Masalan, yirik ishlab
chiqarish korxonalari ekologik standartlarga javob beradigan texnologiyalarni joriy
etish orqali chiqindilarni kamaytirishga erishmoqda. Energiya samaradorligi
ekologik mas'uliyatning muhim yo’nalishlaridan biri hisoblanadi. Tashkilotlar
qayta tiklanadigan energiya manbalaridan foydalanish, ishlab chiqarishda energiya
tejamkor texnologiyalarni joriy etish orqali atrof-muhitni muhofaza qilishga hissa
qo’shmoqda. Masalan, quyosh va shamol energiyasidan foydalanish global
miqyosda energetika sohasida ekologik mas'uliyatni ta’minlashning asosiy usuliga
aylanmoqda.
Tabiiy resurslardan oqilona foydalanish ham ekologik mas'uliyatning
ajralmas qismidir. Korxonalar resurslardan tejamkorlik bilan foydalanish, qayta
ishlash texnologiyalarini qo’llash va xomashyo iste’molini optimallashtirish orqali
tabiatga salbiy ta’sirni kamaytirishga intilmoqda. Shu bilan birga, tashkilotlar o’z
21

Axloqiy tamoyillarni amalda qo’llash ko’pincha qiyinchiliklarga olib kelishi
mumkin. Masalan, raqobatbardoshlikni saqlab qolish va xarajatlarni kamaytirish
bosimi ostida ayrim kompaniyalar axloqiy tamoyillarga rioya qilishdan chetlanishi
mumkin. Bunday holatlar nafaqat korxonaning ichki muhitiga, balki uning tashqi
obro’siga ham salbiy ta’sir ko’rsatadi. Shu sababli, biznes etikasi tamoyillari faqat
deklarativ bo’lib qolmasdan, amalda ham qo’llanilishi zarur.
Biznes etikasi tashkilotlar faoliyatining barcha jihatlarida axloqiy tamoyillar
va qadriyatlarga asoslanishni ta'minlaydi. Bu tamoyillar korxonaning barqarorligi,
raqobatbardoshligi va jamiyat oldidagi mas'uliyatini belgilovchi muhim omil
hisoblanadi. Axloqiy boshqaruv nafaqat tashkilotning ichki samaradorligini
oshiradi, balki uning tashqi imidji va uzoq muddatli muvaffaqiyatini ta'minlashga
xizmat qiladi. Shu bois, biznes etikasi zamonaviy boshqaruv tizimining ajralmas
qismi sifatida har tomonlama o’rganilishi va amaliyotda qo’llanilishi zarur.
1.2. Axloqiy tamoyillar va qadriyatlarning biznesdagi o’rni.
Axloqiy tamoyillar va qadriyatlar biznes faoliyatining nafaqat ichki
boshqaruvda, balki tashqi aloqalarda ham muhim rol o’ynaydi. Ular tashkilotning
strategik qarorlarini qabul qilishda asosiy yo’nalishlarni belgilab beradi,
korxonaning jamoatchilik oldidagi mas'uliyatini mustahkamlaydi va uzoq muddatli
muvaffaqiyatga erishishning kafolatidir. Axloqiy tamoyillar deganda adolat,
halollik, mas'uliyatlilik, inson huquqlariga hurmat, atrof-muhitni muhofaza qilish
va ochiqlik kabi prinsiplar nazarda tutiladi. Bularning barchasi tashkilotning
korporativ madaniyatini shakllantirishda va uning jamoatchilikdagi obro’sini
belgilashda muhim o’rin tutadi. Biznesda axloqiy tamoyillarga rioya qilishning
ahamiyati XX asrning o’rtalaridan boshlab o’sib bordi. O’sha davrda kompaniyalar
nafaqat iqtisodiy samaradorlikka, balki mijozlar va xodimlar bilan munosabatlarda
axloqiy qadriyatlarga rioya qilish zarurligiga e’tibor qarata boshladilar. Masalan,
1970-yillarda tashkilotlarning ijtimoiy mas'uliyatini oshirish maqsadida xalqaro
miqyosda turli tamoyillar va standartlar ishlab chiqildi. Shu jumladan, 1977-yilda
Xalqaro Mehnat Tashkiloti (ILO) tomonidan qabul qilingan mehnat huquqlari
deklaratsiyasi xodimlarning huquqlarini himoya qilishda axloqiy yondashuvning
10

I BOB. Biznesni boshqarishda axloqiy tamoyillar.
1.1.Biznes etikasi tushunchasi va uning ahamiyati.
Biznes etikasi – bu korxona va tashkilotlar faoliyatida axloqiy tamoyillar va
qadriyatlarga asoslanib, qaror qabul qilish va xatti-harakatlar amalga oshirishni o’z
ichiga oluvchi tushunchadir. Bu tamoyillar faqat korxonaning ichki
munosabatlariga emas, balki uning mijozlar, hamkorlar, raqobatchilar va keng
jamoatchilik bilan aloqalariga ham taalluqlidir. Biznes etikasi doirasida tashkilotlar
o’z faoliyatini adolat, halollik, ochiqlik, mas'uliyatlilik va inson huquqlariga
hurmat kabi prinsiplar asosida olib borishi lozim.
Biznes etikasi sohasining shakllanishi uzoq tarixga ega bo’lib, uning
zamonaviy ko’rinishi XX asrning o’rtalarida rivojlangan. Bu davrda iqtisodiy va
ijtimoiy sharoitlarning o’zgarishi natijasida axloqiy boshqaruv tamoyillari
korporativ strategiyalarning ajralmas qismiga aylana boshladi. O’sha davrda
biznesda axloqiy tamoyillarning amal qilishi nafaqat ichki madaniyatni
rivojlantirish uchun, balki jamoatchilikning ishonchini qozonish va uzoq muddatli
muvaffaqiyatga erishish uchun muhim ekanligi ta’kidlandi.
Biznes etikasi ko’pincha korporativ ijtimoiy mas'uliyat bilan bog’lanadi,
chunki bu ikki tushuncha bir-birini to’ldiradi. Masalan, kompaniyaning
mahsulotlari yoki xizmatlari atrof-muhitga zarar keltirmasligi, xodimlarning
mehnat huquqlari to’liq himoyalanganligi va mijozlarga nisbatan adolatli
munosabat ko’rsatilganligi biznes etikasi qoidalariga rioya qilinishini anglatadi.
Shu bilan birga, bu tamoyillar korxonaning ichki muhitida xodimlarning bir-biriga
hurmat bilan munosabatda bo’lishini, rahbariyatning halollik va ochiqlikni
namoyon etishini ta'minlaydi. Hozirgi kunda biznes etikasi masalalari tobora
dolzarb bo’lib bormoqda. Jahon iqtisodiyotining globallashuvi va axborot
texnologiyalarining rivojlanishi tufayli tashkilotlarning faoliyati jamoatchilik
tomonidan yanada sinchiklab kuzatilib borilmoqda. Bu shuni anglatadiki,
kompaniyalar axloqiy tamoyillarga amal qilmaslik natijasida o’z obro’sini
yo’qotib, katta iqtisodiy zarar ko’rishi mumkin. Masalan, iste'molchilar tomonidan
korxonalar faoliyatining axloqiy jihatlariga bo’lgan talabning oshishi, ularning
8

