Информация о документе

Цена 30000UZS
Размер 72.2KB
Покупки 0
Дата загрузки 11 Март 2025
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Педагогика

Продавец

G'ayrat Ziyayev

Дата регистрации 14 Февраль 2025

122 Продаж

Bo’lajak o’qituvchilarning kasbiy kompetentligini shakllantirishda axborot texnologiyalaridan foydalanish imkoniyatlari

Купить
Tayanch kompetensiyalar va ularni pedagog faoliyatidagi ahamiyati Mundarija Kirish …………………………………………………………………………..2-5 I - BOB. PEDAGOGIK KOMPETENTLIK: NAZARIYA VA AMALIYOT 1.1 Zamonaviy ta’lim tizimida kompetentlik dan foydalanish…………………6-14 1.2 O ’qituvchi-pedagoglarning kasbiy kompetentligini shakllantirishda kreativ ta’lim texnologiyalaridan foydalanish ………………………………………. 1.3 Yosh pedagoglarni kasbiy kompetentligini shakllantirishda axborot texnologiyalaridan foydalanish …………………………… II – BOB. Maxatma Gandining ijtimoiy va siyosiy qarashlari 2.1 …………27-37 2.2 …………..38-47 III. Xulosa…………………………………………………………………….48-49 IV. Foydalanilgan adabiyotlar………………………………………………..50 I. Bo’lajak o’qituvchilarning kasbiy kompetentligini shakllantirishda axborot texnologiyalaridan foydalanish pedagogik muammo sifatida ………………… 14 II. Bo’lajak o’qituvchilarning kasbiy kompetentligini shakllantirishda axborot texnologiyalaridan foydalanish borasidagi ishlar …………………………….. 23 Xulosa va takliflar ………………………………………………………….... 31 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati ………………………………………… 32 Kirish Mavzuning dolzarbligi . O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi “2017 – 2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishlari bo‘yicha harakatlar strategiyasida belgilangan ta’lim va fan sohasini rivojlantirish asosida uzluksiz ta’lim tizimini yanada takomillashtirish to‘g‘risida”gi PF-4947-son Farmoni, 2017 yil 20 apreldagi “Oliy ta’lim tizimini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ-2909-son, 2017-yil 30-iyundagi ,,Respublikada axborot texnologiyalari sohasini rivojlantirish uchun shart-sharoitlarni tubdan yaxshilash chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ-5099-son, 2017 yil 27 iyuldagi ,,Oliy ma’lumotli mutaxassislar tayyorlash sifatini oshirishda iqtisodiyot sohalari va tarmoqlarining ishtirokini yanada kengaytirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ-3151-son Qarorlari uzluksiz ta’lim tizimini yanada rivojlantirishda, ta’lim oluvchilarga sifatli ta’lim xizmatlar va imkoniyatlarni oshirish, malakali kadrlar tayyorlashda, ta’lim sifatini tubdan oshirishda fan, ta’lim va ishlab chiqarish integratsiyasi bilan birgalikda elektron ta’lim muhitini yaratish, dasturiy ta’lim vositalaridan foydalanish muhim ahamiyatga ega. Respublikamizda ta’lim tizimini isloh qilish va jahon talablariga javob bera oladigan raqobatbardosh kadrlarni tayyorlash kasb ta’limi o’qituvchilari zimmasiga muhim vazifalarni qo’ymoqda. Ana shu vazifalar qatorida o’quv adabiyotlarining zamonaviy avlodini yaratish alohida ahamiyatga molikdir. Taraqqiyotning hozirgi bosqichi bir qator xususiyatlari bilan farq qilibgina qolmasdan, unga mos bo’lgan talablarni ro’yobga chiqarishni ham taqazo qilmoqda. Bo‘lajak o‘qituvchilarni kasbiy kompetensiyalarini shakllantirishda fan va ishlab chiqarish integratsiyasining asosli mexanizmlarini ishlab chiqish, uni amaliyotga joriy etish, o‘qishni, mustaqil bilim olishni individuallashtirish, masofaviy ta’lim tizimi texnologiyasi va vositalarini ishlab chiqish va o‘zlashtirish, yangi pedagogik hamda axborot texnologiyalari asosida modul tizimidan foydalangan holda talabalar o‘qishini jadallashtirish dolzarb vazifalar sirasiga kiradi. Bu vazifalarni amalga oshirish xotirada saqlab bo‘lmaydigan katta hajmdagi axborotlarni qayta ishlash talab etiladi. Mamlakatda ta’limni rivojlanishi ko’p jihatdan bo’lajak o’qituvchilarning sifatini rivojlantirish bilan mutanosib. An’anaviy tushunchaga ko’ra, o’qituvchi bilimga ega bo’lgan va bu bilimlarni etkazuvchi shaxsdir. Biroq globallashayotgan dunyo ta’sirida ta’limni faol o’rganish, umrbod o’rganish kabi tushunchalar asosini talaba o’rgangani holda bilim, ko’nikma va malakalarni o’zgarishini taqazo etadi. Ta’lim maqsadlariga erishishda o’qituvchining malakasi muhim ekanligi hamma tomondan qabul qilinadi. 21-asrda o’qituvchilar bir qator axborot texnologiyalari deb atashimiz mumkin bo’lgan ushbu qiyinchik sohalari yaxshi tahlil qilinsa o’qituvchi uchun foydali bo’ladigan vaziyatlar paydo bo’ladi. O’quv muhiti talaba, o’qitish texnikasi, ijtimoiy hayot va ish hayoti kabi asosiy masalardagi o’zgarishlar o’qituvchi uchun muhimdir. Hozirgi vaqtda axborot va axborot texnologiyalari sohasidan tashqarida mavjudlikni tasavvur qilish qiyin. Har xil turdagi axborotlarning tobora ko'payib borishi bizni uni qayta ishlashning yangi, ilg'or usullari va vositalarini joriy etishga majbur qilmoqda va zamonaviy hayot sharoitlari uni saqlash, uzatish va xavfsizligini ta'minlash yo'llariga tobora ko'proq talablarni kuchaytirmoqda. Ta'lim inson hayotining ajralmas qismi bo'lib, ayni paytda ushbu sohada yangi bilimlar manbai va ushbu bilimlarni qo'llash sohasi hisoblanadi . Axborot texnologiyalardagi o’zgarishlar jahon bozorining o’ziga hos o’zaro bog’liqligi 21-asrda muvoffaqiyatga erishish uchun zarur bo’lgan vakolatlarning o’zgarishini tezlashtirdi.O’zgaruvchan global iqtisodiyotda muvofaqiyat qozonish uchun, axborot asriga va rivojlanayoygan texnologiyalarga moslashish global fuqaro bo’lish va raqobatbardoshlikni saqlab qolish uchun ko’proq jihozlangan inson resurslariga bo’lgan ehtiyoj tufayli 21-asr ko’nikmalari kundan kunga ahamiyat kasb etmoqda. Ishning tabiati yangi global iqtisodiyot bilan keskin o’zgardi, bu ish beruvchilar bilan universitetlar tomanidan talabning o’zgarishiga olib keladi. Raqamli davr deb atashimiz mumkin bo’lgan bu davrni har jihatdan shakllanishning tashabbuskori bo’ldi. Kurs ishining maqsadi. Bo’lajak o’qituvchilarning kasbiy kompetentligini shakllantirishda axborot texnologiyalaridan foydalanishda o'quv faoliyatini takomillashtirish uchun pedagogik sharoitlarni nazariy jihatlarini o’rganish. Axborot texnologiyalaridan foydalanishni pedagogik muammo sifatida o’rganish. Ushbu muammoni hal qilishda o'quv jarayonini takomillashtirish, yagona o'quv muhitini yaratish, ta'lim sifatini oshirish . Kurs ishining predmeti bo’lajak o’qituvchilarning kasbiy kompetentligini oshirishda axborot texnologiyalaridan foydalanish omillari va texnologiyasi. Kurs ishining vazifalari quyidagilardan iborat: Bo’lajak o’qituvchilarning kasbiy kompetentligini shakllantirishda axborot texnologiyalaridan foydalanishning ilmiy-metodologik asoslarini o’rganish; Bo’lajak o’qituvchilarning kasbiy kompetentligini shakllantirishda axborot texnologiyalaridan foydalanishni pedagogik muammo sifatida o’rganish; Bo’lajak o’qituvchilarning kasbiy kompetentligini shakllantirishda axborot texnologiyalaridan o’quv jarayonida foydalanish borasidagi ishlar bilan tanishish. Kurs ishining metodologik asosi. O’zbekiston respublikasi prezidentining qarorlari orqali, uning dolzarbmuammolarini ilmiy tahlil etish to’g’risidagi bildirgan ijtimoiy va falsafiy fikrlari va tqdqiqot materiali sifatida shu soha mutahasislari va pedagog olimlarining ilmiy ishlaridan foydalanildi. Kurs ishining nazariy ahamiyati quyidagilardan iborat. Bo’lajak o’qituvchilarning kasbiy kompetentligini shakllantirishda axborot texnologiyalaridan foydalanishning nazariy jihatlarini o’rganish; Bo’lajak o’qituvchilarning kasbiy kompetentligini shakllantirishda axborot texnologiyalaridan foydalanishni nazariy tahlil rtish; Bo’lajak o’qituvchilarning kasbiy kompetentligini shakllantirishda axborot texnologiyalaridan o’quv jarayonida foydalanishni ilmiy asoslash. Kurs ishining tuzilishi : kirish qism, 3 mavzu, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati va ilovadan iborat. Kirish qismida mavzuning dolzarbligi, kurs ishining maqsadi, predmeti, vazifalari, kurs ishining metodologik asosi batafsil yoritilgan. I - BOB. PEDAGOGIK KOMPETENTLIK: NAZARIYA VA AMALIYOT 1.1 Zamonaviy ta’lim tizimida kompetentlik dan foydalanish P e d a g o g i k k o m p e t e n t l i k o ‘ q i t u v c hi l ik f a ol i y a t ini s i f a t li ta s h k il e t i l i s hini ta ’ m in l o v c hi o m il s i f a t ida h a r a l a d i . B ugu n da o ‘ q i t u v c hin i ng k o m p e t e n t l i gi q a y s i m ez o nlar b i l a n b e lg i l a n i s hin o ‘r g a n i s h mu xi m bo ‘ l m o qd a . M a qo l a da k o m p e t e n s i y a va k o m p e t e n t l i k t u s hun c h a l a r i , u l a r o ‘ r ta s i d a gi o ‘ x s h a s hl i k v a f a r q l a r ko ‘ r s a t i b b e r i l g a n . K a s b iy p e d a g o g i k k o m p e t e n s i y a l a r ning t u r l a r i i z o q l a n g a n . P e d a g o gik k o m p e t e n t l i k s h a k l l a n i s h bo s q i c hla r i t a v s i f l a b b e r i l g a n . Z a m o n a viy j a m iyat ta ’ l i m t i z i m i o l di g a y u q o r i m a l a k a l i , in t i l u v c h a n , r a qob a tba r do s h , ta s h a b b u s kor, m a ’ n a viy v a j i s m o niy s o q l o m s h a x s l a r ni ta r b i y a l a b b e r i s h ta l a b ini qo ‘ y m o qd a . 201 7 - 2021 yi l l a r da O ‘ z b e k i s t o n Re s p u b l i k a s ini y a n a da r i v o j l a n t i r i s h b o ‘ y i c h a h a r a k a t l a r s t r a t e gi y a s i da " y u k s a k b i l i m l i v a i n t e l l e kt u a l r i v o j l a n g a n a vlo d ni ta r b iy a l a s h , ol i y t a ’ l i m m u a ss a s a l a r i da k o m p e t e n t li i l m i y p e d a g o gik k a d r l a r za q i r a s ini y a r a t i s h " v a z i f a s i b e lg i l a n d i . K o m p e t e n t li p e d a g o g - u k i m ? U ning s h a k l l a n i s h j a r a y o ni q a nd a y k ec h a d i k a b i s a v o l l a r t u g ’ i l a d i . S hu nuqt a i n aza r d a n " k o m p e t e n t l i k " v a " ko m p e t e n s i y a " t u s hu n c h a l a r m a z m un m o hiya t ini a n i q la s h i m iz m u hi m d i r . H a r q a nd a y o ‘ qi t u v c hi h a m " k o m p e t e n t l i k " ni m a ni a ngla t i s hini v a u " k o m p e t e n s i y a " d a n ni m a s i b i l a n f a r q qi l i s hini b i l a v e r m a y d i . " K o m p e t e n t l i k " t u s hu n c h a s i p e d a g o gning m a ’ l u m o t i , ko ‘ ni k m a s i , qo b i l iya t i v a taj r i b a s ini o ‘ z i c higa o l a d i . B o s h q a c h a a y t g a nd a , uning m a ’ l u m b ir i s h t u r ini b a j a r i s h qo b i l iya t i h i s o b l a n a d i . A s l i d a , i kk a l a a t a m a o ‘ x s h a s h d ir. K o m p e t e n s i y a b i l i m la r ning um u m iy l igi v a u l a r ni n g od a m la r da m a v j u d l i gini a ng l a t s a , k o m p e t e n t l i k - b u b i l i m l a r ni i s h ja r a y o n i da i s h l a t i s h d a r a ja s ini a nglat a d i . Kasbiy kompetentlik “Pedagogika” fanining bir qismi bo’lib, fan sifatida qaraladi va o’zining nazariy, uslubiy, amaliy asoslarini yaratdi. Natijada tarbiyaviy ishlarning tarmoqlari vujudga keldi. Tarbiyaviy ish metodikasi fani bir necha qismga bo’lib o’rganiladi. Demak, bu fanni o’qitishdan maqsad: kelajakda talabalarimizga ta’lim muassasalarida ta’lim-tarbiyaga davr talablaridan kelib chiqqan holda yangicha yondoshishni, ishni sifat, mazmun jihatdan to’g’ri tashkil etishni o’rgatishdan iboratdir. Pedagogik texnika – bu shunday bir malakalar yig’indisidirki, u pedagogga tarbiyalanuvchilar ko’rib va eshitib turgan narsalar orqali ularga o’z fikrlari va qalbini etkazish imkonini beradi. Talabalar bilan bevosita muomala qilishda pedagogning xuddi ana shu malakalari (yoki ularning yo’qligi) uning