Bo'lajak o'qituvchilarni shaxslararo munosabatlarga tayyorlashda pedagogik muloqotning o'rni - Pedagogika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	40000UZS
Hajmi	53.9KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	29 Oktyabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

Sotuvchi

Shavkat

Ro'yxatga olish sanasi 04 Aprel 2024

84 Sotish

Bo'lajak o'qituvchilarni shaxslararo munosabatlarga tayyorlashda pedagogik muloqotning o'rni

Sotib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
MAKTABGACHA VA MAKTAB TA’LIM VAZIRLIGI
NIZOMIY NOMIDAGI
TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI
“PEDAGOGIKA” KAFEDRASI
“Bo'lajak o'qituvchilarni shaxslararo munosabatlarga tayyorlashda
pedagogik muloqotning o'rni”
mavzusidagi
KURS ISHI

Toshkent - 2024

MUNDARIJA:
KIRISH....................................................................................................................3
I.BOB. MAVZUNI O’RGANISHNING ILMIY- NAZARIY ASOSLARI
1.1. BO’LAJAK PEDAGOGLARDA MULOQOT-MADANIYATINING
AXAMIYATI……………………………………………………………..……..…6
1.2. BO‘LAJAK O‘QITUVCHILARDA SHAXSLARARO MULOQAT
MADANIYATI RIVOJLANTIRISH ………...…….…12
II.BOB.
BO‘LAJ AK O‘QI TUV CHI LARN I SHAX SLARARO MADAN I Y
MUN OSABATLARGA TAY Y ORLASHDA MULOQOT FUNKSI Y ALARI DAN
SAMARALI FOY DALAN I SH I MKON I Y ATLARI
2.1 BO‘LAJAK O‘QITUVCHILARNI SHAXSLARARO MADANIY
MUNOSABATLARGA TAYYORLASHDA MULOQOTNING AHAMIYATI .
…………………………………………………………………………………....21
2.2. BO‘LAJAK O‘QITUVCHILARDA PEDAGOGIK MULOQOT ASOSIDA
MUOMALA MADANIYATINI SHAKLLANTIRISH
ASOSLARI………………………………………………………..……………...25
Xulosa.....................................................................................................................37
Foydalaniladigan adabiyotlar ro’yxati................................................................40
2

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Kishilik jamiyati taraqqiyotining o‘ziga xos bosqichi
bo‘lgan bozor iqtisodiyoti har bir mutaxassisdan puxta bilim, yuksak kasbiy
tayyorgarlikka ega bo‘lishni talab etmoqda. Zero, kuchli raqobatga asoslangan
ijtimoiy tuzilmaning bu shaklida mutaxassislarning kasbiy salohiyati va mahorati
ular tomonidan tashkil etiladigan faoliyat samaradorligini ta’minlovchi muhim
omil sanaladi. Shu sababli mustaqillik yillarida O‘zbekiston Respublikasida
amalga oshirilayotgan kadrlar tayyorlashga doir milliy siyosat asosini har
tomonlama shakllangan, o‘zining puxta kasbiy bilim, malaka va mahoratga
egaligini to‘la namoyon eta oladigan shaxslarni kamol toptirish g‘oyasi tashkil
etadi.
Insoniyat jamiyatida kishi o‘zining moddiy va ma’naviy ehtiyojlarini qondirish
uchun o‘zgalar bilan muloqot qilmasdan yashay olmosligi sir emas. Boshqa
mavjudotlardan farqli o‘laroq, odam zoti o‘zining til va madaniyati bilan oliy
hisoblanadi. Ota-bobolarimizdan qoldan yoqimli tajribalardan biri bu - tili chiqib
“gu-gu”lashni boshlagan jajji bolajonlarga katta ehtimol bilan onalar bolasi
“assalom de” (assalomu aleykom 36 so‘zining yaxshi ma’noda qisqartmasi -
onaning tilidan) iborasining o‘rgatishini o‘ziyoq bu ijtimoiylashishning dastlabki
qadamlari hisoblanadi. Bola ulg‘aygan sari bu s о ‘zning ma’nosi ham о ‘z- о ‘zidan
kengayib boradi. Oiladagi munosabatlarning kengayishi, ota, ona va bola uchligi
munosabatlariningchuqurlashishi ota-onalarda mehrli munosabatlarning tajriba
sifatida shakllanishiga olib keladi. Ota-ona bilan g о ‘dak о ‘rtasidagi dastlabki
muloqot va mehrli munosabat “ona bag‘ri” shaklda kechadi, ya’ni g о ‘dakni ona
dastlab bag‘riga bosishi, q о ‘lida tutib turishi, uni xavfsiz harakatlantirishi kabilar
boladagi yaxshi munosabatning yuzaga kelishini ta’minlaydi.
Muhtaram Prezidentimiz SH.M. Mirziyoev oila haqida gapirar ekan “Odam
baxtliman deyishga qanchalik haqqi bor? Agar oilang bilan sen baxtli bo‘lsang,
baxtliman deyishga haqqing bor. Faqat oilam emas, xalqim baxtli bo‘lsa men
o‘zimni baxtli deb bilaman”, - deya ta’kidlashi bizning jamiyatda oilada
shaxslararo munosabatning yuksak ko‘rinish ekanligidan darak. Zero, dastlabki
3

muloqot va mehrli munosabat, xushmuomalalik g о ‘dakning psixik rivojlanish
jarayoniga ijobiy ta’sir qiladi. Salbiy munosabatlar, ya’ni not о ‘g‘ri, q о ‘pol
munosabatlarning davomiyligi g о ‘dakning atrof-muhitga moslashishga b о ‘lgan
ehtiyojini qanoatlantirmaydi, bu esa uning psixik rivojlanishiga salbiy ta’sir qiladi.
Bolaning g о ‘daklik chog‘larida yaxshi va k о ‘p vaqt davomida q о ‘lda olib yurilishi
ularda dadil harakatlanish, ishonch va mehr hislarining shakllanishiga asos b о ‘lishi
bilan birga, ularda mehrli munosabatlarning shakllanishiga ta’sir k о ‘rsatib,
g о ‘dakning jadal hissiy rivojlanishiga imkoniyat yaratadi..
O’qituvchi faoliyati davridagi muloqotni rivojlantirishning eng muhim
yo'nalishlarini ta'kidlashga harakat qilamiz.
Muloqot jarayonida u atrofdagi dunyoning ob'ektlari, hodisalari haqida
ma'lumot oladi, ularning xususiyatlari va funktsiyalari bilan tanishadi. Muloqotda
bolaning bilimga qiziqishi o‘zlashtiriladi. Boshqa odamlar bilan muloqot qilish
unga ijtimoiy muhit, jamiyatdagi xulq-atvor normalari, o‘zining kuchli va zaif
tomonlari, atrofdagi dunyoga boshqalarning qarashlari haqida ko‘p narsalarni
o'rganishga imkon beradi.
O‘qituvchi kasbiy faoliyatida muloqot madaniyatini shakllantirish muammosi
kishilik jamiyatining ehtiyojlari va talablaridan kelib chiqqan holda hal qilinadi.
Shu boisdan hozirgi davrda O‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risida”gi
Qonuni, “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”da kasb tanlash motivlari, kasbiy
tayyorgarlik, kasbiy layoqat va kasbiy mahorat bilan cheklanib qolmaslikni, balki
bo‘lg‘usi pedagog kadrlar shaxsiy faoliyatida kasbiy madaniyatni tarkib toptirish
mutlaqo zarur ekanligi ta’kidlanadi. Respublikamizda o‘qituvchilik kasbining
o‘ziga xos etnopsixologik fazilatlari, hislatlari, qobiliyatlari ish uslublari,
pedagogik mahorat sirlarini egallash yo‘llari, shaxslararo muloqot madaniyati
yuzasidan turli davrlarda har xil ilmiy izlanishlar olib borilgan.
Muloqot madaniyatining tarbiyalovchi imkoniyatlarini ro‘yobga chiqarish ko‘p
jihatdan o‘qituvchining shaxsiy sifatlari bilan belgilanishini ta’kidlab o‘tish lozim.
Pedagogik muloqot madaniyatining har jihatdan to‘g‘ri tanlangan, o‘qituvchining
ma’naviy saviyasi, betakror xususiyatlariga muvofiq keluvchi uslubi quyidagi
4

vazifalar majmuini hal qilishga yordam beradi:
birinchidan, muloqotda har bir o‘quvchiga alohida e’tibor va dilkashlik, sinf
jamoasi bilan umumiy muloqot jarayonini soddalashtiradi, o‘qituvchining erkin
pedagogik faoliyati uchun zamin tayyorlaydi, ziddiyatli vaziyatlarni oson hal
qiladi;
ikkinchidan, har bir o‘quvchi bilan o‘zaro munosabatni erkin muloqot asosida
tashkil qilish, ularning yosh xususiyatlariga monand pedagogik va psixologik
muloqot uslublarini tanlash, uning ruhiyatini bilishga, ichki dunyosiga “kirib
borish”ga yo‘l ochadi;
uchinchidan, pedagogik muloqotda o‘qituvchining ma’naviy-axloqiy normalari
muvaffaqiyatlar kaliti bo‘lib, ta’lim-tarbiya samaradorligini oshiradi, muloqotning
barcha bosqichlarida o‘qituvchining o‘z faoliyatidan qoniqish hissini xotirjamligini
ta’minlaydi.
Kurs ishining maqsadi – Bo'lajak o'qituvchilarni shaxslararo
munosabatlarga tayyorlashda pedagogik muloqotning o'rni ni o’rganish.
Kurs ishining vazifasi:
1. BO’LAJAK PEDAGOGLARDA MULOQOT-MADANIYATINI
TARBIYALASH JARAYONINI O’RGANISH
2. BO‘LAJAK O‘QITUVCHILARDA SHAXSLARARO MULOQAT
MADANIYATINI TAHLIL QILISH.
3. BO‘LAJAK O‘QITUVCHILARNI SHAXSLARARO MADANIY
MUNOSABATLARGA TAYYORLASHDA MULOQOTNING
AHAMIYATI NI O’RGANISH
4. BO‘LAJAK O‘QITUVCHILARDA PEDAGOGIK MULOQOT ASOSIDA
MUOMALA MADANIYATINI SHAKLLANTIRISH JARAYONINI
TAHLIL QILISH
Kurs ishining obyekti – Bo'lajak o'qituvchilarni shaxslararo
munosabatlarga tayyorlashda pedagogik muloqotning shakllanish jarayoni.
5

Kurs ishining predmeti – Bo'lajak o'qituvchilarni shaxslararo
munosabatlarga tayyorlashda pedagogik muloqotni shakllantirish ning mazmuni,
shakl va metodlari.
Kurs ishining tarkibiy tuzilishi: Kirish, 2ta bob, 4 ta reja, umumiy
xulosalar, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yhatidan iborat.
6

