Bo’lajak tasviriy san’at o’qituvchilarida innovatsion kompetentlikni shakllantrish - Pedagogika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	3.4MB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	20 Noyabr 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

Bo’lajak tasviriy san’at o’qituvchilarida innovatsion kompetentlikni shakllantrish

Sotib olish

Bo’lajak tasviriy san’at o’qituvchilarida innovatsion
kompetentlikni shakllantrish
Kirish
1. Tasviriy san’at o’quv fani, uning maqsadi va vazifalari
2. Shaxsning badiiy madaniyati va ma’naviyatini
rivojlanishida tasviriy san’atning o’rni
3. Tasviriy san’at darslarining mazmuni
4. Boshlangich sinflarda tasviriy sanatni o’qitish metodikasi
5. BoshIang’ich ta’lim o’quv dasturini o’rganish va rejalashtirish
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar
1

KIRISH
Tasviriy va amaliy san’at pedagogikasi mutaxassisligida qalamtasvir asosiy rol
o’ynaydi. Bunda tasviriy san’at o’qituvchilari qalam tasvir (grafika)dan yetarli
bilim, malaka hamda ijodkorlik saviyasiga ega bo’lishlari lozim. Ma’lumki,
qalam tasvir tasviriy san’atni o’zlashtirishda bosh mezon va asos bo’lishi bilan
birga alohida san’at turi sifatida ham xarakterlidir. Qalam tasvir sirlarini yaxshi
bilgan amaliy san’at ijodkorlari hamda pedagoglar o’z fikr - tuyg’ularini tezroq,
shuningdek, aniqroq amalga oshirish imkoniyatiga ega bo`ladi .
Olimlarimizdan biri «Tasvirlash bu kuzatish, yaratish, ixtiro qilish demakdir»,
deb bejiz aytmagan. Tasviriy san’at o’qitu vchisi qalam tasvirdan quyidagilarni
bilish talab qilinadi:
— grafika san’ati haqida nazariy ma’lumotlar;
— qalam tasvirda ishlatiladigan materiallar, ularni tayyorlash qoidalari va
yo`1 yo`riqlari;
— naturadan qalam tasvirda rasm ishlashning asoslari;
— tasvir qurish qalam tasvirda perspektiv qisqarish qonuniyatlari borasidagi
bilim va nazariy tushunchalar;
— qalam da bajarilayotgan tasvirning ko’lpozitsiya yechimi;
— qalamtasvirdagi ishni nihoyasiga yetkazish tajribasi va malakasi;
— qalamtasvirda qalam bilan bajarilgan ishga shakl berish yo`llari va
uslublari kabi bir qator maqsad va vazifalari mavjud. Bundan tashqari yuqoridagi
ko’rsatilgan talab va qonun-qoida asoslarini mukammal o’zlashtirganda tasviriy
san’at o’qituvchilari oddiy geo’letrik shakllardan tortib, harakatdagi odam,
hayvonlar hamda tabiatning turli ko’rinishlarigacha bo`lgan jarayonlarni qalam
tasvirda bajara olishi kerak.
Bundan tashqari kitob, gazeta, jurnal bezash, muqovalash va boshqa grafik
ishlarni bajara olish malakalarini bilishlari lozim. «Qalam tasvir bu rangtasvir,
haykaltaroshlik, me’morchilikning eng yuqori nuqtasi va barcha fanlarning ildizi
va manbayidir».
2