xulq atvorida namoyon bo’ladi. Pedagogik mahorat bu fahm- farosat va bilimlarning, chinakam ilmiy tarbiyadagi qiyinchiliklarni yengishga qodir bo’lgan nufuzli rahbarlikning, talabalar qalbining qandayligini his qilish mahorati, ichki dunyosi nozik va zaif bo’lgan talaba shaxsiga mohirlik bilan avaylab yondoshishi, donolik va ijodiy dallilik, ilmiy tahlil, xayol va fantaziyaga bo’lgan qobiliyat majmuasidir. Kasbiy kompetentlik fanini o’qitishda jamoani tashkil qilish metodikasiga katta e’tibor beriladi, chunki shaxsni jamoada tarbiyalash bilangina jamiyatni yuksaltirish mumkin. Bu vazifalarni esa biz odatda sinf rahbarlarining zimmasiga yuklaymiz. Sinf rahbarlari o’z navbatida sinfdagi talabalarning bevosita ta’lim-tarbiya jarayonida ham, darslar davomida hamda darsdan keyingi faoliyatini nazorat qilishga mas’uldirlar. Kasbiy kompetentlikni tashkil etishda: -huquq tartibot organlari; -ijodiy uyushmalar ; -davlat va nodavlat tashkilotlar; -qo’mitalar va tashkilotlari bilan hamkorlik qiladi. Kasbiy kompetentlik fanining dolzarb muammolari va uni amalga oshirish yo‘llari: Ma’naviyati yuksak shaxslar yurtni tanitadi. Shaxsni esa uning ma’naviy qiyofasi tanitadi. Ma’naviyat-tarbiyadan boshlanadi. Ta’lim-tarbiyasiz ma’naviyatning bo’lmasligi barchaga ayon haqiqatdir. Milliy pedagogika asoschilaridan biri Abdulla Avloniyning “Tarbiya biz uchun yo hayot, yo mamot, yo najot – yo halokat, yo saodat, yo falokat masalasidir!” degan so’zlari fikrimizga dalil bo’ladi. Tarbiya – tarbiyalanuvchi shaxsini oliy ijtimoiy qadriyat deb tan olish, har bir shaxs, o’smir va yosh yigit-qizning betakror va o’ziga xosligini e’tiborga olishi kerak. Amalda tarbiyaviy jarayon yaxlit va uzluksiz ishiga va turli yoshdagi tarbiyalanuvchilarni qamrab olishiga alohida ahamiyat berish lozim. O’smir yigit va qizlar nafaqat bo’lg’usi katta hayotga tayyorgarlik ko’radilar, balki ana shu haqiqiy hayot bilan yashaydilar. Zamonaviy jamiyat ta’lim tizimi oldiga yuqori malakali, intiluvchan, raqobatbardosh, tashabbuskor, ma’naviy va jismoniy sog’lom shaxslarni tarbiyalab berish talabini qo‘ymoqda. 2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha harakatlar strategiyasida ,,yuksak bilimli va intellektual rivojlangan avlodni tarbiyalash , oliy ta’lim muassasalarida kompetentli ilmiy pedagogik kadrlar zaxirasini yaratish" vazifasi belgilandi [9]. Kompetentli pedagog - u kim? Uning shakllanish jarayoni qanday kechadi kabi savollar tug’iladi. Shu nuqtai nazardan "kompetentlik" va "kompetensiya" tushunchalar mazmun mohiyatini aniqlashimiz muhimdir. Har qanday o‘qituvchi ham "kompetentlik" nimani anglatishini va u "kompetensiya"dan nimasi bilan farq qilishini bilavermaydi. "Kompetentlik" tushunchasi pedagogning ma’lumoti, ko‘nikmasi, qobiliyati va tajribasini o‘z ichiga oladi. Boshqacha aytganda, uning ma’lum bir ish turini bajarish qobiliyati hisoblanadi. Aslida, ikkala atama o‘xshashdir. Bo‘lajak o‘qituvchining kasbiy kompetentligini shakllantirish pedagoglarni tayyorlashdagi murakkab muammolar qatorida o‘ziga xos o‘rin tutadi. Ayniqsa ta’limni modernizatsiyalash bilan bog‘liq islohotlarning joriy bosqichida kasbiy pedagogik faoliyatga moslashish muammosi yanada yaqqol namoyon bo‘lmoqda. Bo‘lajak o‘qituvchilarni amaliy, psixologik, metodik, tadqiqotchilik turlari bilan bir qatorda o‘qituvchining kasbiy kompetentligini shakllantirish bilan boyib bormoqda. Kasbiy kompetentlik tashxisi kasbiy shakllanishning mohiyatli xarakteristikalariga diagnostik, kommunikativlik, boshqaruv va proektiv o‘quvlar guruhlarini kiritish lozim. Pedagogning bilish faoliyati ko‘p jihatdan o‘rganilayotgan narsalarning murakkabligi, dinamikasi, nostandartligi, ijtimoiy hodisalarni ajratib turadigan chegaralarning ta’siri, ularni izlash, noaniqlik bilan belgilanadi, bu esa kuzatuvchanlik, suhbatdoshning ichki dunyosini modellashtirish malakasini nazarda tutadi. Mazkur holda o‘z-o‘zini tartibga solish xususiyatlari o‘z bilim va malakalarini doimo takomillashtirish zarurati, boshqa odamlarga qaratilgan o‘z hatti-harakatini qat’iy muvofiqlashtirish uquvi bilan tavsiflanadi. Pedagogning kasbiy tarbiyalanganlik layoqatliligini tadqiq qilishga bag‘ishlangan asarlarda uning quyidagi turlari bilan farq qilinadi: - maxsus tarbiyalanganlik layoqatliligi; - kasbiy faoliyatini etarlicha yuqori darajada egallaganlik, o‘zining kelgusi kasbiy rivojlanishini loyihalash qobiliyati; - ijtimoiy tarbiyalanganlik layoqatliligi; - birgalikdagi kasbiy faoliyatn i , hamkorlikni va shuningdek, mazkur kitobda qabul qilingan kasbiy muloqat uslublarini egallaganlik, o‘z kasbiy natijalari uchun ijtimoiy mas’ullik . Bo‘lajak o‘qituvchining kasbiy kompetentligi, irodaviy sifatlar, intellektual salohiyat, hissiy sifatlar, amaliy ko‘nikmalar, o‘z-o‘zini boshqara olish layoqatlarining o‘zaro bog‘liqligi va shaxsning ijtimoiy-madaniy faollik darajasini aks ettiruvchi individual sifatlar asosida shakllantiriladi. Yevropa davlatlarida shakllangan an’anaga muvofiq kasbiy malaka mutaxassisning kompetentligi, uni shakllantirishga qaratilgan ta’lim tizimi esa bilim, ko‘nikma va malakalar darajasi bilan o‘lchanadi. Bo‘lajak o‘qituvchini tayyorlashda muhim pedagogik shart- sharoitlar sifatida zamonaviy talablarga javob bera oladigan me’yoriy va o‘quv- metodik hujjatlar (davlat ta’lim standarti, namunaviy o‘quv rejalari, ishchi o‘quv rejalari, namunaviy o‘quv dasturlari, ishchi dasturlari, darsliklar , o‘quv qo‘llanmalar, metodik tavsiyanomalar, qo‘shimcha maxsus adabiyotlar, ko‘rsatmali vositalar, dars ishlanmalari, loyihalar va boshqalar)ning mavjudligi. Pedagogika Ensiklopediya kitobida axborot texnologiyalariga quyidagicha ta’rif berilgan. Axborot texnologiylari - axborotni to’plash, saqlash, izlash va unga ishlov berish hamda uni tarqatish uchun foydalaniladigan usul va jarayonlar majmui. Axborot texnologiylari ta’minotlari uning tarkibiy qismlarini o’z ichiga oladi. Ular dasturiy, texnik, huquqiy, axboriy, tashkiliy, matematik va lingvistik ta’minotlardan iborat. Dasturiy ta’minot- axborot texnologiylari ishini amalgam oshirishda zarur bo’lgan kompetensiya darslari to’plami. Tehnik ta’minot- axborot texnologiylarining o’z vazifalarini amalga oshirish jarayonida ishlatiladigan barcha tehnik vositalar majmui. Matematik ta’minot- axborot texnologiylaridan foydalanishda amaliy masalalarni yechishda qo’llaniladigan matematik model, usul va ma’lumotlar bazasini boshqarish algoritmlari to’plami. Axborot ta’minoti- hujjat aylanmasi va hujjatlar shaklining samarali tarzini o’z ichiga olgan axborotni joylashtirish va tashkil ilish bo’yicha uslub va vositalar yig’indisi. Lingvistik ta’minot- inson va tizim orasidagi muloqotni ishlab chiqish hamda ta’minlash uchun axborotlarga ishlov berish va foydalanishning turli bosqichlarida ishlatiladigan til vositalari majmui. Tashkiliy ta’minot- axborot texnologiylaridan foydalanish, unga samarali xizmat ko’rsatish tashkiliy tadbirlar va boshqarish hujjatlari majmuasi. Huquqiy ta’minot- axborot tehnologiyalarini yaratishni va joriy etishni tartibga soluvchi huquqiy me’yoriy hujjatlar yig’indisi . O’zbek tilining izohli lug’atida yozilishicha ,,Kompetensiya- [lot.competere- layoqatli, munosib bo’lmoq] 1 Muayyan organ yoki mansabdor shaxsning rasmiy hajjatlarda belgilangan vakolatlari doirasida; vakolat. 2 Shaxsning biror-bir sohadan xabardorlik, shu sohani bilish darajasi” deb ta’rif berilgan. Pedagogikka, Ensiklopediya kitobida kompetensiya so’ziga quyidagicha ta’rif berilgan. ,,Kompetensiya (lot.competo- erishyapman, munosibman, loyiqman) 1) u yoki bu sohada bilimdonlik 2) shaxsning biror-bir sohadan xabardorligi, shu sohani bilish darajasi”. Kompeten tlik – 1) ma’lum holat ususida to’g’ri mulohaza yuritishga imkon beradigan bilimga ega bo’lish, dalil-isbotli fikr, kishining muayyan sohadagi saviyasi: 2) pedgodning barcha imkoniyatlardan foydalana olishi, o’ziga va o’z- ishiga nisbatan talabchabligi, maktab, oila, mahalla hamkorligini yo’lga qo’ya olishi, o’z ishining ustasi bo’lgan, sohasining sirlarini har tomonlama chuqur bilgan, o’zini o’zi rivojlantiruvchi hamda o’z qobiliyati va imkoniyatlarini to’la ishga sola biladigan pedagogik layoqati . «Axborot-kommunikativ kompetentlik» tushunchasini turli nuqtai nazardan, kasbiy kompetentlikning tarkibiy qismi sifatida ham, shaxsning axborot madaniyatining tarkibiy qismi sifatida ham baholash mumkin. Ahamiyatli belgilar sirasiga axborot texnologiyalari asoslarini bilish, kompyuterdan zaruriy texnik vosita sifatida foydalanish, ta’lim makoni sub’ektlarining faol ijtimoiy pozitsiyasi va motivatsiyasining ifodalanganligi, axborotni izlash, tahlil va foydalanishga oid bilim, ko’nikma va malakalarning jami kiritiladi. Odatda, muayyan kompetentlikni shakllantirish muammolarini tadqiq qilishda axborot- kommunikativ kompetentlik egallaganligining uchta darajasi farqlanadi . Shuningdek ilmiy adabiyotlarda “kompetentlik” va “kompetensiya” tushunchalari ko‘p ko‘rinishda bo‘ladi. 1. Markova A.K ning fikricha, ,,Kompetentlik – kasb talablariga mos kelishlik darajasini individual tavsifi (ko‘rsatkichi)”. 2. Milovanova N.G., Prudayeva V.Nlarning fikricha, ,,Kompetentlik – tushunchalar tizimi va tushunish bo‘lishligini talab etadigan, amaliy faoliyatni amalga oshiruvchi qobilyat, yuzaga keladigan muammo va vazifalarni tezkor hal qilishga imkoniyat yaratuvchi, o‘ylashning mos ravishdagi tipi”. 3. Xutorskiy A.Vning fikriga ko’ra, ,,Kompetentlik – shaxsning o‘zaro bog‘liq sifatlari yig‘indisi (bilimi, ko‘nikmalari, uquvlari, faoliyat usullari), muayyan doiradagi predmetlar va jarayonlarga nisbatan zaruriy sifatiy mahsuldorlik faoliyati uchun beriladi”. 4. Kompetentlik – shaxsning kompetensiyasi to‘g‘risida o‘z fikri yohud atrofdagilar fikri, lekin bu ularni muayyan hayotiy holatlardagi huquqlarida namoyon bo‘ladi degani emas. 5. Kompetentlik – “obro‘lilik, to‘la huquqlilik” Kompetensiya – ma’lum bir sohada sifatli produktiv faoliyat olib borish uchun zarur bo‘lgan mutaxassisning ta’limiy tayyorgarligiga qo‘yilgan talabdir. Kompetentlik – inson tomonidan faoliyat predmetiga tegishli kompetensiyalarni egallaganlikdir. Kompetentlikning M.A.Choshanov ta’rifiga ko‘ra formulasi: Kompetentlik – bu talabaning shaxsiy va ijtimoiy ahamiyatga ega kasbiy faoliyatni amalga oshirilishi uchun zarur bo‘lgan bilim, ko‘nikma va malakalarning [17] egallanishi hamda ularni kasbiy faoliyatda qo‘llay olishi bilan ifodalanadi. «O‘qituvchining kasbiy kompetentligi» tushunchasiga berilgan ta’rif va tavsiflarni umumlashtirib, uni quyidagicha talqin etish mumkin: O‘qituvchining kasbiy kompetentligi– pedagog faoliyatida kasbiy kompetentlik muhim jihatlaridan biri bo‘lib, pedagogning faqatgina kasb va kasbiy faoliyatni amalga oshirish bilan bog‘liq barcha ehtiyoj, qobiliyat, mahorat, bilish va qiziqishlarini ifodalaydi. Buning uchun u: ijodiy izlanishlar jarayonini boshqarishga moyil bo‘lishi, ijodiy izlanishlarning samaradorligi o‘qituvchining pedagogik , psixologik va nazariy tayyorgarligiga bog‘liq bo‘lishini esda tutishi lozim [8]. Funksiyalarni to‘g’ri bajarish uchun bo’lajak pedagog kompetentlik va kompetensiya tushunchasini bilishi, har tomonlama rivojlanib, kasbiy o‘sishi uchun qaysi yo‘nalishda harakatlanishini bilishi kerak. Professionallik va kompetentlik bir-biriga o‘xshash bo‘lsada, har xil ma’noga ega bo‘lgan atamalardir. Professionallik deganda nafaqat ma’lum bilimlar, balki mehnatga bo‘lgan munosabat, ishning o‘ziga xos xususiyatlari tushuniladi. Rivojlangan kompetensiyalar darhol seziladi, chunki professional pedagog o‘z ko‘nikmalarini