I.BOB. MAVZUNI O’RGANISHNING ILMIY- NAZARIY ASOSLARI
1.1. BO’LAJAK PEDAGOGLARDA MULOQOT-MADANIYATINING
AXAMIYATI
Muloqot kishilarning birgalikdagi faoliyatining muxim shartlaridan biridir.
Muloqot – bu kishilar o’rtasidagi o’zaro axborot almashish jarayonidir. Insonning
tabiiy extiyojidir, chunki odamlar bir-biri bilan gaplashmasdan, axborot
almashmasdan yashay olmaydilar. Muloqot tufayli kishilar bir birini tushunadilar,
mehnat jarayonida xamkorlik, hamjixatlikka erishadilar, o’zaro fikr va tajriba
almashadilar. Inson uchun bilim, ko’nikma va malakalarni qanchalik hayotiy
zarurat bo’lsa, muloqot madaniyatini egallash ham shunchalik zarurdir. Chunki
muloqot madaniyati kishining yetuklik, komillikka erishganlik belgisi bo’lib
hisoblanadi.
Muloqot madaniyatini egallash bo’lg’usi pedagoglar uchun ayniqsa
axamiyatlidir. Chunki o’qituvchi faoliyati xamisha o’quvchilar bilan muloqotda
kirishishni, o’zaro munosabatda bo’lishni taqozo etadi. Muloqot jarayoni tufayli
o’quvchilarga ta’lim beradi, pedagogik ta’sir ko’rsatadi, ularda ilmiy dunyoqarash,
yuksak e’tiqodni shakllantiradi, ijobiy axloqiy sifatlarni tarkib topdiradi. Lekin
institutni tamomlab pedagogik faoliyatga yo’llanma olayotgan barcha talabalarni
ham muloqot madaniyatini puxta egallagan, o’z fikrini boshqalarga erkin bayon
qila oladigan ,sof adabiy tilda so’zlaydigan mutaxasislar bo’lib yetishyapti, deb
ayta olmayamiz. Shunday ekan, talabalarda muloqot madaniyatini, ayniqsa,
pedagogik muloqotni tarbiyalash pedagogika institutlaridagi ta’lim tizimining
ajralmas qismi, eng muxim vazifalaridan biri bo’lishi lozim. Pedagogik muloqot
o’qituvchi bilan o’quvchilar o’rtasidagi muloqot bo’lib, bu jarayonida o’zaro
axborot almashish tufayli o’qituvchi o’quvchilarga bilim beradi , ularga tarbiyaviy
tasir ko’rsatadi, o’zaro bir-birini tushunishga, idrok qilishga erishiladi.
O’qituvchi pedagogik jarayonda o’quvchilar bilan xamkorlikni to’g’ri
tashkillay olsa, ya’ni tarbiya maqsadi va vazifalariga mos keluvchi o’zaro ta’sir,
o’zaro tushunishga yo’lga qo’ya olsagina ko’zlagan maqsadiga erishadi. Buning
7

uchun bo’lajak o’qituvchi pedagogik muloqotga qo’yiladigan talablar, uning
qonuniyatlarini puxta egallagan bo’lishi lozim. Lekin bugungi kunda
maktablardagi o’qituvchi va o’quvchi munosabati tarbiyaviy ishning eng og’ir
nuqtalaridan biri bo’lib qolayotganligini xech kimga sir emas. Ayrim o’qituvchilar
bilan o’quvchilarning bir birini yaxshi tushunmasligi turli ziddiyatlarni keltirib
chiqarmoqda. Kuzatishlarimiz shuni ko’rsatmoqdaki, o’quvchilar ko’pincha
“yomon o’qituvchi” deganda o’z fanini yaxshi bilmaydigan yoki qattiqqol
o’qituvchini emas, balki o’quvchilar bilan yaxshi munosabat o’rnata olmaydigan,
muloqotda qo’pol , o’quvchi shaxsini hurmat qilmaydigan o’qituvchilarni
tushunadilar.
O’quvchilarning o’qituvchilar bilan o’zaro muloqotdan qoniqmasliklariga
asosiy sabab o’qituvchi tomonidan o’quvchi shaxsini yetarli tushunmasligi, uni
hurmat qilmasligi, har bir o’quvchini alohida, o’ziga xos shaxs deb emas, balki
bo’ysunuvchi, itoat etishi shart bo’lgan shaxs deb qabul qilishlarida deb o’ylaymiz.
O’qituvchi bilan o’quvchilar o’rtasidagi muloqotning samarali bo’lishi avvalo
muloqot odobiga, o’zaro hurmat, bir-birini tushunishga intilishiga bog’liqdir.
Chunki bu shartlar muloqotning muvaffaqqiyatli, samarali kechishini ta’minlaydi,
uning asosiy vazifalarini to’g’ri amalga oshirishga yordam beradi.
Muloqot odobi o’qituvchiga o’z fikrini o’quvchilar qanday qabul
qilayotganini kuzatib borish, ularning yuz ifodalaridagi o’zgarishlarga e’tibor
qilish, muloqotning borishiga o’z vaqtida tegishli o’zgarishlar kiritish imkonini
ham beradi. O’zaro muloqotda ovozni ko’tarmaslik, osoyishta gapirish, suhbatdosh
gapini bo’lmaslik, uni diqqat bilan tinglash muloqot madaniyatining muxim
shartlaridandir. Muloqot jarayonida bazi bir noo’rin xatti-xarakat, o’ylamay
aytilgan gap, ortiqcha imo-ishora odobsizlik belgisidir.
Pedagogik muloqotning samarali bo’lishi o’qituvchi nutqiga, so’zlarni
to’g’ri tanlashi, ularni ifodali bayon etishi, jumlalarning mantiqiy jixatdan izchil
bo’lishiga xam bog’liqdir. Pedagog tili o’quvchilarning his-tuyg’ularini
uyg’otadigan, ularda mavzu mazmuniga qiziqish uyg’otadigan, diqqat e’tiborni
tortadigan bo’lsagina u tarbiyaviy kuchga ega bo’ladi. Shunday ekan pedagogning
8

nutqi ta’sirli, jozibali, jarangdor, badiiy bo’yoqlarga boy bo’lishi lozim. Talabarda
pedagogik muloqotni tarbiyalashning yo’l va usullari xilma-xildir. Avvalo ularni
kitob o’qishga, ayniqsa, badiiy kitob o’qishga o’rgatish lozim. Kitob tufayli
talabaning nutqi o’sadi, so’z boyligi ortadi, adabiy tilda so’zlashga o’rganadi.
Bu esa muloqot jarayonida kerakli so’zlarni tanlay olish, jumlalarni to’g’ri va
ta’sirli qilib tuza olish imkonini beradi. Buning uchun talaba kitob o’qiyotganda
jumlalarning tuzilishiga, fikrlarning izchilligiga e’tibor berib o’qishi lozim. O’ziga
yoqqan chiroyli, ta’sirli jumlalarni ko’chirib olib ulardan o’zaro muloqotda
foydalanish xam yaxshi natija beradi.
Pedagogik muloqotni egallashda turli psixologik treninglar xam muhum ro’l
o’ynaydi. Masalan, metodika fanlarini o’rganish jarayonida talaba o’qituvchi roliga
kirib o‘quvchilarga dars berishi ham o‘qituvchi va o‘quvchilar o’rtasida bo’ladigan
muloqotini o’zlashtirishga yordam beradi. Seminar va amaliy mashg’ulotlar
davrida mavzu bo’yicha so’zga chiqish, o’z fikrlarini bayon qilish va ularni
boshqalarga yetkaza olish, bir birlari bilan mulohaza qila olish kabilar ham
edagogik muloqotni egallashning muhum shartlaridir. Institutda o’tkaziladigan
ilmiy anjumanlarda o’qilgan ilmiy anjumanlarda o’qilgan ma’ruzalar
muhokamasida ishtirok etish, majlislarda so’zga chiqish kabilar orqali ham
pedagogik muloqot madaniyatini egallashi yoki shakllantirish mumkin. Muloqot
madaniyatini egallashning eng muhim samarali yo’llaridan biri talabaning jamoat
ishlarida faol ishtirokidir. Chunki jamoatchi talaba turli toifadagi, turli yoshdagi
kishilar bilan muloqotda bo’ladi, ularning har birini eshitishga, tushunishga va
muammolarini hal qilishga intiladi. Bular esa muloqotning yangi- yangi qirralarini
ijod qilish va o’zlashtirib olishga yordam beradi.
Kasbiy-pedagogik muloqot bosqichlari. Muloqot – ikki yoki undan ortiq
shaxslarning o‘zaro birlar-birlariga ta’sir etish shakli. Muloqotni samarali tashkil
etish – ikki yoki undan ortiq shaxslarning o‘zaro birlar-birlariga to‘g‘ri ta’sir
etishlari orqali kutilgan natijaga erishilishi. Pedagogik jarayonda muloqotni
samarali tashkil etishda o’qituvchining muloqot madaniyatiga egaligi muhim
ahamiyatga ega.
9

Muloqot madaniyati – muloqot jarayonini axloqiy me’yorlar, ijtimoiy
talablarga muvofiq tashkil etish asosida suhbatdoshni tushuna olish ehtiyoji va
qobiliyatiga egalik. Pedagog faoliyatda muloqotning turli bosqichlarida hissiy
jihatdan o’zini his qilish muhim rol o’ynaydi. U faoliyatga tayyorlanish jarayonida
auditoriyadagi muloqotdan so’ng uni tadbiq qilishda namoyon bo’ladi.
Tadqiqotlarning ko’rsatishicha, kommunikativ ruxlantirishning vujudga kelishi va
uni tadbiq qilish murakkab jarayondir. Bevosita muloqot jarayonida pedagogda
kommunikativ ruxlanish holati yuzaga chiqadi. Tabiiyki, kommunikativ o’zini his
qilish pedagogning umumiy va kommunikativ madaniyati darajasiga, eng muhimi-
pedagog shaxsining kasbiy-pedagogik darajasiga, bolalar bilan ishlash xohish-
istagiga bog’liq.
Psixologik ishlar yo’nalishi pedagogning ijodiylik hissi, intellektual,
emotsional tomonini tashkil etadi. Pedagogning ijodiylik hissi ayniqsa adabiyot
darslarida kuchli namoyon bo’ladi. Shu bilan birga pedagogning tajribasi ham
muhim rol o’ynaydi. Tajribasi ortib borgani sari pedagog dastlabki materiallardan
ko’ngli to’lmaydi, yangi-yangi materiallarni dars jarayonida qo’llashga harakat
qiladi. Buning uchun esa ijodiylik hissi shakllangan bo’lishi lozim. Ijodiylik hissi
bo’lsa, pedagog izlanadi, imkon topadi. Yozini hissiy tomondan tayyorlash
pedagogda ijodiylik hissini keltirib chiqaradi.
Pedagogik faoliyat jarayonidagi muloqotning quyidagicha tavsiflash mumkin:
1) o’quvchi va pedagog muloqoti tizimining umumiy tuzilishi (muloqotning aniq
usuli);
2) pedagogik faoliyatning aniq bosqichi uchun xos bo’lgan muloqot tizimi;
3) aniq pedagogik va kommunikativ masalalarni yechishda namoyon bo’ladigan
muloqotning vaziyatli tizimi
1. Muloqot jarayonida mo’ljal olish. Bu bosqichda pedagog muloqotining
anglanganligi yuzaga chiqadi. Shuningdek, muloqot uslubini yangi kommunikativ
faoliyat sharoitida aniqlash ham yuzaga chiqadi.
10