Ushbu so’zlar 500 yil oldin buyuk Mikelandjelo Buanorotti to’lonidan
aytilganiga qaramasdan, hozir ham o’z qimmatini yo’qotmagan va isbotini
topmoqda. Qalamtasvir — tasviriy san’at asosi. Tasviriy san’atning barcha
turlarining asosi qalamtasvir hisoblanadi. XVIII asrdan boshlab «qalamtasvir»
chiziqlar yordamida obraz yaratish sifatida tasvirni belgilovchi ata ma hisoblanib,
barcha san’at turlaridagi buyumning shakli,o’lchami, tuzilishi va xarakterini
belgilab beruvchi muhim xususiyatlari bilan tanishtiradi. Qalam tasvir
tasvirlashning xususiyatlari shartli ravishda bir necha turlarga bo’linadi.Qalam
tasvirning tasvirlash vositalari ishlatilishi bo’yicha chiziqli va tusli bo’ladi.
Chiziqli rasm qoida bo’yicha och, yengil va umumlashtirilgan bo’ladi.
Chiziqlar orqali badiiy obraz yaratiladi, jadvallar, shartli chizmalar, sinf
taxtasidagi tasvirlar shular jumlasidandir. Tusli tasvirlar muhitdagi buyumning
hajmliligi, yorug’ligi, fakturasi va fazoviy munosabatlarini to’liq ta’rifini beradi.
Bunday rasmlar yorug’ -soyali va tusli, deb ataladi. Ayrim buyumlar sharpasi
va tashqi ko’rinishi orqali xarakterlidir. Shuning uchun bunday
ko’rinishdagi tasvirlashda ayrim holda tusli tasvirning oddiy turi tanlanadi, bu siluet
deb no’llanadi, ya’ni bir xil tekis tus bilan qoplanib, tashqi ko’rinish chizig’i orqali
bajariladigan tasvir. Ma’lumki, Oliy va o’rta maxsus pedagogika o’quv yurtlarida
ta’lim mazmuni kunning eng dolzarb vazifalaridan biri boiib turibdi. Bu vazifani hal
etish hozirgi davr o’qituvchisini o’z fani doirasida chuqur va keng bilimli,
shuningdek, ijodkor va izlanuvchan boiishini talab qiladi. Shu maqsadda
boshlangich ta’lim va tarbiyaviy ish ta’lim yo’nalishida «Tasviriy san’at o’qitish
metodikasi» fani o’qitiladi. Bu fanning asosiy maqsadi talabalarni boshlangich
sinflardagi «Tasviriy san’at» darslarini o’qitishga tayyorlash, tabiatdagi hamda
tasviriy san’at asarlaridagi go’zallikni ko’ra bilish va idrok etish, badiiy did,
ko’rish xotirasi, rangni sezish, fazoviy tasawur, kuzatuvchanlik va badiiy
ijodiy qobiliyatiami o’stirishdan iborat.
«Tasviriy san’at o’qitish metodikasi» kursining asosiy vazifalari quyidagilar : -
boiajak boshlangich sinf o’qituvchilarida tasviriy san’at metodikasi bo’yicha
bilim va malakalami hosil qilish va o’stirish;
3

- bol ajak boshlangich sinf o’qituvchilariga tasviriy san’atning nazariy va
amaliy asoslari (yonig’, soya, perspektiva, ko’lpozi tsiya) haqidagi bilimlarni puxta
egallashga yordam berish;
- boiajak boshlangich sinf o’qituvchilarida rasm ishlash va badiiy ijod
bo’yicha ko’nikma va malaka hosil qilish;
- o’zbek va jahon xalqlari tasviriy, amaliy va me’morchilik san’ati bilan
yaqindan tanishtirish va chuqur o’rgatish;
- tasviriy san’at o’qitish metodikasining o’ziga xos rivojlanishi tarixi, maqsad
va vazifalari, nazariy asoslari haqida ma’lumot berish; - talabalarni zamonaviy
pedagogik texnologiyalardan foydalanish yoilari bilan tanishtirish.
1. Tasviriy san’at o’quv fani, uning maqsadi va vazifalari
Tasviriy san’at o’qitish metodikasi mashg’ulotlarida fanning nazariyasi
va o’qitish usullari, shuningdek, tasviriy san’at asoslari hamda uning tarixi
masalalariga alohida e’tibor berilgan. «Tasviriy san’at o’qitish metodikasi»
kitobi ketma -ketlik bosqichlari asosida tasvirlar chizish, mustaqil ravishda tasviriy
va amaliy mavzularga ko’lpozitsiyalar ishlash, loy va plastilindan har xil narsalar
haykalchalarini yasash, rang xususiyatlari bilan yaqindan tanishtirish, tasviriy san’at
tarixi asoslarini o’rganish hamda umumta’lim maktablarining boshlang’ich
sinflarida tasviriy san’at o’qitish metodikasiga oid materiallami o’z ichiga oladi.
Talabalarga ta’lim berishning asosiy shakllari: ma’ruza, amaliy mashg’ulotlar
ishlari va mustaqil tayyorianish. Tala balar ma’ruzalarda tasviriy san’at fani va
uni o’qitish metodikasining nazariy asoslari, metodlari va uning tarixiy
rivojlanishini o’rganadilar, tasviriashning nazariy asoslari, san’at tarixidan
qisqacha ma’lumotlar hamda umumta’lim boshIang’ich maktablarining
tasviriy san’at bo’yicha dasturlari mazmuni bilan tanishadilar. Amaliy
mashg’ulotlarda talabalar qalam yordamida tasvirlashning oddiy asoslaridan
boshlab murakkab narsalarni tasvirlashgacha bo’lgan chuqur bilim va amaliy
malakalami o’zlashtiradi, rangtasvir va ko’lpozitsiya bo’limlarida rang bilan
4