rivojlantirishga harakat qiladi, muayyan maqsad va natijalarga erishishga intiladi, ishchan qadriyatlar ishlab chiqaradi va bular odatda ish jarayonining standartiga mos keladi. Kompetentlik esa biroz murakkab mazmunga ega, sababi, nafaqat bilimlarning mavjudligini, balki shu bilan birga ularni qo‘llash qobiliyatini ham taqozo etadi. Kompetentlik faqat keng qamrovli baholash va kuzatish paytida aniqlanishi mumkin . Professionallik va kompetentlik tushunchalari umumiy xususiyatlarga ega. Shuni ta’kidlash kerakki, har doim ham belgilangan talablar va standartlarga to‘liq mos keladigan odamlar chinakam professionallar bo‘lavermaydi, sabab, ba’zilari bilimlarni amalda qanday qo‘llashni bilishmaydi, demak, bunday pedagogik faoliyat samarasiz bo‘lib qolaveradi. Kasbiy pedagogik kompetensiyalarni alohida turlarga ajratish maqsadga muvoqdir: Maxsus pedagogik kompetensiya va pedagogik faoliyatni zarur darajada amalga oshirish uchun yetarli ma’lumotga ega bo‘lish. Bundan tashqari, pedagogning o‘z kasbiy darajasini munosib baholay olishi va mutaxassis sifatida o‘z rivojlanishini belgilash qobiliyati ushbu turga bog’liq. Ijtimoiy pedagogik kompetensiya - ijtimoiy vakolat darajasi pedagogning hamkasblari bilan munosabatlarni samarali qurishi, birgalikdagi harakatlarni rejalashtirish qobiliyatini belgilaydi. Samarali aloqa ko‘nikmalari, pedagogik madaniyat va ish natijalari uchun javobgarlik - bularning barchasi ijtimoiy pedagogik kompetensiya tushunchasiga kiritilgan. Shaxsiy pedagogik kompetensiya - bu pedagogik ishni oqilona tashkil etish qobiliyati bo‘lib, vaqtni boshqarish, shaxsiy o‘sishga intilish uning asosiy tarkibiy qismlaridir. Shaxsiy pedagogik kompetensiyaning yuqori darajasi ega bo‘lgan ishchilar charchashga kamroq moyil, vaqt bosimida ishlashga qodir. Kompetensiyaning har bir turi ko‘nikmalar, bilimlar, ko‘nikmalar to‘plamini o‘z ichiga oladi. Pedagoglarda ular turli darajalarda namoyon bo‘ladi. Xizmat vazifalarini bajarishda uning xatti-harakatlari ko‘rsatkichlariga e’tibor berib, u yoki boshqa kompetensiyalar qanday rivojlanganligini aniqlash mumkin. Kompetentlik qanday shakllanadi? O‘qituvchining kompetentligini shakllantirish uchun asosiy narsa bu maxsus kasbiy ta’limdir. Kelajakda amaliyotda olingan bilim va ko‘nikmalar boshlang’ich kompetensiya darajasini to‘ldiradi. Ko’p bosqichli ta’lim tizimida, yangi standartlar va dasturlar doirasidagi ta’lim jarayonini eskirgan uslubiyat bo’yicha olib borilishiga yo’l qo’yib bo’lmaydi. Ta’lim tizimidagi keng qamrovli tarkibiy islohatlarni respublika pedagoglari ilg’or pedagogik texnologiyalarni o’zlashtirish va o’quv jarayoniga qo’llash bilan mustahkamlashlari zarur. Avval ta’kidlanganidek, buning uchun pedagoglarimizni o’quv jarayoniga texnologik yondashuvlarini o’rgatish talab etiladi, bu esa pedagogik texnologiyadan foydalanishdan tashqari uni O’zbekiston madaniyati, an’analari va tajribasi bilan boyitishga olib keladi. Har qanday o‘qituvchi ham "kompetentlik" nimani anglatishini va u "kompetensiya"dan nimasi bilan farq qilishini bilavermaydi. "Kompetentlik" tushunchasi pedagogning ma’lumoti, ko‘nikmasi, qobiliyati va tajribasini o‘z ichiga oladi. Boshqacha aytganda, uning ma’lum bir ish turini bajarish qobiliyati hisoblanadi. Aslida, ikkala atama o‘xshashdir. Kompetensiya bilimlarning umumiyligi va ularning odamlarda mavjudligini anglatsa, kompetentlik - bu bilimlarni ish jarayonida ishlatish darajasini anglatadi. 1.2 O ’qituvchi-pedagoglarning kasbiy kompetentligini shakllantirishda kreativ ta’lim texnologiyalaridan foydalanish Tomas Edison “Kreativlik — g‘ayri ixtiyoriy jarayon”, deydi. Lekin har kuni ko‘plab mutaxassislar muammolarga noodatiy yechim topishga zaruriyat sezadi. Ular mana shu g‘ayriixtiyoriy jarayonni ixtiyoriylashtirishi mumkinmi? Tabiatda yangi fikrlarni yuzaga keltiruvchi “sehrli tayoqcha” yo‘q, biroq har qanday mutaxassisning kreativ o‘ylashiga ko‘maklashadigan ko‘plab usullar mavjud. Buning uchun ijodiy fikrlashga vaqt ajratish, ijodiy salohiyatni anglash lozim. Jorj Bernard Shou hazillashib shunday deydi: “Ko‘pchilik yiliga ikki-uch marta o‘ylaydi. Mening butun dunyoga mashhurligim sababi — haftada bir yoki ikki marta o‘ylaganim”. Demak, xayolga kelgan yangi fikrlarni e’tiborsiz qoldirmaslik, o‘ylash uchun imkon yaratish muhim. Ijodkorlik chegarasini belgilang. Muammoli masalaga duch kelgan paytingizda ijodkorlik chegaralarini belgilang. O‘zingizdan “Eng oddiy yechim nimada?” deb so‘rang. Keyin “muammoni hal qilishning aql bovar qilmas varianti”ni tasavvur qiling. Oddiy va hayratlanarli yechim o‘rtasida sizga ijodiy maydon paydo bo‘ldi. Endi yangi g‘oya mavhum emas, uning chegaralari mavjud. Bu ijod jarayonidagi psixologik bosimni yengillashtiradi. “Olti shlyapa” usuli. Edvard de Bono taklif etgan “Olti rangli shlyapa usuli”da biror mavzu tanlanadi. Navbatma-navbat shapkalar kiyiladi: oq — diqqat bilan, hech qanday emotsiyasiz barcha faktlar tekshiriladi; qora — kamchiliklar aniqlanadi; sariq — mavjud holat tahlil etiladi; yashil — yana yangi bir necha g‘oyalar qo‘shiladi; qizil — emotsional munosabat bildiriladi; ko‘k — ish xotimalanadi. Masalan, ta’lim tizimiga oid qonunchilikni takomillashtirish mavzusi ko‘rilayotgan bo‘lsa, mavjud qonunchilik o‘rganiladi, kamchilik va bo‘shliqlar aniqlanadi. Qonuniy me’yorlarning real holat bilan mosligi yoki qarama-qarshiligi o‘rganiladi. Ta’lim sifatini oshirishga xizmat qiluvchi takliflar beriladi, ular amalga oshsa, qanday samara berishi izohlanadi. Taklif loyiha shaklida rasmiylashtiriladi. Uolt Disneyning kreativ fikrlash nazariyasi. Uolt Disney ko‘ngilochar sohada o‘z sanoatini yaratgan, animatsion multfilmlari bilan butun dunyoga tanilgan shaxs. U dunyoga mashhur personajlarini yaratishda kreativlikning uch fazasi — xayolparast, realist, tanqidchi obrazidan foydalanadi. Ya’ni, xayolparast rolida hech qanday chegarasiz xayol suradi, fantaziya yaratadi. Bu jarayonda u Baxning “Tokkata, fuga re minar” musiqasini eshitishini aytgan. Xayolida obrazlar yaratilgandan keyin uni reallik bilan uyg‘unlashtiradi. Personaj qanday harakatlanadi, qanday gapiradi — barchasini konstruktor sifatida jonlantiradi, reallashtiradi. Shundan keyin xayolparast va realist ishini tanqidchi ko‘rib chiqadi. Tanqidchi “filtr” vazifasini bajaradi. Uolt Disneyning yutug‘i xayolparast, realist, tanqidchini bitta shaxsda jamlay olganidir. Odatiy fikrlovchilarda ularning bittasi ustuvorlik qiladi. Tasodiflarga befarq bo‘lmang. Juda ko‘plab ixtirolar favqulodda va tasodifiy holatlarda amalga oshirilgan. Ya’ni, taqdirning o‘zi insonga nozik ishoralar beradi. Bu Isaak Nyutonning boshiga tushgan olma, antibiotikni kashf etgan olim Aleksandr Flemingning yuvilmay qolib, mog‘orlagan laboratoriya idishlari ko‘rinishida bo‘lishi mumkin. Bir-biriga bog‘liq bo‘lmagan narsalarni bog‘lash. Mobil telefon va kompyuter imkoniyatlarini birlashtirish orqali planshet, yuk mashinasiga antenna o‘rnatilib ko‘chma stansiya, qayiqqa osib qo‘yilgan mato tufayli yelkanli kemalar paydo bo‘lgan. Shotlandiyalik shifokor J.Danlopning o‘g‘li tosh yo‘ldan velosipedda yurib qiynalar edi. Danlop bog‘ini shlang bilan sug‘ora turib, uning yengil prujinasimon sakrashiga e’tibor berdi. Natijada birinchi bo‘lib shinani kashf etdi. Shuningdek, kreativlikning mikro va makrosignallarini anglash, uning inson fiziologiyasi bilan bog‘liq jihatlari, ya’ni qanday holatlarda inson xayoliga yangi fikrlar kelishini bilish ham muhimdir. O’qituvchining innovatsion faoliyati tarkibi •Nutq malakalari •Tushunarli ta’sirchan fikr va his-tuyg’ularni so’zda aniq ifodalash Mimika va pantomimika Ma’noli qarash Hissiy psixik holat Kayfiyat yoki istehzoli tabassum Savodli gapirish Aniq imo-ishora Rag’batlantiruvchi munosabat Ijodiy jiddiylik. Pedagogik texnika va uning komponentlari, tarkibiy kismlari Pedagogik texnika pedagogga O’quv faoliyatida xam zarur bulgan umumiy pedagogik malakalar majmuidan tashkil topadi. Avvalo, pedagogik -texnikaning tarkibiy kismi sifatida pedagogning nutq madaniyatini, ya’ni savodli gapirish, uz nutkini chiroyli va tushunarli, ta’sirchan kilib bayon etish, uz fikr va xis- tuygularini suzda aniq ifodalash malakalarini aytib utish mumkin. Pedagogik texnikaning bosh tarkibiy kismi pedagogning mimik va pantomimik ifodaligidir. Aniq imo-ishora, ma’noli karash, ragbatlantiruvchi yoki istexzoli tabassum pedagogik ta’sir ko’rsatishda kup so’zli tushuntirish yoki e’tiroz bildirishga qaraganda ancha samarali muomila vositalari xisoblanadi. Pedagogik uzaro ta’sir ko’rsatishda pedagogning uz xissiy psixik xolatini boshkarish, uzida eng kulay xissiy (ijodiy) jiddiilik darajasini va umidbaxshlik, xayrixoxlik kayfiyatini saklash uzining xissiy dam olishini tashkil etish maxoratida muxim rol’ uynaydi. Bu maxorat pedagogning kasbiy jihatdan uz-uzini nazorat kilishini ta’minlaydi. Kup yillar davomida soglom asab tizimini saklab kolish, asabii buzilishilardan, xissiy va akliy zerikishdan uzini tiyishga yordam beradi. Shunday kilib, pedagogning pedagogik texnikasi - bu shunday bir malakalar yigindisidirki, u tarbiyalanuvchilar kurib va eshitib turgan narsalar orkali ularga uz fikrlari va kalbini etkazish imkonini beradi. Talabalar bilan bevosita muomila kilishda pedagogning xuddi ana shu malakalari yoki ularning yukligi uning xulk atvorida namoyon buladi. Tarbiyachi, pedagog xar bir ishni tashkil etishni, yurishni, xazillashishni, kuvnok, jaxldor bulishini bilish lozim. U uzini shunday tutishi kerakki, uning xar bir xarakati tarbiyalanuvchilarga namuna bulsin. Pedagogik texnika pedagog malakalarining shunday yigindisidirki, u pedagogning eng yaxshi ijodiy xulk atvoriga, boshkacha kilib aytganda, xar kanday pedagogik vaziyatda tarbiyalanuvchilarda samarali ta’sir ko’rsatishga yordam beradi. Mukammal pedagogik texnika pedagogning vakti va kunlarini ijodiy ish uchun bushatib beradi. Pedagogik uzaro ta’sir ko’rsatish jarayonida talabalar bilan muomila kilishda zarur suzni topish yoki muvaffakiyatli chikmagan gan oxangini tushuntirishga uz fikrini chalgitmaslik imkonini beradi. Pedagogik texnikani egallab olgan pedagog ovozi burilgandan yoki uzining ish bilan boglik bulmagan kandaydir kechinmalarini unutishni bilmaslikdan azoblanib yurmaydi. Demak, pedagogik texnikani egallash pedagogning uz kasb maxoratidan kanoatlantirish darajasini usishiga olib kelishi mumkin. Pedagogik texnikaning xamma uchun umumin bulgan malakalarini tadbik etish soxasini pedagogning talabalar bilan bevosita muomilasini karab utamiz. Rivojlangan pedagogik texnika pedagogga talabalar bilan muomila kilganda zarur. Suz, gan, oxang, karash, imo-ishorani tez va aniq topish, eng utkir va kutilmagan vaziyatlarda osoyishtalikni va aniq fikr yuritish, taxlil kilish kobiliyatini saklab kolish imkonini beradi. Bundan tashkari xakikiy pedagog ta’sir ko’rsatishda pedagogning pedagogik texnika soxasidagi barcha malakalari bir vaktda namoyon buladi. Nutk, imo-ishora, mimika, xarakat bilan birga sodir buladi. Uzliksiz uzini tuta bilish; ta’sirchan vositalarga berilmaslik imkonini beradi. Individual pedagogik texnika pedagogning yoshi, mijozi, fe’l atvori, sixat-salomatligi, anatomik, fiziologik hususiyatlariga ancha boglik buladi.Pedagogik texnikaning shakllanishi shaxsning sifatlariga xam ta’sir ko’rsatadi. CHunonchi, nutkni ifodali, sof, savodli bulishi ustida ishlash, fikrlashning ravon bulishiga ta’sir kiladi. Psixik faoliyatni mustakil tartibga solish usullarini egallash, fe’l atvor bilan bulgan xissiy vazminlikning rivojlanishiga olib keladi. Pedagogik texnika malakalarining