Bo’lajak maktab menejerlarida iqtisodiy kompetentlikni takomillashtirish - Педагогика - Диссертациии

Информация о документе

Цена	15000UZS
Размер	286.8KB
Покупки	0
Дата загрузки	15 Май 2024
Расширение	docx
Раздел	Диссертациии
Предмет	Педагогика

Продавец

Qunduz Alimova

Дата регистрации 14 Май 2024

0 Продаж

Bo’lajak maktab menejerlarida iqtisodiy kompetentlikni takomillashtirish

Купить

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
JIZZAX DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI
MAGISTRATURA BO‘LIMI
Qo‘lyozma huquqi asosida
UDK: 330.3.37.14
“TASDIQLAYMAN”
Magistratra bo‘limi boshlig‘i
“Himoyaga tafsiya qiladi”
________________prof R.B.Yarmatov
“___” ____________ 2023-yil
Qo‘shmurodov Asqar Juman o‘g’lining
“BO‘LAJAK MAKTAB MENEJERLARIDA IQTISODIY
KOMPETENTLIKNI TAKOMILLASHTIRISH”
mavzusida bajarilgan
MAGISTRLIK DISSERTATSIYASI
70110103 – Ta’lim muassasalarining boshqaruvi
Maktab menejmenti kafedrasining 2023-yil “__” ___________ dagi
yig‘ilishining qarori bilan (Qaror №______) himoyaga tavsiya etilgan.
Kafedra mudiri:______________ dots D.Tursunov
Ishni himoyaga tafsiya etanan.
Ilmiy rahbar:_______________ dots B.Botirov
Magistr: _________________ A.Qo‘shmurodov
JIZZAX – 2023

MUNDARIJA
KIRISH ……...……...………………………………………………………… 3
I
BOB. BO‘LAJAK MAKTAB MENEJERLARINING IQTISODIY
KOMPETENSIYALARINI TAKOMILLASHTIRISHNING
NING NAZARIY-USLUBIY ASOSLARI
1.1.- § Bo‘lajak maktab menejerlarining iqtisodiy kompetensiyalarini
takomillashtirishning nazariy-metodik asoslari .………………………. 9
1.2.- § Bo‘lajak maktab menejerlarida iqtisodiy kompetensiyalarni
shakllantirish va rivojlantirish omillari ………….……………...…....... 22
1.3.- § Bo‘lajak maktab menejerlarining iqtisodiy kompetensiyalarini
baholash turlari va shakllari …...…….……………………………….
………….. 29
II
BOB. BO‘LAJAK MAKTAB MENEJERLARINING IQTISODIY
KOMPETENSIYALARINI TAKOMILLASHTIRISH VA
BAHOLASH USULLARI
2.1.- § Bo‘lajak maktab menejerlarining kompetensiyalarini rivojlantirishni
shakllantirish va tavsiflash …………………….................................... 38
2.2 - § Bo‘lajak maktab menejerlarining iqtisodiy kompetensiyalarini
rivojlantiruvchi interfaol metodlar va ularni qo‘llashning o‘ziga xos
afzalliklari ............................................................................................... 44
2.3.- § Bo‘lajak maktab menejerlari iqtisodiy kompetensiyalarini
baholashning noan’anaviy usullari ….
……………………………………………….. 50
III
BOB. BO‘LAJAK MAKTAB MENEJERLARINING IQTISODIY
KOMPETENTSIYALARINI TAKOMILLASHTIRISH VA
BAHOLASH SAMARADORLIGI
3.1.- § Bo‘lajak maktab menejerlarining iqtisodiy kompetensiyalarini oshirish
uchun ta’lim texnologiyalaridan samarali foydalanish yo‘llari ….…..... 60
3.2.- § Ta’lim texnologiyalari va ularni qo‘llash jarayonida eksperimental
ishlarning natijalari …………………………………………………… 67
XULOSA VA TAVSIYALAR ………………………………………………. 74
FOYDANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI

KIRISH
Tadqiqot mavzusining asoslanishi va dolzarbligi. Jahon ta’lim tizimida fan
va innovatsion faoliyat yutuqlaridan keng foydalanish, jamiyat va davlat
hayotining barcha sohalarini izchil va barqaror rivojlantirish mamlakatning
munosib kelajagini barpo etishda muhim omil bo‘lmoqda. Yuqori kasbiy va
iqtisodiy malakaga ega bo‘lgan Rossiya, Angliya, Janubiy Koreya, Yaponiya kabi
mamlakatlarda raqobatbardosh ta’lim zamonaviy, interaktiv va ijodiy o‘qitish
usullarini o‘z ichiga olgan ta’lim yangiliklarini keng joriy etishni ta’minlaydigan
rivojlanishning asosiy yo‘nalishi sifatida qaraladi. Bu, o‘z navbatida, bo‘lajak
maktab menejerlari o‘rtasida pedagogik amaliyotda nazariy bilimlardan
muvaffaqiyatli foydalanish, pedagogik faoliyatda ularning tashabbuslarini amalga
oshirish uchun sharoit yaratadigan ta’lim muhitini joriy etish uchun
kompetensiyalarni shakllantirishda muhimdir.
Xalqaro miqyosda kelajakdagi maktab direktorlarining vakolat mezonlarini
qabul qiladigan dunyoning yetakchi universitetlari va ilmiy markazlari
tadqiqotlarida xalqaro ta’lim standartlari talablariga, innovatsion ta’lim muhitini
yaratish va zamonaviy ta’limni joriy etish muammolariga alohida e’tibor
qaratilmoqda. Ushbu tadqiqotlarda o‘quv jarayonida zamonaviy bilim va
pedagogik texnologiyalardan muvaffaqiyatli foydalanish, motivatsion, kognitiv,
funktsional, aks ettiruvchi va o‘zini o‘zi qadrlash kabi ko'rsatkichlar asosida
kelajakdagi maktab rahbarlarining iqtisodiy vakolatlari mazmunini o‘rganishga
qaratilgan ilmiy tadqiqotlar muhim o‘rin tutadi.
Ilg‘or xorijiy tajriba asosida uzluksiz ta’lim tizimi uchun pedagog kadrlar
tayyorlashni nazarda tutuvchi oliy ta’lim tizimiga zamonaviy yondashuvlar
rivojlanishini ta’minlashga qaratilgan islohotlar natijasida bo‘lajak o‘qituvchilarni
tayyorlash uchun zamonaviy ta’lim mazmunini modernizatsiya qilish, ta’lim
muhitini yaratish bo‘yicha tadqiqotlar olib borilmoqda. shu bilan birga, ta’lim va
taraqqiyotga bo‘lgan ehtiyoj ortib bormoqda ta’lim muassasalarida bo‘lajak
maktab menejerlarining iqtisodiy malakasi. O‘zbekiston Respublikasini yanada
rivojlantirish bo‘yicha harakatlar strategiyasida “… uzluksiz ta’ lim tizimini

yanada takomillashtirish, sifatli ta ‘lim xizmatlarini ko‘rsatish imkoniyatlarini
kengaytirish, mehnat bozorining zamonaviy ehtiyojlariga muvofiq yuqori malakali
kadrlar tayyorlash siyosatini davom ettirish” 1
ustuvor yo‘nalishlari belgilangan,
shu munosabat bilan pedagogik tizimni takomillashtirish muhimdir.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbekiston Respublikasini yanada
rivojlantirish bo‘yicha harakatlar strategiyasi to‘g‘risida” 2017-yil 7-fevraldagi
4947-son farmoni, “Oliy ta’lim tizimini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari
to‘g‘risida” 2017-yil 20-apreldagi PQ-2909-son, “O‘zbekiston Respublikasi
innovatsion rivojlanish vazirligi vazirligini tashkil etish to‘g‘risida” 2017-yil 29-
noyabrdagi PF-5264-son, 2018 yil 25 yanvardagi “Umumiy o‘rta, o‘rta maxsus va
kasb-hunar ta’limi tizimini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida” gi
PF-5313-son farmon va ushbu sohaga tegishli boshqa normativ-huquqiy hujjatlar
bilan belgilangan vazifalarni amalga oshirishga xizmat qiladi.
Tadqiqot ob ’ ekti va predmeti. Ushbu tadqiqot ob’ekti sifatida bo‘lajak
maktab menejerlarining kasbiy faoliyati, o‘rta maktablarni boshqarish mexanikasi,
ta’lim muassasasining moliyaviy tizimlari olingan.
Iqtisodiy kompetentsiyalarni shakllantirish va rivojlantirish omillari, iqtisodiy
kompetentsiyani oshirish va takomillashtirishga ta’sir qiluvchi ob’ektiv va
sub’ektiv jihatlar, shu jumladan ta’lim texnologiyalari va interaktiv usullar,
iqtisodiy kompetentsiyalarni baholashning noan’anaviy usullari, shaxsiy fazilatlar,
qobiliyatlar ushbu tadqiqot mavzusidir.
Tadqiqot maqsadi. Tadqiqotimizning asosiy maqsadi bo‘lajak maktab
menejerlarining maktab rahbarlarining iqtisodiy kompetensiyalarini rivojlantirish
asosida maktablarning iqtisodiy barqarorligini ta’minlashdir. Ya’ni, ta’lim
muassasalari nafaqat moliyaviy va iqtisodiy jihatdan o‘zini o‘zi ta’minlashi, balki
ilmiy salohiyati, izlanishlari va ishlanmalari tufayli barqaror iqtisodiy o‘sishga
erishishi kerak. Bizning maqsadimiz – maktab tizimini boshqarish xodimlarining
malakasini oshirish jarayonida iqtisodiy kompetentsiyasini rivojlantirish uchun
1
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7-fevraldagi PF-4947-sonli «O‘zbekiston Respublikasini yanada
rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida»gi Farmoni. O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari
to‘plami, 2017 yil, 6-son, 70- modda.

andragogik asoslarni, tashkiliy-pedagogik shart-sharoitlarni va o‘quv-uslubiy
ta’minotni takomillashtirish, shuningdek, iqtisodiy kompetentsiya kontseptsiyasini
jiddiy o‘rganish bilan uning darajalari va rivojlanish bosqichlarini ilmiy asoslash.
Tadqiqot vazifalari. Ushbu maqsadlarga erishish uchun tadqiqot davomida
quyidagi vazifalar aniqlandi:
- bo‘lajak maktab rahbarlarining iqtisodiy kompetensiyalarini rivojlantirish va
takomillashtirishga oid adabiyotlar, olimlarning qarashlari va tadqiqotlarini tahlil
qilish;
- maktablarning iqtisodiy barqarorligiga erishishni ta’minlovchi omillarning
qiyosiy tahlili;
- erishilgan natijalar asosida xulosa va takliflar ishlab chiqish.
Tadqiqotning ilmiy yangiligi. Kompetentsiyaning xususiyatlarini aniqlash
uchun o‘tkazilgan ilmiy tadqiqotlar tahlili asosida to‘plangan xulosalar mazmuniga
asoslanib, biz ilmiy yondashuv doirasida kompetentsiya tushunchasini quyidagicha
aniqladik: “kompetentsiya – bu shaxsiy fazilatlar to‘plami, ma’lum bir sohada
vazifalarni bajarish qobiliyati. olingan muhim, doimiy rivojlanayotgan
kompetentsiyalar.”
Bundan tashqari, kompetentsiya tushunchasining mohiyati amaliyotga
yo‘naltirilgan bilim, ko‘nikma, qobiliyat, xulq–atvor kabi shaxsiy fazilatlar
majmuasidan iborat bo‘lganligi sababli, biz iqtisodiy kompetentsiya tushunchasini
quyidagicha izohlashimiz mumkin: “iqtisodiy kompetentsiya – bu doimiy ravishda
iqtisodiy bilim, ko‘nikma, ko‘nikmalarni egallash qobiliyati, soha mutaxassisiga
oid turli xil iqtisodiy vaziyatlarda jamiyatni rivojlantirish uchun ularni amalda
maqsadli qo‘llash bilan bog‘liq rivojlanayotgan fazilatlarning yig‘indisi.”
Tadqiqot mavzusi b o‘ yicha boshqa olimlar ilmiy qarashlari tahlili.
“Kompetentlik” tushunchasi ta lim ʼ sohasiga psixologik ilmiy izlanishlar natijasida
kirib
kelgan. Psixologik nuqtai nazardan, kompetentlik “noan anaviy ʼ vaziyatlar,
kutilmagan hollarda mutaxassisning o‘zini qanday tutishi, muloqotga kirishishi,
raqiblar bilan o‘zaro munosabatlarda yangi yo‘l tutishi, noaniq vazifalarni
bajarishda, ziddiyatlarga to‘la ma lumotlardan
ʼ foydalanishda, izchil rivojlanib

boruvchi va murakkab jarayonlarda harakatlanish rejasiga egalik”ni anglatadi 2
.
Kompetentlik deganda, ko‘pincha shaxsning faoliyat yuritishga umumiy
qobiliyati va uning kasbiy tayyorgarligida namoyon bo‘luvchi bilim va
tajribalariga asoslangan integratsiyalashgan sifatlar nazarda tutiladi 3
.
N.А.Muslimov kompetentlik tushunchasini shaxsiy sifatlar to‘plami va kasbiy
sohaning tayanch talablari sifatida namoyon bo‘lishi bilan uning mohiyatini ochib
bergan. “Kompetentlik – bu talabaning shaxsiy va ijtimoiy ahamiyatga ega kasbiy
faoliyatining amalga oshirilishi uchun zarur bo‘lgan bilim, ko‘nikma va
malakalarning egallanishi hamda ularni kasbiy faoliyatda qo‘llay olishi bilan
ifodalanadi” 4
.
I.А.Zimnyaya “...kompetentlik – bu odamning faoliyati, xulq-atvori, turli
muammolarni hal qilish jarayonida boshqa shaxslar bilan o‘zaro munosabatida
namoyon bo‘ladigan integrativ, bilimga asoslangan, intellectual va ijtimoiy-
madaniy jihatdan aniqlangan sifati” 5
, – deb ta riflagan.ʼ Uning fikricha,
“kompetentlik” shaxsiy xususiyat bo‘lib, tarkibiga kiritilgan kompetentsiyalar
asosida shakllantiriladi.
J.Raven kompetentlikni “...ma lum
ʼ bir fan sohasida muayyan harakatni
samarali amalga oshirish uchun zarur bo‘lgan o‘ziga xos qobiliyat, jumladan,
yuqori ixtisoslashgan bilimlar, ko‘nikmalar, fikrlash usullari, shuningdek, o‘z
harakatlari uchun mas uliyatni
ʼ his qilish” 6
, – deb ta riflaydi. ʼ Mazkur ta rifga ʼ ko‘ra,
kompetentlik umumiy holda bilimlar yig‘indisidan farqli ravishda, samarali tarzda
amaliyotga yo‘naltirilgan bilimlar majmui bilan tavsiflanadi. Ya ni,
ʼ kompetenlik –
amalda qo‘llanilayotgan bilimlar majmuidir.
M.A.Choshanovning ilmiy ishlarida kompetentlik – dinamik o‘zgaruvchan
hodisa sifatida bilimlarni doimo rivojlantirib borish, ma lum
ʼ vaqt va sharoitga mos
bo‘lgan metodlarni qo‘llay olish, ko plab
ʼ echimlar orasidan samarali, eng maqbul
2
Muslimov N., Usmonboeva M., Sayfurov D., Turaev А . Pedagogik kompetentlik va kreativlik asoslari. – T., 2015. 4-5 b.
3
Mirsolieva M.T. Oliy ta lim muassasalari rahbar va pedagog kadrlarining tadqiqotchilik kompetentligini rivojlantirish. //
ʼ
“Zamonaviy ta lim”, 2018, 2-son.
ʼ
4
Muslimov N. А . Kasb ta limi o‘qituvchisini kasbiy shakllantirishning nazariy-metodik asoslari. // Diss. ped. fan. dok. –T., 2007.
ʼ
131-b.
5
Зимняя И.А. Компетентностный подход в образовании. www.pirao.ru/community-projects/text/kompetentnostnyy-
podkhod-v-obrazovanii/
6
Равен Дж. Компетентность в современном обществе. – М.: «Когито-Центр», 2002.

echimni tanlashda kreativ fikrlay olish qobiliyati 7
sifatida ta kidlangan.ʼ Mazkur
fikrga ko‘ra, bilimlar – yangi texnologiyalar va ularga zamonaviy talablar yuzaga
kelishi natijasida ma lum
ʼ vaqt o‘tishi bilan eskiradi. O‘z navbatida, mos
metodlarni tanlash va yangi sharoitda ularni qo‘llashga yondashuvlar ham
o‘zgaradi. Shu sababdan, kompetentsiya, kompetentlik masalalari ko‘plab olimlar
tomonidan o‘rganilib, tadqiqot natijalari asosida xulosalar shakllantirilgan
bo‘lsada, bugungi kunda ham dolzarbligicha qolmoqda.
Tadqiqotda q o‘ llanilgan usullar. Mazkur tadqiqotimizda maktab
rahbarining iqtisodiy faoliyati tahlil qilinib, iqtisodiy kompetentlik tarkibini tashkil
etuvchi komponentlarni aniqlashda E.А.Varkinaning ilmiy yondashuvlaridan
foydalangan holda, maktab boshqaruv xodimlarining iqtisodiy faoliyati tahlil
qilindi.
Maktab rahbarining tashkilotning moliyaviy faoliyatini rejalashtirish, ijro
etish, nazorat qilish va boshqarishdan iborat iqtisodiy faoliyati ta’lim
muassasasining iqtisodiy barqarorlikni, moliyaviy mustaqillikni ta’minlash,
moliyalashtirish manbalarini kengaytirish, moliyaviy resurslarni rejalashtirish va
boshqarish, moliyaviy resurslarning bajarilishini ta’minlash va nazorat qilish
faoliyatidagi funktsiyalarini o‘z ichiga oladi.
Bunda:
moliyalashtirish manbalarini kengaytirish – byudjet mablag‘lari, xom ashyo,
maqsadli buyurtmalar, grant mablag‘lari, ishlab chiqarishni tashkil etish va turli
xizmatlar va qonun bilan taqiqlanmagan boshqa manbalardan iborat bo‘lishi
mumkin;
moliyaviy resurslarni rejalashtirish va boshqarish – xarajatlar va daromadlar
rejalarini shakllantirish, tuzish, tasdiqlash, mehnat resurslari, asosiy vositalar va
moddiy zaxiralardan samarali foydalanishni tashkil etish va boshqarishni
ta’minlaydi;
moliyaviy resurslarning bajarilishini ta’minlash va nazorat qilish –
muassasaning ta’lim, xo‘jalik, munitsipal faoliyatini amalga oshirishni tashkil
7
Чошанов А. Дидактическое конструирование гибкой технологии обучения. // «Педагогика», Москва, 1997, №2. -С. 21–
27.

etish, moddiy va moliyaviy resurslar, mukofotlar, mukofotlar bilan ta’minlash,
shuningdek joriy, rejalashtirilgan, davriy, doimiy nazoratni qamrab olish.
Mazkur vazifalar ijrosiga bog‘liq ravishda muassasasa faoliyatining ma lumʼ
jarayonlarida, ta lim
ʼ muassasasi rahbarining iqtisodiy roli o‘zgarib turadi va har bir
iqtisodiy faoliyatga mos huquq va majburiyatlar majmui, shuningdek, bilim,
ko‘nikma va malakalar talab etiladi.
Tadqiqot ishi tuzilmasi tarkibi. Mazkur magistrlik dissertatsiyasi kirish,
uchta bob, yettita paragraf, xulosa va tavsiyalar hamda foydalanilgan adabiyotlar
ro‘yxatidan tarkib topgan.

I BOB. BO‘LAJAK MAKTAB MENEJERLARINING IQTISODIY
KOMPETENSIYALARINI TAKOMILLASHTIRISHNING NAZARIY-
USLUBIY ASOSLARI
1.1. Bo‘lajak maktab menejerlarining iqtisodiy kompetensiyalarini
takomillashtirishning nazariy-metodik asoslari.
Ta’lim jamiyat hayotining ajralmas qismi va innovatsion iqtisodiyot
rivojlanishining barqarorligini ta’minlaydigan eng muhim omillardan biridir.
Ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning yangi bosqichida jamiyatimiz oldida turgan
dolzarb vazifalardan biri bu uzluksiz ta’lim tizimining barcha sohalarida ta’lim
sifatini oshirishdir.
Mamlakatimiz ta’lim sohasiga kiritilayotgan barcha muhim o‘zgarishlar
ta’lim sifatini va shu orqali bo‘lajak maktab menejerlarining malakasini
ta’minlashga qaratilgan. Sifatni ta’minlash tizimi talabalar va bitiruvchilarning
jamiyat talablariga muvofiqligini kafolatlaydigan va ta’lim muassasalari bajarishga
harakat qiladigan omildir. Ta’lim sifati jamiyat talablariga muvofiqligi va
moslashuvchanligi bilan uzluksizdir va kasb-hunar ta’limi tizimining sifatini
ta’minlashning vazifasi ularni kafolatlashdir.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 20-apreldagi PQ-2909-son
Qarori bilan mamlakatimiz ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishining ustuvor
yo‘nalishlariga muvofiq kadrlar tayyorlash mazmunini tubdan qayta ko‘rib chiqish,
oliy ma’lumotli mutaxassislarni xalqaro standartlar darajasida tayyorlash uchun
zarur shart-sharoitlar yaratish maqsadida – 2017-2021-yillarda oliy ta’lim
muassasalarining moddiy-texnika bazasini mustahkamlash va modernizatsiyalash,
ularni zamonaviy o‘quv-ilmiy laboratoriyalar, zamonaviy axborot-kommunikatsiya
texnologiyalari vositalari bilan jihozlash kompleks chora-tadbirlari tasdiqlandi.
O‘z-o‘zidan ravshanki, ta’lim tizimini isloh qilish jarayoni mamlakatimizda
zamonaviy bilim va kasblarga ega, o‘z tengdoshlari bilan jahon miqyosida
raqobatlasha oladigan yoshlarni tayyorlashga qaratilgan ijtimoiy-iqtisodiy
islohotlarning zaruriy omili hisoblanadi.
Ta’lim-bu davlat, jamiyat, fuqarolar manfaati uchun maqsadli o‘quv jarayoni

bo‘lib, bu o‘quvchilarning davlat ta’lim standartlari va talablari bilan belgilangan
o‘quv natijalariga erishishini ta’minlashga qaratilgan jarayondir 8
.
Ta’lim jamiyat hayotining muhim omili ekanligini rivojlangan davlatlar
tajribasi tasdiqlamoqda 9
.
Ilm-fan va ta’lim tizimining taraqqiyoti rivojlangan mamlakatlarda
farovonlikni ta’minlaydi. O‘quv jarayonini takomillashtirishning muhim omili oliy
ta’lim tizimida bo‘lajak maktab rahbarlarining iqtisodiy kompetentsiyasini yuqori
darajada shakllantirish bilan uzviy bog‘liqdir. Shu sababli, zamonaviy ta’lim
texnologiyalari va yaratilayotgan o‘quv-uslubiy majmualarning imkoniyatlaridan
samarali foydalanish asosida bo‘lajak maktab rahbarlarining iqtisodiy
kompetentsiyasini shakllantirish jarayonining nazariy va amaliy asoslarini yaratish
dolzarb vazifalardan biridir 10
.
Xorijiy mamlakatlarda qo‘llaniladigan ta’lim mazmunini mutaxassislarning
kasbiy tayyorgarligi nuqtai nazaridan to‘g‘ridan-to‘g‘ri o‘rganish shuni ko‘rsatdiki,
G‘arb mamlakatlarida asosiy o‘rinni mutaxassisning malakasi darajasi egallaydi.
Aslida respublikamizning milliy ta’lim tizimi, ta’lim mazmuniga qo‘yiladigan
minimal talablar bilim, ko‘nikma va malakalarga asoslanadi.
O‘tgan asrning 60-yillarida tadqiqotning yangi yo‘nalishiga aylangan
kompetentsiya yondashuvining kelib chiqishi, shuningdek, xorijiy pedagogik va
tibbiy-pedagogik manbalardagi “kompetentsiya” va “kompetentlik” tushunchalari
bo‘lajak maktab menejerlarini oliy o‘quv yurtlarida kasbiy tayyorlash nazariyasi va
amaliyotida keng tarqaldi ta’lim muassasalari.
Kompetentsiya – bu ish jarayonida ish samaradorligini oshirishga yordam
beradigan aniq bilim va ko‘nikmalar to‘plami.
1959 yilda R. N. Uayt uni ilmiy maqolasida ishlatgan va sanoat motivatsiyasi
tushunchasi sifatida harakat qilgan. 1970 yilda Kreyg Lundberg “ishlashni
8
Труды наукчного конгресса международного научно-промышленного форума "Великие реки 2015" (Том 2)
http://www.nngasu.ru/word/reki2016/velikie_reki_tom_2_2015.pdf
9
Каланова Ш.М. Национальная оценка качества образования в Великобритании.//»Вестник высшей школы Казахстана»,
2002, № 4.- с.134-141.
10
Образовательная программа высшего образования 030900.62 Юриспруденция квалицикации (степень)
"бакалавр", 2015 год / http://oimsla.edu.ru/files/nb_akad/%D0%9E%D0%9E%D0%9F-
%D0%91%D0%B0%D0%BA%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D0%B2%D1%80-2015.pdf