2. Pedagogik faoliyatning muhim jihati e’tiborni o’ziga tortish bo’lib, bola bilan
samarali muloqotni amalga oshirish uchun dars jarayonida bolaning diqqati
barqaror bo’lishi kerak.
3. Ob’ekt e’tiborini qozonish pedagogik muloqotni tashkillashtirishda katta
ahamiyatga ega. Mohiyati jihatidan bu bosqich kommunikatsiyani o’ziga xos
izlash bosqichidir. Masalan: yangi materialni bayon etishda pedagog bolalarni
muloqotga tayyorlab oladi. O’qituvchining o’quvchini tushunishi kasbiy-
pedagogik muloqotning kaliti hisoblanadi.
4. Verbal muloqot, ya’ni o’qituvchining yangi materialni o’quvchilarga og’zaki
bayon qilishidir. Pedagog uchun nutq muloqoti juda muhim. Pedagogik muloqot
tizimida pedagogning so’zi obrazlar qo’zg’atuvchisi bo’lib hisoblanadi.
5. Pedagog bilan o’quvchi o’rtasidagi o’zaro harakatda hayajonlanishning
uzatilishida kommunikativ vositalardan foydalanish muhim ahamiyatga ega.
Jumladan, pedagogning nutqi jonli, ohanglarga boy, tushunarli, aniq, sodda tilda
bo’lishi kerak. Shunda tinglovchilarning idroki to’liq, obrazli bo’ladi.
Muloqot orqali pedagogik ta’sir etish usullari va pedagogik muloqot jarayonini
boshqarish. Muloqot orqali pedagogik ta’sir etish – o‘qituvchi, otaonalar va
vasiylarning muloqot jarayonida o‘quvchi (farzand)larga tarbiyaviy ta’sir
ko‘rsatishi. Muloqot orqali pedagogik ta’sir ko‘rsatishda o‘qituvchi, ota-onalar va
vasiylar muayyan so‘z, xatti-harakat, faoliyatning to‘g‘ri yoki noto‘g‘riligini,
maqsadga muvofiq yoki maqsadga muvofiq emasligini, o‘rinli yoki o‘rinsiz
ekanligini anglatishga muvaffaq bo‘ladilar. Pedagogik muloqotni samarali tashkil
etish – o‘qituvchi, ota-onalar va vasiylarning muloqot jarayonida o‘quvchi
(farzand)larga tarbiyaviy ta’sir ko‘rsatishida kutilgan natijalarga erishishga
qaratilgan faoliyat.
Kasbiy-pedagogik muloqotning asosiy bosqichlar. Asosiy
bosqichlar ,Muloqot jarayonida mo’ljal olish, E’tiborni o’ziga tortish ,Ob’ekt
e’tiborini qozonish, Verbal muloqot, Kommunikativ vositalardan foydalanish
Pedagogik muloqot jarayonini boshqarish – o‘qituvchi, ota-onalar va
vasiylarning o‘quvchi (farzand)larga tarbiyaviy ta’sir ko‘rsatish, kutilgan natijaga
11

erishish uchun muloqot jarayonida tashabbusni o‘z qo‘liga olish, muloqot mavzusi,
yo‘nalishi, shakl, metod va vositalarini to‘g‘ri tanlay bilishga yo‘naltirilgan
faoliyati. Pedagogik muloqot jarayonini samarali boshqarish shakllari – o‘qituvchi,
otaonalar va vasiylarning o‘quvchi (farzand)larga tarbiyaviy ta’sir ko‘rsatish,
kutilgan natijaga erishish maqsadida muloqot jarayonida tashabbusni o‘z qo‘liga
olish, muloqot mavzusi, yo‘nalishi, metod va vositalarini to‘g‘ri tanlay bilishga
qaratilgan faoliyatlarining ko‘rinishlari.
Pedagogik muloqot jarayonini samarali boshqarish metodlari – o‘qituvchi,
otaonalar va vasiylarning o‘quvchi (farzand)larga tarbiyaviy ta’sir ko‘rsatish,
kutilgan natijaga erishish maqsadida muloqot jarayonida tashabbusni o‘z qo‘liga
olish, muloqot mavzusi, yo‘nalishi, shakl va vositalarini to‘g‘ri tanlay bilishga
qaratilgan faoliyatlarining uslublari.
Pedagogik muloqot jarayonida yuzaga keladigan nizolar va ularning oldini
olish. Pedagogik muloqot jarayonida yuzaga keladigan nizolar – o‘qituvchi va
o‘quvchilar, ota-onalar, vasiylar va farzandlar (otaliqqa olingan farzandlar)
o‘rtasidagi muloqot jarayonida yuzaga keladigan o‘zaro kelishmovchiliklar,
qaramaqarshiliklar, ziddiyatlar. Pedagogik muloqot jarayonida yuzaga keladigan
salbiy nizolarning oldini olish – o‘qituvchi va o‘quvchilar, ota-onalar, vasiylar va
farzandlar (otaliqqa olingan farzandlar) o‘rtasidagi muloqot jarayonida yuzaga
keladigan salbiy xarakterdagi o‘zaro kelishmovchiliklar, qarama-qarshiliklar,
ziddiyatlarning oldini olish, bartaraf etishga qaratilgan faoliyat yoki bu borada
ko‘riladigan chora-tadbirlar.
Pedagogik muloqot jarayonida yuzaga keladigan salbiy nizolarning oldini
olish yo‘llari – o‘qituvchininng mutaxassis sifatida pedagogik muloqot jarayonida
salbiy nizolar yuzaga kelishining oldini olish, ularni bartaraf etish maqsadida
tutiladigan amallari, amaliy harakatlari. Pedagogik muloqot jarayonida yuzaga
keladigan salbiy nizolarning oldini olishda o‘qituvchilar quyidagi shartlarga amal
qilishlari lozim:
- sinfning barcha o‘quvchilari bilan birdek munosabatda bo‘lish;
12

- o‘quvchilarning xulq-atvori, xatti-harakatlari hamda bilimlarini baholashga
adolatli yondashish;
- ta’lim va tarbiya jarayonida hech bir o‘quvchiga alohida imtiyozlar berilishining
oldini olish;
- sinfdagi barcha o‘quvchilarning ota-onalari bilan yaqin aloqada bo‘lish;
- pedagogik talabning sinfdagi barcha o‘quvchilar uchun bir xil bo‘lishiga erishish;
- sinf o‘quvchilari tomonidan pedagogik talablarning birdek bajarilishi yuzasidan
adolatli nazorat o‘rnatish;
- o‘quvchilar bilan munosabatda xushmuomala bo‘lish, ularni sevish va hurmat
qilish;
- o‘quvchilarning barchasi bilan birdek munosabatda bo‘lish;
- o‘quvchilarni kamsitmaslik, sha’nlarini toptamaslik, haqoratlamaslik, ularning
ustilaridan kulmaslik;
- ta’lim jarayonining barcha ishtirokchilari bilan pedagogik axloq qoidalariga rioya
qilgan holda munosabatda bo‘lish;
- shaxsiy manfaatlari, obro‘sini o‘quvchilarning manfaatlari va obro‘laridan yuqori
qo‘yishga intilmaslik va boshqalar.
Ko’rinib turibdiki, institutda talabalarning pedagogik muloqotni puxta
egallashlari uchun barcha imkoniyatlar mavjud. Faqat bu imkoniyatlardan to’g’ri
va oqilona foydalanish zarur. Buning uchun esa avvalo talabaning o’zida istak va
xohish bo’lishi lozim.
1.2. BO‘LAJAK O‘QITUVCHILARDA SHAXSLARARO MULOQAT
MADANIYATI KOMPETENSIYASINI RIVOJLANTIRISH
Pedagogik muloqotda o‘qituvchining eng yaxshi fazilatlari va
xattiharakatlari o‘quvchining ideali sifatida namoyon bo‘ladi. O‘quvchining
o‘qituvchi shaxsi haqidagi qarashlari, uning xatgi-harakati, pedagogik mahorati
uning ma’naviy madaniyatiga mos kelmasa, yaxlit pedagogik jarayonni mukammal
13

tashkil etish ham ijobiy natijalar Hozirgi kunda Kadrlar tayyorlash sohasidagi
davlat siyosati insonni intellektual va ma’naviy-axloqiy jihatdan tarbiyalash, uning
har tomonlama rivojlangan shaxs sifatida namoyon bo‘lishiga erishishni nazarda
tutadi. Mazkur ijtimoiy talabning amalga oshirilishida, har bir fuqaroning bilim
olishida, ijodiy qobiliyatini shakllantirishda, intellektual jihatdan rivojlantirishda
o‘qituvchining muloqot madaniyati va muomalasi muhim ahamiyatga ega.
Shuning uchun ta’kidlash joizki, o‘qituvchi kasbiga nisbatan talab va javobgarlik
ham kuchaydi, ularning jamiyat oldidagi vazifalari yanada oshdi. Buyuk
ma’naviyatimizni tiklash va yanada yuksaltirish, milliy ta’lim-tarbiya tizimini
takomillashtirish, uning milliy zaminini mustahkamlash, zamon talablari bilan
uyg‘unlashtirish, uni jahon andozalari darajasiga chiqarish, o‘quvchilarda mustaqil
va erkin fikr yuritish ko‘nikmalarini hosil qilish kabi buyuk vazifalarga javobgarlik
o‘qituvchilar zimmasiga yuklatildi. Bu vazifalarning bajarilishiga, ta’lim-tarbiya
sohasidagi islohotlarning asosiy amalga oshiruvchisi bo‘lgan o‘qituvchining
o‘quvchilar bilan o‘zaro muomalaga kirishish madaniyati orqali erishiladi.
O‘quvchi ma’naviy muhitining shakllanishi o‘qituvchining yuksak
axloq namunasi orqali namoyon bo‘ladi. Bu o‘rinda o‘qituvchining shaxsiy va
ijtimoiy harakati pedagogik muloqot madaniyati zamirida shakllanib,
takomillashadi. Pedagogik muloqotda o‘qituvchining eng yaxshi fazilatlari va
xatti- harakatlari o‘quvchining ideali sifatida namoyon bo‘ladi. O‘quvchining
o‘qituvchi shaxsi haqidagi qarashlari, uning xatgi-harakati, pedagogik mahorati
uning ma’naviy madaniyatiga mos kelmasa, yaxlit pedagogik jarayonni mukammal
tashkil etish ham ijobiy natijalar bermaydi.
O‘qituvchi sub’ekti bilan, o‘quvchi ob’ekti o‘rtasidagi qattiq avtoritar
intizom ham o‘zaro muloqot madaniyatiga salbiy ta’sir etadi, natijada
o‘quvchining ichki hissiyoti hamda shaxsiy fazilatlari rivojlanmaydi.
Pedagogik muloqot madaniyati o‘qituvchi faoliyatini muvaffaqiyatga
yo‘naltiruvchi eng muhim vosita, bunda o‘qituvchining muhim fazilati, uning
muloqot madaniyatiga asoslangan muomalasidir. Muomala barcha falsafiy va
psixologik fanlarda o‘ziga xos ta’rifga ega.
14