ishlash xususiyatlarini amalda bajarish, badiiy asarlarga esa illyustratsiyalar
ishlashni o’rganadilar. Shuningdek, umumta’iim maktablarining boshlang’ich sinf
dasturlariga muvofiq talabalar mavzuli-tasvirli rejalar, dars turlariga ishlanmalar
tuzadi, ularga didaktik materiallar tayyorlaydi hamda badiiy bezak san’ati va
amaliy grafik ishlar, haykaltaroshlik bilan shug’ullanish nazarda tutilgan. Rasm
chiza bilish va hamma masalalarga ijodiy yondashish barcha sohalarda zarurdir.
Ijodiy yondashish butunlay yangi g’oyalar va iasawurlami vujudga. keltiradi,
shaxsni badiiy rivojlantirishda muhim o’rinni egallaydi.
Metodika ta’lim -tarbiya jarayonida o’qituvchining o’quvchilar bilan
ishlash usullarining mazmunining xusus iyatlariga qarab chiqadi. Ma’lumki,
maktabda o’qitishning xilma- xil metodlari qoilaniladi. Bu yerda ta’lim usuli,
o’quv materiallarining joylashishi (o’quv, reja, dastur), ta’lim prinsiplari va yana
(so’ngida), o’quv tarbiyaviy ishlarning umumiy maqsad va vazifalari eng
muhim ahamiyatga egadir.
«Metod» so’zi grekcha boiib, «Tadqiqot yoli» «bilish usuli ma’nosini anglatadi
Pedagogik o’qitish metodlari deganda, maktab o’quvchilaming bilim, mahorat
va malakalarini egallashida, ulaming ijodiy qobiliyatlarini rivoj lantirishda
va dunyoqarashini tarkib toptirishda o’qituvchilaming qoilagan ish usullari
tushuniladi.
Metodika so’zi avvalo ta’lim va tarbiyaning samarali usullarini majmui
ma’nosini bildiradi, mazkur darslik umumta’lim maktablarining boshlangich
sinf larda tasviriy san’atni o’qitish metodikasining bir qator jihatlari ko’rib chiqiladi.
Tasviriy san’at o’qitish metodlari deganda o’qituvchining o’quvchilar bilan
ishlash usullari natijasida o’quv materiallarini yaxshi bilib olish darajasiga erishish
va o’zlashtirish darajasini oshirilishi nazarda tutiladi. Har bir o’qitish
metodlari o’quvchilar egallashi lozim boigan bilimlarining mazmuni (hajmi)ga
mo nand tarzida ta’lim maqsadiga, o’quvchilaming yosh va fiziologik
xususiyatlariga bogiiq. «Usul» iborasi pedagogik adabiyotlarida tez-tez uchrab
turadi. o ’qitish usuli - bu ta’lim -tarbiyada alohida qismi hisoblanadi, ulaming
yigindisi o’qitish metodlariga kiradi. Umumiy yo’nalishga qaratilgan ma’lum
5

bir o’qitish metodlari va usullarining majmuasidan o’qitish tizimi tuziladi.
Tasviriy san’at o’qitish metodikasi pedagogic ilmiy fan sifatida tajribada
sinalgan ishlaming nazariy qismlarini umumlashtirib, amaliyotda samarali
natijalar bergan o’qitish metodlarini taqdim etadi.
Metodika, asosan, pedagogika, psixologiya, estetika va san’atshunoslikning
tadqiqot natijalariga asoslanadi. U tasviriy san’atni o’rgatish qonun qoidalarini
ta’riflab beradi, kelajak avlodni tarbiyalashning zamonaviy metodlarini belgilaydi.
Amaliy metodika, ta’lim va tarbiyaning rivojlanish jarayonini o’rganadi.
Pedagogik mahorat ko’nikmalarini o’rganish uni egallashga qaratilgan
ma’lum iste’dod, qobiliyatlar va ishtiyoqlar (moyilliklar) mavjud boiishini talab
etadi, chunki metodika fani san’at pedagogikasining mashaqqatli murakkab va
juda mas’uli yatli sohasidir.
Demak, tasviriy san’atni o’qitish metodikasi fani pedagogika ilmining
o’quvchilami tasviriy san’atga o’rgatish mazmuni, vazifalari va
metodlarini o’qitishning mazmuni, vazifalarini va metodlarini aniqlovchi, ijodiy
ishlardagi oqilona usullarini o’rganuvchi, ta’lim va tarbiyaning maqsad va
vazifalariga tayangan holda samarali o’quv jarayonini tashkil etuvchi, shakl va
yo’llarini tadqiq etuvchi sohasidir.
Tasviriy san’at metodikasi metodika fanining boshqa sohalari kabi umumiy va
xususiy turiarga ajratiladi. Umumiy metodika - o’quv fanning nazariy qismini
asoslariga qarashli savollami va ko’pchilik fanlarga tegishli o’qitish usul va
uslublarini qo’llanishlarini ko’rib chiqadi.
Bular quyidagilar:
- tasviriy san’at fanining maqsad va vazifala ri;
-tasviriy san’at fani dasturiarining tuzilishi va mazmuni;
- o’qitishning tashkiliy shakllari va metodlarini ishlab chiqish;
- ko’rgazmali metodik vositalami tadqiq qilish va tanlash (o’quv
ko’rgazmali qurollar va texnik vositalari);
- tasviriy san’atning boshqa fanlar bilan bog’liqligi (adabiyot, musiqa,
biologiya, tarix);
6