shakllanish darajasida pedagogning umumiy madaniyati, imkoniyatlari namoyon buladi. Agar pedagogning nutki kashshok va tartibsiz bulsa, bular-bulmas sabablar bilan uz xissiyotlariga erk bersa, tarbiyalanuvchi xissiyotiga ta’sir kilmaydi. Pedagoglarning talabalar bilan bevosita mulokati tarbiyalanuvchilarga ta’sir ko’rsatadi. Bu jarayondan ikki tomonlama axborot almashiladi. YA’ni, pedagog boshkarish sub’ektidan ob’ektga "talabalar"ga boradi. Va aksincha ob’ekt sub’ektga boradi. Pedagog bevosita shaxslararo muomiladan uz tarbiyalanuvchilari umuman jamoa, undagi ichki jaraenlar xakida royat xilma-xil axborotga ega buladi Pedagogik muomila vositasi orkali kanday axborot olishni karab chikar ekanmiz, talabaning shaxsi xakidagi axborotini muximligini aloxida ta’kidlab utish kerak. Bevosita muomila shaxsning royat xilma xil sharoitlarda va kurinishlarda urganishga imkon beradi. U fakat shaxsning xulk atvorida namoyon buladigan erkin va eng ta’sirchan tashki belgilarigina kayd etish imkonini berib kolmaydi. Pedagog talabalar bilan muomila kilar ekan, juda mayda detallarni xam anglab olishga kodir buladi, bu detallar sirtdan karaganda unchalik axamiyatli bulmay shaxsda sodir bulayotgan, uni tushunish uchun juda muxim bulgan zarur ichki jaraenlar kurinishlarining alomatlari buyicha -bulishi xam mumkin. Bu xol shaxsni chukur tushunish imkonini beradi, tashki katlam ostida boshka usullar bilan aniqlab bulmaydigan narsalarni topish imkonini beradi. Pedagoglik faoliyati kishini uzi duch keladigan xodisalarni taxlil etish va umumlashtirish tajribasi bilan boyitadi. Bu esa uz sheriklari axvolini faxmlab, bilib olish va ular xakida xukm yuritish kobiliyatini oshiradi. Nixoyat pedagogning talabalar bilan kundalik muomilasi shunga olib keladiki, u talabalarning xatti xarakatlaridagi chukur ma’no va xakikiy sababini turli vaziyatlarda paykab oladi, buning uchun namuna sifatida uzi tez-tez kayd kilgan dalillardan va talabalarnig xulk-atvor usullardan foydalaniladi. Bu narsa pedagoglik faoliyatida ayniksa sezilib turadi. Bu konuniy bir xoldir. CHunki "Biz kundalik xayotda odamlar bilan muomilada bular ekanmiz , ularning xulk-atvorini bilib olamiz, chunki biz uni guyo ukiganday" bulamiz, ya’ni xulk-atvorning tashki kurinishlari axamiyatini tushunib olamiz va shu tarika konteksda xosil bulgan uzininig ichki psixologik rejasiga ega bulgan tekstni ma’nosini ochib beramiz. Bu "ukish yul-yulakay buladi, chunki atrofimizdagilar muomila jarayonida bizda ularning xulkiga doyr ma’lum darajada avtomatik tarzda mavjud bulgan psixologik ma’no xosil buladi. Pedagogning talabalar bilan muomilasi ular urtasidagi uzviylikni tuldiruvchi vazifasini xam bajaradi. Shu munosabat bilan tarbiya uzluksiz jarayon ekanligini nazarda tutish kerak. Talabalarga nisbatan tarbiyaviy vazifani bajaruvchi katta yoshdagi kishilar, unga doimiy ta’sir etuvchi tizimiga ega emas. Xar bir talabaga xar xil ta’sirlar okimi etib boradi. Ular bir-birlari bilan unchalik mos kelmasligi va ma’lum darajada biri ikkinchisiga zid kelishi mumkin. Pedagogning uz tarbiyalanuvchilariga ko’rsatadigan turli tuman ta’sirlari unga tuzatish kiritishga intilishiga boglik. Albatta bunga talabalarga munosabat uning shaxsiy sifatlariga karab boshkariladi. Muammolarning kup yoki oz darajada bulishi inobatga olinadi. Pedagogik kobiliyatlar strukturasida akl, idkoo, xozirjavoblik, tankid kuz bilan karash, sobitkadamlik, notiklik, suz boyligi va xokazolar muxim rol’ uynaydi. Pedagogik kobiliyatlar fakat pedagogik faoliyat samarali bulishi shartigina emas, balki kup jihatdan pedagogning muvafydakiyatli ishlashi natijasidir. Shu munosabat bilan pedagogning uzida pedagogik kobiliyatlarining aniq maksadni kuzlab tarkib topishi va rivojlanishi katta rol’ uynaydi. Tajriba va maxsus tadkikotlar buning batamom xakikiy narsa ekanligini ko’rsatmokda. Masalan, shaxs hususiyatlarini kuzatish pedagogning pedagogik tajrtsba xosil kilishga xam, uning maxsus ma’lumotlar tuplashida muxim urin tutadi. Pedagog uzining sotsial psixologik kuzatuvchanligi bilan talabalarning turli xarakter hususiyatlari va mayllarini paykab kolish kobiliyatinigina emas, shu bilan birga ularning paydo bulish sabablarini bilib olish, ularga bu sabablarning paydo bulish vaziyatiga muvofik baxo berish maxoratini va xokazolarini rivojlantirishga kodirdir. Agar pedagogda talabalar bilan munosabatlarining ishonch asosida kurilishiga yul-yurik bulsagina, bunday mulokat ruy beradi. Tarbiya jarayonida bunday yul-yurikni amalga oshirish kiyin ishdir, lekin bunga butunlay erishish mumkin. Albatta, katta yoshdagi kishilarning talabalar xayotiga kushilib ketishi nixoyatda kiyin narsa. Lekin bu muxitga u yakinlasha oladi, ancha yakinlashib boradi. Pedagogda talabalar bilan uzaro ishonch va dustlik munosabatlari vujudga kelgandagina bunga erishish mumkin. Pedagogik texnologiyaning o‘ziga xos xususiyati shundan iboratki, unda o’quv maqsadlariga erishishni kafolatlaydigan o’quv jarayoni loyihalashtiriladi va amalga oshiriladi. Tehnologik yondashuv, eng avvalo, tasvirlash emas, balki loyihalashtirilgan natijalarni amalga oshirish imkonini beruvchi amaliy ko’rsatmali tuzilmada o’z ifodasini topadi. Maqsadga yo’naltirilganlik, oraliq natijalarni tashxisli tekshirib borish, ta’limni alohida o’qitish lavhalariga ajratish kabi usullar hozirgi kunga kelib qayta-qayta takrorlash mumkin bo’lgan ta’lim texnologiyasi g’oyasida mujassamlangan. U asosan o’z ichiga quyidagi omillarni oladi: ta’limda umummaqsadning qo’yilishi tuzilgan umummaqsaddan aniq maqsadga o’tish; o’quvchilarning bilim darajasini dastlabki (tashxisli) baholash Mazkur o‘rinda «kompetentlik» tushunchasining mohiyati ham to‘la ochiladi, u quyidagi ikki ko‘rinishda namoyon bo‘ladi: kompetentlik talabalarning shaxsiy sifatlari to‘plami hamda kasbiy sohaning tayanch talablari sifatida. Ta’lim mazmunining o‘quv rejadagi fanlar bloklari (barcha fanlar uchun), fanlararo (fanlar to‘plami uchun) va predmetli (ma’lum bir fan uchun) tarzda guruhlanganligi bois quyidagi uch darajani namoyon etuvchi kompetentlikni e’tirof etish mumkin; 1. Tayanch kompetentlik (ta’limning gumanitar, ijtimoiy-iqtisodiy mazmuniga ko‘ra); 2. Fanlararo kompetentlik (umumkasbiy tayyorgarlikning o‘quv fanlari va ta’lim bloklarining ma’lum doirligiga ko‘ra); 3. Bitta predmet (fan) bo‘yicha kompetentligi (maxsus o‘quv fani doirasida aniq va ma’lum imkoniyatga egaligiga ko‘ra). Pedagogik oliy ta’lim muassasalarida ta’limning har bir bosqichi uchun ta’lim bloklari va o‘quv fanlari darajasida tayanch kompetentlik aniqlanadi . Ayniqsa tashqi izlanuvchan o‘quv maqsadlarini belgilash joriy va yakuniy mezoniy baxolash reproduktiv o‘qitishni algoritim bo‘yicha olib borish talabalarni mustaqil bilim olishga undash o‘quv jarayonini doimo rivojlanib boruvchi dinamik tizim sifatida loyixalash kabi tashkiliy-uslubiy ishlarni amalga oshirishda pedagogok texnologiyalar katta imkoniyatlarga ega. Professionallik va kompetentlik bir-biriga o‘hshash bo‘lsada, har xil ma’noga ega bo‘lgan atamalardir. Professionallik deganda nafaqat ma’lum bilimlar, balki mehnatga bo‘lgan munosabat, ishning o‘ziga xos xususiyatlari tushuniladi. Rivojlangan kompetensiyalar darhol seziladi, chunki professional pedagog o‘z ko‘nikmalarini rivojlantirishga harakat qiladi, muayyan maqsad va natijalarga erishishga intiladi, ishchan qadriyatlar ishlab chiharadi va bular odatda ish jarayonining standartiga mos keladi. Kompetentlik esa biroz murakkab mazmunga ega, sababi, nafaqat bilimlarning mavjudligini, balki shu bilan birga ularni qo‘llash qobiliyatini ham taqozo etadi. Kompetentlik faqat keng qamrovli baholash va kuzatish paytida aniqlanishi mumkin.Professionallik va kompetentlik tushunchalari umumiy xususiyatlarga ega. Shuni ta’kidlash kerakki, har doim ham belgilangan talablar va standartlarga to‘liq mos keladigan odamlar chinakam professionallar bo‘lavermaydi, sabab, ba’zilari bilimlarni amalda qanday qo‘llashni bilishmaydi, demak, bunday pedagogik faoliyat samarasiz bo‘lib qolaveradi. Kasbiy pedagogik kompetensiyalarni alohida turlarga ajratish maqsadga muvoqdir: - Maxsus pedagogik kompetensiya - pedagogik faoliyatni zarur darajada amalga oshirish uchun yetarli ma’lumotga ega bo‘lish. Bundan tashqari, pedagogning o‘z kasbiy darajasini munosib baholay olishi va mutaxassis sifatida o‘z rivojlanishini belgilash qobiliyati ushbu turga bog’liq. - Ijtimoiy pedagogik kompetensiya - ijtimoiy vakolat darajasi pedagogning hamkasblari bilan munosabatlarni samarali qurishi, birgalikdagi harakatlarni rejalashtirish qobiliyatini belgilaydi. Samarali aloqa ko‘nikmalari, pedagogik madaniyat va ish natijalari uchun javobgarlik - bularning barchasi ijtimoiy pedagogik kompetensiya tushunchasiga kiritilgan. - Shaxsiy pedagogik kompetensiya - bu pedagogik ishni oqilona tashkil etish qobiliyati bo‘lib, vaqtni boshqarish, shaxsiy o‘sishga intilish uning asosiy tarkibiy qismlaridir. Shaxsiy pedagogik kompetensiyaning yuqori darajasi ega bo‘lgan ishchilar charchashga kamroq moyil, vaqt bosimida ishlashga qodir. Kompetensiyaning har bir turi ko‘nikmalar, bilimlar, ko‘nikmalar to‘plamini o‘z ichiga oladi. Pedagoglarda ular turli darajalarda namoyon bo‘ladi. Xizmat vazifalarini bajarishda uning xatti-harakatlari ko‘rsatkichlariga e’tibor berib, u yoki boshqa kompetensiyalar qanday rivojlanganligini aniqlash mumkin. Kompetentlik qanday shakllanadi? O‘qituvchining kompetentligini shakllantirish uchun asosiy narsa bu maxsus kasbiy ta’limdir. Kelajakda amaliyotda olingan bilim va ko‘nikmalar boshlang’ich kompetensiya darajasini to‘ldiradi. Bularning barchasi formula shaklida taqdim etilishi mumkin: Kompetentlik = Bilaman + Qila olaman + Istayman + Men qilaman. Kasbiy kompetensiyani shakllantirish bosqichma-bosqich va doimiy tarzda amalga oshiriladigan jarayondir. Uni quyidagi bosqichlarga bo‘lishimiz mumkin: 1. Maxsus ma’lumot olish. 2. Amaliy bilim va ko‘nikmalarga ega bo‘lish. 3. Malaka oshirish, maxsus kurs va treninglardan o‘tish. 4. Kasbiy tajribaga ega bo‘lish. 5. O‘z sohasida professionallikka erishish. 6. Tajriba to‘plash, yangi bilim va ko‘nikmalarni egallash bilan pedagogning kompetentligi yaxshilanadi. Jarayonning muvaffaqiyati ko‘p jihatdan pedagogning shaxsiy xususiyatlariga bog’liq. Pedagog yaxshi ishlashini qanday qilib tez va mustaqil ravishda tekshirish mumkin? Muvofiqlikni qanday baholash kerak? Pedagoglarning kompetentligini baholash quyidagi tarkibiy qismlardan iborat bo‘lgan tizimdir: - pedagoglarning malaka darajasi - baholash uchun etalonga mos mezonlar ishlatiladi; - mehnat unumdorligi va ish sifati; - shaxsiy xususiyatlarning ta’lim yo‘nalishiga muvofiqligi; - qo‘shimcha ko‘nikmalar mavjudligi; - shaxsiy o‘sish va kasbiy rivojlanish istagi. Pedagoglarning kompetentligini baholashda xatti-harakatlarning ko‘rsatkichlariga tayanib ish tutish samaralidir. Aynan shu narsa kompetensiya va kompetentlik orasidagi farqlar nimani anglatishini aniq ko‘rsatib beradi. Mutaxassislarning malakasini baholash muntazam, mustaqil, maqsadli, shaffof, aniq mezonlarga ega bo‘lishi kerak. Kompetentlik nima ekanligini tushungandan so‘ng, uning darajalarini aniqlash qiyinchilik tug’dirmaydi. 1.3 Yosh pedagoglarni kasbiy kompetentligini shakllantirishda axborot texnologiyalaridan foydalanish Kompetenlik modelini yaratish bo‘yicha quyidagi algoritmni taklif etishimiz mumkin: 1 bosqich – lavozim yo‘riknomasini ishlab chiqish. Ushbu bosqichda lavozim uchun zarur bo‘lgan kompetensiyalar turlarini aniq ko‘rsatish muhimdir. 