Pedagogikaning kategoriyasi sifatida muomala o‘quvchilar qalbiga yo‘l
topa olish, ularga yondashish uchun mehrini qozonish, pedagogik nuqtai nazardan
ta’lim- tarbiya jarayonida o‘kuvchilar bilan o‘zaro aloqa bog‘lashga qaratilgan
o‘qituvchining pedagogik qobiliyatidir.
O‘qituvchi o‘quvchilar bilan muomalaga kirishish asosida:
1. O‘ z ijodkorligini va pedagogik mahoratini namoyish qiladi.
2. Yosh avlodni milliy mafkuramiz va milliy madaniyatimiz ruhida
tarbiyalaydi.
3. Sharqona udum va urf-odatlarimiz asosida barkamol shaxsni
shakllantiradi.
4. O‘zining ta’lim-tarbiyaviy imkoniyatlarini namoyish etgan holda, har bir
o‘quvchi qalbiga yo‘l topadi.
Muomala o‘qituvchi faoliyatining muhim tarkibiy qismi bo‘lib, o‘zida ulkan
pedagogik imkoniyatlarni mujassamlashtiradi. Pedagogik muomalada o‘qituvchi
quyidagi faoliyatga qatiy amal qilishi lozim:
- o‘qituvchida tarbiyalash mahoratining shakllanganligi. Uning tarbiyaviy
jarayonga oid so‘z va ohangni tanlay bilishi va ta’sir o‘tkaza olishi;
- muomala ob’ekti bo‘lmish o‘quvchi diqqatini jalb qiluvchi nutq, pauza,
harakat, imo-ishoralarni o‘z o‘rnida ishlatishi, tarbiyaviy ta’sirni bilishi;
-o‘quvchining ichki ruhiyatini, psixolog xususiyatlarini bilgan holda
muomalaga jalb etishi, darsni boshlashdan oldin o‘quvchilarni ta’lim va tarbiyaviy
muloqotga tayyorlashi;
-o‘quvchiga og‘zaki, o‘zaro ta’sir ko‘rsatishning tarbiyaviy usullarini bilishi.
O‘qituvchining nutqi ravon, o‘quvchi ongiga ijobiy ta’sir qiladigan bo‘lishi.
Nihoyat, o‘qituvchining o‘quvchilar bilan kundalik muomalasi shunga olib
keladiki, u o‘quvchilarning xatti-harakatlaridagi chuqur ma’no va haqiqiy
sabablarni turli vaziyatlarda payqab oladi, buning uchun namuna sifatida uning
o‘zi tez-tez qayd qilgan dalillardan va o‘quvchilarning xulq-atvor usullaridan
foydalanadi. O‘qituvchining o‘quvchilar bilan muomalasi tarbiyani boshqarish
vositasi sifatida qaralib, birlashtiruvchi hamda o‘rnini to‘ldiruvchi vazifasini
15

bajaradi. Muomala o‘zaro munosabatlar doirasida sodir bo‘ladi. Boshqarish
vositasi bo‘lgan muomala pedagogik faoliyatdan oldin sodir bo‘ladi. Pedagogik
muloqot o‘qituvchining pedagogik faoliyatida o‘zaro axborot almashish jarayoni
vazifasini bajaradi.
O‘qituvchi o‘quvchilar bilan muloqot jarayonida bevosita o‘z
tarbiyalanuvchilari, umuman o‘quvchilar jamoasi haqida, unda ro‘y berayotgan
turli ichki hodisalar haqida g‘oyat xilma-xil axborotlarga ega bo‘ladi va o‘zining
kelgusi ta’lim-tarbiyaviy rejalarini hamda pedagogik faoliyatini belgilaydi.
O‘qituvchining o‘quvchilar bilan o‘zaro muloqot madaniyatiga erishishi natijasida
quyidagi holatlar paydo bo‘ladi:
-pedagogik muloqot orqali o‘qituvchi tarbiyalanuvchi ob’ekt bilan o‘ziga
xos muomala muhitini yaratadi. Bunday muhitda o‘qituvchi o‘zining psixologik,
mimik, pantomimik, notiqlik san’ati, ta’sir o‘tkazish kabi qobiliyatlar tizimini
namoyish etadi;
-o‘qituvchining shirinsuxanligi, ochiq chehrali bo‘lishi, samimiy muomalasi
muloqotda ijobiy natijalarga erishish kalitidir;
-o‘quvchilar jamoasi bilan muomalada o‘qituvchining doimo psixologik
bilimlarga tayanishi ta’lim-tarbiyaviy faoliyatda bir xil muvozanatni saqlaydi;
-o‘qituvchi o‘quvchilar jamoasi bilan o‘zaro muloqotga kirishar ekan, yaxshi
muomalasi bilan ular hissiyotida yashiringan eng nozik qatlamlarni ham anglab
olishga qodir bo‘ladi.
O‘qituvchining o‘quvchilar bilan muloqot madaniyati individual uslublarini
shakllantirish metodikasi quyidagi bosqichlarni o‘z ichiga oladi:
1. O‘quvchilar bilan muloqot qilish madaniyatining individual shaxsiy
xususiyatlarini o‘rganishi o’quvchilar shaxsiy xususiyatlarini mustaqil tahlil qilish,
har tomonlama tavsif berish, o‘qituvchining muloqotni to‘g‘ri tashkil etishi asosida
amalga oshadi.
2.Shaxsiy muloqotda ro‘y beradigan kamchiliklarni aniqlash va darhol
ularga barham berish choralarini izlab topish: muloqotda qo‘pollik, mensimaslik va
boshqa salbiy holatlarni engish.
16

3.O‘qituvchi o‘zi uchun muloqot madaniyatining qulay bo‘lgan uslublarini
ishlab chiqishi va o‘z-o‘zini kuzatish bilan yutuq va kamchiliklarni taqqoslash.
4.O‘zining muloqot madaniyati uslublariga muvofiq keluvchi milliy an’ana
va ma’naviyatimizga xos jihatlardan unumli foydalanish.
5.Muloqot madaniyatida pedagogik faoliyat qonuniyatlaridan chetga
chiqmaslik, bu uslubni mustahkamlash (pedagogik amaliyot va malaka oshirish
jarayonida).
Pedagogik faoliyatni endigina boshlayotgan yosh o‘qituvchilar o‘z kasbiy
mahoratlarini oshirish maqsadida o‘quvchilar bilan muloqot madaniyatini
shakllantirish ustida muntazam ish olib borishlari zarur.
Ta’lim-tarbiyaviy jarayonni tashkil etishda pedagogik muloqot madaniyati
o‘qituvchi va o‘kuvchilarning bevosita o‘zaro munosabatini ma’lum bir maqsad
sari hamjihatlikka yo‘naltiruvchi kuchdir. Bu o‘rinda o‘qituvchi quyidagi
vaziyatlarni e’tiborga olishni alohida ta’kidlash lozim:
- o‘qituvchining ilk tarbiyaviy faoliyatidan boshlab muloqot madaniyatiga
rioya qilishi, bu jarayonda o‘qituvchi va o‘quvchilar jamoasi bilan har kungi
muomalani vaziyatga qarab rejalashtirishi, har bir harakat, so‘z ohangiga e’tibor,
ananaviy muloqotning eng yaxshi xususiyatlarini o‘zlashtirishi;
- muloqot asosida sinf jamoasidagi turli vaziyatlarni qayd etish, o‘quvchilar
xatti-harakatining oldingi holati bilan, tarbiyaviy faoliyatdan keyingi holatini
qiyoslab chiqib baho berish;
- o‘z muloqot uslubi natijalarini tanqidiy nuqtai nazardan tahlil qilib,
kamchiliklarni uzluksiz bartaraf etib borish.
Zarur so‘z, ovozdagi yoqimli ohang, xulqatvorni vujudga keltirish;
- pedagogik muloqot madaniyatining samarali kechishi uchun uning
shartsharoitlarini bilib olishning o‘zi kifoya qilmaydi, o‘quvchilar bilan o‘zaro
muomalaning “ ustoz-shogird” an’analariga xos boshlanishi va o‘zaro fikr
almashish asosida muhim vazifalarni hal qilish bilan muomala ob’ektining
diqqatini o‘ziga jalb qilish;
17