-tushunchalami, iboralami ta’riflash va boshqalar. Xususiy metodiica - biron-
bir o’quv fanining o’qitish uslubi nazarda tutiladi.
- ko’rgazmali qurollardan foydalanish bo’y icha tavsiyalar beriladi;
- amaliy va ijodiy ishlaming mazmunlari aniqlanadi va h.k. Hozirgi kundagi
rasm o’rgatish metodikasi birdaniga kelib, shakllangan emas, bunga qadar
mazkur metodika shakllanishi va murakkab taraqqiyot yoiini bosib o’tdi.
Respublik amizda tasviriy san’atni o’rgatish metodikasining shakllanishida
mahalliy olimlar, metodistlaming qator izlanishlari, o’quv qoilanmalaming
ahamiyati juda katta o’rin tutadi. Badiiy pedagogika metodika sohasidagi
so’nggi yutuqlari ko’rsatilgan va talabalami pedagogik faoliyatga tayyorlash,
ulami metodik bilim va mahoratlar bilan qurollantirish, o’qitish san’atini
egallashsga yordam berishni o’ziga asosiy maqsad qilib qo’ygan.
O’qituvchi tasviriy san’at darslarining tashkilotchisi, rahbari va ilho’lchisi.
Yuqorida ko’rsatib o’tilgan o’quv -tarbiyaviy vazifalarni amalga oshirishga
dastur asosida o’qitiladigan tasviriy san’at mashg’ulotlari narsaning asliga
qarab tasvir chizish; xotira va mavzu asosida tasvir chizish; dekorativ
amaliy san’at va haykaltaroshlik; sa n’atni idrok qilish kabi turiarda olib boriladi.
Quyida biz tasviriy san’at fanning turiarini ko’rib chiqamiz. 0 ‘qituvchi
tasviriy san’at darslarida o’quvchilami dars mavzusiga aktivlashtirish uchun
dars mavzusining mazmuni, hayotdagi ahamiyati va uni chi zish qoidalarini
tushuntirishi zarur. Ba’zida o’qituvchilar tasviriy san’at darslarini tashkil etish
uchun o’quvchilarga dars mavzusi yuzasidan savollar berib, unga berilgan
javoblami to’Idirish kab i vositalardan foydalaniladi. o ’quvchiíar dars va
darsdan tashqari vaqtlarda mustaqil ravishda bajarayotgan ishlari vositasi
bilimga, malakaga, ijodiy ko’nikmaga ega bo’ldilar, o’qituvchining vazifasi
o’quvchilaming mustaqil ishlariga yordam berishi, rag’batlantirish metodi
asosida ilho’llantirish, yutuq va kamchiliklarini o’z vaqtida ko’rsatish, ulami o’z
kuchiga ishonchini mustahkamlashida rahbarlik qiladi .
7