Barqaror rivojlanish modeli zamonaviy biznesda KIMning eng muhim turlaridan
biri hisoblanadi. Bu modelda korxona o’z faoliyatini uch asosiy tamoyilga asoslab
olib boradi: iqtisodiy, ijtimoiy va ekologik barqarorlik. Barqaror rivojlanish modeli
orqali korxonalar nafaqat bugungi, balki kelajak avlodlarning manfaatlarini ham
inobatga oladi. Masalan, atrof-muhitni muhofaza qilish, tabiiy resurslardan
tejamkorlik bilan foydalanish yoki ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish barqaror
rivojlanish modelining amaliy ko’rinishlaridir. Bu yondashuv xalqaro tashkilotlar
va hukumatlar tomonidan qo’llab-quvvatlanmoqda va global iqtisodiyotda muhim
ahamiyat kasb etmoqda.
6. Korporativ fuqarolik modeli.
Korporativ fuqarolik modeli korxonalarni jamiyatning faol a’zosi sifatida ko’rishga
asoslangan. Ushbu yondashuvda kompaniyalar o’zlarini jamoaning bir qismi
sifatida ko’rib, mahalliy muammolarni hal qilishga faol hissa qo’shadi. Korporativ
fuqarolik modeli doirasida korxonalar mahalliy loyihalarni qo’llab-quvvatlaydi,
hudud infratuzilmasini rivojlantirishda qatnashadi yoki jamoatchilikni qo’llab-
quvvatlashga qaratilgan tashabbuslarni amalga oshiradi. Misol tariqasida, yirik
kompaniyalarning qishloq hududlarida maktablar qurilishi yoki sog’liqni saqlash
tizimini rivojlantirishga qaratilgan loyihalarni moliyalashtirishini keltirish
mumkin. Bu yondashuv korxonalarning mahalliy aholi bilan o’zaro
munosabatlarini mustahkamlaydi va jamiyatdagi o’rnini yanada mustahkamlaydi.
Korporativ ijtimoiy mas'uliyat modellarining xilma-xilligi zamonaviy
biznesning ijtimoiy, iqtisodiy va ekologik muhitga moslashuvchanligini aks
ettiradi. Har bir model korxonaning o’ziga xos maqsad va imkoniyatlariga mos
ravishda qo’llaniladi. Shu bilan birga, ijtimoiy mas'uliyatning bir nechta modelini
birlashtirish korxonaning barqaror rivojlanishi va ijtimoiy obro’sini oshirishga
xizmat qiladi. Zamonaviy biznes sharoitida KIM modellarini samarali qo’llash
nafaqat korxona manfaatlarini ta'minlaydi, balki global muammolarni hal qilishda
ham muhim rol o’ynaydi.
20

Ijtimoiy investitsiyalar modeli uzoq muddatli strategik yondashuvni ifodalaydi. Bu
modelda korxonalar jamiyatning iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishiga yo’naltirilgan
loyihalarni moliyalashtiradi yoki qo’llab-quvvatlaydi. Ijtimoiy investitsiyalar
modeli korxonalar uchun ikki tomonlama foyda keltiradi: jamiyatga yordam berish
bilan birga o’zining iqtisodiy manfaatlarini ham himoya qiladi. Misol tariqasida,
yirik kompaniyalarning ekologik toza texnologiyalarga investitsiya qilishi yoki
mahalliy tadbirkorlarni qo’llab-quvvatlash orqali yangi ish o’rinlari yaratishini
keltirish mumkin. Ushbu yondashuv korxonalarning uzoq muddatli barqarorligini
ta’minlaydi va jamoatchilik ishonchini oshiradi.
3. Axloqiy model.
Axloqiy model korporativ ijtimoiy mas'uliyatning asosiy tamoyillaridan biri
hisoblanadi. Ushbu modelda korxonalar qonun va qoidalarga rioya qilish bilan
birga, axloqiy qadriyatlarga ham muvofiq faoliyat olib boradi. Axloqiy modelning
asosiy maqsadi halollik, adolat va ishonchlilik tamoyillariga amal qilish orqali
korporativ obro’ni mustahkamlashdir. Masalan, kompaniyalar bolalar mehnatidan
foydalanmaslik, ekologik standartlarga qat’iy rioya qilish yoki xodimlarga adolatli
munosabatda bo’lish orqali axloqiy tamoyillarga amal qilishi mumkin. Bu
yondashuv korxonaning ichki va tashqi muhitida ijobiy munosabatlarni
shakllantiradi.
4. Integratsiyalangan model.
Integratsiyalangan modelda ijtimoiy mas'uliyat korxonaning umumiy
strategiyasiga kiritiladi. Bunda KIM tamoyillari korxonaning barcha faoliyat
yo’nalishlariga integratsiya qilinadi, ya’ni korporativ boshqaruv, ishlab chiqarish,
marketing va boshqa jarayonlarga ijtimoiy mas'uliyat tamoyillari asosida
yondashiladi. Misol uchun, ekologik toza mahsulotlar ishlab chiqarish, energiya
samaradorligini oshirish yoki qayta ishlanadigan materiallardan foydalanish
integratsiyalangan yondashuvni aks ettiradi. Ushbu model korxonaga nafaqat
ijtimoiy mas'uliyatni amalga oshirish, balki bozor talablariga moslashish va
raqobatbardoshlikni oshirish imkonini beradi.
5. Barqaror rivojlanish modeli.
19

ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Ichki jarayonlarda bu tamoyil xodimlarning ishga bo’lgan
motivatsiyasini oshiradi, jamoada hamjihatlikni mustahkamlaydi va ish joylarida
ijobiy muhit yaratadi. Tashqi jarayonlarda esa korxonalarning mijozlar, hamkorlar
va davlat bilan bo’lgan munosabatlarini yaxshilaydi.
Biznesda ijtimoiy mas'uliyat nafaqat jamiyatga foyda keltirish, balki
korxonalarning uzoq muddatli muvaffaqiyatini ta’minlash uchun ham muhim
ahamiyatga ega. Shu sababli, zamonaviy biznes ijtimoiy mas'uliyat tamoyillarini
o’z faoliyatiga integratsiya qilish orqali nafaqat iqtisodiy, balki ijtimoiy va
ekologik barqarorlikni ham ta'minlashi lozim.
2.2. Korporativ ijtimoiy mas'uliyat modellarining turlari.
Korporativ ijtimoiy mas'uliyat (KIM) modellarining turlari korxonalar
faoliyatida ijtimoiy mas'uliyatni amalga oshirishning turli yondashuvlarini
ifodalaydi. Ushbu modellar korxonalarning qaysi tamoyillarga asoslanib, qanday
maqsadlarda va qanday usullar bilan ijtimoiy mas'uliyatni amalga oshirayotganini
tushunishga yordam beradi. Zamonaviy biznesda KIM modellarining bir nechta
asosiy turlari mavjud bo’lib, ular iqtisodiy, ijtimoiy va ekologik barqarorlikni
ta’minlashga qaratilgan.
1. Filantropik model.
Filantropik model korporativ ijtimoiy mas'uliyatning eng ko’p tarqalgan va oddiy
shakllaridan biridir. Ushbu model asosida kompaniyalar xayriya tadbirlarini
qo’llab-quvvatlaydi, madaniy va ijtimoiy loyihalarga yordam beradi yoki tabiiy
ofatlardan zarar ko’rgan hududlarga yordam ko’rsatadi. Filantropik yondashuvda
korxonaning asosiy maqsadi jamiyatga to’g’ridan-to’g’ri foyda keltirishdir. Bu
model ko’pincha yirik xalqaro kompaniyalar tomonidan qo’llaniladi. Masalan,
ba’zi texnologiya kompaniyalari rivojlanayotgan mamlakatlarda ta’lim loyihalarini
moliyalashtiradi yoki tibbiy xizmatlar uchun mablag’ ajratadi. Filantropik modelda
ko’proq ixtiyoriylik ustuvor bo’lib, korxonalar o’z foydasining bir qismini jamiyat
manfaati yo’lida ishlatadi.
2. Ijtimoiy investitsiyalar modeli.
18