rivojlantirish dasturini rejalashtirish” da kontseptsiya tushunchasini aniqladi va
1973 yilda bu atama Devid Makklellandning “aql emas, balki sinov qobiliyati”
ilmiy maqolasidan keyin yanada keng qo‘llanila boshlandi.
Kompetentsiya atamasi aynan shundan keyin R.Boyatsis, T.F.Gilbert va
boshqalar tomonidan foydalanildi. Bundan tashqari, kompetentlikka yo‘naltirilgan
ta’lim amerikalik tilshunos N.Xomskiy (1965 yil, Massachutes universiteti)
tomonidan taklif etilgan “kompetentsiya” atamasining umumiy ma’nosida
shalkllandi. Yevropa Kengashi dasturi bo‘yicha Bern shahrida bo‘lib o‘tgan
simpoziumda (1996 yil) “kompetentsiya” tushunchasi “o‘quv”, “kompetentlik”,
“qobiliyat”, “mahorat” singari tushunchalar qatoriga kiritilgan. Yevropa
davlatlarining ta’lim vazirlari Boloniya deklaratsiyasida (1999 yil) ta’lim
islohotlarining kontseptual asoslari sifatida kompetentli yondashuvni e’tirof etdilar
va yondashuv ta’lim sifatiga qo‘yiladigan yangi talablarning natijasi bo‘lib xizmat
qilishida omil bo‘ldi.
Kompetentsiyaning namoyon bo‘lishini ba’zan vaziyat va kontekstda ko‘rish
mumkin va ular inson harakat qilishi kerak bo‘lganda ham o‘zgarishi mumkin.
Favqulodda vaziyatlarda kompetensiyali odamlar ilgari muvaffaqiyatli deb
hisoblagan xatti-harakatlariga rioya qilish orqali vaziyatni to‘g‘ri baholaydilar.
Kompetensiyali bo‘lish uchun odam vaziyat bilan tanishishi va darhol qaror qabul
qilishi kerak.
O‘qitishdan qat’iy nazar, kompetentlik tajribalardan va yillar davomida
insonning moslashishgа o‘rganish qobiliyati orqali shakllanadi. Shu bilan birga
olib borilgan tadqiqotlar, kompetentlikni va kompetentsiyani baholash oson
emasligini ko‘rsatadi 11
.
“Kompetentlik” va “kompetentsiya” tushunchalari aslida o‘zaro chambarchas
bog‘liq tushunchalar bo‘lib, odatda kompetentlikning oshishi kompetentsiya
doirasining kengayishiga olib keladi, va kompetentsiya doirasining kengayishi
kompetentlik darajasining oshishi zaruratini ta’minlaydi. Olimlar “kompetentlik”
va “kompetentsiya” tushunchasiga turlicha ta’rif berishadi. Masalan, Rossiyalik
11
Thirteenth Australasian Computing Education Conference (ACE 2011), Perth, Australia, 2011. Hamer, John (ed), De Raadt,
Michael (ed), Barnes, D. J., Berry, G., Buckland, R., Cajander, A.

pedagog olim A.I.Turchinov kompetentlik deganda insonning muayyan lavozim
kompetentsiyasi doirasida kasbiy tajribasi ifodalanishining darajasini nazarda
tutadi. Boshqa bir olim A.V.Xutorskoyning fikricha: “Kompetentsiya shaxsning
muayyan predmet va jarayonlarga nisbatan o‘zaro chambarchas bo g‘liq hamda
samarali faoliyat yuritish uchun zarur bo‘lgan bo‘lgan xususiyatlar (bilimlar,
ko‘nikmalar, malaka, faoliyat yuritish usullari) yig‘indisidir; kompetentlik esa –
insonning faoliyat predmetiga nisbatan shaxsiy munosabatini o‘z ichiga oluvchi
muayyan kompetentsiyaga ega ekanligidir 12
.
A.I.Turchinovdan farqli o‘laroq, A.V.Xutorskaya kompetensiya tushunchasini
tavsiflashda nafaqat shaxsning kasbiy tajribasini, balki uning bilimlarining
kengligini, ya’ni ushbu masalaga kengroq yondashuvni ham anglatadi. Shuning
uchun malakaga ega bo‘lish ma’lum bilimlarga va ma’lum tavsiflarga (fazilatlarga)
ega bo‘lishni yoki ma’lum bir holatdan xabardor bo‘lishni anglatadi; malakaga ega
bo‘lish esa ma’lum bir sohada ma’lum imkoniyatlarga ega bo‘lishni anglatadi.
So‘ngi vaqtlarda, zamonaviy pedagogik adabiyotlarda kompetentsiyalarning
ko‘pgina turlari taqdim etilmoqda, bu esa o‘z navbatida ularni saralash va muayyan
xususiyatlarga ko‘ra tizimlashtiriш muammosining dolzarbiligdan dalolat beradi.
Masalan, “Evropa uchun hal qiluvchi kompetentsiyalar” mavzusidagi Evropa
Kengashining simpoziumida hal qiluvchi kompetentsiyalarning quyidagi taxminiy
ro‘yxati belgilangan: “o‘rganmoq; izlamoq; o‘ylamoq; hamkorlik qilmoq; ishga
kirishmoq; moslashmoq” 13
.
S.E.Shishov, V.A.Kalneylarning fikricha kompetentsiya tushunchasi bilimlar
sohasiga emas, balki malakaviy sohaga tegishlidir. “Kompetentsiya – bu o‘rganish
jarayonida egallangan bilimlar, tajriba, qadriyatlar, layoqatga asoslangan
qobiliyatlar yig‘indisidir” 14
.
Ba’zi hollarda, yuqori darajadagi malakaga ega o‘qituvchilar muntazam
12
Хуторской А.В. Ключевые компетенции как компонент личностно-ориентированного образования //
Народное образование. –2003.- №2.–С.58-64. / ПРОЕКТНАЯ ДЕЯТЕЛЬНОСТЬ ПОДРОСТКОВ КАК
МЕТОД ИНТЕГРАЦИИ СОДЕРЖАНИЯ ПРЕДМЕТНЫХ КОМПОНЕНТОВ ГУМАНИТАРНОГО
ОБРАЗОВАНИЯ (НА ПРИМЕРЕ ТВОРЧЕСКОГО ПРОЕКТА). http://elibrary.ru/item.asp?id=29216848
13
Стратегия модернизации содержания общего образования: Материалы для разработки документов по обновлению
общего образования. – М.: 2001.
14
Болонский процесс: поиск общности европейских систем высшего образования (проект TUNING )/Под ред.
В.И.Байденко. М., 2006. – с. 210.

ravishda qiziqqan talabalarning xatti-harakatlariga javoban ularning xatti-
harakatlariga e’tibor berishadi, ularning imkoniyatlarini baholaydilar va shuning
uchun o‘z faoliyatini ushbu vaziyatga moslashtiradilar. Bunday o‘qituvchilar
tarkibi ta’siri ostida talabaning bilim olish istagi, sa’y-harakatlari va zavqlari
ortadi, natijada u yaxshiroq o‘rganishi mumkinligini tobora ko‘proq anglaydi. Ular
yuqori psixologik-pedagogik tayyorgarlikka ega bo‘ladilar va zarur pedagogik
vazifalarga (ta’lim, tarbiya, yosh avlodni rivojlantirish) optimistik tarzda yechim
topa oladilar. Buning uchun esa E.S.Romanovaning fikricha, “kompetentli
pedagogda quyidagi shaxsiy fazilatlar, qiziqishlar va layoqat bo‘lmog‘i lozim:
bolalar bilan ishlash ishtiyoqi; ularni qiziqtirish va ortidan ergashtira olishi;
shaxsiy javobgarlikning yuksak darajasi; o‘z-o‘zini nazorat qilish va bosiq bo‘la
olish; sabr-toqatli bo‘la olish, odamlarga xayrixox bo‘la olish; boshqalarni hurmat
qilish va ular fikri bilan hisoblashish; bilish va o‘zini rivojlantirishga intilish;
originallik, topqirlik, har tomonlama rivojlanganlik; farosatlilik; maqsad sari
intilish; aktyorlik mahorati; o‘zi va boshqalarga nisbatan talabchan bo‘la olish” 15
.
Agar biz “kompetentsiya” va “kompetentsiyaga asoslangan yondashuv”
tushunchalarini etimologik tahliliga murojaat qilsak, ular tasodifan paydo
bo‘lmaganligini tushunishimiz mumkin.
Kompetentsiya talabaning maxsus bilim va malakalarni egallashini emas,
balki har bir mustaqil yo‘nalishda integral bilim va harakatlarni o‘zlashtirishini
anglatadi 16
.
Bo‘lajak maktab menejerlarining kasbiy tayyorgarlik darajasiga qo‘yiladigan
talablar nuqtai nazaridan, kompetentsiya o‘quvchilarning muayyan vaziyatlarda
joriy bilimlar, malakalar va faoliyat usullariga muvofiq qo‘llash qobiliyatini
anglatadi.
Kompetentsiya talabaning shaxsiy va ijtimoiy ahamiyatga ega bo‘lgan kasbiy
faoliyatni amalga oshirish uchun zarur bo‘lgan bilim, ko‘nikma va malakalarga ega
15
Романова, Е.С. 99 популярных профессий. Психологический анализ и профессиографы / Е.С.Романова. – 2-е изд.
СПб.: Питер, 2004. – с.464.
16
Труды наукчного конгресса международного научно-промышленного форума "Великие реки 2015" (Том
2) http://www.nngasu.ru/word/reki2016/velikie_reki_tom_2_2015.pdf

bo‘lishi va ularni kasbiy faoliyatda qo‘llashi bilan ifodalanadi 17
. Ushbu pozitsiyada
«kompetentsiya» tushunchasining mohiyati ham to‘liq ochib berilgan bo‘lib, u
quyidagi ikki ko‘rinishda namoyon bo‘ladi: kompetentsiya - bu mening fikrimcha,
kasbiy sohaning asosiy talablari sifatida talabalarning shaxsiy fazilatlari to‘plami.
“Kompetentsiya” atamasi psixologlarning ilmiy izlanishlari natijasida ta’lim
sohasiga kirdi. Ushbu kontseptsiya nostandart yoki kutilmagan vaziyatlarda o‘zini
qanday tutish, muloqotga kirishish, raqiblar bilan o‘zaro aloqada yangi yo‘l tutish,
noaniq vazifalarni bajarish, qarama-qarshi ma’lumotlardan foydalanish, har doim
rivojlanayotgan va murakkab jarayonlarda harakat qilish haqida nazariy bilimlarga
ehtiyoj borligini ko‘rsatadi.
Inglizcha “kompetentsiya” tushunchasining leksik ma’nosi “qobiliyat” dir,
ammo raqobat atamasi bilim, ko‘nikma, mahorat va qobiliyatni ifodalashga xizmat
qiladi.
G‘arb mamlakatlarida shakllangan an’anaga muvofiq, mutaxassisning kasbiy
malakasi uning malakasi bilan, ta’lim tizimi esa bilim, ko‘nikma va malakalar
darajasi bilan o‘lchanadi.
Kompetentsiya o‘z bilimlarini doimiy ravishda boyitishni, yangi
ma’lumotlarni o‘rganishni va vaqt talablarini his qilishni, yangi bilimlarni izlash
qobiliyatini, ularni qayta ishlashni va amaliy faoliyatida qo‘llashni talab qiladi.
Malakaga ega bo‘lgan mutaxassis muammolarni hal qilishda o‘zini tuta bilish,
ma’lum bir vaziyatga mos keladigan usul va usullardan foydalanishni yaxshi
bilish, hozirgi vaziyatga munosib usullarni tanlab va qo‘llamasligi kerak
bo‘lganlarni rad etish, muammoga tanqidiy qarash kabi ko‘nikmalarga ega bo‘ladi.
Bo‘lajak maktab menejerlarining iqtisodiy kompetensiyalarini shakllantirish
har doim mutaxassislarning diqqat markazida bo‘lib kelgan. Keyingi yillarda
ushbu muammoning dolzarbligi yanada oshdi. Xususan, o‘qituvchilar, psixologlar,
sotsiologlar, iqtisodchilar ushbu masalaga alohida e’tibor berishadi. Bo‘lajak
maktab menejerlarida iqtisodiy bilim va iqtisodiy kompetentsiya elementlarining
shakllanishi uning noto‘g‘ri amalga oshirilganligi bilan seziladi.
17
http://www.mirrabot.com/work/work_40190.html

Kompetentsiya – bu ilm-fandan olingan nazariy bilimlarni, amaliy
ko‘nikmalarni va kompetentsiyalarni kundalik hayotida duch keladigan amaliy va
nazariy muammolarni hal qilish uchun ulardan foydalangan holda amalda qo‘llash
qobiliyatidir.
Qori-Niyoziy nomidagi O‘zbekiston pedagogika fanlari ilmiy tadqiqot
instituti xodimlarining fikricha: “Kompetensiya - bilim ko‘nikma va malakalardan
kundalik hayotda duch keladigan amaliy va nazariy masalalarni yechishda
foydalanish va qo‘llay olish qobiliyatidir” [2].
“Kompetentsiya” atamasi xodimning o‘z faoliyatida mujassam bo‘lgan
kompetensiyaini anglatadi; inson yaxshi biladigan soha yoki masala; insonning
amaliy qobiliyatlari va kasbiy qobiliyatlarini tizimli rivojlantirish darajasi.
Pedagogik faoliyat nuqtai nazaridan kompetentsiya-bu bilim va vaziyat o‘rtasidagi
aloqani o‘rnatish yoki keng ma’noda muammoni hal qilish uchun zarur bo‘lgan
harakatlar va bilimlarni namoyon qilish, topish qobiliyati.
“Kompetentsiya – bu shaxsiy fazilatlar to‘plami, olingan muhim, doimiy
rivojlanayotgan kompetentsiyalar asosida ma’lum bir sohadagi vazifalarni bajarish
qobiliyati”.
“Kompetentsiya” atamasi “qobiliyat” tushunchasining har tomonlama
rivojlangan darajasini ifodalaydi.
“Iqtisodiy kompetentsiya-bu jamiyat rivojiga mos keladigan iqtisodiy bilim,
ko‘nikma va ko‘nikmalarni doimiy ravishda egallash qobiliyati, ularni turli
iqtisodiy vaziyatlarda amalda maqsadli qo‘llash bilan bog‘liq shaxsni
rivojlantiruvchi fazilatlar to‘plami”.
“Kompetensiya” - V.D.Sharikovning fikriga muvofiq, - kasbiy tayyorgarlik
jarayonida shakllangan, bilim, ko‘nikma, qobiliyat va shaxsiy fazilatlarning tizimli
namoyon bo‘lishini ifoda etadigan, mohiyatini tashkil etuvchi funktsional
vazifalarni muvaffaqiyatli hal qilishga imkon beradigan yangi faoliyat sub’ektining
paydo bo‘lishi kasbiy faoliyat 18
.”
Kompetentsiya – bu talabaning olgan bilimlari, o‘quv ko‘nikmalari va
18
Труды наукчного конгресса международного научно-промышленного форума "Великие реки 2015" (Том
2) http://www.nngasu.ru/word/reki2016/velikie_reki_tom_2_2015.pdf

qobiliyatlaridan kundalik hayotida duch keladigan amaliy va nazariy muammolarni
hal qilishda foydalanishga tayyorligini namoyish etish.
Kompetentsiya tushunchasi nafaqat aniq bilim va ko‘nikmalar bilan, balki
amaliy vazifalarni bajarish bilan bog‘liq tushunchadir. U nafaqat kognitiv
komponentni, balki motivatsion, etnik, ijtimoiy va axloqiy tizimlarni ham o‘z
ichiga oladi. Kompetentsiya tushunchasi ta’lim sifati muammolarini o‘rganish
uchun uslubiy asos bo‘lib xizmat qiladi. Endi har bir o‘qituvchi nafaqat umumiy va
kasbiy kompetentsiyaga ega bo‘lishi, balki pedagogik nazariya, kontseptsiya va
innovatsion texnologiyalarni faol, ijodiy o‘zlashtirishi kerak. Shundagina har bir
talaba kasbiy malakaga ega bo‘lib, kasbiy malakaga ega bo‘lib, psixologik-
pedagogik tayyorgarlik amaliyotida mustaqil ta’lim funktsiyalarini, shuningdek,
o‘z kasbiy faoliyatini mustaqil loyihalash usullarini qo‘llaydi.
Rus olimlari va o‘qituvchilaridan V. A. Slastenin, M. A. Choshanovlar
«kompetentsiya» so‘ziga alohida ahamiyat berishgan. Ular ma’lum bir sohada
mutaxassis, ma’lum bir sohada bilimdonlik deya ta’riflashgan. Biroq, izohli
lug‘atlar o‘zgacha ta’rifni beradi, unga ko‘ra kompetentsiya faqat biror narsa
haqida mulohaza yuritishga imkon beradigan bilimga ega bo‘lish sifatida
belgilanadi. Bundan tashqari, M.A.Choshanov “kompetensiya” atamasini bir qator
muhim afzalliklar bilan oqlaydi:
- Birinchidan, bu atama an’anaviy ravishda “bilim” degan ma’noni anglatadi,
“ko‘nikmalar, qobiliyatlar” bir so‘z bilan va uning tarkibiy qismlari o‘rtasida
bog‘lovchi bo‘lib xizmat qiladi.
- Ikkinchidan, mutaxassisning kasbiy tayyorgarligining haqiqiy darajasini
tavsiflash uchun maqbuldir, chunki kompetentsiya bu vazifani etarli darajada
bajarish holatidir.
- Uchinchidan, mutaxassisning kompetensiyasi ko‘p sonli echimlardan
maqbulini tanlashdir.
- To‘rtinchidan, kompetentsiya bilimlarni muntazam ravishda yangilashni,
kasbiy vazifalarni muvaffaqiyatli hal qilish uchun yangi ma’lumotlarni olishni o‘z
ichiga oladi.

- Beshinchidan, kompetensiyaga ham moddiy, ham protsessual komponentlar
kiradi. Bilim va tanqidiy fikrlashning maqbulligi bilan bir qatorda, usulning
o‘zgaruvchanligi kompetentsiyaning muhim sifati hisoblanadi.
Shu nuqtada rus olimi-o‘qituvchisi A. V. Xutorskiy “kompetentsiya” va
“kompetentsiya” tushunchalarini o‘ziga xos tarzda izohlaydi va talabaning
kompetentsiyasini quyidagi qismlarga ajratadi.
1. O‘z-o‘zini anglash kompetensiyai-talabaning dunyoqarashi, tasavvuri bilan
bog‘liq holda o‘zini namoyon qiladi. U o‘qituvchi sifatida hodisalar va atrof-muhit
hodisalarining mohiyatini ko‘radi va tushunadi, unga e’tibor qaratadi, o‘z fikrini
asoslay oladi, vaziyatga qarab muammoning echimini topadi. Ushbu
kompetentsiya talabaning ta’lim va boshqa faoliyatida o‘zini o‘zi anglash
mexanizmini ta’minlaydi.
2. Umumiy madaniy milliy va umuminsoniy qadriyatlarga ega bo‘lish
kompetensiyai-mamlakatning ijtimoiy hayotida ishtirok etish, milliy an’analarni
hurmat qilish, ijtimoiy ko‘nikmalarga ega bo‘lish, fanning inson hayotidagi
yangiliklarini tushuntirish va ushbu ma’lumotlarni talabalarga tushuntirish.
3. O‘quv, kognitiv jarayonning kompetentsiyasi-talabaning mustaqil bilim
faoliyati, mantiqiy fikrlash, o‘quv va kognitiv faoliyatni baholash, bilim va
ko‘nikmalarni tahlil qilish qobiliyati 19
.
4. Axborot olish qobiliyati-ularning o‘qituvchilik faoliyati, intizomi
to‘g‘risida ma’lumot olish qobiliyati.
5. Kommunikativ kompetentsiya-tilni bilish, turli odamlar bilan muloqot
qilish, jamoada ma’lum bir joyni egallash qobiliyati.
6. Ijtimoiy foydali mehnat kompetentsiyasi-oilaviy munosabatlar va
mas’uliyat qobiliyati, jamiyat taraqqiyotida ishtirok etish, ijtimoiy foydali mehnat,
iqtisodiy va huquqiy ko‘nikmalarga ega bo‘lish.
7. O‘z ustida ishlash qobiliyati-jismoniy, ma’naviy, intellektual o‘zini o‘zi
rivojlantirish. Hissiyotlaringizni boshqaring.
19
Образовательная программа высшего образования 030900.62 Юриспруденция квалицикации (степень)
"бакалавр", 2015 год http://oimsla.edu.ru/files/nb_akad/%D0%9E%D0%9E%D0%9F-
%D0%91%D0%B0%D0%BA%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D0%B2%D1%80-2015.pdf

Asosiy kompetensiyalar quyidagi elementlardan iborat:
1. Intellektual kompetentsiya (bilish va tushunish darajasi) – “iqtisodiy bilim
asoslari” fanida o‘rganilayotgan materialning mohiyatini yodlash, takrorlash,
idrok etish va tushunishni namoyish etish, uni bir shakldan ikkinchisiga o‘tkazish
qobiliyati.
2. Amaliy kompetentsiya (qo‘llanilish darajasi) - o‘rganilayotgan umumiy
tushunchalar, nazariyalar, qoidalar va metodlarni muayyan, muammoli
vaziyatlarga, misol va savollarga qo‘llash, ularni amalda samarali qo‘llash
qobiliyati.
3. Analitik kompetentsiya (tahlil va sintez darajasi) - mavzu muammosini hal
qilish, muammoning echimini topish, to‘g‘ri qaror qabul qilish uchun zarur 20
bo‘lgan ma’lumotlarni to‘plash, tizimlashtirish, turli manbalardan tahlil qilish
qobiliyati.
4. Mantiqiy kompetentsiya (baholash darajasi) - muayyan ichki yoki tashqi
mezonlar asosida muammoli vaziyatni baholash va taqqoslash.
5. Kommunikativ kompetentsiya (AKT savodxonligi) - ma’lumot qidirish
qobiliyati, matematik savodxonlik, kompyuter va internetdan foydalanish
qobiliyati.
6. Iqtisodiy kompetentsiya (iqtisodiy qarorlarni qabul qilish kompetensiyai) –
muammoli vaziyatni muayyan ichki yoki tashqi mezonlarga muvofiq tizimli
ravishda baholash va taqqoslash, ular asosida iqtisodiy qarorlar qabul qilish,
iqtisodiy fikrlash qobiliyati.
Iqtisodiy kompetentsiya asosiy kompetensiyalardan biri hisoblanadi. Inson
qanchalik malakali yoki professional rivojlangan bo‘lsa, uning iqtisodiy
mahsuldorligi (pul ishlash qobiliyati) shunchalik yuqori bo‘ladi. Iqtisodiy
kompetentsiyaga erishish uchun inson umumiy iste’dod va tug‘ma qobiliyatlarga,
shuningdek, kasb-hunarga, shu jumladan iqtisodiy qobiliyatlarga ega bo‘lishi
kerak.
20
Образовательная программа высшего образования 030900.62 Юриспруденция квалицикации (степень)
"бакалавр", 2015 год http://oimsla.edu.ru/files/nb_akad/%D0%9E%D0%9E%D0%9F-
%D0%91%D0%B0%D0%BA%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D0%B2%D1%80-2015.pdf