2. Shaxsning badiiy madaniyati va ma’naviyatini rivojlanishida
tasviriy san’atning o’rni.
Insoniyat ma’naviy madaniyatining tarkibiy qismi san’atdir. U musiqa, teatr,
kino, badiiy adabiyot, xoreografiya, tasviriy va amaliy bezak san’ati kabi
boshqa turlarini o’z ichiga oladi. San’atning har bir turi o’z oldiga qo’yilgan
vazifalarni aks ettirishda har xil vositalardan foydalanadi, masalan, adabiyot -
so’zdan, musiqa - tovushlardan, tasviriy san’at - rang va chiziqlardan va hokazo.
Shu bilan birga, har bir san’at turi o’z ichida yana xillarga va janrlarga bo’linadi.
San’atni tushunish, uning kishilar hayotidagi rolini aniqlash masalasi butun
madaniyat tarixi davo’lida keskin bahs, tortishuvlarga sabab bo’lib kelgan.
San’atning eng qadimiy va keng tarqalgan turlaridan biri - tasviriy san’atdir.
Odatda real borliqni badiiy obrazlarda, mavjud predmetlami tabiiy shaklini
o’ziga o’xshatib umumlashtirib ifodalaydi hamda predmetlaming hajmi, o’zaro
fazoviy joylashuvini va hokazolarda aks ettiradi. San’atkor o’z asarida voqea,
hodisa, holatning ma’lum bir zumdagi ko’rinishini ifodalab, u tasvir orqali
rivojini, mohiyatini ochib berishga intiladi, kishilaming ma’naviy qiyofasi,
psixologik holati va boshqa fikrlarni ilgari suradi va tasawur qiladi.
Rasso’l biror shaxsni rasmini ishlar ekan, u hech vaqt uni faqat o’ziga
o’xshatishga ishtilish bilan chegaralanmaydi. Rasso’l shu ishlayotgan tasvir orqali
awalo o’zining fikr va tuyg’ularini to’loshabinga yetkazishga harakat qiladi.
Ishlamoqchi bo’lgan tasvirida awalo’l bor g’oyasiga mos mavzu, syujet tanlaydi,
voqea ko’lpozitsiyasini quradi, shu yo’lda izlanadi, dastlab hayotni o’rganib,
naturani kuzatib, eskizlar chizadi, etyudlar yaratadi. Rasso’llik san’atida
predmetlaming shakli, hajmi, rangi, ulaming o’zaro muvozanatini to’g’ri
ko’rsatishda rasmni aniq va to’g’ri ishlashning juda muhim ahamiyati bor. San’atkor
o’z asarida real borliqda uchraydigan, balki inson fantaziyasi mahsuloti bo’lgan
voqea va predmetlar ham aks ettirilishi, hayotda mavjud bo’lgan hodisalarning
ayrim jihatlari o’zgartilib , bo’rttirib ko’rsatishi ham mumkin. Bundan ko’rinib
turibdiki, tasviriy san’at asarlari - insondagi ajoyib fazilat - borliqni bilish, uni
8

o’rganish va sirlarini ochishga bo’lgan ehtiyojlami qondirishga ta’sir
ko’rsatadi.
Tasviriy san’at inson ongiga tezda ta’sir etib, unda ezgu hislar uyg’otadigan,
kishini ruhlantirib, ma’naviy olamini boyitadigan san’at turiaridan biridir. Shu
bilan birga, tasviriy san’at inson shaxsining shakllanishiga va kamolatiga
yordam beradigan tarbiyachi hamdir. Pedagogika instituti va
universitetlarining pedagogika va boshlang’ich ta’lim metodikasi
fakultetlarida ta’lim oluvchi talabalar tasviriy san’atdan maxsus bilim va
malakalarga ega bol ishi o’quvchilarni badiiy-ijodiy qobiliyatlarini, badiiy
didni, rang sezishni, fazoviy tasavvurini, buyuk rasso’llar asarlarini
go’zalliklarini ko’ra bilishga va ulami hissiy idrok etishga olib keladi.
Tasviriy san’at o’qitish metodikasi bo’yicha toia bilimlarga ega boiish,
ayniqsa, O ’zbekistonda va chet ellarda fanning o’qitish tarixi, o’quv fanning
maqsad va vazifalari, ta’limning mazmuni, shakllar, usullari haqida chuqur
bilimlarga ega bo’lish , tasviriy san’at o’qituvchi faoliyatida hal qiluvchi
ahamiyat kasb etadi.
Ma’lumki, bugungi o’quvchi kelajakda ishchi, xizmatchi, dizayn konstmktor,
muhandis, shifokor, o’qituvchi, yurist yoki harbiy mutaxassis yoki biron bir sohani
yaratuvchisi bo’ladilar.
Ulami har biri uchun rasm chizish, undan foydalanish lozim bo’ladi. Hatto uy
Bekasi ham rasmni ko’ra olishi, tushunishi, bu zamonning eng zarur faoliyatidir.
Hozirgi davrda har bir erkak zoti mashina hayda shni, texnika bilan
shug’ullanishiga, uy bekalarini esa dazmol, tikuv mashinasi, radio, televizor,
kir yuvish mashinalari, muzlatgich, elektr plita, sut, qaymoq olish mashinalari
kabi yuzlab texnik buyumlar bilan shug’ullanadilar. Ularga bu asbob -texnika
vositalarini ishlatish va ularni sozlash uchun grafik bilim va malakalar darkor. Shu
boisdan har bir kishi rasm chizishni, grafik tasvirlarini bilishi maqsadga muvofiqdir.
Bugungi kunda har bir shaxsni grafik bilimga ega bo’lishi uning o’ziga ham,
jamiyatga ham suvdek zarur. Shunga ko’ra fransuz faylasufi Didro, bundan
qariyb 300 yillar avvaldanoq, - «Qaysi bir mamlakatda rasm chizislini o’qish -
9