buyurtmalar va shartnomalar tuzishda noqonuniy harakatlar, poraxo’rlik yoki
boshqa korrupsion holatlar keng tarqalgan. Bu esa nafaqat kompaniya ichki
muhitiga, balki uning tashqi imidjiga ham jiddiy zarar yetkazadi.
Iste'molchilarning axloqiy masalalarga nisbatan talabchanligi oshib
borayotganligi ham zamonaviy biznes uchun muammolardan biri hisoblanadi.
Bugungi kunda mijozlar korxonalardan nafaqat sifatli mahsulot yoki xizmatlar,
balki ekologik, ijtimoiy va axloqiy tamoyillarga rioya qilishni talab qilmoqda.
Masalan, iste'molchilar ekologik toza mahsulotlarni tanlaydi, bolalar mehnatidan
foydalanadigan kompaniyalarni boykot qiladi yoki raqamli xavfsizlikka rioya
qilmagan korxonalardan voz kechadi. Yuqoridagi muammolarni hal qilish uchun
korxonalar axloqiy boshqaruv tizimlarini joriy etishlari zarur. Bu tizimlar
kompaniyaning ichki va tashqi faoliyatini nazorat qilishda yordam beradi, axloqiy
tamoyillarga rioya qilinishini ta'minlaydi va xodimlarni mas'uliyatli ishlashga
undaydi. Shu bilan birga, xalqaro darajada korxonalar uchun yagona axloqiy
standartlarni ishlab chiqish va ularni amalda qo’llash muhim ahamiyatga ega.
Biznes etikasi bilan bog’liq zamonaviy muammolar bugungi kunda ko’plab
tashkilotlar uchun jiddiy qiyinchiliklar tug’dirmoqda. Biroq, bu muammolarni hal
qilish orqali korxonalar nafaqat o’z obro’sini saqlab qoladi, balki uzoq muddatli
muvaffaqiyatga erishadi. Shu sababli, biznes etikasi tamoyillariga amal qilish har
qanday korxona uchun ustuvor vazifa bo’lishi kerak.
15

XULOSA.
Xulosa qilib aytganda, biznesda axloqiy tamoyillar va ijtimoiy mas'uliyatni
tatbiq etish zamonaviy dunyoda korxonalarning barqaror rivojlanishi va
muvaffaqiyatini ta'minlashning muhim shartlaridan biri hisoblanadi. XX asrning
ikkinchi yarmida, ayniqsa, 1970-yillardan boshlab, korporativ ijtimoiy mas'uliyat
(KIM) tamoyillari korxonalar faoliyatining ajralmas qismi sifatida rivojlana
boshladi. 2000-yillar boshida esa, global miqyosdagi ekologik muammolar va
inson huquqlariga bo’lgan e’tibor tufayli, axloqiy boshqaruv va ijtimoiy mas'uliyat
tamoyillari korporativ strategiyalarning markaziga aylangan. Axloqiy
boshqaruvning ahamiyati 2020-yillarda yanada ortdi, chunki iste'molchilar,
investorlar va xodimlar korxonalarning ijtimoiy va ekologik tamoyillariga ko’proq
ahamiyat beradigan bo’lishdi. Buning natijasida ko’plab korxonalar o’z
strategiyalarini qayta ko’rib chiqib, ijtimoiy mas'uliyatga e’tiborini kuchaytirdi.
Masalan, 2021-yilda dunyo miqyosida korporativ ekologik loyihalarga qariyb 1
trillion AQSh dollari ajratilgan.
Bugungi kunda korxonalar nafaqat iqtisodiy manfaatlarni ko’zlash bilan
cheklanmay, balki o’z faoliyatida inson huquqlari, ekologik barqarorlik va halollik
tamoyillariga rioya qilishni afzal ko’rmoqda. Xususan, Yevropa Ittifoqi 2023-yilda
kuchga kirgan yangi ekologik standartlar orqali korxonalarni iqlim o’zgarishiga
qarshi kurashda faolroq bo’lishga undadi. Axloqiy tamoyillarga asoslangan
strategiyalar korxonalarning ichki madaniyatini mustahkamlaydi, xodimlarning
motivatsiyasi va samaradorligini oshiradi. 2019-yilda o’tkazilgan tadqiqot
natijalariga ko’ra, axloqiy boshqaruv tamoyillariga rioya qiluvchi tashkilotlarda
xodimlarning ishga sadoqati 30% ga yuqori bo’lgan. Shuningdek, mijozlarning
ishonchini qozonish ham axloqiy boshqaruvning asosiy foydalaridan biri
hisoblanadi.
Xulosa sifatida aytish mumkinki, axloqiy tamoyillar asosida faoliyat
yurituvchi tashkilotlar nafaqat qisqa muddatli moliyaviy yutuqlarga erishadi, balki
uzoq muddatda ijtimoiy va ekologik barqarorlikka erishishda ham muhim rol
o’ynaydi.
31

majburiyatlarini bajarish, mehnat huquqlarini hurmat qilish va ekologik qonun-
qoidalarga amal qilish kiradi. Axloqiy mas'uliyat korxonalarning o’z faoliyatida
faqat qonuniy talablarga emas, balki axloqiy tamoyillarga ham amal qilishini
bildiradi. Bu mas'uliyat doirasida korxonalar halollik, adolat, mas'uliyatlilik kabi
prinsiplarni asosiy qadriyat sifatida qabul qiladi. Misol uchun, bolalar mehnatidan
foydalanmaslik yoki xodimlarga adolatli munosabatda bo’lish axloqiy
mas'uliyatning namunalaridir. Ijtimoiy mas'uliyatning yana bir ko’rinishi ixtiyoriy
mas'uliyat bo’lib, bu korxonalarning jamoatchilik manfaati yo’lida ixtiyoriy
faoliyat olib borishini anglatadi. Bunga xayriya loyihalari, ijtimoiy dasturlarni
moliyalashtirish yoki ekologik tashabbuslarda ishtirok etish kiradi. Misol uchun,
ko’plab yirik kompaniyalar tabiiy ofatlardan zarar ko’rgan hududlarga yordam
ko’rsatish yoki ta’lim dasturlarini qo’llab-quvvatlash orqali o’z ijtimoiy
mas'uliyatini namoyon qiladi.
Ijtimoiy mas'uliyat korxonalar va jamiyat o’rtasidagi munosabatlarni
mustahkamlashda muhim ahamiyatga ega. Masalan, korxonaning ekologik
masalalarga e’tibor qaratishi jamiyatda unga bo’lgan hurmatni oshiradi va uning
brendiga nisbatan ijobiy munosabat shakllantiradi. Shu bilan birga, ijtimoiy
mas'uliyat tamoyillariga rioya qiluvchi korxonalar investorlar va mijozlar orasida
ishonchli hamkor sifatida taniladi. Ijtimoiy mas'uliyatning global miqyosda
qo’llanilishi xalqaro tashkilotlar tomonidan qo’llab-quvvatlanmoqda. Masalan,
Birlashgan Millatlar Tashkiloti tomonidan ishlab chiqilgan Barqaror rivojlanish
maqsadlari doirasida korxonalar ekologik, ijtimoiy va iqtisodiy barqarorlikni
ta’minlashga undalmoqda. Bundan tashqari, ISO 26000 xalqaro standarti ijtimoiy
mas'uliyat tamoyillarini belgilashda muhim hujjat hisoblanadi. So’nggi yillarda
raqamli iqtisodiyotning rivojlanishi ijtimoiy mas'uliyatning yangi ko’rinishlarini
keltirib chiqardi. Masalan, internetda shaxsiy ma'lumotlarni himoya qilish yoki
onlayn platformalardagi axloqiy muammolarni hal qilish zamonaviy biznes uchun
dolzarb masalalardan biriga aylandi. Shu bilan birga, raqamli xizmatlarning
ko’payishi korxonalarni yangi turdagi ijtimoiy muammolarni hal qilishga majbur
qilmoqda. Ijtimoiy mas'uliyat korxonalarning ichki va tashqi jarayonlariga ham
17