2 bosqich – tekshirish sur’atini aniqlash. Bu ta’lim muassasasining o‘ziga xos xususiyatlariga va kadrlar almashinuviga bog’liq. 3 bosqich – har bir o‘rin uchun taqqoslash asosida sinov yoki imtihonni o‘tkazish tartibini tasdiqlash. 4 bosqich – sinov yoki imtihondan o‘tish. 5 bosqich – ma’lumotlarni tahlil qilish va ularni tizimga keltirish. 6 bosqich – baholash natijalari to‘g’risida qaror qabul qilish: qo‘shimcha o‘qishga yuborish, boshqa lavozimga o‘tish, ishdan bo‘shatish. 7 bosqich – hisobot davrida ta’lim muassasasining vakolati va ishini baholash samaradorligini yakuniy tahlilini qilish. 8 bosqich – xavf-xatar va to‘siqlar bo‘yicha ish namunasini to‘liq ishlab chiqish. Xususiy yoki asosiy kompetensiyalarga ega bo‘lish uchun qanday vakolatlarga ega bo‘lish har qanday ishda qo‘llanilishi kerak. Ular ta’lim muassasaning qadriyatlariga bog’liq: strategiya, axloq kodeksi. Shaxsiy samaradorlik kompetensiyalari pedagogning shaxsiy fazilatlari bilan birga o‘z ichiga quyidagilarni oladi: - yetuklik, o‘sishga intilish, masalan, kasbiy qadriyatlarni izlash, ijodiy qobiliyat; - yetarli darajada o‘zini o‘zi anglash va o‘ziga ishonch; - moslashuvchanlik, o‘zgartirish istagi; - ish etiketini bilish; - stressga qarshi o‘z-o‘zini boshqarish; - imidj. Pedagoglarning boshqaruv kompetentligi sifatida jamoaviy ish, rahbarlik, hamkorlik, murabbiylik, rasmiy vakolatlardan foydalanish kabi mezonlar ko‘rsatadi. Taklifimiz, kompetentlik talablariga javob bermaydigan har bir pedagogni qo‘shimcha mashg’ulotlarga yuborib, ta’lim muassasasi faoliyatiga asoslangan treninglar o‘tkazish maqsadga muvofiqdir, ya’ni pedagoglarni rivojlantirish muhim vazifa hisoblanadi.Xulosa shuki, kompetentlikni shakllantirish bosqichma- bosqich va uzluksiz jarayondir. U oliy ta’lim muassasasida boshlanadi va ish joyida tajribali ustozlar nazorati ostida davom etadi. Shuni unutmaslik kerakki, yuqori kasbiy kompetentlik nafaqat bilim darajasi, balki xodimning amaliy ko‘nikmalari, tajribasi va shaxsiy fazilatlari hamdir. O’qituvchining innovatsion qobiliyatlari Qobiliyat hamma insonlarda mavjud bo’lib, bir tekisda bo’lmay, biri yuqori, biri o’rta va biri quyi darajadan iboratdir. Faqat aqli zaif insonlarda qobiliyatni uchrata olmaymiz. Muvafaqqiyatli ishlash uchun har bir pedagog pedagogik mahoratga ega bo’lishi zarur. Pedagogik mahorat egasi oz mexnat sarf qilib, katta natijaga erishadi. Qobiliyat faoliyat jarayonida paydo bo’ladi va rivojlanadi, qobiliyatni rivojlantirish uchun esa layoqat, zexn, iste’dod ya’ni inson nerv tizimida anatomo-fiziologik hususiyat ham bo’lishi zarur. Pedagogning ba’zi psixik protsesslari unda shaxsga xos sifatlarining shunday kompleksini tashkil qiladiki, buni pedagogik qobiliyat deb atash mumkin. Bu qobiliyatlarni ayrim psixik hususiyatlardan iborat qilib qo’yish mumkin emas. Ta’lim-tarbiya ishlarining muvafaqqiyatli bo’lishini pedagog shaxsiga xos bo’lgan bir qancha sifatlar, shu jumladan, uning irodasi, hissiyotlari, xarakteriga xos bo’lgan bir qancha hususiyatlarini ham ta’minlab beradi. K.D.Ushinskiy «Faqat shaxsgina shaxsning rivojlanishiga va tarkib topishiga ta’sir qilishi mumkin, faqat xarakter ta’siri bilan xarakterni vujudga keltirish mumkin», - deb yozgan edi. Qobiliyat – shaxsning muayyan faoliyat yuzasidan layoqati va uning ishini muvafaqqiyatli bajarishdagi sub’ektiv shart-sharoitini ifodalovchi individual psixik hususiyatlardir. Falsafa tarixida qobiliyat uzoq davrgacha «o’zgarmas irsiyat», nasldan-naslga o’tuvchi alohida kuch sifatida talqin etilgan. Bunday qarashlar dastlab ingliz filosofii J.Lokk va frantsuzaterialistlari tomonidan tanqid qilingan. Qobiliyatni rivojlantiruvchi mumkin bo’lgan anatomik fiziologik hususiyatlar tug’ma bo’ladi. Emnatiya - boshqa odamlarning psixik holatlarini tushunish va ularga hamdardlik qilish qobiliyatidir (birgalikda dardlashmoq). Pertseptiv qobiliyat – idrok jarayonining asosiy tuzulishi birinchi bo’lib, bui drok ob’eklarini bilib olish va uni xotira obrazlari bilan solishtirishdan iboratdir. YA’ni idrok etish bog’chadagi talabani oldiga kubiulari qo’yilgan rasmlari bilan qo’yib chiqadi. Odamlarni solishtirish obrazi. Didaktik qobiliyat – talabalar bilan muloqot qilishda, Kasbiy pedagogikaning ta’lim qonuniyatini hamda metodlarini o’rgangan holda, kelishning ta’lim, bars olish qobiliyatidir va ibratli dars berish. Konstrouktiv – pedagogning o’z ishini rejalashtira olishidir. Kommunikativ qobiliyat – boshqa odamlar bilan bo’ladigan muloqotni yaxshilaydigan va birgalikdagi faoliyatda psixologik qovushuvganlikni ta’minlaydigan qobiliyatdir. O’quvchi bilan o’zaro muloqotda bo’lish. Misol: Falon domla biz bilan samimiy munosabatda bo’ladi yoki bo’lmaydi. Bilish qobiliyati – bilim egallash va uni o’zlashtirishni ta’minlaydi. Anglash(tushunish) qobiliyati – ayrim harakatlarni odam qiladi, anglanmagan harakat, odam ongli harakat qiladi. Ko’p sonli pedagog, tarbiyachi, maktab direktorii, ilmiy mudiri va internat xodimlaridan qobiliyat haqida: «Shaxsning qaysi sifatlarini siz pedagogik qobiliyat deb hisoblaysiz?»-deb berilgan savolga 82 ta yozma javob olingan. Sifatlarni quyida keltiramiz: 1. O’z ishiga muhabbat, talabalar bilan ishlashga qiziqish. 2. YUqori madaniyatli katta audirovanie ishlata olish. 3. O’tiladigan darsga qobiliyat, uni yaxshi bilish, unga qiziqish. 4. Pedagogik takt (go’zallik)ka ega bo’lish. 5. Mehnatga qobiliyatli, mehnatsevarlik. 6. Talabalar jamoasiga kirishib ketish qobiliyati. 7. Talabalarga muhabbat. 8. Harakatchan (energiyalik). 9. Mehnatga ijodiy yondashish. 10. Tashkilotchilik qobiliyatlari. 11. Javobgarlikni his qilish. 12. Tarbiya bilimlarining butunligi. Kobiliyatning psixologik - pedagogik xarakteristikasi. Kobiliyat - odamning shunday psixologik hususiyatlaridirki, bilim, malaka orttirish shu hususiyatlarga borlik buladi.Odamning kobiliyatlari bilim va kunikmalarni egallashda muxim xisoblanadi. Bu bilim va kunikmalar egallandimi yoki yukmi – bularning xammasi, juda kup sharoitlarga boglikdir.Kobiliyat tarakkiy etmay, sunib ketishi xam mumkin. Talabada xali zarur kunikma va malakalar tizimi xamda mustakil bilimlar va tarkib topgan ish uslublari yukligiga asoslanab, jiddyy tekshirmay shoshilinch ravishda unda kobiliyatlar yuk deb hulosa chikarish pedagogning jiddiy xatosi buladi. Kobiliyatlar bilim, malakalar, kunikmalarda kurinmaydi, balki ularni egallash dinamikasida namoen buladi, ya’ni boshkacha aytganda mazkur faoliyat uchun muxim bulgan bilim va kunikmalarni uzlashtirish jarayoni turli sharoitlarda kanchalik tez, chukur, engil va mustaxkam amalga oshirishingizda namoen bo’ladi. Pedagogik qobiliyatning asosiy turlari. Pedagogik faoliyatning samarali bulishi, pedagogik maxoratga erishish uchun pedagogda kuyidagi kobiliyat turlari mavjud bulmogi va tarbiyalab etishtirilmogi lozim. Bilim kobiliyati, tushuntira olish kobiliyati, nutk kobiliyati, tashkilotchilik kobiliyati, obru orttira olish kobiliyati. dikkatni taksimlay olish kobiliyati. Bu pedagogik kobiliyatlar shaxsning axlokiy tomonini xam emotsional - irodaviy tomonini xam xarakterlab beradi. Bu sifatlarning xammasi bir-biri bilan uzaro boglangan bulib, bir-biriga ta’sir etadi va bir butunlikni xosil kiladi. 1. Bilish kobiliyati - fanni tegishli soxalariga oid (matematika, adabiyot, tarix) kobiliyatidir. Bunday kobiliyatga ega bulgan pedagog fanni O’quv kursi xajmidagina emas, balki ancha keng va chukurrok biladi, uz fani soxasidagi kashfiyotlarni xamisha kuzatib boradi. II. Bo’lajak o’qituvchilar kasbiy kompetentligini shakllantirishda axborot tehnologiyalaridan foydalanish pedagogik muammo sifatida. O’quv mashg’ulotlariga tayyorgarlik ko’rishda o’qituvchi mavzu doirasidagi eng so’nggi ma’lumotlarga ega bo’lishi maqsadga muvofiq. Mavzu bo’yicha ma’lumotlar to’plashda ilmiy adabiyotlardan, Internet tarmog’idan foydalanish, mutaxassislar bilan suhbatlashish kerak. Lekin hozirgi vaqtda aholi orasida, Internet tarmog’i nisbatan eng ishonchli manba, degan yolg’on tasavvur mavjudligini e’tibordan chetda qoldirmaslik kerak. Shuning uchun mashg’ulot ishtirokchilariga Internet eng ishonchli axborot manbai sifatida emas, balki tezkor manba sifatida baholanishini alohida ta’kidlash kerak. Bugungi kundagi eng ko’p aldovlar aynan Internet tarmog’i orqali ro’y berayotganini misol qilib o’z fikrini tasdiqlashi mumkin. Bunda Internetning ilmiy yo’nalishlardagi o’rni e’tirof etiladi. Shuningdek, kundalik ommaviy axborot vositalari kundalik teleradiokanallardagi ma’lumotlardan o’rinli foydalanish zarur [17]. “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»ni ro‘yobga chiqarish O‘zbekistonning xalqaro talablardagi zamonaviy taraqqiyotini ta’minlay oladigan dadil, mustaqil, ijodiy tafakkurli, malakali, bilimli mutaxassis, ayni paytda shaxsiy insoniy sifatlari shakllangan barkamol kadrlarni tayyorlash maqsadini ko‘zlaydi. Yangilangan ta’lim tizimini joriy etishda har bir bo‘lajak o‘qituvchining o‘z faniga va barkamol avlod ta’lim-tarbiyasiga oid kasbiy kompetentligini shakllantirish va ularni pedagogik faoliyatda izchil qo‘llay bilish mahoratiga ega bo‘lishi bugungi kunning muhim talabidir. O‘qituvchining kasbiy kompetentligi pedagogik yechimlar qabul qilish jarayoni bilan tavsiflanadi. Bu, ayniqsa, pedagoglarda ta’lim jarayonida vujudga keladigan muammolarni ko‘ra olish, mustaqil ravishda aniq bir pedagogik maqsadlar va masalalar qo‘ya olish, ularning yechimlarini topa olish, tahlil qilish, olingan natijalarni baholay olish kabilarni rivojlantirish muammosining dolzarbliligini oshiradi. Bo‘lajak o‘qituvchilarini axborot olish kompetentligini rivojlantirish motivatsiyalari ta’lim jarayonini takomillashtirishning muhim omili oliy ta’lim tizimida bo’lajak o‘qituvchilari kasbiy kompetentligini yuqori darajada shakllantirilishi bilan uzviy bog‘liq. Ushbu jarayon bo’lajak o‘qituvchini tayyorlash mazmunini asoslash va kasbiy kompetentligini shakllantirish texnologiyasini yaratishda muayyan o‘zgarishlarni amalga oshirish zaruriyatini keltirib chiqaradi. Hozirgi paytda bo’lajak o’qituvchilar o‘quv rejasida talabalarni axborot va kompyuter texnologiyalarining qo‘llanilish sohalari bilan tanishtiruvchi ,,Ta’limda axborot texnologiyalari”, ,,Informatika va axborotlar texnologiyasi”, ,,Internet tizimi”, ,,Mexanizatsiyalashtirish va avtomatlashtirish asoslari”, ,,Elektrotexnika va radiotexnika”, kabi fanlar kiritilgan. Amaliyot shuni ko‘rsatmoqdaki, axborot va kompyuter texnologiyalarining keng taraqqiyotiga qaramay, ularda bo‘lajak o‘qituvchilarni tayyorlash jarayonida foydalanish uchun zaruriy, nazariy va amaliy, ilmiy – uslubiy asoslar yetarli darajada ishlab chiqilmagan. Oliy ta’lim muassasalari mehnat ta’limi yo‘nalishi o‘quv jarayonida kompyuter texnologiyalaridan foydalanishning quyidagi ikki yo‘nalishi mavjud. Birinchi yo‘nalishda bilim, ko‘nikma va malakalarni o‘zlashtirish kompyuter imkoniyatlarini bilishga, turli masalalarni yechishda ulardan foydalanish malakalarini shakllantirishga olib keladi. Ikkinchi yo‘nalishda kompyuter texnologiyalari o‘quv – tarbiya jarayonini tashkil etish samaradorligini oshirishning muhim vositasi bo‘lib xizmat qiladi. Oliy ta’lim muassasalari mehnat ta’limi yo‘nalishi o‘quv jarayonida axborot texnologiyalaridan foydalanishning asosiy masalasi bu bo‘lajak mehnat ta’limi o‘qituvchilarining intelektual imkoniyatlarini kengaytirishdan iborat. Hozirgi vaqtda o‘qitish tushunchasining o‘zi o‘zgarib bormoqda, bilimlarni o‘zlashtirish esa axborotdan foydalana olishga, uni kompyuter yordamida egallashga o‘z o‘rnini bermoqda. O‘quv jarayonida axborot texnologiyalaridan foydalanish to‘laligicha qonuniyatga