- muloqot ob’ekti, ya’ni o‘quvchining diqqatini o‘ziga jalb qilish deganda
nimani anglash kerak?
Buning ma’nosi o‘qituvchi o‘zining xushmuomalaligi, madaniyati, go‘zal
xulqi, muloqotda o‘quvchilar qalbiga yo‘l topa olishi bilan o‘z mahoratini
namoyish qilib, muloqot madaniyatining tashkiliy shakllariga ijtimoiypsixologik
negizni asos qilib olishidir. Ko‘rsatib o‘tilgan vaziyatlar asosida pedagogik ta’sir
ko‘rsatish uchun, o‘qituvchining pedagogik muloqot madaniyatiga, etikasi va
odobaxloqiga,dilkashligiga, muosharat odobiga alohida talablar ko‘yiladi.
Ushbu fazilatlar o‘qituvchining sinf jamoasida, ota-onalar bilan muloqot qila
bilishida, o‘quvchilar bilan aniq maqsadni ko‘zlagan holda tarbiyaviy faoliyatni
tashkil etishida va ularni boshqara olishida muvaffaqiyatlar garovidir. Kasbiy
faoliyatning noyob fazilati bo‘lmish pedagogik muloqot madaniyatiga amal
qiladigan yosh o‘qituvchi quyidagi xususiyatlarni o‘zida mujassamlashtirishi
lozim:
- mamlakatimizning ijtimoiy-siyosiy talablari va ehtiyojlariga mos bo‘lgan
yuksak ma’naviyat darajasidagi qarashlar, kuchli va barqaror e’tiqod, milliy g‘oya
va istiqlol mafkurasiga sodiqlik, vatanparvarlik, fidoyilik tuyg‘ulari shakllangan
ijtimoiysiyosiy faol shaxs;
- o‘quvchilarga samimiy mexr-muhabbat, ularning har qanday ehtiyojlari,
qiziqishlari, xatti-harakatlari motivlarini, xulq- atvorlarini tushunish ko‘nikmasi va
malakasining shakllanganligi;
- jamiyatda ro‘y berayotgan hodisalar, jahonda ro‘y berayotgan voqealar,
tabiatga, borliqqa, shaxslararo, guruhlararo, millatlararo munosabatlarga nisbatan
pedagogik kuzatuvchanlik, yangilikka, ijodiy izlanishga nisbatan intilish
qobiliyatining mavjudligi;
- pedagogik faoliyatning barcha jabhalarida odamlarning xatti- harakatlari,
munosabatlaridagi xususiyatlarni oqilona tushunish, o‘z faoliyatiga nisbatan
refleksiv munosabatni tarkib toptirish;
- har qanday favqulotda vaziyatlarga, jamiyatda ro‘y berayotgan
yangiliklarga nisbatan hamda ijtimoiy-iqtisodiy o‘zgarishlarga omilkorlik va aql
18

idrok bilan munosabatda bo‘lish, o‘z oldiga to‘g‘ri maqsad qo‘ya olish, reja tuzish,
bevosita nazorat qilish, boshqarish va o‘z imkoniyatlarini namoyon eta olish;
- pedagogik faoliyatlarda, jamoatchipik tizimida muvaqqat guruhiy
munosabatlarda ommaviy harakatlarda tashkilotchilik va boshqaruvchanlik
qobiliyatini namoyish etishi;
- dunyoqarashi va tafakkur ko‘lamining kengligi, dunyoviy bilimlarni
bilishga nisbatan qiziqishining serqirraligi, ilmiy izlanishlarga moyilliligi,
muayyan ilmiy salohiyat va pedagogik mahorat daraja- sini muntazam oshirib
borishi;
- o‘quvchilar bilan muloqotda layoqatliligi, nutq madaniyatining mantiqan
ixcham, ma’noli, ta’sirchan kuchga egaligi, psixologik ta’sir o‘tkazish bilan
qurollanganligi. Har bir o‘qituvchi uchun o‘quvchilarga to‘g‘ri, omilkor axborot
uzatish va unga suhbatdoshini ishontira olishi kasbiy zaruriyat hisoblanadi. Bunda
o‘qituvchining muloqot madaniyati, ma’naviy olamining kengligi muhim
ahamiyatga ega. O‘qituvchining pedagogik faoliyati uzluksizdir, shu sababli u
muloqot madaniyatini ham muntazam shakllantirib borishida quyidagi
yo‘nalishlarga e’tibor berishi lozim:
1. Yuksak pedagogik faoliyat nuqtai nazaridan o‘z-o‘zini anglashi,
(muomalada o‘zining o‘zaro fikr almashishga doir sifatlarini, ijobiy va zaif
tomonlarini bilishi) va shu asosda o‘zaro fikr almashish yo‘li bilan o‘z-o‘zini
tarbiyalashi.
2. Kishilar bilan o‘zaro munosabatda kommunikativ iqtidorini shakllantirib
borishi, muloqot asosida to‘g‘ri bashorat qilish sezgilarini mashq qildirishi,
muloqotda o‘zining ideal tasavvurlarini, imkoniyatlarini boshqalar (o‘qituvchilar
jamoasi, o‘quvchilar, ota-onalar) qanday baxolashi haqidagi refleksiv
tasavvurlarini tahlil qilishi.
3. O‘zida muosharat odobining muhim xususiyatlarini rivojlantirish
yuzasidan ixtisoslashtirilgan mashqlar asosida ishlashi.
19

4. O‘quvchilar va ota-onalar bilan tarbiyaviy maqsadlarga qaratilgan turli
jamoat ishlarini olib borishi, bunda o‘zaro fikr apmashish asosida pedagogik
tashkilotchilik qobiliyatini takomillashtirib borishi.
5. Muloqot jarayonida paydo bo‘ladigan salbiy holatlarni engish
ko‘nikmalarini shakllantirishi, dilkashlik va xushmuomalalikni rivojlantiradigan
vaziyatlar tizimini yaratishi.
O‘qituvchi muloqot madaniyati asosida faoliyat olib borgan taqdirda ham,
o‘quvchilar jamoasi orasida turli tushunmovchiliklar, ziddiyatlar paydo bo‘lishi
tabiiy hol. Har qanday tajribali o‘qituvchining pedagogik muloqoti jarayonida
o‘ziga xos qiyinchiliklar yuzaga keladi. Sinfda sodir bo‘ladigan har qanday
pedagogik vaziyatga javobgar shaxs o‘qituvchidir. Bu barcha davrlar pedagogik
faoliyatida namoyon bo‘ladigan tipik hodisa. Ayniqsa, ushbu holat endigina o‘z
faoliyatini boshlagan yosh o‘qituvchilarning pedagogik faoliyatida muammoli
vaziyatlarni paydo qiladi.
Yosh o‘qituvchilarning o‘quvchilar bilan olib boradigan talim-tarbiyaviy
faoliyatini doimiy nazorat qilish, ularga to‘g‘ri yo‘nalish berish, barcha o‘quv
muassasalari pedagogik jamoatchiligiga, ustoz o‘qituvchilar zimmasiga yuklatilishi
lozim. Muloqotga kiruvchanlik (kommunikativ) malakalari: - talabalar, ota-onalar,
ta’lim muassasasi rahbariyati, hamkasblar bilan muloqotda turli shakl, metodlardan
foydalanish;
- pedagogik amaliyotning barcha ishtirokchilari bilan amaliy, ishchanlik
yoki shaxsiy munosabat o‘rnatish;
- talabalarga ma’lumotlarni etkazishning samarali yo‘l va vositalarini topish;
- topshiriqlar yuzasidan talabaning javobi yoki shaxsiy fikrlarini tinglay
bilish;
- pedagogik jarayonlarda yuzaga keladigan nizolarning oldini olish, bartaraf
etish yoki rivojlantirish;
- jamoa va turli bosqichdagi talabalar o‘rtasida o‘zaro munosabatlarni
mustahkamlash;
- jamoada sog‘lom raqobatga asoslangan muhitni qaror toptirish;
20

- talabalarning faoliyatlarini rag‘batlantirish;
- talaba javobidagi xato yoki xatti-harakatidagi kamchiliklarga munosabat
bildirish;
- talabalar bilan ta’limiy hamkorlikka erishish.
O‘qituvchi o‘quvchilar bilan muloqot jarayonida yuz berishi mumkin
bo‘lgan turli ziddiyatli vaziyatlarni tezda bartaraf etishi uchun, avvalo, o‘z
iqtidoriga, pedagogik mahoratiga tayanishi kerak.
Pedagogik muloqot asosida erishiladigan yutuqlar o‘qituvchining ijodiy
mehnati mahsulidir. Bu mehnatning salbiy va ijobiy tomonlari bo‘lishi shubhasiz.
Faqat har bir vaziyatni oqilona baholash, uni to‘g‘ri rejalashtirish, tarbiyaviy
jarayonlarda aql-idrok bilan muloqotni tashkil etishning o‘zi kifoya.
21

II.BOB. BO‘LAJ AK O‘QI TUV CHI LARN I SHAX SLARARO MADAN I Y
MUN OSABATLARGA TAY Y ORLASHDA MULOQOT FUNKSI Y ALARI DAN
SAMARALI FOY DALAN I SH I MKON I Y ATLARI
2.1. BO‘LAJ AK O‘QI TUV CHI LARN I SHAX SLARARO MADANI Y
MUN OSABATLARGA TAY Y ORLASHDA MULOQOTN I N G AHAMI Y ATI
Bo‘lajak o‘qituvchilarni shaxslararo madaniy munosabatlarga tayyorlash
ularni kasbiy rivojlantirish nuqtai nazardan yondoshganda amaliy xarakterga ega
bo‘lgan o‘ta muhim pedagogik masalalar biri hisoblanadi. Ta’lim jarayoni
sub’ektlariga shaxslararo munosabatlarning ta’sirini aniqlash mexanizmlarini
aniqlash zaruriyati kuchaymoqda. Bo‘lajak o‘qituvchilarni tayyorlash jarayonining
muvaffaqiyatli kechishini ta’minlashda shaxslararo munosabatlar dinamikasini
aniqlash muhim hisoblanadi. Ushbu muammoning turli yo‘nalishlarini tadqiq
etishga bag‘ishlangan ishlarning tahlili shuni ko‘rsatmoqdaki, umumiy
muammoning bugungi kunga qadar o‘rganilmagan tarkibiy qismini ajratish alohida
ahamiyatga ega.
Talabalar orasidagi shaxslararo munosabatlarni o‘rgangan mutaxassislar
R.Safarova, N.Dilova, Sh.Doniyorov, G.M.Andreyev, N.N.Obozova,
L.YA.Gozmanlar uning turli qirralariga murojaat qilganlar. Shaxslararo
munosabatlarning funksiyalarini o‘rgangan mutaxassis N.V.Kazarinova
quyidagilarni ajratishga muvaffaq bo‘lgan: axborotli, emotiv, kontakt,
qo‘zg‘atuvchi, muvofiqlashtiruvchi, tushunish funksiyasiga ko‘ra, munosabat
o‘rgatish va yordam ko‘rsatish funksiyasiga ko‘ra kabilar. Shaxsning shakllanishi
atrofdagilar yordamida amalga oshadi.
Ta’lim jarayonida ko‘rsatiladigan o‘zaro ta’sir va yordam talabalarning kasbiy
rivojlanishlari va tarbiyasiga samarali ta’sir ko‘rsatadi. Kasbiy ta’lim jarayonida
shaxslararo munosabatlarning roli va o‘rnini N.E.Kasatkina, A.R.Luriya, E.YU.
Klepsova kabi mutaxasssilarning ishlarida ochib berilgan. Shaxslararo
22