nisbatan jiddiyroq yondashadi va axloqiy tamoyillarga rioya qilishga harakat
qiladi.
Xodimlarda axloqiy ong va mas'uliyatni rivojlantirish uzoq muddatli
strategik jarayon bo’lib, tashkilotning ichki madaniyatini shakllantirishda asosiy
o’rin tutadi.
Bu yondashuv iqtisodiy maqsadlarni amalga oshirish bilan birga ijtimoiy va
ekologik mas'uliyatni ham ta’minlashga yordam beradi. Xodimlar, mijozlar va
hamkorlar bilan halol va adolatli munosabatlar o’rnatilishi esa korxona uchun
barqaror rivojlanish asosini yaratadi.
3.3. Axloqiy tamoyillarga asoslangan biznes strategiyasi yaratish.
Axloqiy tamoyillarga asoslangan biznes strategiyasi nafaqat korxonaning
iqtisodiy maqsadlariga, balki jamiyatning manfaatlariga ham xizmat qiluvchi
kompleks yondashuvdir. Bunday strategiya korxona faoliyatini halollik, adolat,
mas'uliyat va ijtimoiy mas'uliyat tamoyillariga mos ravishda tashkil etishni nazarda
tutadi. Bu strategiyaning asosiy maqsadi nafaqat daromad olish, balki jamiyat
oldidagi majburiyatlarni bajarish, xodimlar va mijozlar bilan halol munosabatlarni
ta’minlashdir.
Axloqiy tamoyillarga asoslangan strategiyaning ahamiyati.
Axloqiy tamoyillarga asoslangan strategiyalar tashkilotning uzoq muddatli
barqaror rivojlanishini ta'minlaydi. Iste'molchilar va investorlar tobora ko’proq
axloqiy qadriyatlarni qadrlashmoqda, bu esa axloqiy yondashuvni raqobat
ustunligiga aylantiradi. Tashkilotning bunday tamoyillar asosida ishlashi:
Xodimlar va mijozlar ishonchini oshiradi;
Korporativ obro’ni mustahkamlaydi;
Rivojlangan mamlakatlarda qabul qilingan qattiq axloqiy va ekologik standartlarga
muvofiqlikni ta’minlaydi.
Strategiya yaratish bosqichlari.
1. Axloqiy qadriyatlarni aniqlash.
Korxona faoliyatini asoslovchi axloqiy qadriyatlar va tamoyillarni aniqlash
strategiyani yaratishda muhim bosqichdir. Bu qadriyatlar korxonaning asosiy
28

II BOB. Mas'uliyatli biznes boshqaruvi.
2.1. Biznesda ijtimoiy mas'uliyat tushunchasi.
Biznesda ijtimoiy mas'uliyat zamonaviy jamiyatda korxonalar faoliyatining
ajralmas qismiga aylangan tushunchadir. Ushbu tushuncha korxonalar tomonidan
nafaqat moliyaviy foyda olish, balki jamiyat oldidagi majburiyatlarni bajarishni
ham o’z zimmasiga olishni nazarda tutadi. Ijtimoiy mas'uliyat tamoyillari
biznesning ijtimoiy, iqtisodiy va ekologik omillarga nisbatan mas'uliyatli
yondashuvini ta’minlashga qaratilgan. U iqtisodiy samaradorlik bilan birgalikda
ijtimoiy muammolarni hal qilishda faol ishtirok etishni ham o’z ichiga oladi.
Ijtimoiy mas'uliyat tushunchasi XX asrning o’rtalarida keng tarqala boshladi.
O’sha davrda global miqyosda korxonalarning jamoatchilik oldidagi mas'uliyatini
oshirish zarurati yuzaga keldi. 1950-yillarda amerikalik iqtisodchi Xovard Bouen
tomonidan “Korxonalarning ijtimoiy mas'uliyati” tushunchasi ommalashtirildi va
bu korxonalar o’z faoliyatida jamiyatning farovonligi uchun javobgar ekanligini
anglatardi. Shundan buyon ijtimoiy mas'uliyat masalalari korporativ
boshqaruvning muhim yo’nalishlaridan biriga aylandi. Ijtimoiy mas'uliyatning
asosiy maqsadi – korxonalarning moliyaviy manfaatlarini ijtimoiy va ekologik
manfaatlar bilan uyg’unlashtirishdir. Bu yondashuv korxonalarga uzoq muddatli
barqarorlikka erishishga, jamoatchilik ishonchini qozonishga va ijobiy imidj
yaratishga yordam beradi. Masalan, kompaniyaning ekologik muhofazaga e’tibor
qaratishi atrof-muhitni saqlash bilan birga iste’molchilarning ishonchini oshiradi.
Ijtimoiy mas'uliyatning turli ko’rinishlari mavjud. Ular orasida iqtisodiy mas'uliyat
eng asosiy hisoblanadi. Bu korxonalarning o’z faoliyatida foyda olishni maqsad
qilishi, lekin bu foydani axloqiy tamoyillar asosida, qonunlarga rioya qilgan holda
va jamiyat manfaatlariga zarar yetkazmagan holda amalga oshirishi kerakligini
bildiradi. Misol uchun, adolatli narx siyosatini yuritish va sifatli mahsulotlar
yetkazib berish iqtisodiy mas'uliyatning amaliy ko’rinishlaridan biridir.
Huquqiy mas'uliyat esa korxonalarning qonunchilikka qat’iy rioya qilishini
talab qiladi. Qonunlarga rioya qilish jamiyatning korxonaga bo’lgan ishonchini
mustahkamlaydi va qonuniy jarimalardan qochishga imkon beradi. Bunga soliq
16