mos hodisadir. Faqat ta’limda ulardan foydalanishning samaradorligi o‘qituvchi – talaba o‘zaro aloqasi tizimida kelib chiqadigan murakkab o‘zaro aloqalarning o‘rnini bosishi, haqidagi aniq tasavvurlar bilan bog‘liq. Axborot texnologiyalari o‘qitishning maqsad va mazmunini o‘zgartiradi, uning yangi metodlari va tashkiliy masalalari paydo bo‘ladi [ 19]. Kompyuterlarning o‘qitish mazmuniga ta’siri talabalarga ko‘plab imkoniyatlarni ochib beradi. Bu birinchi tomondan kompyuterlarning o‘quv materiallarini namoyish etish imkoniyatlarining yuqoriligi, sun’iy intellekt g‘oyalarini joriy etilishi bilan bog‘liqdir. Ikkinchi tomondan kompyuterlar o‘qitish mazmuniga har xil evristik vositalarni olib kiritadi. Kompyuterlarning muhim ahamiyatli tomonlaridan yana biri bu ularning integratsiyalashgan o‘quv fanlarini yaratishga real imkoniyat vujudga keltirishidir. Bo’lajak o‘qituvchilarini tayyorlash jarayonini axborotlashtirish quyidagilarni o‘z ichiga oladi: ta’lmida o‘quv-metodik ishlarni tashkil etish; bo’lajak o‘qituvchi va uning rolini o‘zgartirishga bo‘lgan talablarni ortishi; axborot resurslarining mumkin bo‘lgan hajmining to‘satdan ortishi; axborot xizmati ko‘rsatishning ahamiyati o‘sishi, ayniqsa, ta’limiy va ilmiy xarakterdaligi; bo’lajak o‘qituvchilarini tayyorlashda virtual stendlar va laboratoriyalardan foydalanishning ta’lim samaradorligiga ijobiy ta’sir ko‘rsatishi; dasturiy ta’minotlarning yaratilishi asosida bo‘lajak o‘qituvchilarda mashg‘ulotlarni yaqqol tasavvur qilishlariga imkoniyat yaratilganligi va boshqalar. Shu bilan birga bo’lajak o‘qituvchilarini tayyorlashda ta’lim tizimini axborotlashtirish quyidagi o‘ta muhim masalalarni hal qilishni ta’minlaydi: ta’lim sifati va samaradorligini oshirish; ta’lim olish ko‘rgazmaliligini ta’minlash va uni osonlashtirish; milliy ta’limning jahon ta’lim tizimiga integratsiyalashuvini ta’minlash; mehnat ta’limi jarayonida o‘qitishni individuallashtirish va differensiyalash; teskari aloqani ta’minlash va o‘quv faoliyatini nazorat qilish; mehnat ta’limi jarayonida mashq qilish va mustaqil tayyorgarlikni tashkil etish; o‘quv vaqtini tejash; o‘quv axborotlarni kompyuter orqali vizuallashtirish; o‘rganilayotgan hodisa va jarayonlarni modellashtirish; kompyuterda laboratoriya mashg‘ulotlarini bajarish; ma’lumotlar bazasini yaratish va undan foydalanish; o‘qituvchida axborot madaniyatini shakllantirish va boshqalar. Bo‘lajak o‘qituvchilarini tayyorlash jarayoniga kompyuterlarni qo‘llashning shakl va metodlarini belgilashda, ularning yangi texnik yechimni yaratishdagi axborotlarga bo‘lgan ehtiyojini qondirishi va undan amalga oshirishning samarali yo‘llarini ishlab chiqishda foydalanishni e’tiborga olish lozim. Bundan kelib chiqqan holda bo‘lajak o‘qituvchilarining axborot texnologiyalaridan foydalanishligini takomillashtirishdagi vazifalari tahlili asosida, bu jarayonda kompyuterlarni qo‘llashning quyidagi asosiy yo‘nalishlarini belgilab olingan. Bo’lajak o‘qituvchini kasbiy-pedagogik tayyorlash sifatini tubdan oshirish uning mazmuni bilan bevosita bog‘liqdir. Ko’rgazmali qo’llanma va o’qitishning texnik vositalarini qo’llash. Hamma xotira turlari ichida ko’rish xotirasi odamlarda ko’proq rivojlangan bo’ladi. Ammo eng samarali ko’rish-eshitish xotirasidir. YUNESKO ning axborotiga ko’ra odam eshitish orqali so’z informatsiyasini 15 % ni, ko’z orqali ko’rganlarini 25 % ni, ham ko’rish ham eshitish orqali qabul qilingan informatsiyaning 65 % ni xotirada saqlab qolar ekan. Demak, o’quvchilar o’rganayotgan mavzu mazmunini eshitish orqali qabul qilishi, ko’rish, yozib olish va mustaqil ishlash vaqtida ovoz chiqarib o’qishi ularga puxta bilim olish imkonini beradi. Ko’rgazmalilik o’qitish vositalari va o’qitishning texnik vositalari orqali amalga oshiriladi. O’qitish vositalari turlicha bo’lib, ularni quyidagi guruhlarga bo’lish mumkin: a) hajmli tabiiy ob’ektlar: tog’ jinslari, o’simliklar, mashinalar, mashina qismlari, detallar, materiallar; b) ob’ektlarning tasviri. Ma‘lumki, hamma tabiiy ob’ektlarni auditoriyada namoyish qilib bo’lmaydi. Masalan, samolyot, teplovoz, katta hajmdagi dastgohlar. Shu sababli o’qitish jarayonida ularning maketlari, modellari, rasmlari namoyish qilinadi. Texnologik jarayonlar, inshootlar, mashinalarning tuzilishi va ishlashini diafilmlar, kinofilmlar, videofilmlar orqali tushuntiriladi. O’qitishning texnik vositalari o’qitish vositalari mazmunini o’quvchilarga etkazib beruvchi o’qitish qurolidir. O’qitishning texnik vositalari o’qitish jarayonidagi tutgan o’rniga qarab informatsion, nazorat va dasturlashgan texnik vositalariga sinflanadi. Informatsion texnik vositalarga turli elektromexanik asboblar, o’lchov asboblari, turli xil namoyish stendlari, shuningdek videomagnitofonlar, magnitofonlar, diaproektorlar, grafoproektorlar, kinoproektorlar, televizor, videoproektor, kompyuterlarni kiritish mumkin. Inson voqelik to’g’risidagi dastlabki ma‘lumotlarni ko’rish, eshitish, hid bilish, tam bilish, tuyish kabi sezgilar orqali qabul qiladi. Sezgilar orqali qabul qilingan ma’lumotlar miyada muayyan xususiyatlariga ko’ra yaxlit holga, ma’lum bir tizimga olib kelinishi, ya’ni ma’lumotlar idrok qilinishi lozim bo’ladi. Axborotlarning uzviyligi va davomiyligini ta‘minlashga xizmat qiluvchi bu jarayon ularni xotirada saqlash va zarur holatlarda qayta esga tushirishdan iborat bo’ladi. Ma‘lumki, ma’ruzada ma’lumotlar faqat eshitish orqali qabul qilinadi. Tajribalar shuni ko’rsatmoqdaki, ma’ruza paytida tinglovchining diqqatini 20 daqiqa davomida ushlab turish mumkin ekan. Shunda ham, bu davr oxirida diqqatning juda pasayib ketishini kuzatish mumkin. Shunga mos ravishda, o’quv materialini o’zlashtirish darajasi ham juda past, atigi 5-10%ni tashkil qilishi aniqlangan. O’quv materialini vizuallashtirilgan holda, turli ko’rgazmali tasvirlar yordamida uzatilganda, ham eshitish, ham ko’rish organlari orqali qabul qilinadi. Ta’lim oluvchilarga ko’rgazmalilik tamoyillariga asoslangan holda o’quv materialini etkazish ularning diqqatini jalb etishga yordam beradi va shu bois, bu materialni idrok etish, o’zlashtirish osonroq va samaraliroq kechadi. Nafaqat amaliy malakalarni, balki nazariy bilimlarni o’zlashtirishda o’quv materialini mustaqil yoki guruh bo’lib birgalikda o’rganish, ta‘lim oluvchining ma’lumotlarni o’zi qidirib topishi, tajriba o’tkazishi, nimanidir o’zi qo’lda bajarishi barcha sezgi organlarini birvarakayiga ishlashiga olib keladi va bu holatda o’zlashtirish yuqori bo’ladi. Ta`lim jarayonlarida zamonaviy axborot texnologiyalaridan foydalanish jarayoni nafaqat ta’lim-tarbiyaning tashkiliy shakllari va metodlari o’zgarishiga, balki yangi metodlarni ham shakllanishiga olib keladi [16]. Ta`lim jarayonlarining samarali o’tishi va undan kutilgan natijalarni berishi bu jarayonda muayyan talab va shartlarga amal qilish lozimligini taqozo etadi. Quyidagi shartlarga qat’iy amal qilish tadbirlarni o’tkazishda axborot- kommunikatsiya texnologiyalardan foydalanish jarayonining samaradorligini ta’minlaydi: har bir ta’lim-tarbiyaviy tadbirni uyushtirishdan ko’zlangan aniq maqsadni belgilash; erishiladigan natijani bashoratlash; ta’lim-tarbiyaning maqsadi, vazifalari hamda natijalarini nazariy jihatdan asoslash; kasbiy faoliyatni tashkillashtirishda zamonaviy texnologiyalardan foydalanish loyihasini yaratish ; foydalanishi rejalashtirilgan texnologiyalarni natijani kafolatlashga safarbar qilish; kasbiy faoliyatni intensiv asos, ya’ni, maksimal ilmiy aniqlik, kam resurs sarflab samarali natijaga erishish asosiga qurish; ta’lim-tarbiyaviy jarayonni boshqariluvchi jarayonga aylantirish; ta’lim-tarbiya jarayonida samarali shakl, metod va vositalardan foydalanishga alohida e’tibor berish; tarbiyaviy jarayonda tarbiyalanuvchilar va tarbiyachilar o’rtasida ijodiy hamkorlikni qaror toptirishga erishish. tarbiyalanuvchilarning faolliklarini oshirish; ta’lim-tarbiya maqsadiga erishilishdagi natijaviylikni tahlil etib borish, ekspert baholash[15]. Ta'lim sohasida ikkita asosiy muammoni hal qilish uchun axborot- kommunikatsiya texnologiyalari qo'llaniladi: o'qitish va boshqarish. O'qitish jarayonida axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan , birinchidan, o'quvchilarga o'quv ma'lumotlarini taqdim etishda, ikkinchidan, ularni o'zlashtirish muvaffaqiyatini kuzatishda foydalanish mumkin. Shu nuqtai nazardan, o'qitish jarayonida foydalaniladigan axborot-kommunikatsiya texnologiyalari ushbu ta'lim to'g'risidagi ma'lumotlarni taqdim etish texnologiyalari va texnologik bilimlarni boshqarish guruhiga bo'linadi. V. Drujininning fikriga ko'ra, qog'ozsiz, texnologiyalar o'quv ma'lumotlarini taqdim etish uchun kompyuter bo'lmagan axborot texnologiyalar qatoriga kiradi. Ular bir-biridan o'quv ma'lumotlarini taqdim etish yo'li bilan ajralib turadi va tegishli ravishda qog'oz, optik va elektronga bo'linadi. Qog'oz o'qitish vositalariga darsliklar, o'quv qo’llanmalar va o’quv qo’llanmalar kiradi; optiklarga - epiproektorlar, slayd proyektorlar, grafik proyektorlar, kino proyektorlar, lazerli ko'rsatgichlar; elektron televizorlar va lazer disk pleyerlari [12]. Ta'limiy axborotni taqdim etish uchun kompyuter axborot texnologiyalari qatoriga quyidagilar kiradi: kompyuter o'quv dasturlaridan foydalanadigan texnologiyalar; multimedia texnologiyalari; masofadan o'qitish texnologiyalari. Axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini o'zaro ta'sir darajasi bo'yicha tasniflash mumkin. Masalan, diskret va tarmoq aloqasi; turli xil ishlov berish va saqlash imkoniyatlaridan foydalangan holda o'zaro ta'sir o'tkazish; tarqatilgan ma'lumot bazasi va tarqatilgan ma'lumotlarni qayta ishlash. Ko'p foydalanuvchilarning o'zaro ta'sirini ta'minlaydigan tarmoq texnologiyalari alohida o'rin egallaydi. Global axborot texnologiyalari jamiyatning axborot resurslaridan foydalanishni rasmiylashtiradigan va foydalanishga imkon beradigan modellar, usullar va vositalarni o'z ichiga oladi. Mavzuga yo'naltirilgan axborot texnologiyalari ma'lum bir sohada ma'lum bir muammoni hal qilish uchun mo'ljallangan. Ular ushbu ilovaning muayyan talablarini maksimal darajada qondiradilar va eng kam qirrali darajaga ega bo'lishlari mumkin. Qoida tariqasida, ularning paydo bo'lishi kelajak foydalanuvchining ishtirokisiz mumkin emas. Ammo talablarni bir qator maxsus dasturlardan umumlashtirish va ba'zi amaliy dastur muammolarini ajratib ko'rsatish mumkin. Bu ma'lum darajada funktsional yo'naltirilgan va sub'ektga yo'naltirilgan texnologiyalarning oraliq pozitsiyasini egallaydigan muammoli-yo'naltirilgan axborot texnologiyalari kontseptsiyasini keltirib chiqaradi. Bunday texnologiyaning potentsial foydalanuvchilari uni ishlab chiqishda faqat aniq vazifalarni umumlashtirish va aniqlashning dastlabki bosqichida yoki yakuniy bosqichda ba'zi ixtisoslashgan qo'shimchalarni ishlab chiqishda ishtirok etishlari mumkin. Bu foydalanuvchidan texnologiyaning asosiy qismini mustaqil ravishda yaratish va yagona texnik yechimlarni qo'llash imkonini beradi. Shunday qilib, ushbu muammo bo'yicha nazariy adabiyotlarni o'rganayotganda quyidagilar aniqlandi: Axborot texnologiyalari - bu jarayonlarning murakkabligini kamaytirish uchun ma'lumotlarni to'plash, saqlash, qayta ishlash, chiqarish va tarqatishni ta'minlaydigan texnologik zanjirga kiritilgan usullar, ishlab chiqarish jarayonlari va dasturiy-texnik vositalarning birikmasi axborot resurslaridan foydalanish, ularning ishonchliligi va samaradorligini oshirish. Boshlang'ich maktabda o'quv jarayonini tashkil etish, birinchi navbatda, o'quvchilarning