munosabatlar doirasida psixik jarayonlar metajarayon va metatizimlar bilan bog‘liq
jihatlari ham tadqiq etilgan. Ushbu yo‘nalishda A.V. Karpov, I.M. Skityaeva, S.M.
Xalinla izlanishlarni olib borganlar. O‘quv topshriqlarning ko‘lamining kengayishi
barobarida shaxslararo munosabatlarning dolzarblashuvchi kuzatiladi. Raqamli
transformatsiyalar sharoitida shaxslararo munosabatlarning ko‘lami torayib
bormoqda. Bunday vaziyatlarda shaxslararo munosabatlarning xarakteri va ushbu
yo‘nalishda vujudga kelgan tendensiyalarni o‘rganishga nisbatan pedagogik
ehtiyoj vujudga kelmoqda. Shu bilan bir qatorda ta’lim oluvchilarning shaxsida
ham bir qator o‘zgarishlar kuzatilmoqda.
Kompentsiyaviy yondashuv doirasida talabalarning o‘z faoliyatlarini
boshqarishlari va o‘z harakatlarni muvofiqlashtirishga bo‘lgan ehtiyoj
kuzatilmoqda. Talabalar orasidagi o‘zaro munosabatlarni xarakterini aniqlash
alohida ahamiyat kasb etadi. Biz quyida talabalar orasidagi shaxslararo
munosabatlarning o‘ziga xos jihatlarini tahliliy nuqtai nazardan yondashgan holda
aniqlashga harakat qilamiz. Qo‘yilgan maqsadga erishish uchun quyidagi
vazifalarni echish taqozo qilinmoqda:
1. Kasbiy xarakteridagi o‘quv faoliyati jarayonida shaxslararo munosabatlarning
roli va ahamiyatini aniqlash
2. Talabalar orasidagi munosabatlarning funksiyalarini aniqlash va ilmiy jihatdan
asoslash.
3. Talabalar orasida shaxslararo munosabatlarni shakllantirishda qo‘llaniladigan
metodlar, usullari va texnologiyalarni va ularning ahamiyatini ilmiy jihatdan
asoslash.
Shaxslararo munosabatlarning yaxlit tizim sifatida rivojlanishiga asos bo‘ladigan
metodologik prinsiplarini aniqlashga muvaffaq bo‘ldik. Yoshlarni shaxslararo
munosabatlarning metodologik asosi sifatida mutafakkir ajdodlarimizning
pedagogik ta’limotlari hamda pedagogika nazariyasida mavjud bo‘lgan
sotsiodidaktik yondashuvlarni ko‘rsatish lozim. Biz quyida shaxslararo
munosabatlarni rivojlanishiga asos bo‘ladigan holatlarni tahlil qilishga harakat
qildik. Shaxslaaro munosabatlar o‘zini qonun qoidalar tizimi, stereotiplar,
23

natijalariga ega. Bu qoidalar va stereotiplar shaxslarning o‘zaro munosabat
jarayonida biri birlariga ta’sir ko‘rsatishlarini ta’minlaydi. Shaxslararo
munosabatlar jarayonida talabalar muayyan ijtimoiy rollarni bajarish ko‘nikmasini
egallaydilar. Jumladan ular o‘qituvchi va o‘quvchi mavqeini aniqlashga harakat
qiladilar. Shaxslararo munosabatlar jarayonida talabalar o‘zlarining shaxsiyatlarini
shakllantirishga muvaffaq bo‘ladilar.
Shaxslaaro munosabatlarning rivojlanish jarayonida sub’ektiv xarakterdagi
kechinmalar, o‘zaro munosabatlar tarkib topadi. Shaxslararo muloqot jarayonida
talabalarning o‘zaro tengligi ta’minlanadi va qo‘llab-quvvatlanadi. Shunda ular
o‘zaro munosabatga kirishish uchun qulay sharoitlarni izlaydilar. Bunday
sharoitlar ularning shaxsiy o‘ziga xosliklarini, o‘zlarini bilish va anglashlarini,
namoyon etishlarini ta’minlash imkonini beradi. Shaxsga yo‘naltirilgan muloqot
jarayonida talabalar o‘z suhbatdoshlarining betakrorligi, o‘ziga xosligini anglashga
muvaffaq bo‘ladilar. Shuningdek, uning hissiy holati, shaxsiy tavsifnomasi hamda
ularning o‘z o‘zini baholash darajasini o‘rganishga muvaffaq bo‘ladilar.
Shaxslararo munosabatlarning asosini talabalarning o‘zaro hamkorligi
tashkil etadi. Bunday hamkorlik muloqot jarayonida vujudga kelgan bo‘lib, bunday
muloqot jarayonining ishtirokchilari bir-birlariga o‘zaro ta’sir ko‘rsatadilar: nuqtai
nazarlari, ustanovkalari, stereotiplarini o‘zgartiradilar. Shaxslaaro
munosabatlarning asosini talabalarning emotsionalliklari, motivatsion jarayonlar,
qadriyatlar va shaxsiy fikrlari tashkil etadi. Shaxslararo muloqot tushunchasi to‘liq
ma’noda shaxslararo aloqa, shaxslararo kommunikatsiya, shaxslararo birgalikdagi
faoliyat, o‘zaro harakatlar va muloqotni o‘z ichiga oladi. Ushbu tushunchalarning
har biri o‘zaro aloqador bo‘lishi bilan bir qatorda o‘zining mazmun mohiyatiga
ham ega. Shaxslararo kommunikatsiya o‘zida fikr almashinishning turli usullari
shaxslararo axborot almashininsh hamda qayta ishlash usullarini
mujassamlashtiradi.
Shaxslararo birgalikdagi munosabatlar esa muloqot jarayonidagi sheriklik,
o‘zaro munosabatlardan iborat. Bunday faollik muhim ahamiyatga ega bo‘lib,
muloqotdoshlarning o‘zaro munosaatlarini muvofiqlashtiradi. Ular birgalikdagi
24

hamda yakka tarzdagi faoliyatning barcha turlarini tadqiq etadilar. Mazkur
harakatlar birgalikda pozitiv o‘zgarishlarni amalga oshirish, faoliyat usullarini
egallash, o‘zaro munosabatlar va ustanovkalarni o‘zgartirishga asos bo‘ladi.
Shaxslararo munosabatlar shuni angalatadiki, talabalar orasidagi aloqalar hissiy
emotsional yo‘nalishga ega bo‘lib, bunday yo‘nalishsiz shaxslararo muloqotni
amalga oshirish imkonsiz.
Talabalar orasidagi amalga oshiriladigan shaxslararo munosabatlar o‘zining
quyidagi uch turiga ega:
- shaxsga yo‘naltirilgan munosabatlar;
- ijtimioiy yo‘naltirilgan munosabtlar;
- predmetga yo‘naltirilgan munosabatlar.
Shaxslaaro munosabatlarning funksiyalari: aloqalar o‘rnatish,
muloqotdoshlar qabul qilish va axborotlarni uzatishga tayyor, shuningdek
muloqotni qo‘llab quvvatlashga ham tayyor, o‘zaro axborot almashinish:
muloqotdoshlar o‘zaro axborot, fikr, echimlar, g‘oyalarni almashinishga moyil
bo‘ladilar. Muloqotga turtki berish: bunda talabalar muloqotga kirishi uchun
yo‘naltiruvchi usullarni qo‘llaydilar, o‘z suhbatdoshlarini muloqotga undaydilar,
muloqotdoshlarini muayyan xarakatlarini bajarishga yo‘naltiradilar. Muloqotning
muvofiqlashtiruvchi funksiyasi doirasida suhbatdoshlarning fikrlari
muvofiqlashtiriladi, ular umumiy maqsadga erishish yo‘lida birgalikdagi
harakatlarini bajaradilar, o‘z harakatlarini birgalikda muhokama qiladilar va
kelishib oladilar, kutilgan natijaga erishish yo‘lida bir birlarini harakatlanishga
undaydilar.
Muloqotni funksiyasi: muloqotdoshlar bir birlarini bir xilda tushunishga
muvaffaq bo‘ladilar, suhbatdoshlari taqdim etgan axborotlarning mohiyatini anglab
etadilar, qonun qoidalar, ustanovkalar rejalar hamda holatlarni tushunib etadilar.
Muloqot jarayonidagi his-tuyg‘ularning ifolash funksiyasi: muloqotdoshlar bir
birlarini faolikka undaydilar, muayyan hissiy kechinmalarini boshdan kechiradilar,
o‘zlarining shaxsiy holatlariga qarab yo‘nalish oladilar hamda suhbutdoshlarini
o‘zgartirishga muvaffaq bo‘ladilar. Munosabat o‘rnatish funksiyasi: natijada ular
25

shaxslararo munosabatlar jarayonida o‘z mavqelarini angla etadilar.
Kommunikativ muloqot jarayonida quyidagilar alohida farqlanadi: verbal hamda
noverbal kommunikatsiya. Verbal kommunikatsiya nutq vositasda axborot
almashinishga asoslanadi. Bunda ular nutq va ovoz imkoniyatlaridan
foydalanadilar.
Nutq axborot almashinishning eng qulay vositasi hisoblanadi. Nutq
vositasida taqdim etilayotgan ma’lumotning mohiyati oydinlashadi. Noverbal
kommunikatsiya doirasida esa axborot almashinishning boshqa bir qator usullardan
foydalaniladi. Ular belgilar tizimi va nutqning yordamchi vositalar, pedagogik
jarayonlarda qo‘llaniladigan mimikalar, ko‘z orqali aloqa o‘rnatish, shu bilan bir
qatorda shaxslararo muloqotga zamon vam makon munosabatlari ham sezilarli
ta’sir ko‘rstadi. Professor-o‘qituvchilar bo‘lajak o‘qituvchilarni shaxslararo
munosabatlarga tayyorlashda muloqotning barcha vositalaridan birdek
foydalanishlari lozim.
2.2. BO‘LAJAK O‘QITUVCHILARDA PEDAGOGIK MULOQOT ASOSIDA
MUOMALA MADANIYATINI SHAKLLANTIRISH ASOSLARI
Birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov asarlarida
ta’kidlanganidek, “Mamlakatimizning istiqlol yo‘lidagi birinchi qadamlaridanoq,
buyuk ma’naviyatimizni tiklash va yanada yuksaltirish, milliy ta’lim-tarbiya
tizimini takomillashtirish, uning milliy zaminini mustahkamlash , zamon talablari
bilan uyg‘unlashtirish asosida jahon andozalari va ko‘nikmalari darajasiga
chiqarish maqsadiga katta ahamiyat berib kelinmoqda”. Bu ulkan mashaqqatlar
evaziga amalga oshirilib kelinayotgan ta’lim-tarbiya sohasidagi islohotlarning
asosiy yo‘nalishidir.
Hozirgi zamon o‘qituvchisidan, hayot sinovlariga bardoshli bo‘lish, millat
qadriyatlarini anglash, jamiyatda o‘zining munosib o‘rnini topish, yuksak
26