E.E.Ovakimyan iqtisodiy kompetentlik tushunchasini turli ijtimoiy
vaziyatlarda iqtisodiy asoslangan qarorlar qabul qilishga imkon beradigan iqtisodiy
bilimlar, ko‘nikmalar majmui, deb 21
ta’riflagan va ilmiy izlanishlari asosida
iqtisodiy kompetentlik tarkibiga quyidagi komponentlarni kiritgan: kognitiv -
iqtisodiy bilimlar tizimi, jamiyatda iqtisodiy funktsiyalarni bajarish bo‘yicha
g‘oyalar; hissiy qadriyatlar - iqtisodiy sohadagi muhim qadriyatlar tizimi, faoliyat
motivatsiyasi, iqtisodiy his va qat’iy ishonch; faoliyatli-kreativ - iqtisodiy
bilimlarni qo‘llash tajribasi, iqtisodiy maqsadga erishish ko‘nikmalari.
A.Yu.Misailovning fikricha, iqtisodiy kompetentlikning tarkibi bir-biriga
bog‘liq bo‘lgan quyidagi komponentlardan iborat 22
:
- motivatsion – jamlangan va yyetarlicha barqaror ehtiyojlar tizimi, iqtisodiy
faoliyat uchun muhim sabablar, turli iqtisodiy kompetensiyalarga ega
bo‘lishiga qiziqish bilan tavsiflanuvchi;
- kognitiv – asosiy iqtisodiy tushunchalarni ifodalovchi tizim (iqtisodiyot,
iqtisodiy qonunlar, talab, taklif, mahsulot), iqtisodiy nazariyalar,
tushunchalar, modellar, davlatning iqtisodiy siyosatini olib borishga
yondashuvlar, iqtisodiyotning xalqaro muammolari; kasbiy faoliyatda
iqtisodiyot muammolari; kasbiy faoliyatda iqtisodiyot asoslari (qonunlar,
korxonaning iqtisodiy faoliyati usullari, iqtisodiy rejalashtirish, nazorat, audit
va boshqalar) 23
;
- amaliy – iqtisodiy muammolar va vaziyatlarni hal qilish, iqtisodiy ko‘nikma
va qobiliyatlar kombinatsiyasiga asoslangan iqtisodiy hisob-kitoblarni olib
borish, biznes rejalarni tuzish, buxgalteriya hisobini yuritish, turli xil iqtisodiy
vaziyatlarda kasbiy muammolarga yechim tanlashni amalga oshirish,
iqtisodiy faoliyatda axborot texnologiyalaridan foydalanish, fuqarolik
iqtisodiy hatti- harakatlariga rioya qilish va boshqalar;
- shaxsiy – bir qator muhim iqtisodiy fazilatlardan iborat: faollik, mustaqillik,
21
Овакимян Е.Е. Развитие экономической компетентности студентов вузов. Автореферат.-Челябинск, 2010.
22
Мисаилов А.Ю. Компьютерное сопровождение формирования экономической компетентности у студентов
Учреждений среднего профессионального образования. Автореферат.-М., 2013.
23
Образовательная программа высшего образования 030900.62 Юриспруденция квалицикации (степень)
"бакалавр", 2015 год http://oimsla.edu.ru/files/nb_akad/%D0%9E%D0%9E%D0%9F-
%D0%91%D0%B0%D0%BA%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D0%B2%D1%80-2015.pdf

ijodkorlik, samaradorlik, mehnatsevarlik, qat’iyatlilik, tashabbuskorlik 24
.
E.A.Varkinaning ilmiy ishlarida “iqtisodiy kompetentlik – bu shaxsning
integrativ sifati bo‘lib, maxsus kompetentsiyalar (marketing, tadbirkorlik, xo‘jalik-
huquqiy) majmui bilan tavsiflanadi shuningdek, egallangan iqtisodiy bilim,
ko‘nikma va tajribalarni hamda ma’lum faoliyat usullarini qo‘llay olish
qobiliyatini aks ettirib, ustuvor qadriyatlar va motivlar bilan tartibga solinadigan
doimiy shaxsiy rivojlanish asosida ta’lim muassasasi faoliyatini ta’minlashdir” 25
deb ta’riflangan.
Ushbu ta’rifga asoslanib, muallif iqtisodiy kompetentsiya darajasini
tavsiflovchi iqtisodiy kompetentsiya tarkibini ilmiy asoslab berdi, shu bilan birga
marketing, tadbirkorlik va iqtisodiy-huquqiy kompetentsiyalar shakllantirildi,
ularning tarkibiy qismlari o‘zaro bog‘liq kognitiv, funktsional, motivatsion va
shaxsiy fazilatlardir 26
.
Ta’lim tizimidagi ko‘p yillik faoliyat tajribasiga asoslangan ilmiy
tadqiqotlarning tahlili, shuningdek, bilim va motivatsion tarkibiy qismlar
talabalarning iqtisodiy kompetentsiyasini tashkil etuvchi tarkibiy qismlar orasida
muhim o‘rin tutishini aniqlashga imkon beradi.
Kognitiv komponent – bu faoliyatning asosini tashkil etadigan va Real
iqtisodiy vaziyatlarni tahlil qilish, iqtisodiy muammolarni hal qilish usulini tanlash,
rejalashtirish, qaror qabul qilish kabi bir qator vazifalarni bajarishda iqtisodiy
bilimlar to‘plamini o‘zida mujassam etgan zarur iqtisodiy va huquqiy bilimlarning
yig‘indisi. Iqtisodiy sohaga oid qonunlarni bilmasdan faoliyatni amalga oshirish
samarasiz bo‘ladi. Iqtisodiy atamalar, qoidalarning izohlari, iqtisodiy nazariya va
faoliyat metodlarini anglash odatiy va nostandart iqtisodiy muammoli masalalarni
hal qilishga harakat qilish imkonini beradi.
24
Труды наукчного конгресса международного научно-промышленного форума "Великие реки 2015" (Том
2) http://www.nngasu.ru/word/reki2016/velikie_reki_tom_2_2015.pdf
25
Варкина Е.А. Формирование экономической компетентности руководителя образовательного учреждения в системе
повышения квалификации // Дисс. канд.пед. наук. - Оренбург, 2009.-С.41.
26
Образовательная программа высшего образования 030900.62 Юриспруденция квалицикации (степень)
"бакалавр", 2015 год http :// oimsla . edu . ru / files / nb _ akad /% D 0%9 E % D 0%9 E % D 0%9 F -
% D 0%91% D 0% B 0% D 0% BA % D 0% B 0% D 0% BB % D 0% B 0% D 0% B 2% D 1%80-2015. pdf

Motivatsion komponent motivlar yig‘indisi, shaxsning individual ahamiyatli
qadriyatlari va iqtisodiy boshqaruv faoliyati yo‘nalishi uchun muhim xususiyatlar
sifatida qaraladi. Bo‘lajak maktab menejerlarining turli xil mutaxassisliklari tufayli
ularning iqtisodiy kompetensiyalarga ega bo‘lish motivlari boshqacha bo‘lishi
mumkin. Masalan, yangi iqtisodiy bilimlarni egallash, iqtisodiy bilimlarni
tizimlashtirish, iqtisodiy bilimlarga qiziqish, iqtisodiy sohada ko‘nikmalarni
rivojlantirish, oddiy va murakkab iqtisodiy vaziyatlarda muammolarga echim
topish va boshqalar.
Iqtisodiy kompetentsiya, o‘z navbatida, yangi iqtisodiy bilim, ko‘nikma va
tajribalarni o‘zlashtirish asosida oddiy va murakkab iqtisodiy sharoitlarda bo‘lajak
maktab menejerlarining imkoniyatlarini to‘liq namoyish etishga xizmat qiladi.
Xulosa qilib shuni ta’kidlaymizki, bizning davlatimizda, dunyoning barcha
mamlakatlarida bo‘lgani kabi, ta’lim oluvchilarga katta e’tibor qaratilmoqda,
ta’lim oluvchilarning iqtisodiy kompetentsiyalarini shakllantirish va baholash
metodologiyasining nazariy asoslari o‘rganilmoqda va amaliyotga tatbiq
etilmoqda. Kompetentsiya ham, komplementarlik ham mutaxassisning kasbiy
pedagogik faoliyatga tayyorligi darajasi, sifatining ajralmas xususiyatlari
hisoblanadi. Kompetentsiya talabaning mehnatga tayyorlik darajasi normasini
belgilaydi, kompetentsiya talabaning amaliy jihatdan tayyorligini belgilaydi, bu
ixtisoslashtirilgan, oldindan shakllangan, bilimga asoslangan ta’lim muassasasida
haqiqiy o‘quv, tarbiyaviy faoliyat va ish tajribasi bilan qo‘llab-quvvatlanadi.

1.2. Bo‘lajak maktab menejerlarda iqtisodiy kompetensiyalarni
shakllantirish va rivojlantirish omillari.
Bozor iqtisodiyotining jadal rivojlanishi sharoitida iqtisodiy ta’limning roli
yanada oshib bormoqda. Chunki mikroiqtisodiyotda ro‘y berayotgan o‘zgarishlar
tufayli kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni jadal va samarali rivojlantirish
evaziga jamiyatimizda inson kapitali shakllanib, uning o‘lchov birligi iqtisodiy
kompetensiyalarning rivojlanish darajasi hisoblanadi. Insonning iqtisodiy
qobiliyatining rivojlanish darajasi uchta determinant asosida shakllanadi (1.1-
rasm).
1.1-rasm. Iqtisodiy qobiliyatlarining rivojlanganlik darajasini aniqlovchilari.
Yer yuzidagi barcha xalqlarning, shu jumladan uzoq vaqtdan beri intilayotgan
o‘zbek xalqining maqsadi baxtli hayot kechirishdir. Yer yuzida tinchlik va
farovonlik hukm surmoqda va aholining aksariyati sog‘lom, uyg‘un ekanligi
odamlarning baxtga erishishining asosiy omilidir. Aholining sog‘lig‘ini ta’minlash
va takomillashtirishda rasmiy ravishda tashkil etilgan uzluksiz ta’lim tizimi etakchi
rol o‘ynaydi. Ta’limni to‘g‘ri amalga oshirish bilan bilimlarni vaqt talablariga
o‘tkazish usullarini moslashtirish bugungi kunda o‘qituvchi oldida turgan muhim
vazifadir.
Pedagogik faoliyatning o‘zi talabadan nafaqat oliy ma’lumotga, balki kasbiy
tayyorgarlikka, iqtisodiy kompetentsiyaga va ushbu yo‘nalishdagi bilim, ko‘nikma
va malakalarga, shuningdek ma’lum tajribaga ega bo‘lishni talab qiladigan
murakkab jarayondir. O‘quv jarayonining eng asosiy va muhim funktsiyalarini
amalga oshirish jarayoni bir nechta vazifalarni amalga oshirishni, ya’ni pedagogik
jarayon sub’ektlari uchun zarur shart-sharoitlarni yaratishni, ularning faoliyatiniInsonning
iqtisodiy rollari
Odamlarning
“ayirboshlash”
turidagi xulq-atvori
Iqtisodiy qobiliyatlarning
rivojlanganlik darajasi Iqtisodiy
qobiliyatlarning
o‘lchov mezonlari

tashkil etish, muvofiqlashtirish, nazorat qilish, tahlil qilish va baholashni,
shuningdek yangi pedagogik va axborot texnologiyalari bilan jihozlash kabi bir
qator vazifalarni amalga oshirishni ta’minlaydi. Bu, o‘z navbatida, o‘qimishli
odamlarning kasbiy va iqtisodiy kompetentsiyasini rivojlantirish jarayonlariga
ijodiy yondashuvni talab qiladi. Shu bilan birga, asosan, o‘quvchilarning bilimlari,
ko‘nikmalari va ko‘nikmalari, tajribasi, epchilligi, faktorizatsiyasi asosida
pedagogik jarayonlardagi mavjud ziddiyatlar bartaraf etiladi, pedagogik
jarayonlarning samaradorligiga ta’sir qiluvchi omillar aniqlanadi, ta’lim sifatini
yaxshilash yo‘nalishi bo‘yicha qaror qabul qilishda sub’ektlarning mavjud
vaziyatlari, tendentsiyalari, ehtiyojlari va qiziqishlari o‘rganiladi. pedagogik
jarayon sub’ektlarining faoliyati, ta’lim xizmatlarini tashkil etish va rivojlantirish
bo‘yicha qarorlar qabul qilish strategik rejalashtirish va innovatsiyalarga munosib
javob berish uchun zarur iqtisodiy bilimlarga ega bo‘lishi kerak.
Bo‘lajak maktab menejerlarining iqtisodiy kompetentsiyasini rivojlantirishga
ta’sir qiluvchi asosiy omillardan biri sifatida ta’lim muassasasida ta’lim
xizmatlarini ilmiy asosda tashkil etish va rivojlantirishga turtki berish mumkin.
Ilmiy asosda tashkil etilgan ta’lim xizmatlari ta’lim muassasasi faoliyatining turli
sohalarida, masalan, moddiy, moliyaviy resurslarni boshqarish, marketing tahlili,
iste’molchilik, buyurtma, tadbirkorlik kabi iqtisodiy jihatdan samarali qarorlar
qabul qilish qobiliyatini belgilaydi.
Ta’lim jarayonida bo‘lajak maktab menejerlari faoliyatini takomillashtirish va
samaradorligini oshirishning muhim shartlaridan biri bu o‘qituvchining
innovatsion faoliyatini tashkil etish zarurati 27
. Innovatsiyalarni tashkil etish va
rivojlantirish orqali bo‘lajak maktab menejerlarining strategik rejalashtirish, qiyin
sharoitlarda ham oqilona qarorlar qabul qilish qobiliyati, iqtisodiy muammolarni
mustaqil va o‘z vaqtida hal qilish qobiliyati kabi qobiliyatini shakllantirish
mumkin.
Malakali o‘qituvchining yangiliklarga nisbatan tashabbusli faoliyati
27
Труды наукчного конгресса международного научно-промышленного форума "Великие реки 2015" (Том
2) http :// www . nngasu . ru / word / reki 2016/ velikie _ reki _ tom _2_2015. pdf

innovatsiyalarni aniqlash, qidirish, o‘rganish, asoslash va ilmiy axborotlarni
amaliyotga tadbiq etish, pedagogik, psixologik va ijtimoiy–iqtisodiy
innovatsiyalarni o‘zlashtirishga tayangan ta’lim jarayoniga yangiliklarni kiritishga
asoslanuvchi yondashuv texnologiyalarini amaliyotga tadbiq etish orqali
pedagogik vaziyatlarning samaradorligini ta’minlashdan tashkil topadi.
Ta’lim muassasasining o‘quv muassasalari pedagogik jarayonlarni ilmiy
asosda tashkil etish va boshqarishga innovatsion yondashuvlarga asoslanishi,
kasbiy ahamiyatga ega bo‘lgan shaxsiy fazilatlarga ega bo‘lishi, ixtiyoriy
jarayonlarda o‘zini o‘zi nazorat qilishi hamda ta’lim tashkilotlaridagi mavjud
ta’lim munosabatlarini inobatga olgan holda ishlashi va turfa xil muammolarni
bartaraf etishda, hal qilishda mavjud me’yoriy-huquqiy mezonlarga asoslanishi
zarur, shuningdek, zamonaviy talablar, o‘zgarishlar va innovatsiyalarga asoslangan
o‘qituvchilar, biroz vaqtda ta’limni islohotlar olib borish jarayonida amalga
oshirilgan, hukumat tomonidan ta’lim va yoshlar masalalari bo‘yicha qabul
qilingan qarorlarning mohiyati va ahamiyatini tushunadigan va o‘z fanlarini targ‘ib
qiladigan, chuqur biladigan, pedagogik jarayonlarda talabalarning sub’ektivligi va
faolligini oshirishga alohida e’tibor beradigan, pedagogik jarayonlarni tashkil etish
va boshqarish o‘zaro hamkorlikka asoslangan hamkorlikda harakat qilish
qobiliyatiga ega do‘stlik, talabalar va o‘qituvchilar o‘rtasidagi hamkorlikni
shakllantirish va muvofiqlashtirish, pedagogik jarayonlarda motivatsiya, ta’lim
muhitini shakllantirish sohalarida zarur bilim, ko‘nikma va malakaga ega bo‘lgan
tarbiyaviy shaxsni shakllantirish.
Ta’lim tashkilotlari o‘qituvchilarining vazifalaridan biri bu pedagogik
jarayonlarda maqsadga yetish uchun ta’lim oluvchilarning ta’lim jarayoni sub’ekti
sifatida moshlashtirishi va ta’lim olivchilar jadallashishiga erishishdir. Bu esa o‘z-
o‘zini tarbiyalash, qisqa qilib aytganda, ta’lim jarayonini boshqaradi 28
. Ushbu
faoliyat, o‘z navbatida, o‘qituvchilar va talabalar o‘rtasidagi do‘stona
munosabatlarga asoslangan bir-birining o‘rnini bosadigan boshqaruv faoliyatidir.
Pedagogik jarayonlarda kerakli natijalarga erishishda ushbu jarayonning
28
http://www.mirrabot.com/work/work_40190.html

samaradorligi talabaning kasbiy malakasi darajasiga bog‘liq bo‘ladi. Ammo,
aksariyat ekspertlarning fikriga ko‘ra, o‘quv jarayoni sub’ektlari faoliyatining
samaradorligi ko‘p jihatdan o‘qituvchi qaysi davrda pedagogik faoliyat jarayonida
qanday tajribaga ega bo‘lishiga bog‘liq. Pedagogik faoliyatni tashkil etish,
boshqarish, samaradorligini beqarorligini yo‘qotib rivojlantirish bilan o‘qituvchilar
faoliyatining samaradorligi ularning pedagogik vaziyatlar va ularni
tashkillashtirish va ushbu yo‘nalishidagi bilimlari, ko‘nikmalari va malakalari
darajasiga, shaxsiy fazilatlariga bog‘liq bo‘ladi, shaxsiy xususiyatlar va kasbiy
ahamiyatga ega bo‘lgan fazilatlar, shuningdek ularning qobiliyatlari, ko‘nikmalari
va kasbiy tajribasiga bog’liq bo’ladi. Sababi tahsil olayotgan shaxs pedagogik
jarayonlarni tashkil etish, boshqarish, samaradorlikni oshirish hamda ta’lim
oluvchilar faoliyatini muvofiqlashtirishda boshqaruvchi sifatida muhimdir. Kasbiy
kompetentsiyani rivojlantirish omillari sifatida o‘quv-pedagogik jarayonlar rahbari
va ishtirokchisining tegishli ma’lumoti, kasbiy tayyorgarligi va yuqori axloqiy
fazilatlariga ehtiyoj belgilanadi.
Shuning uchun ham ta’lim beruvchining ta’lim faoliyatini samarali tashkil
qilishi va yosh davr psixologiyasini yaxshi bilishi, menejment yo‘nalishi bo‘yicha
zarur termin va atamalarni, tushunchalarni o‘zlashtirishi, yuqori axloqiy sifatlarga
ega bo‘lishi, tegishli ma’lumot hamda kasbga oid tajribaga ega bo‘lishi, ta’lim
jarayonida zamonaviy ta’lim texnologiyalarini qo‘llashi, uning kasbiy mahoratini
rivojlantirishda muhim omil bo‘lib xizmat qiladi 29
.
“O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha harakatlar
strategiyasi to‘g‘risida”gi farmon va “Oliy ta’lim tizimini yanada rivojlantirish
chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qaror boshqa normativ-huquqiy hujjatlarda
belgilangan vazifalarni amalga oshirishda jahon ta ‘lim standartlariga mos
keladigan uzluksiz ta’lim tizimini shakllantirish uchun qulay shart-sharoitlar
yaratdi. Kelajak mutaxassisi uchun oliy ta’lim yurtida ta’lim olish faoliyati shaxsda
pedagogik vazifalarni muvaffaqiyatli bajarish uchun kasbiy jihatdan ahamiyatli
29
Образовательная программа высшего образования 030900.62 Юриспруденция квалицикации (степень)
"бакалавр", 2015 год http :// oimsla . edu . ru / files / nb _ akad /% D 0%9 E % D 0%9 E % D 0%9 F -
% D 0%91% D 0% B 0% D 0% BA % D 0% B 0% D 0% BB % D 0% B 0% D 0% B 2% D 1%80-2015. pdf

deb hisoblangan shaxsiy fazilatlar, bilim, ko‘nikma va ko‘nikmalarni rivojlantirish,
shuningdek o‘zini takomillashtirish uchun maqbul davr hisoblanadi. Bo‘lg‘usi
talabalarni tayyorlashda qobiliyatlarni shakllantirishga asoslangan yondashuv
asosida pedagogik faoliyatni tashkil etish shaxsning ijtimoiy manfaatlar, mustaqil
fikrlash, ijodkorlik, faollik va o‘z-o‘zini tarbiyalashga bo‘lgan ehtiyojlarini
shakllantirishda ahamiyatlidir.
Tizimni shakllantirish, kompetentsiyaning Markaziy tarkibiy qismi, bu
shaxsning o‘ziga xos integral sifati - bilim vositalariga nisbatan kompetentsiya deb
hisoblanadi, asosiy qoidani amalga oshirish uchun o‘quv jarayonida sezilarli
o‘zgarishlarni talab qiladi, unga ko‘ra ikkita komponent: moddiy-motivatsion va
refleksiv-kreativlikdan tashkil topgan va amaliy harakatlarning moslashuvchan,
o‘zgaruvchan va tezkor shakllari uchun nazariy va amaliy bilimlarni uzatishni
ta’minlaydi.
Ta’limga kompetentsiyaga asoslangan yondashuvni amalga oshirish uchun
pedagogik shartlarga quyidagilar kiradi:
- tadqiqot va fikrlash faoliyati, yaratish jarayoni mahsuli sifatida turli
shakllarda tizimlashtirilgan, fanlararo va umumlashtirilgan bilimlarni berish;
- o‘qituvchi “boshqaruvchi” , “hamkor” sifatida, aniqroq qilib aytadigan
bo‘lsak, hamkorlik qilish, erkin ta’sir o‘tkazish, yordam berish, ilhomlantirish,
talabaning shaxsiy tashabbuslariga e’tibor berish, uning shaxsiyatini
rivojlantirishga intilish pozitsiyasini saqlab qolish;
- talabani o‘qituvchilar va boshqa talabalar bilan faol hamkorlik qilishga
undash, o‘zaro qo‘llab-quvvatlash va o‘zaro javobgarlik muhitini yaratish;
- bo‘lajak maktab rahbarlari ta’lim va tarbiyani tashkil etishning guruh
shakllari orqali shaxslararo munosabatlar va muloqotning turli shakllarini amalda
o‘zlashtirishlari, hamkorlikda ishlashlari va ijodkorlik quvonchini his qilishlari
uchun sharoit yaratish;
- harakatlar va xatti-harakatlarning berilgan naqshga muvofiqligini
baholashdan bosh tortish.

Kompetentli yondoshuvning mohiyati, u insonda mustaqil ravishda bilimlarni
egallash faoliyatini tashkillashtirish, refleksiya, ijodkorlik, jismoniy va ruhiy
jihatdan o‘zini boshqara olish ko‘nikmalarini egallash, o‘z-o‘zini uyushtirish,
qobiliyat va layoqatlarni shakllantirishni ta’minlaydi. Ushbu paradigmada yangi
strategik maqsad sifatida, ko‘p qirrali bilim, ko‘nikma va malakalarning miqdor
jihatidan ortib boradigan muayyan bir to‘plamini egallash emas, balki shaxsning
integrativ sifati hisoblanadigan kasbiy kompetentlikni shakllantirish, shu bilan
birga, talabalarni ularning bevosita kasbiy faoliyatida ham, umuman butun hayotiy
faoliyatlari davomida ham zarur bo‘ladigan kasbiy kompetentlikni doimiy ravishda
rivojlantirib borishga, uning chegaralarini tobora kengaytirib borishga yo‘naltirish
hisoblanadi.
Bo‘lajak mutaxassislarning kasbiy mahoratini rivojlantirish uchta asosiy
omilni birlashtirish orqali ta’minlanishi mumkin:
- ma’lum bir yo‘nalishdagi kasbiy faoliyatning o‘ziga xos xususiyatlarini aks
ettiruvchi asosiy kompetensiyalarga muvofiq tuzilgan va didaktik ravishda
moslashtirilgan bilim kontseptsiyasi asosida ta’lim mazmunini tashkil etishning
maqsadga muvofiqligini ta’minlaydigan modullilik;
- bu ta’lim maqsadlariga mos keladigan ta’lim shakllarini tanlashni belgilash,
faoliyatga muvofiq ta’limni tashkil etish;
- ta’lim uzluksiz rivojlanish jarayonini - ta’limni texnologiyalashtirishni
tashkil etish orqali insonning kamolotining to‘liqligini ta’minlashga qaratilgan.
Kompetentsiyaga yo‘naltirilgan ta’lim shunday tashkil etilishi kerakki,
o‘quvchi auditoriyada va undan tashqarida o‘qish paytida ijodiy ish bilan
shug‘ullanishi va quyidagilarni bajarishi mumkin:
- muammoli vaziyatlarga echim topish qobiliyati;
- nostandart hayot va ta’lim muammolarini hal qilishda o‘z fikringizni himoya
qila olish va o‘z nuqtai nazaringizga ega bo‘lish;
- akademik va amaliy faoliyatda o‘zini namoyon qilishning noan’anaviy
usullaridan doimiy foydalanish.