MUNDARIJA:
KIRISH…………………………………………………………………………….3
I BOB. Biznesni boshqarishda axloqiy tamoyillar.
1.1. Biznes etikasi tushunchasi va uning ahamiyati………………………………..8
1.2. Axloqiy tamoyillar va qadriyatlarning biznesdagi o’rni……………….…..…10
1.3. Biznes etikasi bilan bog’liq zamonaviy muammolar…...………...……...…..13
II BOB. Mas'uliyatli biznes boshqaruvi.
2.1. Biznesda ijtimoiy mas'uliyat tushunchasi………………………………….…16
2.2. Korporativ ijtimoiy mas'uliyat modellarining turlari………………….……..18
2.3. Tashkilotlarning ekologik mas'uliyati……………………………………...…21
III BOB. Axloqiy boshqaruvni amalga oshirish strategiyalari.
3.1. Axloqiy boshqaruvni joriy etish bosqichlari…………………………………24
3.2. Xodimlarda axloqiy ong va mas'uliyatni rivojlantirish……………….……...26
3.3. Axloqiy tamoyillarga asoslangan biznes strategiyasi yaratish…………....….28
XULOSA………………………………………………………………...……….31
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR………………………………….……..32
2

barqarorlik va mas'uliyat tamoyillariga amal qiladigan kompaniyalarni qo’llab-
quvvatlashiga olib kelmoqda.
Biznes etikasi nafaqat ijtimoiy, balki iqtisodiy jihatdan ham muhim
ahamiyatga ega. Tadqiqotlar shuni ko’rsatadiki, axloqiy tamoyillarga amal qiluvchi
kompaniyalar ko’pincha uzoq muddatli muvaffaqiyatga erishadi. Bu
kompaniyalarning ichki muhitida xodimlarning ishga bo’lgan qiziqishi oshib,
mijozlarning ularga bo’lgan ishonchi kuchayadi. Shuningdek, axloqiy tamoyillarga
asoslangan boshqaruv korxonalarga yangi investorlarni jalb qilishda yordam
beradi, chunki bunday yondashuv barqarorlik va halollikning kafolati sifatida
qabul qilinadi.
Biznes etikasi doirasida qabul qilinadigan tamoyillar turli mamlakatlar va
madaniy sharoitlarga qarab farq qilishi mumkin. Masalan, ba’zi davlatlarda
iste'molchilarning shaxsiy ma’lumotlarini himoya qilish ustuvor ahamiyatga ega
bo’lsa, boshqa mintaqalarda atrof-muhitni muhofaza qilish masalalari birinchi
o’ringa chiqadi. Shu sababli xalqaro miqyosda faoliyat yurituvchi kompaniyalar bir
vaqtning o’zida turli madaniy va huquqiy me’yorlarga moslashishi lozim bo’ladi.
Shuningdek, biznes etikasi tamoyillariga amal qilish orqali kompaniyalar
ichki muhitda axloqiy madaniyatni shakllantiradi. Bu, o’z navbatida, xodimlarning
o’z ish joyidan mamnun bo’lishiga, rahbariyatga bo’lgan ishonchning
kuchayishiga va jamoa ichida sog’lom muhit yaratilishiga olib keladi. Masalan,
halollik va ochiqlik tamoyillariga amal qiladigan kompaniyalarda xodimlarning
ishdan bo’shash darajasi ancha past bo’lib, ular o’z vazifalarini yuqori mas’uliyat
bilan bajaradi.
Shu bilan birga, biznes etikasi jamiyat farovonligiga ham katta ta’sir
ko’rsatadi. Axloqiy tamoyillarga asoslangan kompaniyalar ijtimoiy loyihalarni
qo’llab-quvvatlaydi, ekologik barqarorlikni ta’minlashga hissa qo’shadi va
jamiyatning iqtisodiy rivojlanishiga ko’maklashadi. Masalan, ijtimoiy mas'uliyatni
o’z strategiyasining ajralmas qismi sifatida belgilagan kompaniyalar ta’lim,
sog’liqni saqlash va atrof-muhitni muhofaza qilish sohalariga sarmoya kiritadi.
9

Mavzuning dolzarbligi: Biznesni axloqiy va mas'uliyat jihatidan boshqarish
hozirgi kunda nafaqat korporativ darajada, balki global miqyosda ham dolzarb
masalaga aylanib bormoqda. Korxonalar faqat moliyaviy natijalarga erishish emas,
balki ijtimoiy va ekologik mas'uliyatni o’z zimmasiga olish orqali jamiyat oldidagi
majburiyatlarini ado etish zarurligini anglab yetmoqdalar. Axborot texnologiyalari
va internetning jadal rivojlanishi natijasida iste'molchilar korxonalarning ichki
jarayonlari haqida ko’proq xabardor bo’lib, axloqiy tamoyillarga e’tibor beradigan
kompaniyalarni qo’llab-quvvatlashni afzal ko’rmoqda.
Global miqyosda iqlim o’zgarishi, ekologik muammolar va ijtimoiy
tengsizlikning kuchayishi kompaniyalardan ekologik barqarorlik va ijtimoiy
mas'uliyat tamoyillariga amal qilishni talab qilmoqda. Ayniqsa, korporativ ijtimoiy
mas'uliyat va ekologik boshqaruv bugungi kunda biznesning raqobatbardoshligini
belgilovchi muhim omilga aylangan. Shu bilan birga, xalqaro tashkilotlar
tomonidan ishlab chiqilgan me’yor va standartlar, masalan, Global Kelishuv
tamoyillari, korxonalarni axloqiy boshqaruv tamoyillariga amal qilishga undaydi.
Korxonalar orasida raqobat kuchayib borar ekan, uzoq muddatli muvaffaqiyatga
erishish uchun faqat moliyaviy ko’rsatkichlarga emas, balki xodimlar va
iste'molchilar ehtiyojlarini inobatga oladigan boshqaruv tizimini joriy etish zarur.
Zamonaviy tadqiqotlar ko’rsatmoqda, axloqiy tamoyillarga amal qiluvchi
kompaniyalar iste'molchilar va investorlar orasida ko’proq ishonch qozonadi.
Shuningdek, bunday kompaniyalarning ichki muhitida xodimlarning ishga bo’lgan
qiziqishi va samaradorligi oshadi.
Bugungi kunda barqaror rivojlanish tamoyillariga asoslangan biznes
boshqaruvi iqtisodiyotning turli sohalarida muvaffaqiyat kaliti hisoblanadi.
Axloqiy boshqaruv orqali kompaniyalar nafaqat ijtimoiy va ekologik
muammolarga hissa qo’shadi, balki o’z mijozlari, hamkorlari va xodimlari oldida
ishonchli va mas'uliyatli tashkilot sifatida shakllanadi. Shu sababli, mazkur mavzu
dolzarbligi bilan bir qatorda amaliy ahamiyatga ham ega bo’lib, har tomonlama
o’rganishni talab qiladi.
5

Masalan, ekologik audit va atrof-muhit monitoringi o’tkazish korxonalar uchun
majburiy hisoblanadi. Shu bilan birga, qonunchilikka rioya qilish korxonalar
faoliyatini qonuniy asosda davom ettirishni ta’minlaydi.
Tashkilotlarning ekologik mas'uliyati zamonaviy iqtisodiyotning barqaror
rivojlanishi uchun muhimdir. Bu nafaqat tabiiy resurslarni muhofaza qilish, balki
korxonalarning uzoq muddatli raqobatbardoshligini oshirishga ham xizmat qiladi.
Shu sababli, ekologik mas'uliyatni ta’minlash tashkilotlarning strategik maqsadlari
qatoriga kiritilishi lozim.
23