bilim doirasini faollashtirishga, o'quv materiallarini muvaffaqiyatli o'zlashtirishga va bolaning aqliy rivojlanishiga hissa qo'shishi kerak. Shuning uchun AKT ma'lum bir ta'lim funktsiyasini bajarishi, bolaga ma'lumot oqimini tushunishga yordam berishi, uni idrok qilishi, eslashi va hech qanday holatda ham sog'lig'iga zarar etkazmasligi kerak. AKT asosiy emas, balki o'quv jarayonining yordamchi elementi bo'lishi kerak. Talabalarning psixologik xususiyatlarini inobatga olgan holda, AKTdan foydalanish aniq o'ylab topilishi kerak. Shunday qilib, sinfda foydalanish qulay bo'lishi kerak. Shunday qilib, AKTdan foydalanish ta'limdagi bir qator muammolarni hal qilishi mumkin. Birinchidan, boshlang'ich maktab yoshidagi bolalar uchun maktab jarayonidagi bolaning faol ishtirokini rag'batlantiradigan uzoq muddatli maqsadlarni belgilash qiyin. Yetti yoshli bolaga nufuzli ish, muvaffaqiyatli martaba, insoniyatning ko'p asrlik tajribasini o'rganish ahamiyatsizdir. Shu munosabat bilan, motivatsiyani kuchaytirish uchun u qo'shishni va olib tashlashni, onasini xafa qilmaslik, partada qo'shnidan tezroq o'qishni o'rganish uchun yaqin maqsadlardan foydalanadi. Qiyinchilik shundaki , bolalar tobora go’dak bo’lib qolishadi va shuning uchun bu maqsadlar bolani rag'batlantirmasligi mumkin. Yetti yoshdan to'qqiz yoshgacha bo'lgan bolalarning asosiy faoliyati bu o’yin ekanligini hisobga olsak, u yuqoridagi muammoni hal qilishga yordam beradigan keng interfaol ta'sir o'tkazish qobiliyatiga ega bo'lgan kompyuter deb taxmin qilish mumkin [12]. Shunday qilib, zamonaviy ta'lim o'quv jarayonida tegishli muammo axborot texnologiyalaridan foydalanish hisoblanadi . Bugungi kunda har qanday maktab intizomi bo'yicha o'qituvchi Axborot texnologiyalaridan foydalangan holda dars tayyorlash va o'tkazishi kerak. Axborot texnologiyalaridan foydalangan dars ko'rgazmali, rang-barang, ma'lumotli, interaktiv bo'lib, o'qituvchi va talabaning vaqtini tejaydi, talabaga o'z tezligida ishlashga imkon beradi, o'qituvchiga o'quvchi bilan har xil va individual ravishda ishlashga imkon beradi, o'quv natijalarini tezkor kuzatib borish va baholash imkoniyatini yaratadi. Asosiy maqsadi : Ushbu muammoni hal qilishda o'quv jarayonini takomillashtirish, yagona o'quv muhitini yaratish, ta'lim sifatini oshirish kiradi. Buning uchun sizga kerak: Turli fan sohalarini birlashtirish; Fanlarni o'qitishning an'anaviy tizimini modernizatsiya qilish; Ta'lim resurslarini jamlash; O'qituvchi tomonidan zamonaviy axborot texnologiyalarini o'zlashtirish; Talabalarga yo'naltirilgan o'qishni tashkil etish; O'qituvchi va talaba o'rtasida, o'qituvchilar o'rtasida ijodiy almashinuv. Yuqoridagi fikrlar, mening fikrimcha, ushbu tadqiqotni zamonaviy ilm-fan va ijtimoiy amaliyotga mos keladigan dolzarb qiladi . III. Bo’lajak o’qituvchilarning kasbiy kompetentligini shakllantirishda axborot texnologiyalaridan foydalanish borasidagi ishlar Oliy ta’lim muassasasida o‘qituvchilarini tayyorlashda axborot olish kompetentligini ta’minlaydigan yangicha yondashuvlarni ilmiy asoslash dolzarb vazifa bo‘lib kelmoqda. Bo’lajak o‘qituvchilarining axborot olish kompetentligi uning kasbiy kompetentligining ajralmas tarkibiy qismi bo‘lib, kelajakda axborotlashgan jamiyatda o‘z munosib o‘rnini topishi uchun zamin yaratadi. Bu g’oya qay darajada amalga oshirilganligi ta‘lim jarayonining asosiy natijasi, o’quv yurti pedagogik jamoasi mexnatining sifataga berilgan baho sanaladi. Pedagogik munosabatlarni insonparvarlashtirish va demokratizatsiyalashda o’quv-tarbiyaviy jarayonning asosiy natijasini aniqlovchi muhim omil shaxsga bo’lgan munosabat sanaladi[24]. Internet va undan foydalanish xizmati turlarida elektron sahifa, elektron pochta, telekonferensiya, fayllarni uzatish, domen nomlari, Telnet, IRC yoki Chat konferensiya, ma‘lumotlarni izlash xizmatlari tavsiflari keltiriladi. Unga asosan internetga bog’lanish va undan foydalanishning asosiy texnik vositasini shaxsiy kompyuterlar tashkil etadi. Uning imkoniyatlarini kengaytirish unga mikrofon, videokamera, ovoz chiqargich (audiokolonka) va boshqa qo’shimcha qurilmalar ulanishi mumkin. Internet xizmati "internet provayderlari" yordamida aloqa kanallari orqali amalga oshiriladi. Aloqa kanallari sifatida telefon tarmog’i , kabelli kanallar, radio va kosmos aloqa tizimlaridan foydalanish mumkin. Internet tarmog’ining asosiy yacheykalari bu shaxsiy kompyuterlar va ularni o’zaro bog’lovchi lokal tarmoqlardir. Internet alohida kompyuterlar o’rtasida aloqa o’rnatibgina qolmay, balki kompyuterlar guruhini o’zaro birlashtirish imkonini xam beradi. Agar biron bir mahalliy tarmoq bevosita internetga ulangan bo’lsa, u holda mazkur tarmoqning har bir ishchi stansiyasi Internetga ulanishi mumkin. Shuningdek, internetga mustaqil ravishda ulangan kompyuterlar xam mavjud. Ularni xost kompyuterlar (host — raxbar) deb atashadi. Tarmoqqa ulangan har bir kompyuter o’z adresiga ega va uning yordamida jahonning istalgan nuqtasidagi istalgan mijoz uni topa olishi mumkin. Internet bu internet texnologiyasi, programma ta’minoti va protokollari asosida tashkil etilgan, xamda ma’lumotlar bazasi va elektron xujjatlar bilan kollektiv ravishda ishlash imkonini beruvchi korxona miqyosidagi yagona informatsion muhitni tashkil etuvchi kompyuter tarmog’idir. Axborotning xilma-xil turlari: an’anaviy (matn, jadvallar, bezaklar va boshqalar), orginal (nutq, musiqa, videofilmlardan parchalar, telekadrdar, animatsiya va boshqalar) turlarini bir dasturiy mahsulotda integratsiyalaydi. Bunday integratsiya axborotni ro’yhatdan o’tkazish va aks ettirishning turli qurilmalari: mikrofon, audio-tizimlar, optik kompakt-disklar, televizor, videoomagnitafon, videokamera, elektron musiqiy asboblardan foydalanilgan holda kompyuter boshqaruvida bajariladi; muayyan vaqtdagi ish, o’z navbatiga ko’ra statistik bo’lgan matn va grafikadan farqli ravishda, audio va videosignallar faqat vaqtning ma’lum oralig’ida ko’rib chiqiladi. Multimedia vositalari asosida o’quvchilarga ta’lim berish va kadrlarni qayta tayyorlashni yo’lga qo’yish hozirgi kunning dolzarb masalalaridandir. Multimedia tushunchasi 90- yillar boshida hayotimizga kirib keldi. Uning o’zi nima degan savol tug’iladi? Ko’pgina mutahasislar bu atamani turlicha taxlil qilishmoqda. Bizning fikrimizcha, multimedia- bu informatikaning dasturiy va texnikaviy vositalari asosida audio, video, matn, grafika va animatsiya (ob‘ektlarning fazodagi xarakati) effektlari asosida o’quv materiallarini o’quvchilarga yetkazib berishning mujassamlangan holdagi ko’rinishidir. Multimedia vositalari. Multimedia - tasvirli ma’lumotlar bilan ishlashga qodir bo’lgan vosita hisoblanadi. «Multimedia» so’zi lotincha «media» so’zidan olingan bo’lib, «ma’lumot tashuvchi vosita» degan ma’noni anglatadi. Multimediali kompyuterlar so’z, musiqa va boshqa ovozli ma’lumotlar, video ma’lumotlarni qabul qiladi va ular ustida ishlaydi [14]. Ta’lim-tarbiya jarayonining sifati va samaradorligini oshirish ko’p jihatdan ta’lim vositalari bilan qay darajada ta’minlanganligiga bog’liq bo’ladi. Ta’lim vositalari – o’qitilishi va o’rganilishi lozim bo’lgan bilimlarni beruvchi har qanday axborot tashuvchi vositalardir. Ta‘lim vositalari foydalanilishi jihatidan quyidagi 3 qismga ajratish mumkin: · ta’lim beruvchi uchun; · ta’lim oluvchi uchun; · dars o’tkazish uchun. Ta‘lim vositalari ushbu turlarga bo’linadi: matnli vositalar, tasvirli vositalar, audiovizual vositalar, yordamchi (jihoz) vositalar, modelli vositalar, haqiqiy vositalar. Auidovizual jarayonlar va ishlash mexanizmlari to’g’risida tasvir va ovoz orqali tasavvurni vujudga keltirish uchun videofilmlar, kompakt disklar, audiokassetalar, PowerPoint materiallari, elektron darsliklar. O’quv maqsadlari jihatidan vizuallashtirish vositalarining funksiyasi va turlari. Ta‘lim jarayonida texnik vositalardan foydalanish juda muhim o’rin egallaydi. Ushbu vositalar yordamida mashg’ulotlarni zamonaviy talablarga javob beradigan tarzda olib borish hamda ta’lim oluvchilarning diqqatini jalb etishda keng foydalanish mumkin. Texnik vositalar ma’lumotlarni vizuallashtirishga yordam berib, kerakli tasvir va matnlarni yozib olish va saqlash imkonini beradi. Ta’lim beruvchilar doska tasvirlari, flipchart tasvirlari va kodoskop slaydlari kabi vizual vositalarni o’zlari ishlab chiqadilar. Shu sababli bunday vositalardan foydalanish qoidalari, ularning afzallik va kamchiliklarini hisobga olish lozim Yordamchi (jihozli) tehnik vositalar. Tasvir va matnni yozish va saqlash uchun doskalar (bo’r, doska, oq doska, magnit doskasi) · «Pinbord» doskasi · videoproektor, videoproektor ekrani · kodoskop · kompyuter · flipchart doska · audiomagnitafon, videomagnitafon · televizor · Bo’r doska. Bo’r doska eng qadimgi, arzon va boshqalarga nisbatan ko’proq ishlatiladigan vosita hisoblansa kerak. Mana ko’p yillar bo’diki, u nazariy va amaliy darslarda shuningdek an’anaviy va noan’anaviy darslarda qo’llaniladigan texnik vosita hisoblanadi. Bugungi televizorlar va kompyuterlar dunyosida doska sinfdagi eng ishonchli va ko’proq qo’llaniladigan o’quv vositasidir. Doskadan foydalanishni ham rejalashtirib olish zarur. Buning uchun o’tiladigan mavzu bo’yicha doskaga yoziladigan matn va chizmalar tartib bilan rejalashtirib, qog’ozga xomaki varianti ishlab chiqiladi. Flipchart doskaga juda o’xshashligiga qaramasdan, ko’pgina farqlar ham mavjud. Flipchartning eng asosiy qulayligi – bu matnni o’chirmasdan yozib ketaverish imkoniyatining borligi, ya’ni joy etishmasligidan yozilgan yozuvlarni o’chirishga hojat yo’q, faqat yetarlicha qog’oz bo’lishi talab etiladi. Shunday qilib, barcha fikr-mulohazalarni saqlash mumkin, hatto bir necha kundan so’ng bu qog’ozni yana osib qo’yish va munozarani davom ettirish mumkin. Flipchartning boshqa qulayligi, sinfdagi devor yoki doskaga birin-ketin hamma varaqlarini yopishtirish imkoniyati hisoblanadi. Butun guruh ishining natijalarini bir paytda ko’rish, taqqoslash va saqlab qolishning bunga teng boshqa imkoniyati yo’q [11]. Kodoskop uchun sath (ekran), shuningdek, plyonka-slaydlar kerak. Kodoskop ta‘lim beruvchi uchun eng yuqori darajadagi taqdimot imkoniyatini beradi. O’quv jarayonini bu vositasiz tasavvur qilish mumkin emas. Asosiy qulayligi shundaki, slaydlarni kompyuterda yoki shuningdek, qo’lda professional darajada tayyorlash mumkin. Ulardan istalgan vaqtda foydalanish va ish o’rni o’zgarganida boshqa joyga o’tkazish mumkin. Ammo kodoskopning faqat sifati emas (yorug’lik kuchi), balki ishlab chiqilgan slaydlarning sifati ham muhimdir. Slaydlarni tayyorlash uchun quyidagi materiallar kerak bo’ladi: atsetatli qog’oz – sun’iy toladan qilingan tiniq qog’oz; alohida qoplamaga ega, nusxalashtirish mumkin bo’lgan slaydlar; slaydlarga yozish uchun flomasterlar (doimiy yoki suv bilan o’chirish mumkin bo’lgan); slaydlarni tozalash uchun spirt; simvolli asboblar (shablonlar, chizg’ich va shu kabilar). Pinbord doska ―Pinbord inglizcha so’z bo’lib, (pin-mahkamlash, bord-doska) doskaga mahkamlash degan ma’noni anglatadi. Qoidaga ko’ra, pinbord doskasi ustiga o’rash qog’ozi tortiladi va qo’shimcha kerakli material sifatida turli rang va shakldagi kartochkalar bo’lishini talab qiladi. Ular pinbord doskasiga ignalar bilan mahkamlanadi. Ishni tugatgandan so’ng kartochkalarni o’rash qog’oziga yopishtirish va ularni navbatdagi tadbirlar uchun qo’llash mumkin. Kartochkalar maxsus rangli flomasterlar yoki markerlar bilan yoziladi. Bu vosita asosan yig’ilishlarda muhim o’rin egallaydi, chunki bu vosita yordamida qarorlar, muammolarni ishlab chiqish