Oliy ta’limni modernizatsiya qilishning asosiy masalalaridan biri talabalarni
uzluksiz ta’limga tayyorlash, ularni mustaqil o‘qishga yo‘naltirish, bilimlarini
kengaytirish uchun motivatsiyani rivojlantirish, olgan bilimlaridan kasbiy
faoliyatida foydalanish qobiliyatini o‘rgatishdir.

1.3. Bo‘lajak maktab menejerlarining iqtisodiy kompetensiyalarini baholash
turlari va shakllari.
Xalqaro miqyosda kuzatilayotgan o‘zgarishlar, O‘zbekiston iqtisodiy va
siyosiy hayotida shakllanayotgan yangi yo‘nalishlar va shart-sharoitlar tobora
kuchayib borayotgan global raqobatga muvofiq, mamlakatimizda tegishli ta’lim
sohasining raqobatbardoshligini oshirish zarurati, shu jumladan kadrlar tayyorlash
sifatiga qo‘yiladigan talablarning o‘zgarishi o‘z oldiga ta’lim olish vazifasini
qo‘ydi. bo‘lajak maktab rahbarlari va fundamental islohotlar sohalarining iqtisodiy
kompetensiyalarini zamonaviy talablar asosida baholash muammolari.
Baholash-bu oldindan belgilangan mezonlar asosida o‘quv jarayonining
ma’lum bir bosqichida oqqushning maqsadlariga erishish darajasini o‘lchash,
natijalarni aniqlash va tahlil qilishdan iborat jarayon.
Bilimlarni tekshirish va baholashning tarbiyaviy ahamiyati shundan iboratki,
bir vaqtning o‘zida o‘qituvchi ham, talaba ham o‘quv materialini o‘zlashtirish
to‘g‘risida ma’lum ma’lumotlarni oladi. Baholash natijasida o‘qituvchi bo‘lajak
maktab menejerlari nimani bilishi va nimani tushunmasligi, qaysi material yaxshi
o‘zlashtirilganligi va qaysi biri hali o‘zlashtirilmaganligi yoki umuman
o‘zlashtirilmaganligi to‘g‘risida xabardor bo‘ladi. Bu talabaning bilim faoliyatini
tashkil etish va boshqarish uchun asos hisoblanadi. O‘qituvchi o‘z ishining
afzalliklari va kamchiliklarini tanqidiy baholaydi va o‘z ish uslublariga tuzatishlar
kiritadi. Baholash natijalari o‘qituvchi uchun o‘quv dasturlarini bo‘lajak maktab
menejerlarining bilim qobiliyatlari nuqtai nazaridan ko‘rib chiqish va baholash
uchun juda muhimdir.
Baholash natijasida tushunchalar va qoidalarning qaysi biri qiyin va qaysi biri
oson o‘zlashtirilishi aniq bo‘ladi. Bu talabaning darsga ijodiy tayyorgarlik ko‘rishi
va mashg‘ulot o‘tkazishi uchun asos bo‘lib xizmat qiladi. Xuddi shu tarzda, talaba
o‘quv jarayonida qaysi o‘quv materialini yaxshi o‘rganganligini, qaysi biri
qoniqarli va qaysi biri qoniqarsiz ekanligini bilib oladi. Bilim sinovisiz talaba o‘z
bilimlarini chuqur, har tomonlama va to‘g‘ri baholay olmaydi. Ba’zan unga o‘quv

materialini yaxshi biladigandek tuyuladi va tekshirishda u materialni yaxshi
bilmasligi yoki tushunmasligi ayon bo‘ladi. Baholash natijasida o‘rganilayotgan
materialni bilish, tushunish, yodlash, tushunish, amaliy qo‘llash darajasi, bo‘lajak
maktab menejerlarining o‘z bilimlarini tahlil qilish va tanqidiy baholash qobiliyati
aniqlanadi. O‘z bilimlarini baholash va xususiyatlariga asoslanib, talaba ta’lim
muassasasida o‘qitish metodologiyasini takomillashtirish va uy vazifalarini o‘z-
o‘zidan bajarish, bilim, ko‘nikma va malakalarning ijobiy tomonlarini
rivojlantirish, kamchiliklarni tuzatish imkoniyatiga ega bo‘ladi.
Bilim, ko‘nikma va ko‘nikmalarni kuzatish va baholashning tarbiyaviy
ahamiyati shundaki, bo‘lajak maktab menejerlarining o‘qishga, o‘z yutuqlari va
muvaffaqiyatsizliklariga munosabati shakllanadi, qiyinchiliklarni engish istagi
tug‘iladi. Baholash har doim talabaning shaxs sifatida o‘ziga nisbatan ma’lum
munosabatini shakllantiradi. O‘qituvchi talabada o‘ziga bo‘lgan munosabat, his-
tuyg‘ular, uning xarakterining ixtiyoriy yo‘nalishi, sinfdoshlari bilan hamkorlik,
o‘zaro yordam kabi fazilatlarni shakllantirishga e’tibor berishi kerak. Ba’zan,
baholash jarayonida talaba qo‘shimcha bilim, ko‘nikma va ko‘nikmalarga ega
bo‘ladi. O‘quv jarayonida o‘rganilmagan tushunchalarning mohiyatini tushunadi.
Shuning uchun baholashni o‘quv jarayonining davomi deb ham atash mumkin.
Talaba o‘z o‘quvchilarining, ota-onalarining unga bo‘lgan munosabatiga,
ta’lim muassasasidagi muvaffaqiyatlari va muvaffaqiyatsizliklariga hech qachon
befarq qolmaydi. Uning bilimlarini baholash bu munosabatni belgilaydi. Shuning
uchun ham maqtov, ma’qullash, tanbeh berish va yaxshi yoki yomon baho berish
talaba shaxsining fazilatlarini, uning tengdoshlar guruhidagi va kattalar orasidagi
mavqeini shakllantiradi. Bu, ayniqsa, o‘smirlar orasida to‘g‘ri keladi.
Bilimlarni nazorat qilish va baholash milliy ahamiyatga ega. Baholash
natijalarini umumlashtirib, Darxa ta’lim jamoasining ta’lim sohasidagi faoliyati,
o‘quvchilarning bilimlarni o‘zlashtirishining umumiy darajasi baholanadi va
tegishli xulosalar chiqariladi. Davlat ta’lim standartlari davlat tomonidan
qo‘yiladigan talablarning qay darajada bajarilishini belgilaydi.

Baholash natijasida nafaqat talabaning, balki o‘qituvchining ham kuchli va
zaif tomonlari, shuningdek, o‘quv jarayonidagi kamchiliklar aniqlanadi. Ta’lim
vositalari, rejalari va o‘quv jarayonini tashkil etish sifati ham baholanadi. Ta’lim
dasturining qismlarini muntazam ravishda baholash oxir-oqibat aniq va adolatli
baholashni shakllantirishga olib keladi. Bo‘limlar bo‘yicha baholash,
umumlashtirish va umumlashtirish yakuniy baholashni aniq qilishga yordam
beradi. Talabani uning natijalari to‘g‘risida muntazam ravishda xabardor qilish
uning maqsadga intilishiga va istaklarini ro‘yobga chiqarishga ijobiy ta’sir
ko‘rsatadi. O‘quv jarayonida nazorat natijalarini o‘lchash bilim, ko‘nikma va
malakalarni baholash talaba uchun o‘z shaxsini anglash imkoniyatidir.
Bo‘lajak maktab rahbarlari tomonidan o‘quv materialini o‘zlashtirishni
tekshirish va baholash, ko‘nikma va malakalarni shakllantirish o‘quv jarayonining
zaruriy qismidir. Bu nafaqat o‘quv natijalarini nazorat qilish, balki o‘quv
jarayonining turli bosqichlarida bo‘lajak maktab rahbarlarining kognitiv faoliyatini
nazorat qilishdir. Bo‘lajak maktab rahbarlarining bilimlarini nazorat qilish va
baholash tizimi O‘zbekiston Respublikasi oliy va O‘rta maxsus ta’lim vazirining
26-sentyabr 2018-yildagi buyrug‘iga muvofiq “Oliy ta’lim muassasalarida
talabalar bilimini nazorat qilish va baholash tizimi to‘g‘risidagi Nizomni tasdiqlash
to‘g‘risida” 30
ishlab chiqilgan.
Bo‘lajak maktab menejerlarining ta’lim tayyorgarligi darajasini baholashning
reyting tizimi quyidagi nazorat turlari orqali amalga oshiriladi:
1. Oraliq nazorat (ON) har bir o‘quv fanidan DTS bo‘yicha talabalar
o‘zlashtirishi lozim bo‘lgan asosiy bilim, ko‘nikma, malakalarning elementlari soni
aniq belgilangan majburiy standartli nazorat ishi orqali amalga oshiriladi.
Nazoratlar soni dastur talabidan, fanni o‘qitish mazmunidan kelib chiqqan holda
belgilanadi. Nazorat ishlari uchun materiallar Respublika Ta’lim Markazi (RTM)
huzurida tashkil etilgan ijodiy guruh tamonidan tayyorlanadi.
2. Joriy nazorat (JN) oraliq nazoratlar orasida o‘tkaziladigan kundalik
30
O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirining buyrug‘i, 26.09.2018 yilda ro‘yxatdan o‘tgan,
ro‘yxat raqami 3069 / https://lex.uz/docs/-3916793

so‘rov bo‘lib, u o‘quvchilar bilimida bo‘shliq paydo bo‘lishining oldini olish,
o‘quv faolligini oshirish maqsadida amalga oshiriladi. Shu bilan birga ta’limiy
o‘rgatuvchi xarakterga ham ega bo‘ladi. O‘qituvchi har bir o‘quvchining joriy
nazoratdan o‘tishini ta’minlashga mas’uldir.
3. Ijodiy faollik nazorati (IFN) reyting doirasida barcha o‘quvchilar
uchun majburiy bo‘lmagan qo‘shimcha topshiriqlar va ijodiy ishlarni ixtiyoriy
bajarish orqali ularning istak va xohishlariga ko‘ra tashkil etiladi. Har chorakda bir
marta o‘tkaziladi.
4. Bosqichli nazorat (BN) o‘quv yili tamom bo‘lgandan keyin imtihonlar
yoki sinovlar shaklida amalga oshiriladi. Bosqichli nazorat uchun namunaviy va
sinov imtihon materiallari RTM tomonidan tayyorlanib, joylarga yetkaziladi.
5. Yakuniy nazorat (YaN) ta’lim dargohda ta’limning to‘liq kursi
tugagandan so‘ng Davlat attestatsiyasi shaklida amalga oshiriladi.
Yuqoridagilardan ko‘rinib turibdiki, o‘qituvchi tomonidan joriy (kundalik)
nazorat hamda ijodiy faollik nazorati uchun materiallarni tayyorlash va o‘quvchilar
o‘zlashtirishini baholashni amalga oshirib borish lozim 31
.
Davlat ta’lim standarti bo‘yicha ta’limning malaka talablarini o‘quvchilar
tomonidan o‘zlashtirish darajasi 90 balldan yuqori bo‘lganda “a’lo darajada
o‘zlashtirgan” (5 baho), 70-89 % oralig‘ida bo‘lganda “yaxshi o‘zlashtirgan” (4
baho), 60-69 % oralig‘ida bo‘lganda bo‘lganda “qoniqarli o‘zlashtirgan” (3 baho),
60 balldan past bo‘lganda “qoniqarsiz o‘zlashtirgan” hisoblanadi (2 baho).
31
O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirining buyrug‘i, 26.09.2018 yilda ro‘yxatdan o‘tgan,
ro‘yxat raqami 3069 / https://lex.uz/docs/-3916793

1.1-jadval
Talabalarning o‘ zlashtirish darajasini baholash mezonlari
T/
r Baholash k o‘ rsatkichlari Baholar
1.
O‘quv dasturidagi mavzuga oid ma’lumotlarni og‘zaki va yozma
aniq, tushunarli, mantiqan to‘g‘ri bayon qila olsa;
topshiriqlarni o‘rganganlari asosida turli manbalardan foydalanib,
mustaqil bajara olsa;
o‘z o‘quv faoliyatini rejalashtirib, rivojlantirib, natijalarini to‘g‘ri
baholay olsa;
jamoada ishlay olish, umuminsoniy, milliy qadriyatlarni anglash va
madaniy qoidalarga rioya qilish ko‘nikmalariga ega bo‘lsa;
o‘zlashtirgan mavjud bilim, ko‘nikma va malakalarni kundalik
faoliyatda qo‘llay olsa va turli vaziyatlarda to‘g‘ri qaror qabul qila
olsa. 5
2.
O‘quv dasturidagi mavzuga oid ma’lumotlarni og‘zaki va yozma
bayon qila olsa;
topshiriqlarni o‘rganganlari asosida manbalardan foydalanib, bajara
olsa;
o‘z o‘quv faoliyatini rejalashtirib, rivojlantirib natijalarini baholay
olsa; jamoada ishlay olish, umuminsoniy, milliy qadriyatlarni
anglash va madaniy qoidalarga rioya qilish ko‘nikmalariga ega
bo‘lsa;
o‘zlashtirgan mavjud bilim, ko‘nikma va malakalarni kundalik
faoliyatda qo‘llay olsa va turli vaziyatlarda qaror qabul qila olsa. 4
3.
O‘quv dasturidagi mavzuga oid ma’lumotlarni og‘zaki va yozma
to‘liq bayon qila olmay, xato qilsa;
topshiriqlarni o‘rganganlari asosida manbalardan foydalanishda
qiynalsa, o‘z o‘quv faoliyatini qisman rejalashtira olsa;
jamoada ishlay olish, umuminsoniy, milliy qadriyatlarni anglash va
madaniy qoidalarga rioya qilish ko‘nikmalariga ega bo‘lsa;
o‘zlashtira olganlarini mavjud bilim, ko‘nikma va malakalarni
kundalik faoliyatda qisman qo‘llay olsa va turli vaziyatlarda qaror
qabul qila olishga qiynalsa. 3
4.
O‘quv dasturidagi mavzuga oid ma’lumotlarni og‘zaki va yozma
to‘liq bayon qila olmasa;
topshiriqlarni o‘rganganlari asosida manbalardan foydalana olmasa,
o‘z o‘quv faoliyatini rejalashtirishda qiynalsa;
jamoada ishlay olish, umuminsoniy, milliy qadriyatlarni anglash va
madaniy qoidalarga rioya qilish ko‘nikmalariga ega bo‘lsa;
bilim, ko‘nikma va malakalari yyetarli bo‘lmasa, kundalik
faoliyatda qo‘llay olmasa va turli vaziyatlarda qaror qabul qila
olmasa. 2

O‘qituvchi o‘quvchilarning bilimlari, ko‘nikmalari, malakalari va
malakalarining shakllanish darajasi va ijtimoiy-psixofiziologik xususiyatlariga
qarab baholash mezoniga ijodiy yondashadi.
Baholash uning mohiyatiga qarab ikki xil shaklda amalga oshirilishi
mumkin:
1. Mezonga yo‘naltirilgan baholash-bu baholash shakli bo‘lib, u
baholovchining ta’lim jarayonidagi faoliyati natijalarini, bilim, ko‘nikma va
malakalarni oldindan belgilangan ta’lim maqsadlari asosida ishlab chiqilgan
umumiy va bir xil mezonlarga muvofiq taqqoslash va o‘lchashdan iborat.
Bunday baholash ushbu mezonlar bilan aniq belgilangan ajratish maqsadlari
bo‘yicha erishilgan natijalarni baholashga imkon beradi. Shu bilan birga,
natijalar to‘g‘ridan-to‘g‘ri va yaxlit baholanadi, shuningdek, talaba va
guruhning mahoratini yaxshiroq farqlash imkonini beradi. Baholashning ushbu
shakli ikki bosqichdan iborat bo‘lib, birinchi bosqichda baholovchi tomonidan
erishilgan natijalar aniqlanadi va ikkinchi bosqichda natijalar mezonlarga
muvofiq taqqoslanadi va o‘lchanadi.
Mezon (yoki maqsadli) baholashning afzalliklari:
- talaba maqsadga muvofiq baholanadi,
- talabalarning assimilyatsiya darajasi ob’ektiv baholanadi,
- baholash o‘ziga xos ko‘rsatkichlarga ega bo‘ladi,
- talabalar tomonidan olingan baho ular yo‘l qo‘ygan xatolarni aniq
namoyish etadi,
- baholovchini o‘qishga yo‘naltiradi, baholovchilarning baholanayotgan
sohadagi kuchli va zaif tomonlarini yaxlit tarzda tushuntiradi, ularning o‘z
bilimlari va malakalari haqidagi tasavvurlarini oshiradi.;
- hamma uchun bilim va malakaga bir xil talablarni belgilaydi; ta’lim
mazmunini aniqlaydi;
- baholovchilarning o‘z faoliyati natijalari uchun javobgarligini oshiradi.

Kamchiliklari:
- mezonlarni ishlab chiqish uchun ko‘p vaqt talab etiladi;
- mezonlarning xolisligi, aniqligi va asosliligini ta’minlash bo‘yicha
ko‘plab talablar.
Baholashga asoslangan baholash-bu nisbiy baholashning bir shakli bo‘lib,
u yuqorida tavsiflangan mezonga asoslangan baholashdan so‘ng
baholovchilarning ta’lim jarayonidagi natijalarini bir-biri bilan taqqoslash
orqali o‘lchashdan iborat. Baholashning ushbu shakli, shuningdek, ikki
bosqichdan iborat bo‘lib, birinchi bosqichda baholovchi tomonidan erishilgan
natijalar aniqlanadi va ikkinchi bosqichda natijalar taqqoslash yo‘li bilan
o‘lchanadi.
Afzallik:
- o‘qituvchi ko‘p vaqt sarflamaydi;
- turli sharoitlarga osongina moslasha oladi;
- baholovchilarning ma’lum bir guruhi a’zolarini assimilyatsiya darajasiga
qarab tabaqalashtirishga imkon beradi;
- baholash guruh ichidagi ma’lum bir raqamni ajratib ko‘rsatishga imkon
beradi (masalan, Olimpiadaning keyingi bosqichidagi ishtirokchilar yoki
kollejga kirish imtihonlari natijasida boshqalarga nisbatan eng yuqori
ko‘rsatkichlarni ko‘rsatgan 25 talaba ajratilishi mumkin).
Yo‘qotilgan:
- faqat ma’lum bir guruh talabalar, sinf, o‘quv yurtida mavjud natijalarni
qiyosiy baholash amalga oshiriladi;
- baholarni o‘qituvchi sub’ektiv ravishda belgilashi mumkin; bu
bilimlarning ob’ektiv va haqiqat bahosini kamaytirishga imkon beradi.
Kasbiy kompetentsiyalarni baholash maqsadlari. Kasbiy
kompetentsiyalarni baholash mezonlarini ishlab chiqishdan maqsad ma’lum bir
kasbiy faoliyat uchun zarur deb hisoblangan kompetentsiyalarni ularning
ahamiyati darajasiga qarab aniqlash, Real sharoitlarni baholash va

kompetentsiyalarni mavjud darajadan talab qilinadigan darajaga ko‘tarish.
Bo‘lajak maktab menejerlarining kasbiy kompetensiyalarini baholash ta’lim
sifatini asosiy nazorat qilish va boshqarish
- bu asosiy birikma va uning maqsadi:
- kasbiy kompetensiyalarning mavjud darajasining standart talablarda
belgilangan darajaga muvofiqligini aniqlash;
-bitiruvchi tomonidan olingan kompetensiyalarning ish beruvchi
muassasalar talablariga muvofiqligini aniqlash;
- bu bitiruvchilarning mustaqil ravishda kasbiy faoliyat bilan
shug‘ullanish imkoniyatlarini aniqlashdan iborat.
Kasbiy kompetentsiyalarni baholash sifatini oshirish tamoyillari. Kasbiy
kompetentsiyalarni baholash metodologiyasiga ko‘ra, baholash quyidagi
ishonchlilik va adekvatlik tamoyillariga mos kelishi kerak: ishonchlilikni baholash
to‘g‘ridan-to‘g‘ri baholash ob’ektiga, ya’ni baholanayotgan kompetentsiya
elementiga tegishli bo‘lishi kerak; ishonchlilikni baholashda katta miqdordagi
dalillardan foydalanish kerak baholangan kompetentsiya elementlari namoyon
bo‘ladigan faoliyatning muhim jihatlarini ko‘rsating. Baholash professional
muammolarni hal qilish natijalarini belgilaydigan atamalar orqali ifodalangan aniq
va tushunarli parametrlarga asoslangan va kompetensiyalarning sifatini, ya’ni
ularni tayinlashni ko‘rsatadigan aniq xulosalarga asoslangan mezonlarga muvofiq
amalga oshirilishi kerak.
Bо’lajak kasb ta’limi о’qituvchilarining kasbiy kompetensiyalarini
baholashda asosiy e’tiborni kompetensiyalarning alohida elementlari mavjudligiga
emas, kasbiy vazifalarni hal eta olish layoqatlarini namoyon qila bilishga qaratish
lozim. Baholash uchun beriladigan topshiriqlarni real kasbiy vazifalarning
imitatsiyasi kо’rinishida shakllantirish maqsadga muvofiq bо’ladi, bunda kasbiy
masalalarni hal etish jarayonida namoyon bо’ladigan kompetensiyalarning turli
elementlarining rivojlanganlik darajasi baholanadi 32
. Bundan tashqari, baholash
32
Muslimov N.A. va b. Modulli-kompetentli yondashuv asosida kasb ta`limi o‘qituvchisining kasbiy (maxsus) kompetentligini
shakllantirish texnologiyasi. – T.: TDPU, 2014 yil. - 116 b.

natijalari bо’yicha xulosalar bо’lajak mutaxassisning aniqlangan malakalari kasbiy
(funksional) vazifalarni bajara olish uchun yyetarli darajadami, yо’qmi degan
savolga javob berishi zarur. Agar yyetarli bо’lmasa, qanday rivojlantiruvchi chora -
tadbirlarni amalga oshirish orqali kasbiy kompetensiyalarni talab darajasiga
kо’tarish mumkinligi tо’g‘risida aniq tasavvurga ega bо’lish lozim.
Kasbiy kompetentsiyalarni baholashning asosiy shakllari umumiy
kompetentsiyalarni baholash shakllaridan farq qiladi. Bu kasbiy kompetentsiyalar
elementlarini baholash ko‘rsatkichlarining o‘ziga xos xususiyatlaridan kelib
chiqadi. Yuqorida ta’kidlab o‘tilganidek, bo‘lajak maktab menejerlarining kasbiy
vazifalarni muvaffaqiyatli hal qilish qobiliyatlarini rivojlantirish uchun haqiqiy
kasbiy muammoli vaziyatlarga o‘xshash vazifalarni ishlab chiqish kerak.