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:
1. Xoshimov, O. (2015). Biznes etikasining asosiy tamoyillari. Toshkent:
O’zbekiston pedagogika nashriyoti.
2. Azizov, A. (2018). Korporativ ijtimoiy mas'uliyat va uning iqtisodiy
rivojlanishdagi o’rni. Toshkent: Iqtisodiyot va tarmoq nashriyoti.
3. Usmonov, A. (2020). Biznesda axloqiy boshqaruv va uning samaradorligi.
Toshkent: Iqtisodiy tadqiqotlar instituti.
4. Isroilov, B. (2019). Axloqiy tamoyillar va iqtisodiy strategiyalar. Samarqand:
Samarqand universiteti nashriyoti.
5. Qarshiyev, D. (2017). Biznes etikasining amaliy qo’llanmalari. Toshkent:
Advokat nashriyoti.
6. Xudoyberganov, F. (2016). Korporativ boshqaruv va axloqiy mas'uliyat.
Tashkent: O’zbekiston iqtisodiyoti nashriyoti.
7. Saidov, R. (2018). Korxonalarda ijtimoiy mas'uliyat va uning iqtisodiy foydalari.
Toshkent: O’zbekiston biznesi nashriyoti.
8. Shermatov, A. (2021). Ijtimoiy mas'uliyat va ekologik tamoyillar: Davlat va
biznes o’rtasidagi hamkorlik. Toshkent: O’zbekiston ekologiyasi nashriyoti.
9. G’ulomov, S. (2022). Axloqiy tamoyillar asosida biznes strategiyasini yaratish.
Toshkent: Iqtisodiy tahlil nashriyoti.
10. Karimov, S. (2020). Ekologik mas'uliyat va uning biznesdagi o’rni. Toshkent:
Ekologiya va biznes nashriyoti.
32

KIRISH.
Hozirgi zamonaviy iqtisodiyot sharoitida biznes faoliyatining rivojlanishi
nafaqat moliyaviy samaradorlikka, balki axloqiy va mas'uliyat tamoyillariga amal
qilishga ham bog’liqdir. Globalizatsiya jarayonlari, axborot texnologiyalarining
jadallik bilan rivojlanishi va iste'molchilarning o’z huquqlariga bo’lgan
talabchanligi sababli, korxonalar uchun axloqiy boshqaruv masalalari tobora
muhim ahamiyat kasb etmoqda. Jumladan, 2023-yilgi Xalqaro Ishbilarmonlik
Etikasi Hisobotiga ko’ra, 85% dan ortiq yirik korxonalar o’z strategiyalarida
axloqiy tamoyillarni asosiy yo’nalishlardan biri sifatida belgilagan.
Biznesda axloqiy boshqaruv deganda nafaqat xodimlar, mijozlar va
hamkorlar bilan munosabatlarni adolatli va halol yo’lga qo’yish tushuniladi, balki
ijtimoiy mas'uliyat, ekologik barqarorlik va jamiyat farovonligiga qo’shiladigan
hissani ta'minlash ham nazarda tutiladi. Masalan, 2020-yilda korporativ ijtimoiy
mas'uliyat bo’yicha yetakchi kompaniyalarning hisobotlarida 70% dan ortig’i
ekologik tashabbuslarni o’z strategiyalarining ajralmas qismi sifatida kiritgan. Bu
esa biznesning faqat iqtisodiy ko’rsatkichlarga emas, balki ijtimoiy va ekologik
omillarga ham e'tibor qaratishini ko’rsatadi.
Shu bilan birga, 2015-yilda qabul qilingan BMT Barqaror rivojlanish
maqsadlari korxonalar oldiga yangi talablardan kelib chiqib, barqarorlik va
mas'uliyat masalalariga e'tibor qaratishni qo’ydi. Ayniqsa, ekologik mas'uliyat va
inson huquqlarini hurmat qilish borasidagi talablar biznes faoliyatini yangi
bosqichga olib chiqdi. Masalan, 2022-yilgi tadqiqotlarga ko’ra, rivojlangan
mamlakatlarda faoliyat yurituvchi 60% kompaniya ishchilarning huquqlarini
himoya qilish uchun maxsus axloqiy kodeks ishlab chiqqan.
Biznesni axloqiy va mas'uliyat tamoyillariga asoslangan holda boshqarish
zamonaviy korxonalarning raqobatbardoshligini oshirishga, barqaror rivojlanishga
xizmat qiladi va ularga jamiyat oldida o’z ishonchli mavqeini mustahkamlash
imkonini beradi. Shu sababli, ushbu mavzu bugungi kunda dolzarbligini
yo’qotmay, nafaqat nazariy, balki amaliy jihatdan ham o’rganishni talab etmoqda.
3

birga, iste’molchilar tomonidan korxonalarning axloqiy va ekologik faoliyatiga
nisbatan talabning oshishi kuzatilmoqda.
Axloqiy tamoyillar korxona uchun strategik qarorlar qabul qilishda muhim
ahamiyatga ega. Masalan, korxona o’z mahsulotlarini ishlab chiqarishda ekologik
toza texnologiyalardan foydalanishga qaror qilsa, bu qaror nafaqat atrof-muhitga
ijobiy ta’sir ko’rsatadi, balki kompaniyaning obro’sini oshirib, yangi mijozlarni
jalb qilishga xizmat qiladi. Shu sababli, ko’plab yetakchi kompaniyalar o’z
faoliyatida axloqiy qadriyatlarga asoslangan strategiyalarni ishlab chiqmoqda va
amalga oshirmoqda.
Shuningdek, axloqiy qadriyatlar rahbariyat va xodimlar o’rtasidagi
munosabatlarda ham muhim rol o’ynaydi. Rahbariyat o’z xodimlariga nisbatan
hurmat va ishonch ko’rsatadigan bo’lsa, bu jamoaning samaradorligini oshiradi va
ichki muhitni yaxshilaydi. Tadqiqotlar shuni ko’rsatadiki, ochiq va halol boshqaruv
tamoyillariga amal qiladigan tashkilotlarda xodimlarning ishga nisbatan
motivatsiyasi 40 foizga oshadi va ularning faoliyati natijasida tashkilotning
umumiy samaradorligi sezilarli darajada oshadi.
Axloqiy tamoyillar korxonalarning global bozorda muvaffaqiyat qozonishiga
ham yordam beradi. Masalan, xalqaro miqyosda faoliyat yurituvchi kompaniyalar
turli madaniyat va huquqiy me’yorlarga moslashishda axloqiy qadriyatlarga
asoslanadi. Bu tamoyillar korxonalarga turli bozorlarda mijozlar va hamkorlar
bilan ishonchli munosabatlarni o’rnatishga yordam beradi. Shuningdek, xalqaro
darajadagi hamkorlikda axloqiy tamoyillarga amal qilish kompaniyaning
raqobatbardoshligini oshiradi va uni global miqyosda muvaffaqiyatli tashkilot
sifatida tanitadi.
Axloqiy tamoyillar va qadriyatlar biznes faoliyatining barcha jihatlarida
muhim o’rin tutadi. Ular korxonaning ichki va tashqi munosabatlarini
shakllantiradi, uzoq muddatli muvaffaqiyat va barqarorlikni ta'minlaydi. Axloqiy
qadriyatlarga asoslangan boshqaruv nafaqat tashkilotning ichki samaradorligini
oshiradi, balki uning jamiyat oldidagi mas'uliyatini ham kuchaytiradi. Shu sababli,
zamonaviy biznesda axloqiy tamoyillar va qadriyatlarga rioya qilish nafaqat
12