ma’rifatli va ulkan salohiyatli bo‘lish, eng so‘nggi zamonaviy texnologiyalarni
mukammal bilish talab etiladi.
O‘qituvchi o‘quvchilar bilan muloqot jarayonida yuz berishi mumkin bo‘lgan turli
ziddiyatli vaziyatlarni tezda bartaraf etishi uchun, avvalo o‘z iqtidoriga, pedagogik
mahoratiga tayanishi kerak.
Pedagogik muloqot usullari ustida ishlashning asoslangan tizimini tuzish uchun,
har bir o‘qituvchi o‘zining muammolaridan, yo‘l qo‘yilgan kamchiliklaridan kelib
chiqib, qiyinchiliklarni tahlil qilish bilan bartaraf etishi lozim.
Pedagogik muloqotga doir barcha mashqlarning umumiy yo‘nalishini mavjud
pedagogik vaziyatlarda malaka hosil qilish uchun, har bir muloqot
ishtirokchilarining imkoniyatlarini ochishga ko‘maklashuvchi uning shaxsiy
hislatlarini rivojlantirib borishni ta’minlovchi vositalardan foydalanish taklif
qilinadi. Muloqotga ba’zi o‘quvchilarning sub’ektiv qarashlarini aniqlash , shu
o‘quvchi bilan muloqotni oqilona hal qilinishi uchun zarur bo‘lgan vazifalarni
belgilash, uning xulqini tuzatish yoki unda shunchaki ishonch kayfiyatini yaratish
kerak.
Mazkur vaziyatlarda o‘zaro harakatlarning tizimli vositalari majmuasi quyidagicha
belgilanishi mumkin:
• muloqot jarayonida tarbiyalanuvchi ob’ektning javob harakati imkoniyatlarini
oldindan ko‘ra bilish;
• ob’ektda psixologik to‘siq va salbiy qarashlarni keltirib chiqaruvchi vositalarni
qo‘lga kiritish;
• vaziyatning o‘zgarishiga qarab foydalanish mumkin bo‘lgan muloqotlarning bir
nechta modeliga ega bo‘lish;
• o‘quvchilar jamoasi fikrlarini tinglash, ularning mulohazalariga qo‘shilish, ularga
hamdardlik ko‘nikmasini rivojlantirib borish;
• o‘zaro muloqot natijalarini baholash va erishilgan yutuqlar hamda kamchiliklarni
pedagogik-psixologik vositalar asosida taqqoslash.
Pedagogik faoliyat va pedagogik muloqot xarakteri o‘qituvchining shaxsi,
27

uning qarashlari nuqtai nazarlarida va xulqida namoyon bo‘ladigan g‘oyaviy
siyosiy saviyasi, professional tayyorgarligi va bilishga intilishi bilan uzviy bog‘liq.
Bu asosiy hislatlardan tashqari o‘qituvchining umumiy va boshqa qobiliyati, uning
moyilligi xarakteri, muvaqqat psixik holatlari, shuningdek, to‘plangan tajribasi
muhim ahamiyatga ega. O‘qituvchi shaxsining professional jihatlarini va o‘z-o‘zini
tarbiyalash yo‘llaridan biri o‘zining sifat va hislatlarini, shuningdek pedagogik
faoliyat va muloqotlarining barqaror xususiyatlariga, o‘qituvchi bilimining saviyasi
va tarbiyalanganligi natijasida erishilgan natijalarini tahlil qilishga doir mashqlarda
ham namoyon bo‘ladi.
Pedagogik muloqotda muomala madaniyati
Mustaqillikdan keyin amalga oshirilayotgan ta’lim tizimidagi islohotlar tufayli
ulkan o‘zgarishlar ro‘y bermoqda. Odamlarning ongi, dunyoqarashi o‘zgardi.
Kadrlar tayyorlash sohasidagi davlat siyosati insonni intellektual va ma’naviy-
axloqiy jihatdan tarbiyalash, uning har tomonlama rivojlangan shaxs sifatida
namoyon bo‘lishiga erishishni nazarda tutadi. Mazkur ijtimoiy talabning amalga
oshirilishida, har bir fuqaroning bilim olishida, ijodiy qobiliyatini shakllantirishda,
intellektual jihatdan rivojlantirishda o‘qituvchining muloqot madaniyati va
muomalasi muhim ahamiyatga ega. SHuning uchun ta’kidlash joizki, pedagogik
kasbga nisbatan talab va javobgarlik ham kuchaydi, o‘qituvchilarning jamiyat
oldidagi vazifalari yanada oshdi. Buyuk ma’naviyatimizni tiklash va yanada
yuksaltirish, milliy ta’lim-tarbiya tizimini takomillashtirish, uning milliy zaminini
mustahkamlash, zamon talablari bilan uyg‘unlashtirish, uni jahon andozalari
darajasiga chiqarish, o‘quvchilarda mustaqil va erkin fikr yuritish ko‘nikmalarini
hosil qilish kabi vazifalarga javobgarlik hissi o‘qituvchilar zimmasiga yuklatildi.
Birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov ta’kidlaganidek, «Yosh avlodimizning
qalbi va ongini asrash, ularni milliy va umumbashariy qadriyatlar ruhida
tarbiyalash, farzandlarimizning dunyoda ro‘y berayotgan siyosiy jarayonlarning
ma’no-mazmuni va asl sabablarini chuqur anglashi, o‘z atrofida sodir
bo‘layotgan voqealar haqida haqqoniy ma’lumotlarga, eng muhimi, o‘z mustaqil
fikriga ega, sodda qilib aytganda, oqni qoradan ajratishga qodir bo‘lishiga
28

erishish ta’lim-tarbiya va ma’naviy-ma’rifiy ishlarimizning asosiy sharti va
mezoni bo‘lishi kerak... bugungi vaziyatda mustaqil ong va mustaqil fikrga ega
bo‘lgan shaxsni tarbiyalash masalasi nafaqat ma’naviy, kerak bo‘lsa, muhim
siyosiy ahamiyat kasb etadi». Bu vazifalarning bajarilishiga, ta’lim-tarbiya
sohasidagi islohotlarning asosiy amalga oshiruvchisi bo‘lgan o‘qituvchining
o‘quvchilar bilan o‘zaro muomalaga kirishish madaniyati orqali erishiladi.
O‘quvchi ma’naviy muhitining shakllanishi o‘qituvchilarning yuksak axloq
namunasi orqali namoyon bo‘ladi. Bu o‘rinda o‘qituvchining shaxsiy va ijtimoiy
harakati pedagogik muloqot madaniyati zamirida shakllanib, takomillashadi.
Mukammal shakllangan pedagogik muloqot madaniyati asosida ob’ekt va
sub’ektning ichki hissiyoti bilan ular harakatlarining uyg‘unlashuvi sodir bo‘ladi.
Ushbu o‘zaro uyg‘unlashuvni yuzaga keltiradigan muomalaning asosiy
bog‘lovchisi so‘zdir. So‘z – mazmunan o‘qituvchining nutqida, ma’ruzasida,
dialog, monolog va deklamatsiyalarida o‘z ifodasini topadi.
Pedagogik muloqot madaniyati vositasida o‘qituvchi har qanday axborotni qarab
chiqar ekan, o‘quvchilarning shaxsi va psixologik xususiyati haqidagi
axborotlarning muhimligini alohida e’tiborga olishi lozim. Pedagogik muloqot
madaniyati, o‘qituvchini g‘oyat xilma-xil sharoit va ko‘rinishlarga moslashishiga
imkoniyat yaratadi. Bular sirtdan qaraganda unchalik ahamiyatli bo‘lmasada,
o‘quvchilar ichki dunyosida sodir bo‘layotgan, ularni tushunish uchun juda muhim
bo‘lgan zarur ichki jarayonlar ko‘rinishlarining alomatlarini bilib , ta’lim-tarbiyaviy
faoliyat olib boradi.
O‘qituvchi o‘quvchilarning ichki dunyosini tushunib, muloqotga kirishishi
lozim. O‘qituvchining muloqot madaniyati asosida gapiradigan har bir so‘zi, fikri,
turli hodisa va jarayonlar o‘quvchilar tomonidan har xil ko‘rinishda tushuniladi, bu
o‘quvchining fikr mulohazasiga, ichki dunyosining teranligiga, tafakkuri va
dunyoqarashining kengligi bilan izohlanadi, bunda o‘qituvchi mahoratining uchta
jihatiga alohida e’tibor qaratiladi: hayotiy tajribasi; pedagogik faoliyat jarayonida
egallagan ko‘nikma va malakasi; muayyan o‘quvchilar jamoasi bilan muomalada
29

bo‘lish tajribasi.
Sharqona tarbiya va muosharat odobining muloqotga ta’siri
Odamlarning mehr - oqibati, bir-birlariga nisbatan o‘zaro hurmat e’tiborda
bo‘lishlari o‘zaro muomala jarayonida namoyon bo‘ladi. Xalqimizda azaldan
muloqot salomlashish madaniyatidan boshlanadi. Salomlashish turli xalqlarda har
xil amalga oshiriladi. Xalqimizda salomlashish axloqlilikning yuksak namunasi
sifatida e’tirof etilib, uning negizida umuminsoniy qadriyatlarning ustuvorligi, shu
millatning ruhiy xususiyatlari, o‘zaro munosabatlarining ma’naviy asoslari,
bo‘lajak muloqotning xarakteri, o‘zaro hamkorligi aks etadi. “Qur’oni karim”da
salomlashish odobi musulmon ahlining qat’iy majburiy burchi tarzida bayon
etiladi: “Ey mo‘minlar, o‘z uylaringizdan boshqa uylarga to izn
so‘ramaguningizcha va egalariga salom bermaguningizcha kirmangiz. Mana shu
sizlar uchun yaxshiroqdir. Shoyad ushbu eslatmadan ibrat olsangizlar”
Ajdodlarimiz madaniy va ma’naviy merosi, ular yaratgan so‘z, xalq tilining
tuganmas boyligi yosh avlodni tarbiyalashda muhim ahamiyat kasb etadi. Bu
o‘rinda Abu Nasr Forobiy, Abu Abdulloh al-Xorazmiy, Yusuf Xos Hojib, Ahmad
Yugnakiy, Hisrav Dehlaviy, Abu Hamid G‘azzoliy, Kaykovus, SHayx Sa’diy,
Alisher Navoiy, Zahiriddin Muhammad Bobur va boshqa SHarq va G‘arb
donishmandlarining boy meroslarida farzandlarni tarbiyalash va kamolotga
etkazish asosiy muammo sifatida targ‘ib qilingan.
Ular so‘zni va nutqni ta’lim-tarbiyada ilohiy ne’mat va hikmat deb bilishgan
hamda har bir so‘zning o‘z o‘rni va ahamiyati borligini, tarbiyada so‘zdan
kuchliroq va qudratliroq narsa yo‘qligini, tilga e’tibor – elga e’tibor ekanligini ,
so‘z sehri mo‘‘jizalar yarata olishini ta’kidlab kelganlar. Bularning barchasi
mudarris va shogirdlarning samimiy muloqoti jarayonida amalga oshirilgan.
Mudarrislar barkamol va tarbiyalangan insonning o‘nta nishonasi borligini alohida
ta’kidlashgan:
 birinchisi: xalq to‘g‘ri deb topgan narsaga noto‘g‘ri deb qaramaslik;
30