II BOB. B O‘ LAJAK MAKTAB MENEJERLARINING IQTISODIY
KOMPETENSIYALARINI TAKOMILLASHTIRISH VA BAHOLASH
USULLARI.
2.1. B o‘ lajak maktab menejerlarining kompetensiyalarini rivojlantirishni
shakllantirish va tavsiflash.
Respublikamizda qabul qilingan «ta’lim to‘g‘risida» gi qonunda belgilangan
vazifalarni bosqichma-bosqich amalga oshirish natijasida zamonaviy ta’lim
tizimiga muvaffaqiyatli joriy etish zamon talablariga muvofiq har qanday usulda
yuqori darajada rivojlangan ijtimoiy-psixologik xususiyatlarga ega malakali
mutaxassislarni tayyorlashni nazarda tutadi. Bunday zamonaviy talablarning
muvaffaqiyatli bajarilishi zamonaviy o‘qituvchining malakasi darajasi bilan
chambarchas bog‘liq. Ta’lim-bu natija jarayoni yoki natijasi sifatida namoyon
bo‘ladigan boyitish orqali insonning hayotiy tajribasini rivojlantirish.
Talabaning iqtisodiy kompetentsiyasini shakllantirish uning xususiyatlarini
o‘quv va pedagogik vaziyatlarda ifodalashda namoyon bo‘ladi. O‘quv jarayonida
aqliy, amaliy va motivatsion omillar bilan bog‘liq fazilatlar ayniqsa aniq namoyon
bo‘ladi.
Talabaning iqtisodiy kompetentsiyasini shakllantirish uzoq jarayon bo‘lib, uni
bir necha bosqichlarga bo‘lish mumkin::
1. Iqtisodiy ta’lim yo‘nalishi bo‘yicha iqtisodiy bilimlarning asoslarini
o‘zlashtirish.
2. Iqtisodiy ta’limda o‘zlashtirilgan nazariy bilimlarni amaliy rivojlantirish,
shuningdek amaliyot jarayonida amaliy ko‘nikma va malakalarni shakllantirishga
erishish.
3. Ta’lim muassasalarida bilim olish davrida o‘zingiz ustida ishlang, ijodiy
izlanishlar asosida iqtisodiy bilimlaringizni yaxshilang.
Ta’lim muassasalarida bo‘lajak maktab menejerlarining iqtisodiy
kompetentsiyasini shakllantirish ma’lum shartlar va samarali vositalarning

Ta’lim oluvchilarning iqtisodiy kompetentsiyasini shakllanish jarayoni
2-bosqich1-bosqichmavjudligini nazarda tutadi.
Bo‘lajak maktab menejerlarining iqtisodiy kompetentsiyasini shakllantirish
jarayoni ikki bosqichda amalga oshiriladi:
1- bosqich: bo‘lajak maktab menejerlari tomonidan ta’lim muassasasida
iqtisodiy bilimlar asoslarini o‘zlashtirish davri (nazariy bilimlarning o‘zlashtirish,
nazariy bilimlarni amaliyotda qo‘llash ko‘nikmalarini hosil qiluvchi o‘quv~amaliy
mashg‘ulotlari, hosil bo‘lgan ko‘nikmalarning malakaga aylanishini ta’minlovchi
muammoli, ijodiy izlanishni talab etuvchi amaliy mashg‘ulotlar.
2- bosqich: mustaqil ravishda kasbiy faoliyat tashkil etiladigan davr, ilg‘or
pedagogik tajribalarni o‘rganish, shaxsiy tajribalarni tahlil etish, turli bosqichdagi
birlashmalar faoliyatida faol ishtirok etish, hamkasblarining faoliyatini bevosita
kuzatish, ilmiy anjumanlarda ishtirok etish, qayta tayyorlash va malaka oshirish
kurslarida malaka oshirish hamda xorijiy mamlakatlarda tajriba almashish (2.1-
rasm).
2.1-rasm. B o‘ lajak maktab menejerlarining iqtisodiy kompetentsiyasini shakllanish
jarayoni.
Shu nuqtai nazardan pedagogika ta’lim to‘g‘risidagi fan inson hayotiy
tajribalarini boyitish orqali rivojlantirishdir.
Shaxsning strukturaviy iyerarxiyasida ta’lim va shaxs hayotiy tajribasiTa’lim oluvchilar tomonidan ta`lim muassasasida
iqtisodiy bilimlar asoslarini o’zlashtirish davri
Nazariy bilimlarning o’zlashtirish, nazariy
bilimlarni amaliyotda qo’llash ko’nikmalarini
hosil qiluvchi o’quv~amaliy mashg’ulotlari, hosil
bo’lgan ko’nikmalarning malakaga aylanishini
ta`minlovchi muammoli, ijodiy izlanishni talab
etuvchi amaliy mashg’ulotlar. Ta’lim oluvchilarning mustaqil ravishda kasbiy
faoliyat tashkil etiladigan davr
Mustaqil ravishda kasbiy faoliyat tashkil etiladigan
davr, ilg’or pedagogik tajribalarni o’rganish, shaxsiy
tajribalarni tahlil etish, turli bosqichda faol ishtirok
etish, hamkasblarining faoliyatini bevosita kuzatish,
ilmiy anjumanlarda ishtirok etish, qayta tayyorlash
va malaka oshirish kurslarida kasbiy malakani
oshirish hamda xorijiy mamlakatlarda tajriba
almashish.

T
A’
L
IM TARBIYA
O‘RGANISH
PSIXOPEDAGOGIK
RIVOJYo‘nalganlik rivoji
Tajriba rivoji
Psixik jarayonlar
rivojiShaxs yo‘nalganlik
Shaxs tajribasi
Psixik jarayonlarShaxsrivojlanishini quyidagi kontekstda sxematik ifoda etish mumkin:
O‘rganish-bu shaxsiy tajribani rivojlantirish, bu o‘z navbatida quyidagi
elementlardan iborat:
1. Shaxsiy bilim.
2. Kompetentsiya-ma’lum bir faoliyatni muvaffaqiyatli bajarish, uni bajara
olish, bajara olish qobiliyati.
3. Malaka.
4. Odatlar.
Kompetentsiya-bu shaxsning hissiy, subsensor va ekstrasensor, sensorimotor,
videodinamik (ideomotor, videosensor, ideoemotiv, ideokognitiv) intellektual,
irodaviy, ijodiy, hissiy fazilatlarini birlashtirgan shaxsning murakkab ta’lim
tuzilishi bo‘lib, uning o‘zgaruvchan sharoitida faoliyatdan ko‘zlangan
maqsadgacha amalga oshirilishini ta’minlaydi.
Shunday qilib, kompetensiya-bu shaxsning yuqori sifatli sifati, uning
shakllanishi hal qiluvchi natija, o‘rganish natijasidir.
Yuqoridagilarga asoslanib, kompetentsiyani quyidagicha sxematik tarzda
ifodalash mumkin bo‘ladi:

O‘qituvchining kompetensiyasi – uning nazariy va amaliy bilimlari,
ko‘nikmalari va malakalari, dunyoqarashi, e’tiqodi va barcha shaxsiy ijtimoiy-
psixologik fazilatlarining namoyonidir 33
. Ta’lim sifati va samaradorligini
ta’minlaydigan muhim omillardan biri bu o‘qituvchining o‘z fanidagi
kompetensiyaidir. Bu pedagogik moslashuv tizimi asosida o‘zini namoyon qiladi.
Bular:
- ilmiy bilish;
- gnoseologik bilish;
- pedagogik faoliyatni epchillik, omilkorlik, mohirlik bilan bajara olish;
- har qanday muammoli vaziyatlarning samarali echimini topishga ijodiy
kreativ yondashish;
- ta’limiy, tarbiyaviy ta’sir jarayonida yuksak ijtimoiy psixologik
xususiyatlarni namoyon etish;
- o‘zining intellektual, kognitiv, emotiv, axloqiy salohiyatini, o‘rganish va
ichki psixologik zahirasidan samarali foydalanish orqali o‘zini muttasil
33
Образовательная программа высшего образования 030900.62 Юриспруденция квалицикации (степень)
"бакалавр", 2015 год http :// oimsla . edu . ru / files / nb _ akad /% D 0%9 E % D 0%9 E % D 0%9 F -
% D 0%91% D 0% B 0% D 0% BA % D 0% B 0% D 0% BB % D 0% B 0% D 0% B 2% D 1%80-2015. pdf

rivojlantirish;
- jamiyat va insonlarga, tabiatga borliqqa ijobiy emotsional munosabatda
bo‘lish ijobiy pozitiv fikrlashga o‘tish tajribasidan iborat.
O‘qituvchi kompetensiyasining psixologik piramidasi.
Zamonaviy o‘qituvchining kompetentlik sohasini quyidagicha tasvirlash
mumkin:
Namoyon
bo‘lishi
Bilim Munosabat Amalga oshirish qobiliyati
Kompitentlik
turi
Kasbiy
kompetensiya Davlat talablari,
zamonaviy ehtiyojlar
darajasida fanning
mazmun mohiyatini
tushunadi va anglaydi. Adolatli va halol
yuksak axloqiy xu-
susiyatlarni o‘quvchi
bilan har tomonlama
hamkorlik orqali
muomalada
ro‘yobga chiqara olish. O‘quv jarayonini
zamo-naviy pedagogik va
psi- xologik texnologiyalar
asosida muvaffaqiyatli
amalga oshirish orqali,
kutiladigan natijaga to‘liq
erishish.
Ijtimoiy
kompetensiya O‘quvchilarning in-
dividual qobiliyatini
ilg‘ash, his- tuyg‘u,
emotsional holatini
tushunish, anglash. O‘quvchilarni va
hamkasblarini to‘g‘ri
tushunadi, ular haqi-da
noto‘g‘ri salbiy fikrga
bormaslik. O‘quvchilar, hamkasblar,
ota- onalar jamoatchilik va
rahbariyat bilan
muvafaqqiyatli hamkorlik
qilish.
Shaxsiy,
individual
kompetensiya O‘zining inttelektual,
kognitiv kuchli
tomonlarini va
kamchiliklarini ilg‘ash,
ularni uzluksiz o‘rganish
orqali bartaraf qilib
borish. O‘zining kuchli to-
monlarini qadrlaydi va
kamchiliklarini tan olish,
butun bor kuchini
xatolarni tuzatishga o‘zini
har tomonlama serqirra
rivoji uchun ichki va
tashqi omillar, imko-
niyatlardan samarali
foydalana olish. O‘zining nimaga qodirligini
tan olgan holda o‘zining
individual psixologik
intellektual kognitiv
salohiyatini yanada
rivojlantirshni davom
ettirish.Xulq- atvor
Bilim (nazariy va amaliy)
Malaka, ko’nikma
Munosabat, hamkorlik

Kompetentsiyani baholashda biron bir kompetentsiya darajasini emas, balki
shaxsning shaxsan muhim maqsadlarga erishish uchun sarflagan uzoq vaqt
davomida turli vaziyatlarda o‘zini namoyon qiladigan Kompetentsiyalarning to‘liq
to‘plamini yodda tutish kerak bo‘ladi. Shu bilan birga, inson duch keladigan o‘ziga
xos vaziyat uning rivojlanishiga, qadriyatlarning shakllanishiga va yangi
kompetensiyalarga ega bo‘lishiga bevosita ta’sir ko‘rsatdi. Kompetentsiyaning
mavjudligi inson mehnati natijasi bilan belgilanadi. Har bir mutaxassisning
malakasi darajasi u tomonidan bajarilgan ish ushbu kasbiy faoliyatning yakuniy
natijasi talablariga qay darajada javob berishi bilan belgilanadi. Kompetentsiya-bu
kasbiy tayyorgarlikning mutlaqo yangi sifati, uning o‘ziga xos xususiyati shundaki,
kompetensiyali mutaxassisning bilimlari tez va harakatchan bo‘lib, ular doimiy
ravishda yangilanadi. Muammoning mazmunini tushunishning о’zi yyetarli
bо’lmay, uni jihatdan maqbul usullar bilan yecha bilish kerak, shu bilan birga,
kompetentlik maqbul yechimlarni tanlay bilish, qarorni asoslab bera olish,
notо’g‘ri yо’llarni chiqarib tashlash, ya’ni tanqidiy fikrlay olishni taqozo etadi 34
.
2.2. Bo‘lajak maktab menejerlarining iqtisodiy kompetensiyalarini
34
Muslimov N.A. va b. Kasb ta`limi mazmunini modernizatsiyalash asosida o‘qituvchilar kasbiy kompetentligini shakllantirish
texnologiyasi. - Toshkent: Fan va texnologiyalar, 2013. - B. 128.

rivojlantiruvchi interfaol metodlar va ularni q o‘ llashning o‘ ziga xos
afzalliklari.
Ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning yangi bosqichida jamiyatimiz oldida turgan
hozirgi kundagi asosiy vazifalardan biri - uzluksiz ta’lim tizimining barcha
bo‘g‘inlarida ta’lim sifatini yaxshilash.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoev ta’kidlaganidek, “Yana bir
muammoni hal etish ham o‘ta muhim hisoblanadi: bu – pedagoglar va professor-
o‘qituvchilar tarkibining professional darajasi, ularning maxsus bilimlaridir. Bu
borada ta’lim olish, ma’naviy-ma’rifiy kamolot masalalari va haqiqiy qadriyatlarni
shakllantirish jarayonlariga faol ko‘mak beradigan muhitni yaratish zarur” 35
.
Bu, o‘z navbatida, uzluksiz ta’lim tizimida yangi islohotlarni talab qiladi.
Hozirda oliy ta’lim yurtlarida nazariy bilimlarga ega, ulkan insoniy fazilatlarga
ega, insonlar bilan qanday aloqa qilishni biladigan, o‘z ishlarini yaxshi biladigan
tajribali mutaxassislarni tayyorlashga e’tibor qaratish lozim.
Bugungi zamonaviy mutaxassis, o‘z kasbining mohir ustasi sifatida, o‘z
oldiga qo‘yilgan vazifani bajaradigan kompetensiyali shaxs bo‘lishi kerak. Shu
munosabat bilan bo‘lajak maktab menejerlari o‘zlari ustida tinimsiz ishlashlari,
yuqori darajadagi jismoniy, aqliy, kasbiy tayyorgarlikka ega bo‘lishlari va
iqtisodiy bilimlarga ega bo‘lishlari kerak.
Iqtisodiy bilimlarga kirish ko‘p jihatdan iqtisodiy fanlarni o‘rganish va
o‘zlashtirishga bog‘liq bo‘ladi.
Iqtisodiy fanlarni o‘rganishda shunday usullar mavjudki, ushbu fanlarning
tabiati tufayli ularsiz fanni o‘rganish mumkin emas. Bu savol va mashqlarni hal
qilish usuli.
Iqtisodiy fanlarni boshqa fanlardan ajratib turadigan narsa shundaki, ular
faktlar, ma’lumotlar, raqamlar bilan ishlaydi. Iqtisodchi ushbu faktlar, raqamlar,
ma’lumotlar bilan ishlay olishi, hisob-kitoblarni, matematik operatsiyalarni, ular
asosida kuzatuvlarni maqsadga muvofiq amalga oshirishi, dinamikasidagi
35
Mirziyoev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat`iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik - har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi
bo‘lishi kerak. – T.: «O‘zbekiston», 2017. - 45-b.

o‘zgarishlar asosida xulosalar chiqarishi va qaror qabul qilish ko‘nikmalariga ega
bo‘lishi kerak. Iqtisodiy fanlarni chuqur o‘rganish, voqelikka imkon qadar yaqin
tajribalar o‘tkazish, nazariy qonunlar va me’yoriy hujjatlarni tekshirish zarur. Shu
nuqtai nazardan, iqtisodiy fanlarni o‘rganishda materiya va jismoniy mashqlardan
foydalanishga teng keladigan narsa yo‘q. Shuning uchun, iqtisodiy fanlarning
o‘ziga xos xususiyatlari tufayli ularni o‘rganishda asosiy o‘rin jismoniy mashqlar
muammosini hal qilishdir. Sababi: birinchidan, muammo shundaki, mashqlarni hal
qilish olingan bilimlarni amalda qo‘llashga imkon beradi – tabiiy fanlarni
o‘rganishning asosiy maqsadi. Ikkinchidan, muammo shundaki, mashqlarni hal
qilishda o‘quvchilarning bilim olish faolligi oshadi. Uchinchidan, muammoni hal
qilish sizni o‘ylashga o‘rgatadi. Shuning uchun, ish haqidagi so‘z shunchaki
hisoblash asosida vazifani bajarish, uning javobini aniqlash emas, balki aks ettirish
ob’ekti sifatida qaralishi bejiz emas.
Bo‘lajak maktab menejerlari malaka, ko‘nikma va malakalarni
shakllantirishda alohida o‘rin tutadigan usullardan biri bu mashqdir. Ushbu
usulning samaradorligi, birinchi navbatda, mashqlar amaliyot bilan bog‘liq.
Trening orqali biz bu o‘z-o‘zidan o‘rganish, malaka oshirish, tayyorgarlik ko‘rish
va buni qayta-qayta bajarish uchun bajariladigan ish ekanligini tushunamiz.
Jismoniy mashqlar, shuningdek, ijobiy natijaga erishish uchun inson tomonidan
qo‘yilgan maqsadga erishish uchun qilingan mashaqqatli ishdir.
Mashq «takrorlash - bilim onasi» namunasidir. Ta’limsiz ta’lim va amaliy
ko‘nikmalar va malakalarga ega bo‘lish mumkin emas.
Muammo – mashqlarni bajarish uchun hisob yaratish. Bu bo‘lg‘usi maktab
menejerlariga aniq miqdorlar, raqamlardan foydalanib huquqiy toifalarni tushunish
bilan bog‘liq muammolarni yo‘qotadi. Chunki aktiosdiyatni nazariy o‘rganishda
ilmiy abstraktsiya qo‘llaniladi. Ko‘plab ta’lim oluvchilar ilmiy mavhumlik usulini
darhol anglamaydilar. Shuningdek, iqtisodiy vaziyatlar matematik atamalar
yordamida o‘zaro bog‘liqligini tushunish oson bo‘ladi.
Gap shundaki, siz mashqni o‘zingiz hal qilasiz, intellektual energiya va unga

sarflagan vaqtingiz sizga achinmaydi. Chunki ular iqtisodiyotni chuqur
o‘rganishda katta yordam beradi. Gap shundaki, mashqlar, bir tomondan, darslarni
o‘tkazishning isbotlangan qadimiy usuli, boshqa tomondan, ular har doim
zamonaviy, uchinchi tomondan, universal usul bo‘lib, u barcha iqtisodiy fanlarni
o‘rganishda ishlatilishi mumkin, bu juda katta miqdordagi imkoniyatlar tufayli
eskirmaydi.
Savollarni muntazam ravishda hal qilish, mashqlarni bajarish va ularni
muhokama qilish, talabalar olgan bilimlarini doimiy nazorat qilish, ular
tushunmaydigan toifalarni tushunish.
Mashqni tuzayotganda o‘qituvchi, birinchidan, aniq maqsad qo‘yishi,
ikkinchidan, undan qanday ma’lumot olinishi haqida yaxshilab o‘ylab ko‘rishi va
uchinchidan, yaqinlashib kelayotgan ishni, vazifalarni maqsadga muvofiq
tushunarli shaklda bayon qilishi kerak.
Nazariy mashg‘ulotlarda masala mashqlaridan foydalanishning umumiy
qoidalari:
- gap nazariy mashg‘ulotlarda, siz mashqlardan foydalanish tezligini
bilishingiz kerak;
- ma’ruza darsi uchun qisqa vaqt ichida hal qilinadigan savolni tanlash
yaxshidir;
- ma’ruzaga qo‘yilgan muammo shundaki, mashqni oxirigacha hal qilish shart
emas; ba’zida muammo shundaki, ma’ruza jarayonidan boshlab va mustaqil
ravishda davom etib, mashqni talabalarga ishonib topshirish mumkin.
- ma’ruza jarayonida ishlatiladigan savol, mashqlar har doim ham haqiqiy
ma’lumotlarga asoslanmasligi kerak;
- hisobotda keltirilgan savol oddiy bo‘lishi kerak, nazariy qonun hisob-
kitoblarni, raqamlarni ehtiyotkorlik bilan tayinlash orqali qoidalarni
mustahkamlashga xizmat qilishi kerak.
O‘rganilayotgan mavzu mashqlarning rasmiy ma'lumotlari asosida tuzilgan
jadval yordamida qanday nazariy huquqiy normalar bajarilishi haqidagi savoldan

foydalangan holda ko‘plab haqiqiy faktlarni, faktlarni talab qiladi.
Amaliy mashg‘ulotlarda masala va mashqlardan foydalanish usullariga uch
xil yondashuv mavjud.
Nisbatan ideal variant bo‘lib, amaliy mashg‘ulotlarda nazariy masalalarni
muhokama qilgandan so‘ng, vazifa mashqni hal qilish va nazariy bilimlarni
mustahkamlashdir.
Masala mashqlaridan foydalanishning ikkinchi usuli-ular nazariy muammoni,
qonunlarni o‘rganish jarayonida qo‘llaniladi. Talaba nazariy savolni mustaqil
ravishda o‘zlashtirishi qiyin bo‘lsa, bu savolni hal qilish orqali osonlikcha amalga
oshiriladi.
Uchinchi usul-bu muammoni nazariy amaliy mashg‘ulotda muhokama
qilmasdan, jismoniy mashqlar bilan bog‘liq muammoni hal qilish. Muammoni hal
qilish natijasida nazariy savol o‘rganiladi, deb tashvishlanish o‘rinli emas, chunki
masalani muhokama qilish jarayonida dialog amaliyot bo'lib, aksincha, nazariy
qonun qoidalarni chuqurlashtirishga, ularning mazmunini tushunishga yordam
beradi.
SWOT tahlil usuli iqtisodiy faoliyatni o‘rganishda va uni tahlil qilish va
xulosa chiqarishga o‘rgatishda muhimdir. Ushbu usul, birinchidan, oddiy
ko‘rinishi, ikkinchidan, tahlil natijalarining samaradorligini ta’minlashi bilan
tavsiflanadi.
Bosh harflar ingliz tilidan olingan :
 S trengths – kuchli tarflari;
 W eakness – ojizlik tomonlari;
 O pportunities – imkoniyatlari;
 T hreats – xavf xatar , tahdid ma’nolarini anglatuvchi.
Natijada paydo bo‘lgan SWOT tahlil usuli-bu talabalarga o‘zlari xohlagan
korxona yoki firma faoliyatini tahlil qilishda mustaqil fikrlashga, taqqoslashga,
qaror qabul qilishga o‘rgatadigan usul. Ushbu usul yordamida korxonani tahlil
qilish natijalari keyinchalik strategik va marketing rejalarini tuzishda qo‘llaniladi,

shuningdek, biznes-rejani tuzishda keng qo‘llaniladi. Kuchli va zaif tomonlarini
tahlil qilganda, bu asosan korxona yoki firmaning ichki holatiga qarab belgilanadi.
Korxonadagi vaziyatni to‘liq o‘rganish uchun uning tarkibiy qismlarining
faoliyatini o‘rganish kerak. Buning sababi shundaki, har bir komponent korxona
faoliyatida asosiy rol o‘ynashi mumkin. Korxona tarkibiga marketing, moliyaviy,
ishlab chiqarish va xodimlarni boshqarish faoliyati kiradi. Korxonaning strategik
yo‘nalishini aniqlashda uning imkoniyatlari va xatarlarini aniq tavsiflash kerak
bo‘ladi. Zaif tomonlarni iloji boricha to‘g‘ri, ob’ektiv ravishda ko‘rsatish kerak,
chunki ularni kamaytirish uchun haqiqiy holatni bilish kerak bo‘ladi. Korxonaning
imkoniyatlarini aniqlashda uning rahbarlarining siyosati va jamoaning
munosabatini hisobga olish juda muhimdir.
Ushbu usuldan foydalanganda jadval tuziladi, ko‘rsatkichlar ustunga
joylashtiriladi va ushbu ko‘rsatkichlarga mos keladigan tomonlar yoziladi.
Masalan, O‘zbekistonda faoliyat yuritayotgan Roison firmasi asosida SWOT
tahlilini o‘tkazamiz.
Korxonaning kuchli ya ’ ni ustun
taraflari Korxonaning kuchsiz taraflari
o Taniqli savdo markasi;
o Rossiya korxonalari bilan shartnomalari
mavjudligi;
o O‘z ishlab chiqarish maydoni,
do‘konlari va xizmat ko‘rsatish markazlari
mavjudligi;
o Xaridorlar bilan ishlash tajribasi
borligi;
o Mahsulot ishlab chiqarish tizimining
shakllanganligi;
o Savdo bo‘limining bozor sharoitlariga
moslashganligi;
o Firmaning tajribali menejerga egaligi,
xaridorlar bilan ishlash tajribasi mavjudligi o Sifat darajasining pastligi;
o Malakali mutaxassislarning
yetishmasligi;
o Firmada pul aylanish
jarayoning sustligi;
o Kadrlar qo‘nimsizligi
Korxonaning imkoniyatlari Tashqi xavf xatar, tahdidlar
o Xizmat ko‘rsatishni yaxshilash;
o Ishonchli mijozlarni ko‘paytirish;
o Boshqa korxonalar bilan aloqani
mustah-kamlab, imtiyozlar olishni
kuchaytirish;
o Rentabellikni oshirish, xarajatlarni
tejash mumkinligi; o Dollar kursining beqarorligi (Rossiya
korxonalari bilan hisob-kitoblar dollarda
bo‘ladi)
o Eksportmahsulotiga talab kamayib
borayotganligi;
o Mamlakatdagi siyosiy-iqtisodiy holat