yozish kabi bilsalar edi, bu mamlakat barcha sohalarda har qanday mamlakatni
quvib yetadi va oitda qoldiradi» - degan edi. Tarix shohidkim, jahonga mashhur
geograflar, tarixchi, adabiyotchi, shoir, yozuvchilar, konstruktor va boshqa
soha allo’lalari rasm chizishni juda yaxshi bilganlar. Shunga ko’ra Beruniy,
Ibn Sino, Ulug’bek, Gyote, Gyugo, Anderson, Pushkin, Tagor, Mikluxo-
Maklay, Mendeleev, B.Zokirov kabi turli soha ijodkorlari rasm chizish bilan jiddiy
shug’ullanib kelganlar. Xullas, har bir sohani ijodkori uchun rasm chizishni bilish
unga katta ijodiy imkoniyat va ozuqa beradi. gar har bir o’qituvchi rasm chizishn i
bilganda edi, ular dars berishda yuksak samaralarga erishardi, dars
mashg’ulotlarini o’zlashtirish ham o’quvchi uchun juda oson va yengil bo’lardi,
hatto o’zlashtirmovchi o’quvchini boiishi ancha qiyin boiardi. Shularga ko’ra
bugungi maktab o’quvchilariga badiiy bilim va malaka berishga katta e’tibor
berilmoqda. Rasm chizishni o’rganish uchun alohida iqtidor, iste’dod
kerakmi?! Agar astoydil istasa, har kim, qobiliyatidan qat’i nazar savodli
chizishga o’rgana oladi. Chizishni o’rganish, savodli yozish yoki maktab
matematika kursini o’zlashtirishga qaraganda murakkab emas. Faqat intilish va
asosiysi - yaxshi iroda, rasm istalgan kasb, istalgan mashg’ulot egasiga zarurligini
tushunish kerak. Chizishni bilgan san’atning barcha turlarini tushunadi, unga
avval o datiy ko’ringanlarning barchasida go’zallikni ko’ra biladi: uning
fikrlash doirasi keng, ma’naviy dunyosi boy, u qiziqarli va shodon hayot kechiradi.
Chizishni bilish ko’pchilikka: geograf, botanik, geolog, arxitektor, uchuvchi va
boshqalarga amaliy jihatdan ham kerak. Masalan, II jahon urushi qahramonlaridan
biri - 62 fashist samolyotini urib tushirgan (o’zi biror marta hatto yaralanmagan
uchuvchi Ivan Nikitovich Kojedub havo jangi texnikasida unga rasm chizish
malakalari ko’maklashganini ta’kidlagan. Rasm chizish tufayli unda snaypercha
ko’z o’tkirligi, idrok tezligi va reaksiya tezligi rivojlangan. Axir rasso’l
harakatlanayotgan predmetni nafaqat tez ilg’aydi, balki uni tez chizadi ham.
Kojedub dushmanlaridan reaksiya tezligi va aniqligida ustun va shu sa babli g’alaba
qilar edi. Muhandis, pedagog, jarroh, astrono’l ishida rasm chizish foyda
bermaydimi. Buyuk olim, adib va san’at arboblariga (Lo’lonosov, Lermontov,
10