 ikkinchisi: yoshlikdan o‘z nafsiga erk bermaslik;
 uchinchisi: birovlardan aslo ayb qidirmaslik;
 to‘rtinchisi: yomonlik va omadsizlikni yaxshilikka yo‘yish;
 beshinchisi: agar gunohkor uzr so‘rasa, uzrini qabul qilish va kechirimli
bo‘lish;
 oltinchisi: muhojirlar hojatini chiqarish;
 ettinchisi: doimo el g‘amini eyish;
 sakkizinchisi: aybini tan olish;
 to‘qqizinchisi: el bilan ochiq chehrali bo‘lish;
 o‘ninchisi: odamlar bilan doimo shirin muomalada bo‘lish.
Muloqot Sharqona tarbiyada axloq qo‘rki sanalgan. Muallim har bir
o‘quvchining qanday dunyoqarashga egaligi, tafakkuri, bilim saviyasi, hayotga
nisbatan munosabati odamlar bilan o‘zaro muloqotida namoyon bo‘lishini
uqtirishgan. SHarq mutafakkirlari merosida muloqot – azaldan insonlar o‘rtasidagi
o‘zaro aloqa vositasi bo‘lgan. Muloqotning asosiy quroli til hisoblangan. SHuning
uchun ham til – aloqa quroli sifatida ta’riflanadi.
Insonning tili shirin, muomala madaniyatiga ega bo‘lsa, qisqa vaqt ichida xalq
orasida obro‘-e’tibor topadi. Ko‘p gapirish hech qachon kishiga obro‘ keltirmaydi.
SHuning uchun ham o‘tmishda yashab o‘tgan mutafakkirlarimiz tilga, aytiladigan
har bir so‘zga hurmat bilan, o‘ylab yondashish lozimligini uqtirib o‘tganlar.
O‘qituvchi “so‘z aytishdan avval, har daqiqada so‘z ortidan keladigan oqibatlarni
o‘yla” shi (I.P.Pavlov) kerak.
31

Xulosa
Xulosa qilib shini aytishimiz mumkunki, muloqot madaniyatining
tarbiyalovchi imkoniyatlarini ro‘yobga chiqarishi ko‘p jihatdan o‘qituvchining
shaxsiy sifatlari bilan belgilanishini ta’kidlab o‘tish lozim. Pedagogik muloqot
madaniyatining har jihatdan to‘g‘ri tanlangan, o‘qituvchining ma’naviy saviyasi,
betakror xususiyatlariga muvofiq keluvchi uslubi quyidagi vazifalar majmuini hal
qilishga yordam beradi: birinchidan muloqotda har bir o‘quvchiga alohida e’tibor
va dilkashlik, sinf jamoasi bilan umumiy muloqot jarayonini soddalashtiradi,
o‘qituvchining erkin pedagogik faoliyati uchun zamin tayyorlaydi, ziddiyatli
vaziyatlarni oson hal qiladi; ikkinchidan har bir o‘quvchi bilan o‘zaro munosabatni
erkin muloqot asosida tashkil qilish, ularning yosh xususiyatlariga monand
pedagogik va psixologik muloqot uslublarini tanlash, uning ruhiyatini bilishga,
ichki dunyosiga “ kirib borish” ga yo‘l ochadi; uchinchidan pedagogik muloqotda
o‘qituvchining ma’naviy-axloqiy normalari muvaffaqiyatlar kaliti bo‘lib, ta’lim-
tarbiya samaradorligini oshiradi, muloqotning barcha bosqichlarida o‘qituvchining
o‘z faoliyatidan qoniqish hissini xotirjamligini ta’minlaydi.
Alisher Navoiy o‘z adabiy meroslarida muomala madaniyati,
xushmuomalalik, tilning ahamiyati to‘g‘risida, shirinso‘zlik haqida noyob fikrlarni
bayon qilgan. Bygungi kunda ham bu fikrlar o‘z ahamiyatini yo‘qotgan emas.
“Til shirinligi – ko‘ngilga yoqimlidir, muloyimligi esa foydali.
Shirin so‘z sof ko‘ngillar uchun asal kabi totlidir” - deydi alloma.
O‘quvchilar nutqini o‘stirishda o‘qituvchining til boyligi muhim ahamiyatga ega:
bir tomondan, shirin tillilik o‘quvchilarni o‘qitish va tafakkurini rivojlantirishning
muhim omili bo‘lib hisoblanadi.
Bundan shunday xulosa kelib chiqadiki, o‘qituvchining til boyligi nutqining
obrazli, chiroyli, jarangdor, namunali bo‘lishini ta’minlaydi, natijada o‘quvchi
diqqatini o‘ziga jalb etadi. Zotan, til va nutqning teranligi , o‘qituvchining
32

mahoratini, ma’naviy boyligini, o‘qituvchilik qobiliyatining qay darajada
ekanligini ifodalaydigan o‘lchov, ko‘rsatkich hisoblanadi.
Amerikalik taniqli shoir Rolf Emerson:
“Nutq qudratli kuch: u ishontiradi, undaydi, majbur qiladi” deydi.
Sharq mutafakkirlari ijodida til va nutq vositalari orqali notiq, voiz, badihago‘y,
qissaxon kabi maxsus san’at ahillari va mudarrislar diniy, ta’lim-tarbiyaviy,
islomiy aqidalarni ommaga singdirishgani, pand-nasihatlar qilishgani bayon
etiladi. Ushbu nutq sohiblari keng qamrovli bilimga, boy axborotga ega bo‘lishgan.
Alisher Navoiy “Voiz olimning o‘zi avvalo halol ish ko‘ruvchi bo‘lishini,
uning nasihatidan chiqmaslikni” o‘z asarlarida bayon etgan. Shuning uchun til
shirinligi va notiqlik san’ati ustida ishlash, nutq madaniyatini takomillashtirib
borish har bir o‘qituvchining eng asosiy ijtimoiy burchi va mas’uliyati xicoblanadi.
Ta’lim-tarbiya jarayonida nutqning ta’sir kuchi nihoyatda beqiyosdir.
O‘qituvchining tili, nutqiy qobiliyati o‘quvchilarning o‘zlarini tuta bilishlariga,
xulq-avtori va fikr yuritishlariga ulkan ta’sir etuvchi kuchli vositalardir.
O‘qituvchining “til boyligi va notiqlik san’ati barcha zamonlarda yonma-yon
yashab kelgan” (A.P.CHexov). Uning his tuyg‘usi, intilishlari, iroda va e’tiqodi
nutqida aks etadi.
O‘qituvchi til boyligi bilan o‘quvchilarda xursandchilik, ruhlanish,
muhabbat, Vatanga sadoqat, g‘azablanish, nafratlanish hissiyotlarini uyg‘otadi,
bilim olishga undaydi. Shuning uchun o‘qituvchi “tilning xalq o‘tmishi, hozirgi va
kelajak avlodni buyuk bir yaxlitlikka, tarixiy, jonli bir jipslikka aylantiruvchi eng
hayotiy, eng boy va eng mustahkam vosita” (K.D. Ushinskiy) ekanligini
unutmasligi kerak.

33

Foydalanilgan adabiyotlar :
1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 27-fevraldagi “ Pedagogik
ta’lim sohasini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida ”gi PQ-4623-sonli
Qarori // Qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy bazasi, 28.02.2020 y.
2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022-yil 28-yanvardagi “2022–
2026 yillarga mo‘ljallangan Yangi O‘zbekistonning Taraqqiyot strategiyasi
to‘g‘risida” gi PF-60-sonli Farmoni
3. Dilova N.G. (2018). Buyuk ajdodlarimizning ta’limotlarida
mujassamlashgan o’qituvchi bilan o’quvchilar xamkorligining pedagogik
xususiyatlari. Zamonaviy ta’lim. №3, 63-68 b
4. Safarova R.G. Didactic conditions of forming creative thinking skills in
student. International scientific and practical conference “trends of modern science
and practice”. Ankara, Turkey 2023.
5. Safarova R.G. The role of analytical activity in the pedagogical process
directed to the formation of creative thinking skills in students. International
scientific and practical conference "the time of scientific progress". 2023 Warsaw,
(Poland).
6. Safarova R.G. Innovatsion yondashuv asosida pedagogika turkum fanlarini
o‘qitish jarayonida talabalarning kreativ fikrlash ko‘nikmalarini rivojlantirish
imkoniyatlari. Innovative Approaches in Teaching Pedagogical Sciences: Problems
and Solutions, . 2023 Warsaw,
7. Mirziyoev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy
javobgarlikhar bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. O‘zbekiston
Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2016 yil yakunlari va 2017 yil
istiqbollariiga bag‘ishlangan majlisdagi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining
nutqi// Xalq so‘zi gazetasi. 2017 yil 16 yanvar, №11
8. . Mirziyoev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini
birgalikda barpo etamiz. “O‘zbekiston” 2016.
34

9. Mirziyoev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob halqimiz bilan
birga qo‘ramiz. “O‘zbekiston” 2017
10. O‘zbekiston Prezidenti Shavkat Mirziyoev 2017-2021 yillarda
O‘zbekistonni rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha harakat
strategiyasi. 7 yanvar 2017 yil.
11. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoevning Oliy
Majlisga Murojaatnomasi “Vatanparvar” gazetasi 2017 y. 29 dekabr soni
№52(2751)
12. Nurmonov A. Talabalarning til kompetentligini shakllantirish va
rivojlantirish muammolari. “Ma’rifat” gaz. 2016 y. 18-son.
13. Maxmudov N. O‘qituvchi nutqi madaniyati. – T.: Alisher Navoiy
nomidagi milliy kutubxona, 2017.
14. Маҳкамов, У., Жуманова, Ф., & Равшанов, Ж. (2020). БЎЛАЖАК
ЎҚИТУВЧИЛАРНИ ТАРБИЯВИЙ ИШЛАРИНИ ТАШКИЛ ЭТИШ ВА
БОШҚАРИШГА ТАЙЁРЛАШ. Academic research in educational sciences, (3),
815- 830.
15. Akramova, D. (2022). BO’LAJAK PEDAGOG-
PSIXOLOGLARNING MAKTABGACHA TA’LIM TIZIMIDAGI FAOLIYATI.
Science and innovation, 1(B8), 322-326.
16. Akramova, D. (2022). Oliy ta’lim muassalari talabalarida
pedagogikpsixologik moslashuvchanlikni mazmun mohiyati. Science and
innovation, 1(B8), 2150-2153
Internet saytlari :
1. www.tdpu.uz
2. www.pedagog.uz
3. www.edu.uz
4. https://zenodo.org/badge/DOI/10.5281/zenodo.7786879.svg
5. https://zenodo.org/badge/DOI/10.5281/zenodo.7786701.svg
35

Sotib olish