Texnikani ijaraga hamda lizingga olishni
rivojlantirish;
o Yangi loyihalar ustida ishlash
Yuqoridagi misoldan ko‘rinib turibdiki, SWOT tahlili korxonaning hozirgi
rivojlanish darajasini aniq ko‘rish va kelajakdagi faoliyat to‘g‘risida zarur
xulosalar chiqarish imkonini beradi. Iqtisodiyot yo‘nalishini tanlagan har bir talaba
SWOT tahlilini mukammal o‘rganishi va keyinchalik uni o‘z faoliyatida qo‘llashi
zarur. SWOT tahlili talabalarga mustaqil fikrlashga va bugungi kunda har bir
korxonaning holatini ko‘rishga yordam beradi.
Ushbu usuldan foydalanganda talabalarning mustaqil ishlarini amalga oshirish
ham mumkin. Shuningdek, talabalar o‘zlari xohlagan tashkilotni tahlil qilishlari va
tahlil natijalari asosida o‘z xulosalarini berishlari kerak. Keyin ushbu turdagi
faoliyat bilan shug‘ullanadigan shaxs uni boshqa korxona bilan taqqoslashi
mumkin. Agar guruhda talabalar ko‘p bo‘lsa, ular kichik guruhlarga bo‘linishi
asosida bir xil turdagi tashkilotlarni tahlil qilishlari mumkin.
SWOTni tahlil qilish usulidan foydalanishning afzalligi shundaki, unda
talabalar individual va guruhda ishlashni o‘rganadilar.
Iqtisodiy fanlarni o‘rganishda kontseptual jadval, semantik jadval, T
shaklidagi diagramma, mashq-vazifa, SWOT tahlili, test, amaliy tadqiqotlar kabi
interfaol usullar talabalarning iqtisodiy kompetensiyalarini yanada rivojlantirishga
imkon beradi.
2.3. Bo‘lajak maktab menejerlari iqtisodiy kompetensiyalarini baholashning
noan’anaviy usullari.
Bo‘lajak iqtisodiy mutaxassislarni tayyorlash va ularni ta’lim tizimidagi
o‘zgarishlarga muvofiq takomillashtirish, ularda taqdim etilgan asosiy maxsus
fanlarning mazmunini o‘zgartirish, o‘quv materiallari bilan ta’minlash sxemasini

o‘zgartirish, o‘quv jarayoniga yangi pedagogik texnologiyalarni joriy etish uchun
mo‘ljallangan o‘quv dasturlariga tez-tez o‘zgartirishlar kiritish kerak. Va ularning
aksariyati o‘z-o‘zini o‘rganish talabalari uchun mo‘ljallangan. Shunday qilib,
talabalar o‘quv jarayonida o‘z tomonlariga olgan bilim, ko‘nikma, malaka va
malakalarni baholashning ahamiyati va roli tez sur’atlar bilan o‘sib bormoqda.
Pedagogik tajribalar shuni ko‘rsatadiki, talabalar fanlarni o‘qitishda erishgan
bilim va malakaning aniq darajasini baholashda Kase-study usulidan foydalanish
maqsadga muvofiqdir. Keys o‘qitish uslubi – bu haqiqiy vaziyatning aniq
tavsifidan foydalanadigan o‘qitish usuli. Keysni o‘qitishning maqsadi talabalarning
nafaqat nazariy, balki muammolarni hal qilish bo‘yicha bilim va ko‘nikmalarini
shakllantirishdir.
Keys-nazorat uslubini talabalar kompetentligini baholash uchun mumtoz
keys, o‘quv keys va yakuniy keys kabi turlari tavsiya etiladi
1. Mumtoz keysda aniq vaziyat muhokama qilinadi.
Maqsad: kompetensiyalar egallash, egallangan kasbiy kompetensiyalarni
nazorat qilish.
Keys mazmuni: muammo – bu hal qilish uchun zarur bo‘lgan mavzu yoki
nazariy bo‘lim mavzusi; mavzu sohasidan norasmiy savolning ustma-ust
qo‘yilishi; taklif etilayotgan yechim usullari va yechimni taqdim etish shakliga
qo‘yiladigan talablar.
Kutiladagan natija: egallangan kompetensiyalar ro‘yxatidir.
Bunday ko‘rinishdagi keys yordamida o‘rganilayotgan kursning o‘rganish
jarayonida egallangan kasbiy kompetensiyalar nazorati amalga oshiriladi.
2. O‘quv keys – yangi materialni o‘zlashtirishini nazorat qilish ko‘zda
tutiladi.
Maqsad: yangi materialni mustaqil o‘rganish, umummadaniy kompetensiyani
shakllanganlik darajasini nazorat qilishdir.
Keys mazmuni: nazariy bilimlarga havola; o‘zini-o‘zi tekshirish savollari;
tipik masalalarni yechish uchun metodik ko‘rsatmalarga havola va topshiriqlar;

nostandart masalani yechish va ish natijasini taqdim etishdan iborat.
Kutilayotgan natija: bilim va ko‘nikmalarni mustaqil egallash.
Keys yakka tartibda yoki kichik guruhlarda bajarishi mumkin. Bunda
talabalarning har biri bajargan materialning hajmini aniq ko‘rsatishi kerak. Ushbu
keysni bajarish natijasi yozma ko‘rinishda hisobot kabi yoki jamoa oldida taqdim
etiladi. Yozma hisobotni baholashda talabalar tomonidan zarur axborot
manbalarini tanlashni bilishi, uni chuqur tahlil qilish va qayta ishlashni bilishi,
yangi bilimlarni qo‘yilgan masalalani yechish uchun foydalana olishi muhim
hisoblanadi.
Taqdimotga:
- qo‘yilgan masalani yechishda qo‘llanilgan nazariy material qay darajada
asoslangan va mantiqan aniq bayon qilinganligi;
- masalani yechish metodining asoslanganligi;
- samaradorlik baholanganligi;
- joriy etish qanday bajarilganligi;
- yechimning muqobil variantlari taklif etilganligi;
- xulosaning qanchalik asoslanganligi kabi talablar qo‘yilishi lozim.
3. Yakuniy keys. Bunday ko‘rinishdagi keyslar talabalarning fanlar
bo‘yicha kompetensiyasini o‘lchovi sifatida foydalaniladi. Talabalarni o'qitish
uchun ishlatiladigan nazorat va o'lchov uskunalari uchta tarkibiy qismdan iborat:
test sinovlari, ular savollarga javob berish, amaliy muammolarni hal qilish va
nazariy vaziyatlar haqidagi bilimlarni sinash orqali nazariy bilimlarni tekshirishni
birlashtiradi. Ushbu uchta tarkibiy qismlarni keys-vazifalar bilan uyg‘unlashtirish
mumkin. Keys nazorati talabaning kompetensiya darajasini umumiy ko‘rinishini
ko‘rsatadi. Bunday keys ikki variantda taqdim etilishi mumkin.
Birinchi holda, agar keys bilan ishlashni baholash qoidalar to‘plamini taqdim
etilsa, keys bilan ishlashni nazorat nuqtasi sifatida foydalanish mumkin.
Bunday qoidalarga masalan, nazariy tayyorgarlik darajasi, materialni
qamrovining kenglik darajasi; talabaning mustaqil ishlash darajasi va ish

natijalarini taqdim etish sifati kabi mezonlardan tanlab kiritilishi mumkin.
Ikkinchi holda, keysni kurs ishiga vazifa sifatida ham yoki an’anaviy
imtihon bileti o‘rniga imtihon vazifasi sifatida ham berilishi mumkin. Kurs ishiga
vazifa sifatida berilgan keys, albatta jamoaviy taqdim etiladi. Ushbu yondashuv
talabalar o‘z ishlariga malakali ekanliklarini ko'rsatish uchun taqdimotlarni
tayyorlashni qay darajada tushunishlarini baholashga imkon beradi.
Nazorat keys – vazifaga misol quyidagicha bo‘lishi mumkin.
Maqsad: bilim va ko‘nikmalarni tekshirish.
Keys mazmuni. Vazifaga boshlang‘ich material norasmiy ifodalangan
masaladan iborat ishga qo‘yiladigan talablar: masalani qo‘yish; nazariy bilimlarga
havolalar qilish; predmet sohasini mantiqiy modelini ishlab chiqish; masala
yechish metodlarini tanlash; ishni bajarish sxemasi haqida qisqa taqdimot qilish;
mavzu bo‘yicha savollarga javob berish.
Kutiladigan natija: talaba faoliyatining bir necha parametrlari bo‘yicha
kompetentligini baholash.
Taklif etilayotgan nazorat ishlari majmuasi asosida qo‘llaniladigan
kompetentsiyalar va bilimlarni baholashning interaktiv usuli nazoratning joriy,
oraliq va yakuniy bosqichlarida qo‘llanilishi mumkin.
Joriy baholash ma’lum bir mavzuni o‘zlashtirish jarayonini baholashga
yordam beradi; oraliq baholash talabaning rivojlanishini aniqlashga imkon beradi;
yakuniy baholash talabaning mavzuni o‘zlashtirishdagi muvaffaqiyatini sarhisob
qilishga imkon beradi.
Shunday qilib, talabalarning kompetensiyalarini baholashni nazorat qilish
uchun fanlarni o‘qitishda kalit texnologiyalardan foydalanish talabalar tomonidan
erishilgan natijalarni yagona usul asosida ham o‘quv, ham uslubiy baholashni
amalga oshirishga imkon beradi. Bu, birinchidan, talabani materialni mustaqil
ravishda o‘rganishga undaydi; ikkinchidan, bu talabaga olingan amaliy va nazariy
bilimlarni namoyish etish, uning mahoratini oqilona va oqilona baholash va har
qanday talaba ishining natijalarini moslashuvchan ravishda qayd etish, shuningdek,

tuzatishlar kiritish imkonini beradi. Talabalarning bilimlarini baholashda dunyoda
qo‘llaniladigan 100 balli baholash tizimidan foydalanish maqsadga muvofiqdir.
Oliy ta’lim talablari bo‘lgan jamiyatda talabalar baholash vositalari, usullari,
turlari va shakllarini mustaqil ravishda ishlab chiqishlari kerak. Bilimlarni
boshqarish usullarini tanlash ushbu usuldan foydalanish maqsadi, baholash
mazmuni, bunday imkoniyatlar, ta’lim muassasasining resurslariga yordam beradi.
Murakkab nazariy savollarni tekshirish asosan individual so‘rov (seminariya)
shaklida amalga oshiriladi.
Frontal og‘zaki so‘rov katta hajmdagi, ammo mazmuni murakkab bo‘lmagan
o‘quv materialini o‘rganishda rejalashtirilgan.
Bilimlarni o‘zlashtirishni nazorat qilish:
- an’anaviy yoki innovatsion (reyting, portfel, amaliy tadqiqotlar, insholar va
boshqalar)k.) mening bitim;
- individual, guruh;
- Yozma, og‘zaki, dasturiy vositalardan foydalanish yoki ijodiy ishlarni
tashkil qilish va boshqalar shaklida.
Bilimlarni nazorat qilishning an’anaviy shaklidan quyidagilar keng tarqalgan:
intervyu, kollokvium, test (test), imtihon (yo‘nalishlar bo‘yicha, modul bo‘yicha,
yakuniy davlat attestatsiyasi), test sinovlari, test ishlari, hisobot (amaliyot
to‘g‘risidagi hisobot, ilmiy-tadqiqot ishlari bo‘yicha talabalar hisoboti), kurs
ishlari, oliy malaka ishlari.
Vakolatlarga asoslangan yangi yondashuv nuqtai nazaridan boshqarish
metodologiyasi:
- vakolatlarning tasnifi: universal, metamaterial va xususiy, mavzu;
- kasbiy ehtiyojlar, masalan, xodimlarning malakasini oshirish;
- malaka oshirish monitoringi;
- har bir talabaning sub’ektiv va shaxsiy ehtiyojlari;
- ta’lim texnologiyalari bilan aloqa;
- ta’lim mahsulotlari va o’quv jarayonlari iste’molchilari uchun ochiqlik,

oshkoralik;
-o‘z-o‘zini boshqarish va diagnostika shartlari, vizual makondan “chiqish”
maqsadi.
Baholashda kompetentsiyalarni shakllantirish muhimdir. Ushbu innovatsion
nazorat statistik va dinamik baholash orqali amalga oshiriladi va talabalar
tayyorgarligining o‘zgarishiga olib keladi.
Masalan, monitoring – bu bilimlarni o‘zlashtirish natijalarini baholash
tizimining bir qismi bo'lgan zamonaviy vositalardan biri; bilimlarni baholashning
skoring texnologiyasi bilimlarni boshqarish shakllari va murakkabligini, ayrim ish
turlarini baholash mezonlarining ob’ektivligini aniqlashga imkon beradi; yakuniy
sertifikatlash buni amalga oshiradi. Davlat imtihonlari mazmuniga muvofiq
kompetentsiyani shakllantirish darajasini aniqlash mumkin. Shuni ta’kidlash
kerakki, bilimlarni o‘zlashtirish ustidan nazoratning ishonchliligi va ob’ektivligini
ta’minlash ilmiy bilimlarni o‘zlashtirish sifatini oshirish va bitiruvchilarni mehnat
bozori talablariga muvofiq kasbiy faoliyatga tayyorlash darajasini oshirish
muammosini hal qilishda muhimdir.
Bo‘lajak maktab menejerlarining iqtisodiy kompetensiyalarini baholash
usullari nazorat ishlari va testlardir. Bo‘lajak maktab rahbarlarining iqtisodiy
kompetensiyalarini an’anaviy ta’lim tizimidagi nazoratdan baholashda amalga
oshiriladigan nazoratning asosiy farqi shundaki, iqtisodiy kompetensiyalarni
baholashda bilim va ko‘nikmalarning mavjudligi emas, balki olingan bilim va
ko‘nikmalarni amaliy vaziyatlarda qo‘llash qobiliyati baholanadi. Shu sababli
testlar faqat amaliy topshiriqlarga qo‘shimcha sifatida ishlatiladi.
Nazorat amalga oshirilishi mumkin: og‘zaki muloqot qobiliyatlarini aniqlash
uchun og‘zaki; o‘quv natijalarini baholash uchun og‘zaki savollar orqali suhbat
shaklida ; audit shaklida-tinglovchining malakasini tinglash, talabaning nutqini
talqin qilish orqali baholash uchun audit; yozma (yoki). test) uning nazariy
bilimlarni tushunishini va ularni amalda qo‘llash qobiliyatini baholash uchun
shakllanadi.

Nazorat keng ko‘lamli savollarni o‘z ichiga olishi mumkin, ya’ni savollar
yordamida quyidagi talablarni qo‘yish mumkin: qisqa javoblar bering; bir nechta
javoblardan to‘g‘risini tanlang va uni asoslang; tuzilgan savollarga batafsil insho
tipidagi javoblarni yozing.
Tuzilgan savollar masala bo‘yicha chuqur bilimlarni aniqlashni o‘z ichiga
oladi. Batafsil javoblarni talab qiladigan insho tipidagi savollar, shuningdek,
muammo haqidagi chuqur bilimlarni baholashni va munozara, taqqoslash, tahlil
qilish yoki muammoning echimini topish kabi bilim qobiliyatlarini aniqlashni o‘z
ichiga oladi. Ular tuzilgan savollardan kengroq javoblar to‘plami bilan farq qiladi.
Nazorat kompetensiyalarni namoyish etadigan amaliy mashg‘ulotlarga qo‘shimcha
ravishda amalga oshirilishi mumkin.
O‘z-o‘zini ta’riflash. Talabalar o‘zlarining iqtisodiy kompetensiyalarini
o‘zlari belgilaydilar, bu ta’riflar guruhning boshqa talabalari va o‘qituvchi
tomonidan tasdiqlanishi kerak. O‘z taqdirini o‘zi belgilash usuli-bu baholangan
talabaning iqtisodiy kompetentsiya darajasini yozma ravishda baholash. Tavsifda
keltirilgan barcha ma’lumotlar o‘qituvchi tomonidan tekshiriladi va tasdiqlanadi.
Tavsif odatda quyidagi ma’lumotlarni aks ettiradi: talabaning to‘liq ismi, o‘qish
bosqichi, akademik guruh; ushbu mavzu bo‘yicha talaba tomonidan amalga
oshirilgan ilmiy yoki ijodiy ishlar ro‘yxati; talabaning o‘z iqtisodiy ko'nikmalarini
baholash; uning o‘zini takomillashtirish va kasbiy o‘sish loyihalari; mavzu
bo‘yicha fikrlar va takliflar ta’lim muassasasidagi o‘quv jarayoni. O‘z taqdirini
o‘zi belgilash usuli pedagogikaning boshqa ta’lim yo‘nalishlari qatorida iqtisodiy
ta’lim yo‘nalishiga ko‘proq mos keladi, chunki bu yo‘nalishda iqtisodiy
kompetensiyalarning tarkibiy qismlarining turlari ko‘p va xilma-xil bo‘lib,
kompetentsiya elementlarini ishlab chiqish va baholash shakllari ham xilma-xildir.
Ushbu yondashuv bo‘lajak maktab menejerlarining iqtisodiy va shaxsiy
kompetensiyalarini shakllantirish va rivojlantirishga xizmat qiladi.
“Portifolio” usuli. Ushbu usul iqtisodiy kompetensiyalarning shakllanishini
ko‘rsatadigan materiallar va ma’lumotlar to‘plamidan iborat bo‘ladi. Portfelga

o‘quv jarayonidagi yutuqlari, olimpiadalar, tanlovlar, xalqaro va milliy
konferentsiyalardagi ishtiroki va yutuqlarini tasdiqlovchi turli hujjatlar,
sertifikatlar, diplomlar va sertifikatlar, nashr etilgan darsliklar, darsliklar, ilmiy
ishlar (patentlar, ixtirolar, monografiyalar va boshqalar), shuningdek bajarilgan
vazifalar, holatlar, eskizlar loyihalari kiradi, eskizlar, eskizlar va hokazo. u rasm,
tayyorlangan mahsulotlar, taqdimotlar, video yozuvlar va boshqalardan iborat
bo‘ladi. Bajarilgan ishlar o‘qituvchilar tomonidan tekshirilishi va baholanishi
kerak, bu usul, ayniqsa, kasb-hunar ta’limi yo‘nalishlari bo‘yicha talabalarning
kasbiy mahoratini baholashda juda mos keladi.
Simulyatsiya vazifalari. Simulyatsiya vazifalari kelajakdagi kasbiy
faoliyatga imkon qadar yaqin vaziyatlarni hal qilishga qaratilgan vazifalardan
iborat. Ushbu usulning mohiyati talabalarga o‘zlarining kasbiy vazifalarini
mustaqil ravishda bajarishlari uchun sharoit yaratish, ularni kasbiy faoliyat
muhitiga kiritish orqali ularning kasbiy kompetentsiyalarini shakllantirishni
nazorat qilish, talabaga uning kasbiy kompetentsiyalarining dalillarini namoyish
etishdan iborat. Ushbu faktlar talabaning kasbiy faoliyat bilan bevosita bog‘liq
muammolarni hal qilish jarayonini kuzatishi natijasida to‘planadi. Nazorat
o‘qituvchi tomonidan amalga oshiriladi. Baholash usullariga ko‘ra, bu usul
simulyatsiya holatlarida amaliy vazifalarni bajarish jarayonini baholash usuliga
o‘xshaydi. Taqlid shuni anglatadiki, baholangan talaba ma’lum bir kasbiy vazifani
bajarayotganda, lekin kasbiy vazifaning shartlari va maqsadini to‘liq taqlid
qiladigan vazifalarni bajarayotganda o‘z kasbiy mahoratini namoyish qilishi kerak.
Assesment texnologiyasi. Yuqori natijalarga o‘quv jarayoniga baholash
texnologiyasini joriy etish orqali ham erishish mumkin (ingliz tilidan baholash −
baholash). Baholash-bu ta’lim muassasasi xodimlarining turli xil shaxsiy
fazilatlarini, ularning psixologik va kasbiy xususiyatlarini, kasb va lavozim
talablariga muvofiqligini baholashga, shuningdek mutaxassislarning potentsial
imkoniyatlarini aniqlashga qaratilgan o‘zaro bir-birini to‘ldiruvchi usullardan
iborat bo‘lgan professor-o‘qituvchilarni har tomonlama baholash usullaridan

biridir. Ta’lim sohasida baholash texnologiyasi ishbilarmonlik o‘yinlari paytida
ularning xatti-harakatlari va harakatlarini kuzatish orqali talabalarning
kompetensiyalarini baholashni o‘z ichiga oladi. Tashqi tomondan, bu treningga
o‘xshaydi, chunki ishtirokchilarga korporativ o‘yinlar va topshiriqlar taklif etiladi,
ammo ularning maqsadi ko‘nikma va malakalarni rivojlantirishgina emas, balki
barchaga o‘zlarining “kuchli” va “zaif tomonlarini” namoyish etish uchun bir xil
imkoniyatlarni taqdim etish shaklidir. Har bir vazifani bajarishda har bir
ishtirokchiga mutaxassis biriktirilgan. U kuzatayotgan ishtirokchining kuzatilgan
kompetensiyaiga nisbatan har bir harakatini batafsil qayd etadi.
Kompetentsiyalarni baholashda fikr-mulohazalar bo‘lishi kerak, ya’ni talabaga
bajarilgan ishda uning kuchli va zaif tomonlarini ko‘rsatadigan batafsil sharhlar va
tavsiyalar beriladi. Yaxshi tashkil etilgan munosabatlar tanlangan mutaxassislik
bo‘yicha talabani yanada o‘rganish va rivojlantirish uchun rag‘bat bo‘lib xizmat
qilishi mumkin 36
.
Kompetentsiyani shakllantirishni baholash jarayonini amalga oshirish o‘ziga
xos xususiyatlarga ega:
- baholash uchun iqtisodiy kompetensiyalarning tarkibiy qismlari aniqlanadi;
- davlat ta’lim standartlarida belgilangan kompetentsiya darajasiga muvofiqlik
talaba tomonidan bajarilgan ishlarni baholash mezoni sifatida belgilanadi;
- standart qiymatlardan past natijalar kompetensiyaning etarli emasligini
ko‘rsatadi;
- iqtisodiy kompetensiyalar darajasini baholash kasbiy funktsional
majburiyatlarni bajarish darajasining pastligi sabablarini aniqlash orqali amalga
oshiriladi. Buning uchun iqtisodiy kompetentsiyaning har bir elementi uchun
baholash ko‘rsatkichlari ishlab chiqilishi kerak va ushbu ko‘rsatkichlar asosida
belgilangan vazifalarni hal qilish jarayonida kompetensiya darajasi mavjud degan
xulosaga kelish mumkin bo‘ladi;
- agar iqtisodiy kompetensiyalarni aniqlash uchun qo‘shimcha baholash
usullari zarur bo‘lsa, ularga, albatta, murojaat qilish kerak. Buning uchun iqtisodiy
36
http://www.mirrabot.com/work/work_40190.html

kompetensiyalarning elementlarini to‘g‘ridan-to‘g‘ri ish joyida baholash usullarini
aniqlash kerak (masalan, maxsus tashkil etilgan tekshiruvlarsiz kasbiy bilimlarni
tezkor baholash);
-agar iqtisodiy kompetensiyalarning barcha elementlari talab darajasida
bo‘lsa, lekin natijalar kabi yuqori bo‘lmasa, unda kompetentsiya matritsasi
talabalar faoliyati natijalariga ta’sir qiluvchi barcha omillarni e’tiborsiz qoldiradi;
- taqlid vazifalari shunday tuzilishi kerakki, ularni amalga oshirish jarayonida
talaba o‘zining iqtisodiy kompetentsiyasining barcha elementlarini namoyish eta
olsin;
- kompetentsiya elementining shakllanish darajasini aniqlashning asosiy usuli
talabaning og‘zaki hisobotini uning funktsional vazifasini hal qilish yo‘llari
bo‘yicha baholashdir, ya’ni.muammoni hal qilgandan so‘ng talaba uni qanday hal
qilganini, qanday bilim va ko‘nikmalardan foydalanganligini va hokazolarni
qanday tushuntirishi taxmin qilinadi.;
- talaba o‘z ishi qanday mezonlar bo‘yicha baholanishini oldindan bilishi
kerak;
- baholash individual ravishda amalga oshiriladi, ammo bir xil vazifalarni
bajaradigan barcha talabalar uchun baholash mezonlari bir xil bo‘lishi kerak.
Bo‘lajak maktab direktorlarining iqtisodiy kompetentsiyasini shakllantirishni
baholash va uning sifat darajasiga ishonch hosil qilish uchun quyidagicha harakat
qilish tavsiya etiladi:
- iqtisodiy kompetentsiyaga erishish uchun o‘quv jarayonini insonning o‘ziga
xosligini rivojlantirishga yo‘naltirish;
- bo‘lajak mutaxassisning o‘qitish, simulyatsiya modellashtirish va amaliy
faoliyatining bir-birini to‘ldirishi va ketma-ketligini ta’minlash;
- iqtisodiy kompetentsiya diagnostikasi va o‘z-o‘zini diagnostika qilish;
- psixologik va pedagogik sharoitlarni yaratish, masalan, sub’ektiv,
mazmunli, texnologik va bashoratli vazifalar tizimidan iqtisodiy
kompetentsiyaning sub’ektiv, ob’ektiv va sub’ektiv tarkibiy qismlarini

shakllantirish vositasi sifatida foydalanish.
Xulosa shuni ko‘rsatadiki, an’anaviy boshqaruv shakllari, turlari va usullari
bilan u birinchi navbatda bilimlarni egallashni nazorat qilishga yo‘naltiriladi va har
doim ham davlatning malaka talablarida nazarda tutilgan vakolatlarni
shakllantirish ustidan nazoratni modernizatsiya qilish va topshirishga xizmat
qilmaydi. Nazorat innovatsion texnologiyalar va baholash vositalariga joriy etiladi:
portfel, ish texnologiyalari, vaziyatli vazifalar, simulyatsiya mashg‘ulotlari, kichik
loyiha, kompyuter simulyatsiyasi, sahnalashtirish, kurs loyihalarini guruhlarda
bajarish, ishbop va rol o‘ynash o‘yinlari.
Hozirgi bosqichda nazorat vazifasi o‘quvchilarning boshqaruv darajasiga,
o‘quv faoliyati uchun shaxsiy qobiliyatlariga muvofiq ta’lim faoliyatini amalga
oshirishga tayyorligiga qaratilgan. Rivojlanish va ta’lim funktsiyasi talabalarning
shaxsiy xususiyatlarini va iqtisodiy faoliyat sohasining o‘ziga xos xususiyatlarini
hisobga olishga qaratilgan.