Shevchenko, Siolkovskiy, Timiryazev) tasviriy vositalami egallaganliklari muhim
kashfiyotlarda, durdona badiiy asarlar yaratishda ko’maklashgan. San’at barcha
kasb egalariga do’st va hamkor bo’la oladi.
Rasso’llarning ko’zi o’tkirligi, idrok va reaksiya tezligi yaxshi ma’lum: - rasso’l
N. Jukov bilyardda doim g’olib bolishi bilan faxrlangan;
- ertakchi rasso’l Viktor Vasnetsov gorodkini yuqori mahorat bilan o’ynashi
ko’pchilikni lol qoldirgan;
- manzarachi I.Levitan miltiqdan Vilgelm Telldek otgan - «o’qni o’qqa»
joylagan;
- XVI asr italyan zargar va haykaltaroshi Benvenuto Chellini artilleriyachi
sifatida janglarda qatnashgan. «Mening rasm chizishim va ajoyib
mashg’ulotlarim yozadi u, - va musiqa chalish go’zalligi, barchasi shu qurollarda
«chalishimda» ketdi».
Darhaqiqat, ko’z o’tkirligi talab etiladigan o’rinlarda rasso’llar oson g’olib
boiishadi.Mikelandje lo aytganidek, san’at ulaming ko’zIarida sirkul va chizgMchni
bir paytning o’zida joylashtirishga o’rgatgan. Ra s m chizish nafaqat ko’rish idroki
tezligini, balki yaxshi ko’rish x otirasini ham shakllantiradi. Razvedkasi logann
Vays (Sasha Belov) maxfiy hujjatlaming ko’plab sahifalarini bir ko’rishda eslab
qolgani ko’pchilikka ma’lum. Mo’jizami. Yo’q mo’jiza emas, mashq qilishi.
Rasso’llar hamisha ko’rish xotirasi kuchliligi bilan sh uhrat qozonib kelgan.
I. Levitan o’rtoqlarini lol qoldirgan. Qish tunida bir guruh rasso’llar o’rmonga
sayrga otlanishadi. Ular ertaklardagidek go’zal manzaraga guvoh bo’lishadi -
moviy, oy shu’lasi yoritib turgan qorda kul rang -pushti jemovlar va ular uzr a qorga
o’rangan qarag’aylar. Hamma manzaradan bahra olib, uy -uyiga tarqaydi. Oradan bir
necha kun o’tib, rasso’llardan biri Levitan ustaxonasida kartinani ko’radi: xuddi
o’sha tungi manzara - moviy qordagi kul rang-pushti jemovli manzara. Levitan
uni, razvedkachi Vays maxfiy hujjatlami eslab qolgani kabi eslab qolgan va
xotiradan chizgan.
Rasso’l Ayvazovskiy shunday ko’rish xotirasiga ega ediki, dengiz
ko’rinishlarini o’z ustaxonasiga qamalib olib tasawuri bo’yicha chizardi.
11

Hikoya qilishlaricha, u Peterburgdagi bir kvartiradan ketayotib, devorda kiyim
ilgich ostiga o’z po’stinini shunday chizib qo’yganki, uy egasi ijarachi po’stinini
unutib qoldiribdi, degan xayolga borgan. Faqat yaqinroq kelganidagina, po’stin
chizib qo’yilganini fahmlagan. Shunday qilib, b archaning san’at va go’zallik
olamini bilishi ta’limning barcha sohalarida jadal rivojlanishga olib keladi.
Boshlangi ch sinf o’qituvchilarini tayyorlashda tasviriy san’at O’qitish metodikasi
asosiy predmetlardan biri hisoblanadi va o’z oldiga quyidagi vazifalarni qo’yadi:
1. Talabalarga tasvirlash asoslarini o’rgatish, ya’ni badiiy ijodning psixologik
asoslari bilan bog’liq bo’lgan jarayonlar - qiziqish, diqqat, idrok va sezish, xotira
va tasavvumi yaxshi bilishi bolalar badiiy ijodini faollashtirishda foy dalanishga
o’rgatish.
2. Talabalaming badiiy ijodiy qobiliyatlarini o’stirish, ularning badiiy didini
tarbiyalash, borliqdagi va san’atdagi go’zalliklarni ko’ra bilishga o’rgatish.
3. Bo’lajak o’qituvchilarni tasviriy san’at darslarini olib borishga tayy oriash va
shu bilan birga mashg’ulotlarni hayot bilan bog’lab o’tishga o’rgatish.
4. Sharq mumtoz san’ati, hozirgi zamon o’zbek tasviriy san’ati, sharq xalqlari
va xorijiy mamlakatlar san’atlaii haqida qisqacha ma’lumot berish.
3. Tasviriy san’at darslarining mazmuni
«Tasviriy san’at» o’quv predmeti ma’naviy madaniyatni ng tarkibiy
qismlaridan biri bolgan badiiy madaniyatni uyg’un rivojlanishga xizmat qiladi va
shaxs uchun muhim bolgan qator sifatlami rivojlantirishga yordam beradi. Bu
esa o ’quvchilarni milliy merosni o’zlashtirish hamda umuminsoniy
qadriyatlar bilan yaqindan tanishishlari uchun imkoniyat yaratadi.
Maktabda tasviriy san’at darslarida mashg’ulotlarning quyidagi turlari
bo’yicha ishlar olib boriladi; Borliqni idrok etish; San’atni idrok etish;
Naturaga qarab tasvirlash;
A) Naturadan rasm ishlash.
B) Naturadan haykal ishlash.
12