III BOB. Axloqiy boshqaruvni amalga oshirish strategiyalari.
3.1.Axloqiy boshqaruvni joriy etish bosqichlari.
Axloqiy boshqaruvni joriy etish bosqichlari tashkilotda halollik, adolat va
mas'uliyat tamoyillariga asoslangan boshqaruv tizimini yaratishga qaratilgan
jarayonlarni o’z ichiga oladi. Bu bosqichlar tashkilotning ijtimoiy mas'uliyatni
ta’minlash, ishchi-xodimlar orasida axloqiy qadriyatlarni targ’ib qilish va atrof-
muhitga zarar yetkazmaslikni ko’zda tutadi. Axloqiy boshqaruvni samarali joriy
etish bir necha bosqichlardan iborat bo’lib, ular tizimli yondashuvni talab qiladi.
1. Axloqiy tamoyillarni aniqlash.
Axloqiy boshqaruvni joriy etishning birinchi bosqichi tashkilotning asosiy axloqiy
tamoyillarini aniqlashdir. Bu bosqichda tashkilot o’z faoliyatining axloqiy
asoslarini belgilaydi va halollik, adolat, mas'uliyat kabi qadriyatlarni aniq bayon
etadi. Axloqiy tamoyillar tashkilotning missiyasi, strategiyasi va kundalik
faoliyatiga mos kelishi kerak. Mazkur bosqichda tashkilot rahbariyati
xodimlarning xulq-atvor qoidalari, ishbilarmonlik odoblari va kompaniyaning
umumiy maqsadlariga mos axloqiy standartlarni ishlab chiqadi. Axloqiy tamoyillar
nafaqat ichki boshqaruvda, balki tashqi sheriklar va mijozlar bilan munosabatlarda
ham muhim ahamiyatga ega.
2. Axloqiy me’yorlarni ishlab chiqish va hujjatlashtirish.
Ikkinchi bosqichda tashkilot o’z faoliyatida amal qiladigan axloqiy me’yorlarni
ishlab chiqadi va rasmiy hujjatlar ko’rinishida hujjatlashtiradi. Bu me’yorlar
axloqiy kodeks yoki xodimlar uchun qo’llanma shaklida bo’lishi mumkin.
Axloqiy kodeksda quyidagilar bayon etiladi:
 Xodimlarning o’zaro munosabatlari;
 Mijozlar va hamkorlarga nisbatan axloqiy majburiyatlar;
 Qonunchilikka va ekologik standartlarga rioya qilish tamoyillari.
Hujjatlarning mavjudligi axloqiy boshqaruvni tizimli va rasmiy qilishga yordam
beradi hamda tashkilotning barcha xodimlari uchun umumiy yo’nalishni
belgilaydi.
3. Xodimlarni axloqiy boshqaruv bo’yicha o’qitish.
24

Axloqiy boshqaruvni samarali amalga oshirish uchun barcha xodimlarni o’qitish
va axloqiy masalalar bo’yicha xabardorlikni oshirish zarur. Bu bosqichda
treninglar, seminarlar va axloqiy qadriyatlarni targ’ib qiluvchi tadbirlar o’tkaziladi.
O’qitish jarayonida xodimlarga tashkilotning axloqiy tamoyillari va kodekslari
haqida ma’lumot beriladi, muayyan axloqiy muammolarni hal qilish bo’yicha
ko’nikmalar shakllantiriladi. Ushbu bosqich xodimlarning mas'uliyatni his qilishini
oshiradi va tashkilotda ijobiy muhit yaratishga xizmat qiladi.
4. Axloqiy boshqaruv tizimini tashkil etish.
To’rtinchi bosqichda tashkilot ichida maxsus axloqiy boshqaruv tizimi yaratiladi.
Bu tizim axloqiy masalalarni boshqarish va monitoring qilish uchun javobgar
bo’lgan bo’lim yoki mas’ul shaxsni o’z ichiga oladi.
Axloqiy boshqaruv tizimining asosiy vazifalari:
Axloqiy tamoyillarga rioya qilinishini nazorat qilish;
Axloqiy muammolarni hal qilish;
Tashkilotning umumiy strategiyasini axloqiy tamoyillar bilan moslashtirish.
Mazkur tizim orqali xodimlarning axloqiy xulq-atvori nazorat qilinadi va
muammoli vaziyatlarda tegishli choralar ko’riladi.
5. Axloqiy muammolarni aniqlash va ularni hal qilish mexanizmlarini ishlab
chiqish.
Keyingi bosqichda tashkilot axloqiy muammolarni aniqlash va ularni hal qilish
bo’yicha mexanizmlar ishlab chiqadi. Bu mexanizmlar orqali korxona ichida kelib
chiqadigan axloqiy masalalar tez va samarali hal qilinadi.
Bu bosqichda:
Ish joyida xodimlar o’rtasida kelib chiqadigan nizolarni hal qilish tartibi ishlab
chiqiladi;
Korxona tashqarisida mijozlar yoki sheriklar bilan bog’liq muammolarni hal qilish
yo’llari belgilanadi;
Shikoyat va takliflarni ko’rib chiqish tizimi joriy etiladi.
Axloqiy muammolarni tezkor hal qilish korxona obro’sini saqlashga yordam beradi
va xodimlar hamda mijozlar o’rtasida ishonchni oshiradi.
25

O’qitish va malaka oshirish dasturlari orqali xodimlarning axloqiy masalalarga oid
bilim va ko’nikmalari oshiriladi. Treninglar va seminarlar orqali ular murakkab
axloqiy masalalarni hal qilish bo’yicha qobiliyatga ega bo’ladi. Axloqiy qaror
qabul qilish ko’nikmasini rivojlantirish, jumladan, xodimlarni qiyin vaziyatlarda
to’g’ri yo’l tutishga o’rgatish, muhim qadam hisoblanadi. Axloqiy ong va
mas'uliyatni rivojlantirishda yetakchilikning roli katta. Rahbarlar o’z harakatlari
orqali xodimlarga namuna bo’lishi kerak. Agar rahbariyat axloqiy tamoyillarga
amal qilsa, xodimlar ham ushbu qadriyatlarga e’tiborli bo’lishga intiladi. Shu
sababli rahbarlarning axloqiy qarashlari tashkilotdagi axloqiy muhitni
shakllantirishda asosiy omil hisoblanadi.
Shuningdek, tashkilot ichida ochiq va shaffof muhit yaratish ham axloqiy
ongni rivojlantirishga xizmat qiladi. Xodimlar o’z fikrlarini erkin bildira oladigan
va adolatsizlik holatlarini rahbariyatga yetkazishdan qo’rqmaydigan muhit tashkil
etilishi zarur. Shikoyat va takliflarni ko’rib chiqish mexanizmlari orqali
xodimlarning axloqiy tamoyillarga e’tiborli bo’lishi ta’minlanadi.
Motivatsiya tizimining to’g’ri tashkil etilishi ham axloqiy mas'uliyatni
oshiradi. Axloqiy tamoyillarga amal qiluvchi xodimlarni mukofotlash, ularning
mehnatini qadrlash axloqiy qadriyatlarni targ’ib qiladi. Shu bilan birga, axloqiy
me’yorlarni buzgan xodimlarga nisbatan chora ko’rish ham muhimdir, chunki bu
holat boshqalarga saboq bo’lishi va tashkilot ichida axloqiy me’yorlarga rioya
qilinishini kuchaytiradi. Axloqiy ongni shakllantirishda kommunikatsiya
jarayonlari ham katta ahamiyatga ega. Rahbariyat va xodimlar o’rtasida doimiy
aloqaning mavjudligi axloqiy tamoyillarni amaliyotga joriy etishni osonlashtiradi.
Masalan, tashkilot ichida axloqiy mavzularga bag’ishlangan muntazam yig’ilishlar
o’tkazish, turli vositalar orqali xodimlarga axloqiy mas’uliyatning ahamiyatini
tushuntirish samarali usullardandir. Xodimlarning individual mas'uliyatini oshirish
uchun ularga tashkilot maqsadlariga erishishdagi rolini anglatish zarur. Xodimlar
o’z ishining tashkilot uchun qanday ahamiyatga ega ekanligini bilsalar, ular
faoliyatini mas'uliyat bilan bajarishga intiladi. Shu tariqa ular o’z vazifalariga
27