III BOB. BO‘LAJAK MAKTAB MENEJERLARINING IQTISODIY
KOMPETENTSIYALARINI TAKOMILLASHTIRISH VA BAHOLASH
SAMARADORLIGI.
3.1. Bo‘lajak maktab menejerlarining iqtisodiy kompetensiyalarini oshirish
uchun ta’lim texnologiyalaridan samarali foydalanish yo‘llari.
Bo‘lajak maktab rahbarlarining iqtisodiy kompetentsiyalarini shakllantirish
uchun ta’lim texnologiyalari va zamonaviy o‘qitish usullaridan samarali
foydalanishni tanlab, fan o‘qituvchisi rejada belgilangan iqtisodiy
kompetentsiyalarni belgilaydi. Shundan so‘ng, o‘rganilayotgan mavzu va
shakllanayotgan kompetentsiyalarni hisobga olgan holda dars o‘tish usuli, usuli
tanlanadi.
Zamonaviy o‘qitish usullaridan samarali foydalanish tufayli bo‘lajak maktab
menejerlarining iqtisodiy kompetensiyalarini shakllantirish mumkin bo‘ladi.
Metod – yunoncha so‘zdan kelib chiqqan (“maqsadga erishish yo‘li”), ya’ni
“faoliyatni tartibga soluvchi usul” .
O‘qitish usuli o‘quv jarayonining asosiy vositasidir.
Usul – o‘quv jarayonida taqdim etilgan nazariy va amaliy bilimlarni egallash,
o‘zlashtirish, o‘qitish, o‘rganish, bilish uchun ishlatiladigan ko‘rsatmalar, usullar
to‘plami 37
. Usul o‘qituvchi va talaba faoliyatining bir qismi, faoliyat natijalari.
Pedagogikada o‘qitish usullari xilma-xildir. O‘quv jarayoni talabalar faoliyati
bilan bog‘liq bo‘lib, passiv, faol, interaktiv turlarga bo‘linadi.
Passiv yondashuv. O‘qituvchi ma’ruzasida mavzuni aytib beradi yoki
tushuntiradi. O‘quvchi ularni tinglaydi va tegishli qismlarni yozadi. Qo‘llanmalar,
darsliklardan o‘qish orqali uy vazifasini o‘rganadi. Ushbu jarayonda talaba va
o‘qituvchi o‘rtasida bir tomonlama munosabatlar o‘rnatiladi. Talaba buni o‘z
darajasida-qobiliyat, qiziqish, xohish, xohish darajasida o‘zlashtiradi. Bu ta’lim
mazmunini o‘zlashtirishga kafolat bermaydi.
37
Образовательная программа высшего образования 030900.62 Юриспруденция квалицикации (степень)
"бакалавр", 2015 год http://oimsla.edu.ru/files/nb_akad/%D0%9E%D0%9E%D0%9F-
%D0%91%D0%B0%D0%BA%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D0%B2%D1%80-2015.pdf

Faol yondashuv. O‘qituvchi mashg‘ulot mazmunini taqdim etish qobiliyati
bilan qo‘lidan kelganicha harakat qiladi, uni dalillar, ko‘rgazmali qurollar, didaktik
tarqatma materiallar yordamida diqqat bilan tushuntiradi. O‘qituvchi bo‘lajak
maktab menejerlari bilan mavzu bo‘yicha fikr almashadi, ijodiy ishlar, amaliy
topshiriqlar beradi. Bo‘lajak maktab menejerlari uy ishlarini o‘zlari bajaradilar,
takrorlaydilar. Ushbu jarayonda talaba va o‘qituvchi o‘rtasida ikki tomonlama
aloqa o‘rnatiladi. Ta’lim mazmunini biroz o‘zlashtirishga erishiladi.
Interaktiv yondashuv. O‘qituvchi dars jarayonini yaxshi tashkil etish uchun
qulay muhit yaratadi. Bo‘lajak maktab menejerlariga fikr almashishga ruxsat
beriladi. Ular birgalikda hal qilinishini kutayotgan masalalarni muhokama qiladilar
va muhokama qiladilar. Vaziyatdan chiqib, ular birgalikda echim topadilar. Ular
olingan ma’lumotlar asosida o‘z bilimlarini bir-birlariga namoyish etadilar. Bir-
birlaridan ilhomlanib, ular ruhiy qoniqishni oladilar. Har bir ishtirokchi o‘zini
ta’lim mazmuni muallifi kabi his qiladi. Ta'lim mazmunini to‘liq qabul qilishga
erishiladi.
Iqtisodiy nou-xauni yaratish uchun ko‘plab usullar, texnikalar va
texnologiyalar qo‘llaniladi. Keling, juda samarali bo‘lishi mumkin bo‘lgan ba’zi
usullarni ko‘rib chiqaylik.
Dizayn usuli. Dizayn usuli-bu talabalar tobora ortib borayotgan amaliy
vazifani rejalashtirish, loyihalash va bajarish jarayonida bilim, ko‘nikma va
ko‘nikmalarni egallaydigan o‘quv tizimi 38
. Talabalar muammoli sohalarning keng
doirasiga ega (ijodiy, axborot, kommunikativ va boshqalar.).k.) muammolar bilan
bog‘liq loyihalarni amalga oshirish.
Ushbu usulning yuqori samaradorligi uchun talabalar loyihani amalga
oshirishda yuqori darajadagi motivatsiyaga ega bo‘lishlari kerak.
Dizayn usuli orqali talabalar quyidagi shaxsiy kompetentsiyalarni
rivojlantiradilar: jamoaviy ish; mehnatsevarlik; mas’uliyat hissi; o‘ziga ishonch;
o‘rganish qobiliyati; aql; jarayonning rivojlanishini ko‘rish qobiliyati; kuzatish
38
ПРОЕКТНАЯ ДЕЯТЕЛЬНОСТЬ ПОДРОСТКОВ КАК МЕТОД ИНТЕГРАЦИИ СОДЕРЖАНИЯ
ПРЕДМЕТНЫХ КОМПОНЕНТОВ ГУМАНИТАРНОГО ОБРАЗОВАНИЯ (НА ПРИМЕРЕ ТВОРЧЕСКОГО
ПРОЕКТА). http://elibrary.ru/item.asp?id=29216848

qobiliyati; bashorat qilish; diagnostika; motivatsiya.
O‘qitishning muammoli-modulli usuli. O‘qitishning muammoli-modulli
usuli olingan nazariy bilimlarni amalda qo‘llashni o‘z ichiga oladi. Turli xil o‘quv
modellarining didaktik asosini tashkil etuvchi ushbu usul o‘qitish vositalari va
pedagogik texnikani qo‘llash usullari bilan farq qiladi. Bu akademik mavzuni
nisbatan kichik qismlarga-modullarga bo‘lish.
Modul ta’lim dasturining nisbatan mustaqil va tugallangan birligi sifatida
belgilangan kompetentsiyani shakllantirishga qaratilgan bo‘ladi. Har bir modul
o‘quv natijalarini (talabalar faoliyati) aks ettiradi; o‘qitish mazmuni (faoliyat va
baholash mezonlari); o‘qitish shakli va usullari; kompetentsiyani rivojlantirish
darajasi bilan belgilanadigan modul chegarasi.
Kompetentsiyalarga asoslangan modulli ta’limning o‘ziga xos xususiyati
shundaki, o‘quv jarayoni ishtirokchilarining ta’lim sifatini baholash va uni
almashtirishga munosabati o‘zgarib bormoqda. Chunki shu bilan birga,
kompetentsiyani shakllantirish darajasi va boshqa ma’lumotlar to‘planadi,
shuningdek oldindan belgilangan standart bilan taqqoslanadi.
Modulli trening quyidagi alomatlarga ega:
- o‘rganishni individuallashtirish, mustaqil ta’limga ko‘proq vaqt ajratish;
- modullarga bo‘lingan ta’lim mazmunini ta’minlash.
Shu bilan birga, u axborot-uslubiy majmua bilan to‘liq ta’minlanadi;
- ta’lim mazmunining turli talablarga nisbatan yuqori darajada
moslashuvchanligi;
- sub’ekt-sub’ekt munosabatlarining tengligi;
- tanlash huquqining haqiqati.
Ta’lim jarayonida modulli treningdan foydalanganda shaxsning rivojlanishi
bilan aloqador bo‘lgan bunday kompetentsiyalar shakllanadi: nutq, jamoaviy ish,
ish sifatiga e’tibor, umumiy intellektual « daraja.
Uning afzalliklari:
- ta’lim sifatini oshirish, uning belgilangan standartlarga muvofiqligi va

ob’ektiv baholash;
- ko‘p bosqichli treningning mavjudligi («modul» tarkibida belgilangan);
- kelajakdagi maktab rahbarlarining individual yondashuvi ular bilan yaqin
aloqada bo‘lishga imkon beradi, kelajakdagi maktab rahbarlarining kommunikativ
fazilatlarini rivojlantirish uchun sharoit yaratadi;
- oraliq va joriy nazoratni o‘tkazish paytida stressli vaziyatlarni kamaytirish;
- “Hayot uchun o‘rganish” tamoyili amalga oshirilmoqda.
Ta’lim muassasalarida talaba shaxsini rivojlantirishga qaratilgan trening.
Ijtimoiy munosabatlarga kiradigan va ijtimoiy rivojlanishda faol ishtirok
etadigan inson shaxs deb ataladi. Dastlab biologik mavjudod sifatida tug‘ilgan
odam keyinchalik shaxsga aylanadi. Shaxs tushunchasi insonning nasl-nasabini
o‘zida mujassam etishi mumkin.
Inson shaxs bo‘lishi uchun u ham faollikka ega bo‘lishi kerak. Chunki
faoliyatdagi faollik shaxsiyatning muhim belgisidir.
Faoliyat har doim yaxshi yashashga qaratilgan bo‘ladi. Inson yaxshi yashash,
jamiyatni rivojlantirish uchun mukammal faollik ko‘rsatadi. Bular insonlarning
xabardorligi belgisidir. Shaxsning o‘ziga xos xususiyatlaridan biri individuallikdir.
Individuallik insonning xarakteri, temperamenti, aqliy tajribalarining o‘ziga
xos xususiyatlarida, uning hissiyotlari va faoliyatining motivlarida namoyon
bo‘ladi. Shunga ko‘ra, odamlar bir-biridan farq qiladi. Individuallik-bu insonning
individualligini, uning boshqa odamlardan farqini aks ettiruvchi psixologik
fazilatlar to‘plami.
Dunyoda ko‘proq odamlar, ko‘proq individuallik. Hech kim bir-birini
almashtira olmaydi. “Agar o‘nta bo‘lsa, unda joy boshqacha” degan maqol ham
individuallikni anglatadi.
O‘qituvchi olimlar o‘qituvchi tomonidan shaxsga yo‘naltirilgan ta’limni
amalga oshirishda quyidagilarni hisobga olishni maslahat berishadi:
1. Har bir talabaga buyuk shaxs sifatida qarash, uni hurmat qilish, tushunish,
qabul qilish, unga ishonish.

2. Talaba o‘zini shaxs ekanligini his qiladigan, o‘ziga e’tiborni his qiladigan
o‘quv muhitini yaratish kerak.
3. Tayzikni sarflamang va uning etishmasligini oshirib yubormang; bilimlarni
o‘zlashtirmang, o‘zingizning yomon xulq-atvoringizning sabablarini aniqlang va
ularni o‘qituvchining shaxsiyatiga zarar bermaydigan tarzda yo‘q qiling.
4. Ta’limda «muvaffaqiyat muhiti» ni tashkil qiling, o‘quvchiga o‘qishda
muvaffaqiyat qozonishiga yordam bering, o‘ziga ishonch va iste’dodga ega
bo‘ling.
5. O‘quvchiga atrofdagi odamlarning har biri o‘zi bilan bir xil shaxs
ekanligini tushuntirish va unda jamiyatda ishtirok etish tuyg‘usini rivojlantirish.
O‘quvchilarga shaxsga yo‘naltirilgan ta’limda qo‘llaniladigan darsning
zamonaviy shakllariga misollar.
Tanlov darsi – bu bo‘lajak maktab menejerlarining o‘zaro musobaqalarini
tashkil etish orqali bilimlarni mustahkamlash mashqlari.
Ijodkorlik darsi – bo‘lajak maktab menejerlarining mustaqil ijodini tashkil
etish uchun darsdir.
Sinov darsi – bu bo‘lajak maktab menejerlarining qobiliyatlarini turli
shakllarda sinovdan o‘tkazadigan dars.
Ijodiy hisobotlar darsi – mustaqil ravishda olingan bilimlar va bo‘lajak
maktab menejerlarining muayyan mavzular bo‘yicha xulosalarini taqdim etish.
Paradokslar darsi – bu o‘quvchilarning faolligi va qiziqishlarini oshirish,
shuningdek tegishli tahlillar asosida to‘g‘ri xulosalarni aniqlash maqsadida turli
paradokslar bilan bog‘liq holda o‘rganilayotgan mavzuni tavsiflash uchun dars.
Seminar darsi – yangi dars mavzusi bilan bog‘liq masalalar bo‘yicha
talabalarga oldindan berilgan topshiriqlar natijalari to‘g‘risidagi ma’lumotlarni
tinglash orqali sinfdagi barcha o‘quvchilar darsni o‘zlashtirishlari va bilimlarini
mustahkamlashlari uchun mo‘ljallangan dars.
Sayohat darsi – bo‘lajak maktab menejerlarini turli xil ob’ektlar bilan
tanishtirish: muzey, ziyoratgoh, korxona, ustaxona, tabiat, ilmiy muassasa, kollej,

litsey va boshqalar, ularning bilimlari hayot bilan bog‘liqligi va kasbga
yo‘naltirilganligi ta’minlanadi.
Shunday qilib, qobiliyatsiz usullar o‘rniga (o‘qituvchining monologi,
informatorning suhbati, videofilmni namoyish qilish, an’anaviy sinov ishlarini
bajarish) bo‘lajak maktab menejerlarida iqtisodiy kompetentsiyalarni
shakllantirishga qaratilgan usullardan foydalanish kerak. Buning uchun bo‘lajak
maktab menejerlari uchun qo‘shimcha adabiyotlar, Internet tarmoqlaridan
ma’lumot qidiring; ma’lumotlarning ko‘pligi yoki etishmasligi bilan muammolarni
hal qilish; ma’lumotlarni tizimlashtirish; diagrammalar, chizmalar, grafikalar
tuzish; matn bo‘yicha savollarni tayyorlash; ma’lumotlarni tahlil qilish va
umumlashtirish; rol o‘ynash va biznes o‘yinlarini o‘tkazish kerak bo‘ladi;
munozaralar va diskussiyalar o‘tkazish; ta’lim muloqotini olib borish; ta’lim
loyihasi ustida ishlash; juftliklar va guruhlarda yangi mavzuni o‘rganish va
mustahkamlash bo‘yicha mustaqil ish kabi vazifalarni berish.
Kompetentsiyani shakllantirishga qaratilgan vazifalar nafaqat tarbiyaviy,
balki hayotiy asosga ham ega bo‘lishi kerak. Bunday holda, fikrlovchi o‘qituvchi
so‘raydi: «nega biz bu ishni bajarishimiz kerak?, savolsiz. Bular faqat amaliyot
bilan bog‘liq muayyan mavzularda (yuzaki hisoblash, qiziqish va boshqalar)
qo‘llaniladigan savollardir. Bo‘lish o‘rniga, hayotiy vaziyatlarga asoslangan
muammoli savollarni berish kerak.
Muayyan sohada ishlaydigan kishi, agar u ushbu sohadagi bilim va
ko‘nikmalarini baholay olmasa va o‘z faoliyatini nazorat qila olmasa, ushbu
sohada malakali mutaxassis bo‘la olmaydi. Shunga ko‘ra, bo‘lajak maktab
menejerlarini o‘z-o‘zini nazorat qilishga o‘rgatish, xatolarni o‘z vaqtida tanib olish
va yo‘q qilish, yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan muammolarni oldindan bilish va
ularning echimini topish, ularning tarbiyaviy ishlarining ijobiy tomonlarini
baholash va umumlashtirish kerak.
Bunday ko‘nikmalarni shakllantiradigan vazifalarga “xato toping” , “xato
o‘ylab toping” , natijani turli yo‘llar bilan tekshiradigan vazifalar kiradi; qat’iy

qoidalarga muvofiq o‘tkaziladigan o‘yinlardan: “domino” , “Lotto” , “labirint” ,
“shifrlangan so‘z” va boshqalar.

3.2. Ta ’ lim texnologiyalari va ularni q o‘ llash jarayonida eksperimental
ishlarning natijalari.
Pedagogik texnologiyalardan foydalanish va ularni qo‘llashni ta’minlovchi
asosiy omillardan biri iqtisodiy kompetentsiyani rivojlantirish jarayoni darajasini
oshirishdir. Pedagogik texnologiyalarni joriy etish va ularni qo‘llashga qaratilgan
amaliy ishlarni tashkil etish jarayonida ushbu ta’lim muassasalarida faoliyat
yuritayotgan respondentlar o‘rtasida savol-javoblar, davra suhbatlari va so‘rovlar
o‘tkazildi. O‘tkazilgan tajriba ishlari davomida biz ta’limiy-pedagogik
texnologiyalarning mazkur kamchiliklarini va ularni qo‘llashga oid muammolarni
aniqladik:
- ta’lim texnologiyalari va ularni qo‘llash bo‘yicha tadqiqotlarni amalga
oshirish uchun yetarli ta’lim resurslarining mavjud emasligi;
- ta’lim jarayonida talabalarning kreativ faoliyati uchun yetarli shart-sharoitlar
mavjud emas;
- ta’lim texnologiyalari va ularni ta’limda qo‘llash samaradorligi to‘g‘risida
mustaqil fikrlash ko‘nikma va malakalarining yetarli darajada rivojlanmaganligi;
- individual talabalarning iqtisodiy kompetentsiyani rivojlantirishga
munosabati faoliyatning past darajasi;
- pedagogik texnologiyalar va ularni qo‘llash bilan bog‘liq pedagogik
jarayonda pedagogik va axborot texnologiyalarining faol joriy etilmasligi.
Oliy o‘quv yurtlari talabalari tomonidan iqtisodiy kompetentsiyani
rivojlantirish uchun tashkil etilgan eksperimental ishlarning asosiy maqsadi oliy
o‘quv yurtlari talabalari o‘rtasida iqtisodiy kompetentsiyani rivojlantirish
darajasining holati tajribasini oldin va keyin o‘rganish va ularning iqtisodiy
kompetentsiyasini to‘liq rivojlantirishga erishishdir.
Belgilangan vazifalarni hal qilishda quyidagilar kuzatildi:
a) talabalar respondentlarining so‘rovnomalari tashkil etildi;
b) respondent talabalar faoliyatini o‘rganish maqsadida bevosita pedagogik
kuzatuvlar o‘tkazildi;

c) olingan natijalarning ishonchliligi respondentlar bilan suhbatlar,
munozaralarni tashkil etish asosida tekshirildi;
g) tadqiqot davomida aniqlangan natijalar umumlashtiriladi, tahlil qilinadi va
tegishli xulosalar chiqariladi.
Tadqiqot davomida ta’lim muassasalari, xususan, Jizzax Davlat Pedagogika
universitetining iqtisodiy kompetentsiyasi va unga munosabati haqidagi bilimlari
sinovdan o‘tgan 162 nafar talabalari tajriba ishlariga jalb etildi. Talabalar tasodifiy
tanlab olish printsipi bo‘yicha eksperimental va nazorat guruhlariga tayinlangan.
Eksperimental guruhlarda milliy g‘urur tuyg‘usi va ularning bilimlarini
aniqlash metodologiyasi haqidagi g‘oyalarni taqdim etgan so‘rovnoma asosida ish
olib borildi. Nazorat guruhlarida, tadqiqot boshida o‘rganilayotgan muammo
haqida umumiy ma’lumot berilgan bo‘lsa-da, eksperimental guruhda chuqurroq va
batafsilroq bilimlar berildi.
Har ikkala guruh talabalarining savollarga bergan javoblari reyting nazorati
talabiga muvofiq baholandi, ya’ni:
1. 100 - 90 ball – 5 baho;
2. 89 -70 ball – 4 baho;
3. 69 - 60 ball – 3 baho.
Tajriba-sinov ishlariga jalb etilgan talabalarning turkum savollar bo‘yicha
bilimlari ko‘lami tajriba avvalida (3.2.1. - jadval) quyidagicha bo‘ldi.
3.2.1-jadval
Tajriba avvalida maxsus fanlar bo‘yicha talabalar bilimlarni
o‘zlashtirish k o‘ rsatkichlari
Guruhlar Talabalar soni Bilimlarni o‘zlashtirish natijasi (shartli ravishda)
Yuqori O‘rta Quyi
Tajriba 78 36 23 19
Nazorat 84 27 27 30
Ushbu tajriba-sinov natijalari shundan dalolat beradiki, bo‘lajak maktab

menejerlarda iqtisodiy kompetentlikni takomillashtirish jarayonini davr talablari
asosida tashkil qilish uchun muayyan texnologik tizim zarurdir. Ushbu texnologik
tizim, birinchi navbatda yangicha mazmun va talablardan kelib chiqqan holda
o‘qitish asosida vujudga keladi.
Tizim (yunoncha so‘zdan olingan tizim - qismlardan hosil bo‘lgan,
birlashadigan) - o‘zaro bog‘liq munosabatlarda ma’lum bir yaxlitlik va birlikka ega
bo‘lgan elementlarning yig‘indisini anglatadi. Har qanday texnologiya tizim
bo‘lishi mumkinligi sababli, har bir pedagogik tizim texnologiya bo‘lishi mumkin
emas. Tizim kontseptsiyasi aksariyat hollarda statik va strukturaviy landshaftlarni
tavsiflashga qaratilgan bo‘lib, shu bilan birga texnologiya ob’ekt va faoliyat
sub’ektiga, zamonaviy evolyutsiya jarayonlariga va barcha vazifalarni aks
ettiradigan rejalashtirilgan natijalarda erishilgan yutuqlarga olib keladigan
o‘zgarishlarni nazarda tutadi.
Pedagogik tizim – bu o‘zaro bog‘liq vositalar, usullar va jarayonlar to‘plami
va odamlarda ma’lum xususiyatlarning shakllanishiga maqsadli pedagogik ta’sir.
Binobarin, har bir jamiyatda shaxsni shakllantirish maqsadi belgilanadi va unga
muvofiq pedagogik tizim mavjud bo‘lishi kerak. Agar maqsad o‘zgarsa, tizim ham
o‘zgarishi kerak.
Pedagogik texnologiya texnologik yondashuvga asoslangan. Texnologik
yondashuv shuni anglatadiki, tayyor mahsulotni (shunga o‘xshash ishlab chiqarish
texnologiyasini) olish uchun ishlab chiqarish jarayonlarida qo‘llaniladigan usullar
va texnikalar to‘plami tushuniladi va maqsadlarga erishishda kutilgan natijalarni
kafolatlaydigan usullar va texnikalar to‘plami tushuniladi. Agar biz usulni bilish
shakli, tadqiqot olib borish yo‘li yoki harakatlar, operatsiyalar majmuasi,
faoliyatda ma’lum bir amaliyot sohasi va nazariy bilimlarni olish mazmuni sifatida
tushunsak, unda ta’limiy texnologiya – ta’lim usuli, ma’lum ma’noda, ta’lim
jarayonlari, vositalari, shakllari va usullari majmuasini anglatadi.
Texnologik yondashuv, birinchi navbatda, vizualizatsiyada emas, balki
prognoz qilingan natijalarni amalga oshirishga imkon beradigan amaliy