va guruhiy bahs-munozaralarni boshqarishni ko’rgazmali qilish mumkin [19]. Videoproektor o’quv jarayonida qo’llaniladigan zamonaviy vositalardan biri hisoblanadi. Videoproektordan foydalanish uchun kompyuter qurilmalari talab etiladi. Oldindan tayyorlangan o’quv materiallarini kompyuterga ulangan videoproektor orqali maxsus ekranga taqdimot etish mumkin. Kompyuter xotirasidagi yoki kompakt disk va oddiy disketadagi materiallarni videoproektor orqali ta‘lim oluvchilarga namoyish qilish mumkin. Videoproektor kodoskop kabi ta‘lim beruvchi uchun eng yuqori darajadagi taqdimot imkoniyatini beradi. Asosiy qulayligi shundaki, taqdim etiladigan materiallarni kompyuterda ta’lim beruvchi o’zi tayyorlashi mumkin yoki professional darajada tayyorlangan elektron darsliklardan foydalanish mumkin. O’quv materiallari turli kompyuter dasturlarida, Word, Excel, RowerPoint, CorelDraw dasturlarida tayyorlanishi mumkin. Microsoft Power Point — universal, imkoniyatlari keng bo’lgan, ko’rgazmali grafika, amaliy dasturlari sirasiga kiradi va matn, rasm, chizma, grafiklar, animatsiya effektlari, ovoz, video rolik va boshqalardan tashkil topgan slaydlarni yaratish imkonini beradi. Power Point dasturida taqdimot materiallarini tayyorlash quyidagi bosqichlardan iborat g’oyaning shakllanishi; · ma’lumot yig’ish; · reja tuzish · matn tanlash; · dizayn tanlash; · animatsiya tanlash [6]. Ilmiy asoslanib, yaxshi loyihalashtirilgan pedagogik texnologiya bo’yicha har qanday o’qituvchi ham, a’lo bulmasada yaxshi dars o’tadi. Chunki pedagogik texnologiyani pedagog olim, metodist yoki ilgor tajribali o’qituvchilar tuzadi, shu bois ularning pedagogik mahorati pedagogik jarayon loyihasida o’z ifodasini topgan bo’ladi. Avvalgidek, darsdan ko’zlangan maqsadga ob’ektiv sabablarga binoan yetib bo’lmaydi yoki kutilmagan omillarga binoan dars buziladi va shunga o’xshash gaplarga pedagogik texnologiyada o’rin yo’q. Buyuk pedagog Komenskiy yetmagan orzularga XXI asr pedagoglari etib, bu ijtimoiy xodisa pedagogik texnologiya nomini olib, butun dunyo o’qituvchi va pedagoglariga dasturul amal bulib xizmat qilmoqda. Pedagogik nazariyalar yig’indisi hisoblangan pedagogikada katta xajmda nazariy va amaliy bilimlar to’plangan bo’lishiga qaramay, XX asr ikkinchi yarmigacha mashxur pedagoglarning birontasi qayta tiklanadigan, ya’ni izdoshlari tomonidan ular o’tgan yuqori samarali darslarni o’zlariga o’xshab o’tish imkonini beradigan pedagogik jarayon andozasini ishlab chiqishmagan. Buning boisi, mashxur pedagoglar uslubi tarkibida o’zlarining shaxsiy sifatlari yetakchi o’rinni egallaganligidadir. Ma‘lumki, jamiyat tarkibida mashxurlikka da’vogar buyuk shaxslar juda xam oz [15]. Ta’lim jarayonida zamonaviy axborot texnologiyalarini qo’llash . Axborot ob’ektlar, hodisalar, jarayonlaragi xabarlar to’plamidir. Olingan axborotlar belgili, matnli va grafikali ko’rinishda ifodalanadi. Belgili ko’rinishdagi axborot asosan harflar, raqamlar va shu kabi belgilar ko’rinishidan iborat bo’ladi. Undan turli hodisalar murakkab bo’lmagan signallarni uzatish uchun foydalaniladi. Masalan, ko’chadagi svetoforning yashil chirog’i transport va odamlarning harakatlanishini bildirsa, qizil chiroq esa, aksincha, harakatlanishni ta’qiqlaydi. Sariq chiroq esa ko’cha harakatining almashinishini xabar beradi. Matnli ko’rinish axborotni tasvirlashning deyarli murakkab ko’rinishidir. Bunda ham yuqorida keltirilganidek harflar, raqamlar, matematik belgilardan foydalaniladi. Lekin, axborotni tasvirlashda nafaqat mazkur belgilardan foydalanamiz, balki ularning tutgan o’rni ham muhim ahamiyatga egadir. Masalan , "nok" va "kon" so’zlari bir xil harflardan iborat bo’lsada, lekin turli xil axborotni bildiradi. Matnli belgilardan amalda juda keng foydalaniladi. Jahonda juda ko’plab kitoblar, oynomalar, kundalik ro’znomalar va boshqalar matnli ko’rinishda chop etilmoqda. Axborot texnologiyasi – ob’ekt, jarayon yoki hodisaning holati yangi sifat axboroti olish uchun ma’lumotlar yig’ish, ishlov berish va uzatishning vosita va uslublarining jamlanmasidan foydalanadigan jarayondir. Telekommunikatsiya-kompyuter tarmoqlari va zamonaviy texnik aloqa vositalari yordamida ma’lumotlarni masofadan uzatish mumkin bo’ladi. Darslarda axborot texnologiyalaridan foydalanish o’quvchilarni atrofdagi dunyoning axborot oqimlarini boshqarish, axborot bilan ishlashning amaliy usullarini o’zlashtirish va zamonaviy texnik vositalardan foydalangan holda ma’lumot almashish qobiliyatini rivojlantirishga imkon beradi. Darslarda Axborot texnologiyalaridan foydalanish sizga tushunarli-tasvirli o’qitish usulidan faol usulga o’tishga imkon beradi, bunda bola o’quv faoliyatining faol predmetiga aylanadi. Bu talabalar tomonidan bilimlarni ongli ravishda egallashga yordam beradi. Boshlang'ich maktabda axborot texnologiyalaridan foydalanish sizga quyidagilarga imkon beradi: Talabalarning bilim faolligini kuchaytirish; Darslarni yuqori estetik darajada o’tkazish (musiqa, animatsiya); Ko'p darajali vazifalarni ishlatib, o’quvchiga individual yondashing. Zamonaviy bola elektron madaniyat dunyosida yashaydi. Axborot madaniyatida o’qituvchining o'rni ham o’zgarib bormoqda u axborot oqimining muvofiqlashtiruvchisi bo’lishi kerak. Binobarin, o’qituvchi bola bilan bir xil tilda gaplashishi uchun zamonaviy usullarni va yangi ta’lim texnologiyalarini o’zlashtirishi kerak. Xulosa Axborot texnologiyalaridagi o’zgarishlar nafaqat mavjud biznes turlarini, aloqalarni hamda ta’limni ham o’zgartirdi. O‘zbekiston Respublikasi Kadrlar tayyorlash milliy dasturi va Talim to’g’risidagi qonunda o‘quv jarayoniga ilg’or pedagogik texnologiyalarini joriy etish mamlakatimiz ta’lim tizimini isloh qilishning asosiy ko’rsatkichlaridan biri sifatida e’tirof etilishi bejizga emas. Chunki pedagogik texnologiya ta’lim jarayonini inqirozdan holi etish uni bozor iqtisodiy sharoitiga mos holda takomillashtirish va kadrlar tayyorlashning muhim omillaridan biri bo‘lib hisoblanadi. Mamlakatimiz birinchi prezidentimiz ta’kidlaganlaridek:-eng yangi zamonaviy o‘quv vositalari bilan ta’minlangan o’quv yurtlarida eskidan qolgan o‘qitish uslublarning davom etishiga mutloq yo‘l qo‘yib bo‘lmaydi. Zero pedagogik texnologiyadan foydalanayotgan ko‘pgina rivojlangan mamlakatlar o‘quv jarayonini sifat jihatdan yangi bosqichga ko‘tarishga erishayotganliklari hayotda o‘z tasdig’ini topmoqda. Ushbu kurs ishimda bayon etilgan ma’lumotlar esa bu pedagogik texnologiyaning didaktik salohiyatini to’g’irlashda fikr yuritishga asos bo‘ladi. Bunda talabani sust obyektdan faol subyektga aylantirish, bilish faoliyatining aniq maqsadlarga yo’nalganligini hamda o’quv jarayonini ishlab chiqarish jarayoni kabi takrorlanuvchanligini ta’minlashda muhim ahamiyatga ega bo‘ladi. Shuningdek pedagoglarga turli shakldagi test topshiriqlari tuzish ularni sinash malakalari shakllanadi va takomillashadi. Ta`lim jarayonida zamonaviy axborot texnologiyalarini qo’llash tarbiya metodlarning samaradorligini oshirishga, bo’lajak o’qituvchilar mehnat faoliyatining o’zgarishiga, ularning ish metodlarini takomillashishiga, pedagogik tizimlarning tarkibiy o’zgarishiga olib keladi. Bu esa ta`lim jarayonini axborotlashtirishni tashkil etish va boshqarishda o’ziga xos vazifalarni qo’yadi va maqsadga muvofiq xolda ish olib borilishini ta’minlaydi. Har bir dars axborot texnologiyalari yordamida olib borilsa ham mazmunli ham ajoyib bo’ladi. Darslarda talabalar yuqori faollik ko'rsatadilar. O'quvchilar darsga katta qiziqish bildirishadi va uning hammualliflariga aylanadilar. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati: 1. О‘zbekistоn Respublikаsi Prezidentining 2017 yil 20 аpreldаgi ,,Оliy tа’lim tizimini yаnаdа rivоjlаntirish chоrа-tаdbirlаri tо‘g‘risidа”gi PQ-2909-sоnli Farmoni. 2. О‘zbekistоn Respublikаsi Prezidentining 2017 yil 27 iyuldаgi ,,Оliy mа’lumоtli mutахаssislаr tаyyоrlаsh sifаtini оshirishdа iqtisоdiyоt sоhаlаri vа tаrmоqlаrining ishtirоkini yаnаdа kengаytirish chоrа-tаdbirlаri tо‘g‘risidа”gi PQ-3151-sоnli Farmoni. 3. О‘zbekistоn Respublikаsi Prezidentining 2017 yil 7 fevrаldаgi ,,О‘zbekistоn Respublikаsini yanada rivоjlаntirish bo’yicha Hаrаkаtlаr strаtegiyаsi to’grisida”gi Farmoni. 4. О‘zbekistоn Respublikаsi Prezidentining 2017-yil 30- iyundаgi ,,Respublikаdа ахbоrоt teхnоlоgiyаlаri sоhаsini rivоjlаntirish uchun shаrt-shаrоitlаrni tubdаn yахshilаsh chоrа-tаdbirlаri tо’g’risidа”gi PQ-5099-sоnli Farmoni. 5. О‘zbekistоn Respublikаsi Prezidentining tа’lim vа fаn sоhаsini rivоjlаntirish аsоsidа uzluksiz tа’lim tizimini yаnаdа tаkоmillаshtirish tо‘g‘risidа”gi PF- 4947-sоn Fаrmоni. 6. Alimov.R, Yulchiyeva.G Axborot texnologiyasi va tizimlari. -T.: Voris- nashriyot, 2011. 7. Babadjonov S.S. Axborotlashgan jamiyatda bo‘lajak o‘qituvchining mediakompetentlikni rivojlantirish ijtimoiy-pedagogik muammo sifatida // xalqaro ilmiy konferensiya ,,Zamonoviy uzluksiz ta lim muammolari:ʼ innovatsiya va istiqbollar”. 2-qism. –Toshkent, – 2018. B. 510- 512.Federov.A.V. media education:History, Theory and methods. Rostov- on-don CVVR,2001.708.p 8. Begimqulov U.SH. Pedagogik ta lim jarayonlarini axborotlashtirishni tashkil ʼ etish va boshqarish nazariyasi va amaliyoti. //Ped. fan. dok. diss. – T.: 2007. 9. Boshlang’ich ta’lim sifatini oshirish: mazmun,metodologiya, baholash va ta’lim muhiti. Qarshi 2021. 10. Boyjigitov Pedagoglik kasbiga kirish. Shahrisabz 2019 11. Hazanov, I.Y. Tools of media education in the training of future teachers. Media. Information. Communication. 2014. 12. https://azkurs.org/28-07-2020 o’quv-jarayonida-axborot-texnologiyalaridan- foydalanish.html 13. https://hozir.org/reja--pedagogik-texnika-haqida-tushuncha.html 14. https://new.tdpu.uz/page/2383/ru](Nizomiy nomidagi TDPU ,,Mehnat ta’limi va dizayn” kafedrasi katta o’qituvchisi Karimova.N, Zuparova.D 2015 yil 3 dekabrda O’zbekiston Respublikasi Badiiy akademiyasi qoshidagi respublika rassomlik kollejida ,,Maxsus fanlarni o’qitish jarayonida multimedia vositalaridan foydalanish” mavzusida o’tkazilgan seminar) 15. Ibrahimov.N Ma’aviyat asoslarini o’qitish metodikasi https://fayllar.org/namdu-milliy-goya-manaviyat-va-huquq-asoslari- kafedrasi-o’qituv.html? 16. International media education forum . "Media education in the pedagogical sphere: experience and new approaches to management". March 16-17. 2017. URL: http://mim.org.ru/about-forum. 17. Muslimov N.A. Bо‘lajak kasb ta’limi о‘qituvchilarini kasbiy shakllantirish. Pedagogical and psychological opportunities for the development of professional outlook in future teachers. Monografiya. – T.: Fan, 2004. 18. Muslimov.N, Usmonboyeva.N, Sayfurov.D Pedagogik kompitentlik va kreativlik asoslari.- T -2015. 19. Nazarov.U, Karimov.A Ta’limda axborot texnologiyalari. Samarqand.: SamDAQI nashri, 2014. 20. Safarova.R Ensiklopediya, Pedagogika –T.: 2015 184-b 21. Safarova.R Ensiklopediya, Pedagogika –T.: 2015 93-b 22. Zaripov.N, Hamrayeva.Yu. Informatika va axborot texnologiyalari Buxoro. 2016. 23. Ш . Шарипов , Н . Муслимов , М . Исмоилова : “ Касбий таълим педагогикаси ”. Методик қўлланма . – T. 2005 й 24. Ш . Шарипов , Н . Муслимов , М . Исмоилова : “ Касбий таълим педагогикаси ”. Методик қўлланма . – T. 2005 й M.Aripov, M.Muhammadiyev. Informatika, information tehnologiyalar. Darslik. -T.:TDYul,2004 y. 9-11 bet E lektron ta lim resurslari:ʼ 1. www . gov . uz . 2. www . press - service . uz . 3. www . lex . uz . 4. www . uza . uz . 5. www . bilim . uz

Bo’lajak o’qituvchilarning kasbiy kompetentligini shakllantirishda axborot texnologiyalaridan foydalanish imkoniyatlari

Купить