6. Monitoring va baholash.
Oxirgi bosqichda tashkilotning axloqiy boshqaruv bo’yicha amalga oshirilgan
choralari muntazam ravishda monitoring qilinadi va baholanadi. Bu bosqichda
tashkilot o’z tamoyillari va me’yorlariga qanchalik rioya qilayotganini aniqlaydi va
zarurat tug’ilganida tegishli o’zgarishlar kiritadi.
Monitoring jarayonida quyidagilar baholanadi:
Axloqiy kodeksning samaradorligi;
Xodimlarning axloqiy tamoyillarga rioya qilish darajasi;
Axloqiy muammolarni hal qilishda qo’llanilgan choralar.
Mazkur bosqich korxonaning doimiy rivojlanishini ta’minlash va axloqiy
boshqaruv tizimini takomillashtirish imkonini beradi.
Axloqiy boshqaruvni joriy etish bosqichlari tashkilot faoliyatini halollik, adolat
va mas'uliyat tamoyillariga asoslashga qaratilgan. Ushbu bosqichlar nafaqat
tashkilotning ichki muhitida ijobiy o’zgarishlarni amalga oshiradi, balki uning
mijozlar va jamiyat oldidagi obro’sini oshirishga ham xizmat qiladi. Axloqiy
boshqaruvni tizimli ravishda amalga oshirish korxona faoliyatini barqaror
rivojlantirish va raqobatbardoshligini mustahkamlash uchun muhim ahamiyat kasb
etadi.
3.2. Xodimlarda axloqiy ong va mas'uliyatni rivojlantirish.
Xodimlarda axloqiy ong va mas'uliyatni rivojlantirish tashkilotning
barqarorligi va samaradorligini oshirishda muhim omil hisoblanadi. Axloqiy ong
xodimlarning halollik, adolat va mas'uliyat tamoyillariga rioya qilishga tayyorligini
ifodalaydi, bu esa tashkilot ichidagi munosabatlarni yaxshilashga yordam beradi.
Axloqiy mas'uliyat esa xodimlarning o’z vazifalarini nafaqat tashkilot
maqsadlariga, balki ijtimoiy qadriyatlarga ham mos ravishda bajarishini anglatadi.
Xodimlarda axloqiy ong va mas'uliyatni shakllantirish uchun avvalo
rahbariyat tomonidan axloqiy tamoyillar va qadriyatlar aniq belgilanishi lozim. Bu
qadriyatlar tashkilotning ichki siyosati, kodeksi yoki xulq-atvor qoidalarida
ifodalanishi zarur. Bunday tamoyillar xodimlar uchun yo’riqnoma sifatida xizmat
qiladi va ularning harakatlarini muayyan axloqiy standartlarga moslashtiradi.
26

foydalanadi. Bu esa, o’z navbatida, iste'molchilarning ishonchini yo’qotishga olib
keladi va yirik jarimalarga sabab bo’lishi mumkin.
To’rtinchi muammo – ekologik mas'uliyat tamoyillariga rioya qilmaslikdir.
Hozirgi kunda atrof-muhitni muhofaza qilish masalalari butun dunyo bo’ylab
dolzarb bo’lib bormoqda. Biroq ayrim kompaniyalar ekologik standartlarni buzib,
chiqindilarni noqonuniy ravishda tashlash yoki tabiat resurslarini me’yoridan
ortiqcha ekspluatatsiya qilishda davom etmoqda. Bu esa nafaqat atrof-muhitga
jiddiy zarar yetkazadi, balki jamiyat tomonidan qattiq tanqidga uchraydi.
Beshinchi dolzarb muammo – mehnat munosabatlarida axloqiy tamoyillarga
rioya qilmaslikdir. Ayrim kompaniyalarda xodimlarning mehnat huquqlari buzilib,
ularga adolatsiz munosabatda bo’lish, mehnat sharoitlarini yaxshilashga e'tibor
bermaslik yoki xodimlarni ortiqcha ishlashga majburlash holatlari uchraydi.
Xususan, rivojlanayotgan mamlakatlardagi korxonalarda mehnat xavfsizligi
standartlariga rioya qilinmasligi jiddiy muammolardan biri bo’lib qolmoqda.
Shuningdek, biznesda globallashuv jarayonlari ham yangi muammolarni
keltirib chiqarmoqda. Turli mamlakatlarda faoliyat yurituvchi kompaniyalar
madaniy farqlar, mahalliy qonunchilikning nomutanosibligi va turli xil axloqiy
normalar tufayli qiyinchiliklarga duch kelmoqda. Masalan, bir mamlakatda qabul
qilingan axloqiy me'yorlar boshqa mamlakatda mos kelmasligi mumkin, bu esa
xalqaro korporatsiyalar uchun katta boshog’riqqa aylanyapti.
Texnologik taraqqiyot va sun’iy intellektning rivojlanishi ham biznes etikasi
doirasida yangi masalalarni keltirib chiqarmoqda. Masalan, avtomatlashtirilgan
tizimlar yordamida qaror qabul qilish jarayonlarida inson axloqi o’rnini
texnologiya egallashi mumkin. Bu esa ba'zi hollarda adolatsizlik yoki noto’g’ri
qarorlarning qabul qilinishiga olib kelishi ehtimolini oshiradi. Bundan tashqari,
sun’iy intellekt yordamida ma'lumotlarni manipulyatsiya qilish yoki noto’g’ri
ma'lumot tarqatish orqali mijozlarni chalg’itish holatlari ham kuzatilmoqda.
Zamonaviy biznes etikasi uchun muhim masalalardan biri korrupsiya va manfaatlar
to’qnashuvlaridir. Ba'zi tashkilotlarda rahbariyat va xodimlarning manfaatlarini
moslashtirishda muammolar yuzaga keladi. Ayniqsa, davlat bilan bog’liq
14

Biznesni axloqiy va mas'uliyat jihatidan boshqarish

Купить