ko‘rsatmalar bilan tuzilishda ifodalanadi.
Ta’limga texnologik yondashuv o‘quv jarayonini bir-biri bilan chambarchas
bog‘liq bosqichlar va harakatlarga ajratishni o‘z ichiga oladi; ta’limdan
rejalashtirilgan natijaga erishish uchun bajariladigan harakatlarni
muvofiqlashtirish, bosqichma-bosqich amalga oshirish; barcha rejalashtirilgan
ishlar va harakatlarni bir xil tarzda bajarish.
Pedagogik texnologiya etuk o‘qituvchilar tomonidan ishlab chiqilgan bo‘lib,
ular o‘z printsiplariga ko‘ra ijodiy qobiliyat va zarur pedagogik ish tajribasiga ega.
Pedagogik texnologiya tamoyillari takroriy o‘quv tsikli sifatida amalga oshirilishi
mumkin bo‘lgan o‘quv jarayonini yaratishga imkon beradi.
Ta’lim jarayonining ta’lim maqsadlariga erishishga yo‘nalishi ta’lim rejasini
ishlab chiqishdan boshlanadi. Avvalo, o‘quv dasturida, mutaxassisni tayyorlashda
har bir fanning roli va ahamiyatini aniq belgilash kerak.
Takrorlashning tabiati tufayli ushbu tizim modulli shaklga ega bo‘lib, tarkib
bilan to‘ldirilgan va umumiy tarkibga bog‘langan bloklardan iborat, ya’ni
ta’limning umumiy maqsadi va mazmuni, ta’lim maqsadi, o‘qitish va baholashni
yakunlash. Amalda, bu o‘qituvchining takroriy harakatlarining algoritmi. Ushbu
algoritmni tobora ko‘proq bo‘limlarda qo‘llash o‘quv jarayoni sohasini qamrab
oladi.
Ta’lim jarayonining barcha bosqichlarida, shuningdek, butun tizimning
asosiy texnologik jihati ta’lim jarayonining yakuniy natijasi bo‘lgan ta’lim
maqsadiga erishishga qaratilganligini kuzatish mumkin. Texnologik yondashuvni
qo‘llash belgilangan ta’limiy samarali maqsadlarga erishishni kafolatlaydi.
Keng miqyosda olib borilayotgan ta’lim islohoti o‘quv jarayonining ilg‘or
texnologiyalarini o‘rganish va ularni o‘quv jarayoniga joriy etishni o‘z ichiga
oladi. Bu, o‘z navbatida, o‘qituvchilardan ta’lim sohasiga texnologik yondashuvni,
pedagogik texnologiyalar usulini o‘zlashtirishni va ularni hududimizning ijtimoiy-
iqtisodiy imkoniyatlarini hisobga olgan holda pedagogik amaliyotda qo‘llash va
rivojlantirishni talab qiladi.

Texnologik yondashuv doirasida yaratilgan didaktik dizayn usullariga
munosabat o‘quv jarayonini samarali va ijodiy rejalashtirishga, uni yangi fikrlar
bilan boyitishga va natijalaringizni baholashga yordam beradi.
Pedagogik texnologiyalar asosida o‘quv jarayoni quyidagicha tuzilgan.
1. Ijtimoiy ehtiyoj. Bu davlat, jamiyat, ishlab chiqarish va shaxslar talablari
asosida ishlab chiqilgan davlat ta’lim standarti va ilmiy dasturlarda ko‘rsatilgan
tartibdir.
2. Ta ’ lim maqsadlarni odatda quyidagicha qo‘yiladi:
O‘rganilgan tarkib yordamida o‘quv maqsadini aniqlash. O‘quv maqsadini
shu tarzda belgilash bilimlarning fan mazmuniga yo‘naltirilganligini ko‘rsatadi.
Masalan: uchinchi mavzuning mazmunini o‘rganing! O‘quv maqsadi shunday
qo‘yilganda, maqsadga erishilganligini tekshirishning imkoni yo‘q.
O‘qituvchi faoliyati orqali o‘rganish maqsadini aniqlash. O‘quv maqsadi shu
tarzda qo‘yilganda, o‘qituvchi o‘z faoliyatini diqqat markaziga qo‘yadi. Masalan:
talabalarni avtomobilning pnevmatik tormozlarining ishlash tamoyillari bilan
tanishtirish. Maqsadni shakllantirishdan ko‘rinib turibdiki, bu maqsad haqiqiy
ta’lim natijasi bilan bog‘liq emas. Mashg‘ulot maqsadi shunday qo‘yilganda,
maqsadga erishishni baholash umuman hisobga olinmadi.
Talabaning o‘quv maqsadlarining ichki rivojlanishi. (Aqliy, hissiy, shaxsiy...)
jarayonlar orqali aniqlang. Ushbu usul bir nechta fanlar (masalan, umumiy ta’lim
fanlari) yoki alohida fan bo‘yicha umumlashtirilgan ta’lim maqsadlarini belgilaydi.
Masalan: korxonaning moliyaviy faoliyatini tahlil qilish ko‘nikmalarini
shakllantirish. Ushbu usul mavzu yoki mavzuning asosiy tushunchalari doirasiga
to‘liq mos kelmaydi. Ushbu usulda individual dars uchun aniq maqsad qo‘yish
mumkin emas, ya’ni o‘quv natijalarini baholash imkoniyati bo‘lmaydi.
Talabalar faoliyati asosida o‘quv maqsadini belgilash. O‘quv maqsadining
bunday bayoni bilan darsni rejalashtirish va aniqligi nazarda tutiladi. Lekin eng
muhimi, kutilgan natija hisobga olinmaydi. Masalan: darsning maqsadi

korxonaning balans foydasini aniqlash bo‘yicha muammolarni hal qilishdir. Bu
holda belgilangan maqsadga erishishni belgilovchi mexanizm ta’minlanmaydi.
Pedagogik texnologiyalarning eksperimental ishlarining natijalari va ularni
yuqorida aytib o‘tilgan pedagogik texnologiyalar asosida qo‘llash va ularning
mazmuni talablar haqiqatan ham to‘liqdir. Eksperimental ish yakunida
eksperimental guruhlar ishtirokchilari pedagogik texnologiyalar va ularni qo‘llash
samaradorligining yuqori darajasiga ega, bu bizning metodologiyamizning
samaradorligini tasdiqlaydi.
Tajriba yakuni natijalari tajriba-sinov oxirida (3.2.2-jadval) quyidagicha
ko‘rinishni oldi.
3.2.2-jadval
O‘tkazilgan tajriba-sinov natijalari
Talabalarning
o‘zlashtirish
darajalari Tajriba boshida Tajriba oxirida
Tajriba
guruhida
m = 78 X
i Nazorat
guruhida
n = 84 Y
i Tajriba
guruhida
m = 78 X
i Nazorat
guruhida
n = 84 Y
i
Yuqori
35 (44,8%) 27 (32,1%) 42 (53,8%) 34 (40,4%)
O‘rta 24 (30,7%) 27 (32,1%) 24 (30,7%) 29 (34,5%)
Quyi 19 (24,5%) 30 (35,5%) 12 (15,5%) 19 (25,1%)
Tajriba va nazorat sinfidagi baholash natijalarini mos ravishda 1 va 2
tanlanmalar deb olsak, quyidagi variatsion qatorga ega bo‘lamiz.
1 – tanlanma X
i : yuqori (5) o‘rta (4) quyi (3)
(tajriba guruhi) t
i :
m = 78 42 24 12
2 – tanlanma Y
i : yuqori (5) o‘rta (4) quyi (3)
(nazorat guruhi) n
i :
n = 84 34 29 19
Bu tanlanmalarga mos kelgan diagrammani chizamiz:

Yuqori O‘rta Quyi051015202530354045 Talabalarning o‘zlashtirish darajalari
Tajriba guruhi Nazorat guruhi
Ko‘rsatilgan grafiklardan anglanadiki, tajriba va nazorat guruhlari uchun
tanlanma modal qiymatlari mos ravishda M
n =5 va
M
n =3 , ya’ni ular orasidagi farq
etarli darajada bo‘lib, M
n > M
n ekan. Bu esa, o‘z navbatida, bu tanlanmalar uchun
mos o‘rta qiymatlar ham X > Y shartlarni qanoatlantirishini oldindan ko‘rsatadi.
Olingan natijalardan o‘qitish samaradorligini baholash mezoni birdan
kattaligi va bilish darajasini baholash mezoni noldan kattaligini ko‘rish mumkin.
Bundan ma’lumki, tajriba guruhi natijalari nazorat guruhidagilardan yuqori ekan.

XULOSA VA TAVSIYALAR
Xulosa qilib aytishimiz mumkinki, hozirgi vaqtda o‘quv jarayonida talabalar
o‘rtasida iqtisodiy kompetentsiyani shakllantirish va baholash eng muhim
masalalardan biridir. Talabalarning bilimlari, ko‘nikmalari, malakalarini
shakllantirish kerak. Barcha oliy o‘quv yurtlarida talabalarning iqtisodiy
kompetensiyalarini shakllantirishda iqtisodiy bilimlar har tomonlama darajada
bo‘lishi kerak.Tadqiqot ishining maqsadi aynan shu narsani talab qiladi. Bu
talabalar kelajakda iqtisodiy bilimlarni yaxshi va puxta egallashlari uchun zamin
yaratishdan iborat.
Har bir talaba uchun kompetentsiyani rivojlantirish jarayonida bu o‘z
xususiyatlari, individual aloqa madaniyatining o‘ziga xosligi haqida gapirishga
imkon beradi. Shuni esda tutish kerakki, aloqa madaniyati ta’lim jarayonida
rivojlanishi mumkin.
Kompetentsiya uchta muhim omil bilan aloqador bo‘lgan zamonaviy ta’limiy
texnologiyalarni o‘zlashtirishni o‘z ichiga oladi :
* boshqa odamlar bilan munosabatlar madaniyati;
* sizning faoliyat sohangiz haqida ma’lumot olish ko‘nikmalari;
* o‘rganish-bu ma’lumotni boshqalarga etkazish qobiliyati.
Bugungi kunda harakatlar strategiyasi asosida ijtimoiy sohani rivojlantirish
bilan aloqador bo‘lgan ta’lim yo‘nalishini rivojlantirish va modernizatsiya qilish
bo‘yicha bir qator maqsadli dasturlar amalga oshirilmoqda. Ya’ni, maqsad o‘quv
jarayoniga kompetentsiya nuqtai nazaridan yondashib, maxsus fanlarni o‘qitishda
zamonaviy metodologiyani qo‘llash orqali bo‘lajak maktab menejerlarining
malaka darajasini oshirishdir.
Ushbu tadqiqotning diqqatga sazovor tomoni shundaki, talabalarning olgan
bilim, ko‘nikma va malakalarini bajarish, asosiy va ilmiy bilimlarni egallash
qobiliyatini shakllantirish va rivojlantirishga alohida e’tibor qaratiladi. Talabalarda
axborot almashish, axborot ishlari, o‘zini shakllantirish, ijtimoiy faol ta’lim
oluvchilik pozitsiyasi, milliy hamda umuminsoniy, sohaga oid savodxonlik, ilmiy

va texnik yangiliklar va ularning tadbiqini bilish hamda ulardan foydalanish kabi
asosiy kompetentsiyalarni shakllantirish bitiruvchilarning aqliy va aqliy savodli
bo‘lishlari uchun zamin yaratadi.kelajakdagi hayotda Jasur va ishonchli qadam
qo‘ying. Ushbu davrga qadar talabalar tomonidan assimilyatsiya darajasini
baholashga e’tibor qaratildi, ammo endi nafaqat talabalarning bilimlari, balki
shakllangan kompetentsiyalar ham baholanishi ko‘zda tutilgan.
Amaldagi qoidalarga ko‘ra, talabalar bilimlarini baholash pastdan yuqoriga
qarab ijobiy baholash mezoni asosida amalga oshiriladi. O‘quvchilar fan bilan
bog‘liq nazariy va uslubiy tushunchalarni to‘liq o‘zlashtirishlari, tahlil natijalarini
to‘g‘ri aks ettirishlari, mustaqil o‘rganilgan jarayonlar va tushunchalarni kuzatib
borishlari, joriy rahbarlik shakllarida berilgan vazifalarni bajarishlari, yozma
ishlarni bajarishlari kerak.
Ilmiy-tadqiqot ishlarini o‘rganish jarayonida olimlarning “kompetentsiya” ,
“kasbiy kompetentsiya” tushunchalariga bo‘lgan qarashlari ko‘rib chiqildi va
shundan xulosa kelib chiqadi, uning asosiy elementlaridan biri o‘qituvchining o‘z
mustaqil bilim faoliyatini faollashtirishdir.
Xulosa qilib shuni ta’kidlash kerakki, bo‘lajak maktab menejerlarining
iqtisodiy kompetensiyalarini shakllantirish vaqt talabi hisoblanadi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI:
I. O‘zbekiston Respublikasi huquqiy me’yoriy hujjatlar.
1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. -T.: O‘zbekiston, 2018.
2. O‘zbekiston Respublikasining «Ta’lim to‘g‘risida» gi Qonuni. T.:2020.
3. «Yoshlarga oid davlat siyosati to‘g‘risida» O‘zbekiston
Respublikasining Qonuni, 2016 yil 14 sentyabr, O‘RQ-406-son.
II. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Farmonlari va Qarorlari.
4. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi «2017-
2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi
bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida» PF-4947- sonli Farmoni.
5. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 20 apreldagi «Oliy
ta’lim tizimini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida» gi PQ- 2909-sonli
Qarori.
6. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Oliy ma’lumotli mutaxassislar
tayyorlash sifatini oshirishda iqtisodiyot soxalari va tarmoqlarining ishtirokini yanada
kengaytirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi 2017 yil 27 iyuldagi № PQ 3151 – sonli
Qarori.
7. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 21 sentyabrdagi
«2019- 2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini innovatsion rivojlantirish
strategiyasini tasdiqlash to‘g‘risida» Farmoni.
8. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 25 fevraldagi
«O‘zbekiston Respublikasining xalqaro reytinglar va indekslardagi o‘rnini yaxshilash
chora-tadbirlari to‘g‘risida» gi PQ-4210-sonli Qarori.
9. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 29 apreldagi
«O‘zbekiston Respublikasi Oliy ta’lim tizimini 2030 yilgacha rivojlantirish
kontseptsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida» gi Qarori.
10. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 11 iyuldagi “Oliy va
o‘rta maxsus ta’lim sohasida boshqaruvni isloh qilish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi
PF-5763-son Farmoni.
11. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 11 iyuldagi «Oliy va
o‘rta maxsus ta’lim tizimiga boshqaruvning yangi tamoyillarini joriy etish chora-
tadbirlari to‘g‘risida» gi PQ-4391-sonli Qarori.
12. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 15 martdagi
“Tadbirkorlik faoliyatini himoya qilish tizimini tubdan takomillashtirish va
Prokuratura organlari faoliyatini optimallashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PF-
5690-son Farmoni.
13. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 15 maydagi

“Tadbirkorlik faoliyatini qo‘llab-quvvatlash va himoya qilish tizimini tubdan
takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Farmoni.
III. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti asarlari.
14. Mirziyoev SH.M. erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini
birgalikda barpo etamiz. - T.: O‘zbekiston, 2016.
15. Mirziyoev SH.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib intizom va shaxsiy
javobgarlik har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. - T.:
O‘zbekiston, 2017.
16. Mirziyoev SH.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan
birga quramiz. - T.: O‘zbekiston, 2017.
17. Mirziyoev SH.M. «Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash
- yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovidir. - T.: O‘zbekiston, 2017.
18. Mirziyoev SH.M. «Milliy taraqqiyot yo‘limizni qat’iyat bilan davom
ettirib, yangi bosqichga qo‘taramiz» . 1-jild.-T.: O‘zbekiston, 2017.
19. Mirziyoev SH.M. «Xalqimizning roziligi bizning faoliyatimizga berilgan
eng oliy bahodir. 2-jild. - T.: O‘zbekiston, 2018.
IV. Ilmiy monografiya, o‘quv q o‘ llanma va darsliklar.
20. Abduqodirov A.A., Astanova F.A., Abduqodirova F.A. «Case-study»
uslubi: Nazariya, amaliyot va tajriba.- E.: Tafakkur qanoti, 2012.
21. Андреев А.Л. Компетентностная парадигма в образовании: опыт
философско-методологического анализа педагогика// Педагогика. - 2005. - №4.
22. Алексеева Л. П., Шаблыгина Н.С. Преподавательские кадры:
состояние и проблемы профессиональной компетентности. М.: НИИВО, 1994.
23. Azizxodjaeva N.N. Pedagogik texnologiya va pedagogik mahorat.
O‘quv qo‘llanma. - T.:TDPU,2003.
24. Albert R.S. Runco M.A. Theories of creativity. - London: Newbury
Park, 1990.
25. Albert R.S. Runco M.A. A History of Research on Creativity. -
Cambridge: Cambridge University press, 1999.
26. Amabile, T.M. Within you, without you: The social psychology of
creativity, and beyond. - London: NY, 1990.
27. Архипов А.И. Экономический словарь.- М.: Проспект, 2001.
28. Ataeva N., Salaeva M., Hasanov S. Umumiy pedagogika (pedagogika
nazariyasi va amaliyoti). / O‘quv qo‘llanma, I kitob.–T.:» Fan va texnologiya» ,
2015.
29. Байденко В.И., Джерри ван Зантворт. Модернизация
профессионального образования: современный этап. Европейский фонд

образования. М., 2003.
30. Bishop J. Psychological sense of community: research, applications, and
implications. - London: Kluwer Academic/Plenum.1990.
31. Bottino R.M., Forcheri P., Molfino M.T. Technology Transfer in School:
from Research to Innovation/British Journal of Educational Texnology.1998.№2 (2).
32. Барисов Е.Ф. Основы экономической теории М.: Новая Волна 1996.
33. Беспалько В.П. Слагаемые педагогической технологии. - М.:
«Педагогика» , 1989.
34. Воинова М.Г. Педагогические технологии и педагогическое
мастерство.-Т.: «Иқтисод ва молия» . 2006.Cropley A., Cropley D/ Using
Assessment to Foster Creativity.- Singapore: Word Scientific. 2007.
35. Гришанова Н.А. Развитие компетентности как важнейшее
направление реформирования профессионального образования. Десятый
симпозиум. Квалиметрия в образовании: методология и практика/ Под науч.
ред.Н.А. Селезневой и А.И. Субетто. Кн. б. М., 2002.
36. Daniyarov B.X. O‘qituvchi pedagogik faoliyatining innovatsion
yo‘nalganligi. //» O‘qituvchilarning kasbiy mahoratini oshirishda innovatsion
texnologiyalarning ahamiyati» mavzusidagi ilmiy-amaliy konferentsiya materiallari.
– T., 2012.
37. Drapeau Patti. Sparking student creativity (practical ways to promote
innovative thinking and problem soving). - Alexandria - Virginia, USA: ASCD,
2014.
38. Innovatsion ta’lim texnologiyalari / Muslimov N.A. Usmonboeva M.X.,
Safurov D.M., To‘raev A.B. - T.: «Sano standart» nashriyoti, 2015.
39. Ishmuxamedov R. va b. Ta’limda innovatsion texnologiyalar. - T.:
Iste’dod, 2008.
40. Yo‘ldoshev J.G‘., Usmonov S. Ilg‘or pedagogik texnologiyalar. - T.:
O‘qituvchi, 2004.
41. Карлов В. Деловая стратегия. – М.; Экономика, 1991.
42. Кларин В.М. Педагогическая технология в учебном
процессе. - М.: «Знание» , 1989.
43. Коротков, Э.М. Управление качеством образования: учебное
пособие для вузов /Э.М. Коротков. - 2-е изд. - М.: Академический Проект, 2007.
44. Madraximov H . K ., Parpiev O . T . O ‘ quvchilar kasbiy ko ‘ nikma va
malakalarini baholash . Uslubiy tavsivnoma. - T.: O‘MKHTTKMO va UQTI, 2009.
45. Мамбетов Ф.Г. Дидактические основы оценки профессиональной
подготовки учащихся в среднем специальном, профессиональном образовании:

Автореферат. канд.пед.наук.-Т:2001.
46. Muslimov N.A. Bo‘lajak kasb ta’limi o‘qituvchilarini kasbiy
shakllantirish. Monografiya. - T.: Fan, 2004.- 128 b.
47. Muftaydinov Q. Iqtisodiyotni erkinlashtirish sharoitida tadbirkorlikni
rivojlantirish muammolari. Dok.disser. T.: 2000.
48. Nishonaliev U., Tolipov O‘., SHaripov SH. Kasbiy ta’lim pedagogikasi.
O‘quv qo‘llanma. - T.:TDPU, 2007.
49. Осмоловская, И. Ключевые компетенции в образовании: их смысл,
значение и способы формирования/ И. Осмоловская// Директор школы. - 2006. -
№8.
50. Rashidov X ., Xabib X ., Eldasheva G ., Zakirov A . « Kasbiy pedagogika »
blokini o ‘ qitish metodikasi . – T .: « Fan va texnologiya » , 2007.
51. Савельева М.Г. Педагогические кейсы: конструирование и
использование в процессе обучения и оценки компетенций студентов./Учеб.-
метод.пособие. – Ижевск: ФГБОУВПО “Удмуртский университет”, 2013.
52. Saidahmedov N. YAngi pedagogik texnologiyalar: nazariya va amaliyot.
– T.: «Moliya» , 2003.
53. Сажина М.А., Чибриков Г.Г. Основы экономической теории - М.:
Экономика, 1995.
54. Сборник кейсов для вузов по дисциплинам гуманитарного и
социально-экономического цикла./Учебно метод.пособие. - СПб.: Изд-о Санкт-
Петербургского университета управления и экономики, 2015.
55. Скрипникова Л.В.Современные подходы к управлению качеством
подготовки специалистов в высших учебных заведениях/ Известия ВГПУ,
№1(262), 2014.
56. Турдиев.Н.Ш. Таянч компетенцияларни шакллантириш
муаммонинг ечимини топиш ва жамиятда муносиб ўрин эгаллашда муҳим
аҳамият касб этади.”Умумтаълим фанлари методикаси” журнали, 2014 й, №3.
57. Толипов Ў.Қ., Усмонбоева М. Педагогок технология: назария ва
амалиёт. - Т.: Фан, 2005.
58. Tolipov O‘.Q., Usmonboeva M. Pedagogok texnologiya: nazariya va
amaliyot. - T.: Fan, 2005.
59. Чуб, Е.В. Компетентностный подход в образовании/ Е. В. Чуб //
Инновации в образовании. - 2008. - №3.
60. Экономическая теория. М.: 1998.
61. Экономика. М.: Проспект, 2001.
62. Azizxo‘jaeva N.N. Pedagogik texnologiya va pedagogik mahorat.- T.:

TDPU, 2003.
Internet manbalari:
1. www.bilimdon .uz.
2. www.newhorizons.org .
3. www.ziyonet.uz
4. www.gov.uz.
5. www.press-servike.uz.
6. www.bilim.uz.
7. www.philosophy.ru.
8. www.filosofiya.ru.
9. www.philosophy.nsk.ru

Купить