Ko’lpozitsiya;
A) Rangtasvir ko’lpozitsiyasi.
B) Dekorativ ko’lpozitsiya.
V) Haykaltaroshlik
ko’lpozitsiyasi. Mazkur o’quv predmetidagi ta’lim va tarbiya asosan ikki
bo’limdan
(amaliy va nazariy) tashkil topadi:
Amaliy ishlar birinchi sinfdan to’rtinchi sinfgache, asosan. to’rtta
o’quv
masalalarini hal qilishga qaratiladi;
1. Ko’lpozitsion faoliyat.
2. Rang va bo’yoqlar.
3. Shakl, proportsiya, konstruksiya.
4. Fazo (makon).
Boshlang’ich sinflarda o’tiladigan amaliy mashg’ulotlar jarayonida bolalarda
qatiylik, faoliik, o’z kuchiga ishonch hosil qilinadi, shuningdek, ijodkorlik,
mustaqil fikr yuritish va ishlash qobiliyatlarini tarbiyalash yetakchi o’rinni
egallaydi. Bu o’rind a o’quvchilar vazifani ko’rgazmali tarzda, obrazlar orqali idrok
etishlari talab etiladi.
Boshlang’ich sinflarda bo’yoq bilan ishlash mashg’ulotlarida ranglarning
turli tus va och- to’qligini farqlay bilishga, kerakli ranglarni tanlay olishga o’rgatish
aso siy vazifadir. Bu sinflarda ko’proq guash, akvarel bo’yog’idan foydalaniladi va
ularni esa aralashtirib ham ishlatish mumkin.
Dasturda qadimgi va hozirgi zamon o’zbek tasviriy san’atini o’rganishga
alohida e’tibor berilgan bo’lib, u birinchi sinfdan boshlab oxirgi sinfgacha
katta o’rinni egallaydi. Bunda har bir mashg’ulotlarda o’zbek xalq amaliy san’ati,
O’rta Osiyo va o’zbek tasviriy san’ati asarlari, hozirgi o’zbek tasviriy va amaliy
san’ati namu nalaridan keng foydalaniladi.
O ’quv predmetining, amaliy san’at, xususan xalq amaliy san’atiga katta o’rin
beriladi. Birinchi sinfdan boshlab turli naqsh namunalari chizdiriladi.
13

O ’qituvchi to’lonidan tavsiya etilgan naqsh sxemalari va elementlari asosida
bolalar turli predmetlar uchun naqsh ishlaydilar. Mustaqil ravishda butunlay
ijodiy naqshlar tuzadilar, dekorativ bezak ishlarini bajaradilar. Bu vazifalarni
bajarishda bolalar asosiy e’tibo’li dekorativ ko’lpozitsiyalarni chiroyli ko’rinishda
tuzish va rang tuslarini to’g’ri tanlashga qaratadilar.
Borliqni idrok etish o’quvchilarning estetik didini, mazkur sohaga
doir tushunchalari, tasawur va xotiralarini o’stirishda muhim rol o’ynaydi. Borliqni
idrok etish mashg’ulotlari odatda mavzuli ko’lpozitsiyalarni bajarishdan oldin
o’tkaziladi. Bunda mavzuga oid ko’lpozitsiyaga tegishli muhim obyektlami
yaxshilab kuzatadilar.
Dasturda borliqni idrok etish mashg’uloti uchun maxsus o’quv soatlari ham
ajratilgan. O ’qituvchi o’z imkoniyati va sharoitidan kelib chiqib, darsni suhbat
tarzida yoki amaliy mashg’ulot bilan qo’shib o’tkazishi mumkin.
Tabiat qo’yniga qilingan sayohat tarzidagi mashg’ulotlar jarayonida
O ’quvchilar ayrim obyektlarning xo’laki rasmini oddiy qalamda yoki
bo’yoqda ishlashlari mumkin. Mavzuli ko’lpozitsiyalar ishlashda esa ana shu
xo’laki rasmlardan ham foydalaniladi. Borliqni to’laqonli idrok etish, tevarak-
atrofni, hayotdagi voqea va hodisalarai bevosita kuzatish asosida olingan
taassurotlar, tushunchalar hamda atrof-muhitga nisbatan estetik munosabatda
bo’lish singarilar bilan bog’liqdir . Boshlangi ch sinflarda bolalar o’simliklar,
hayvonlar, qushlar, baliqlami kuzatadilar, tabiatning turli fasllardagi
ko’rinishlari, kayfiyati (quvonchli, g’amgin, o’ychan va hokazo) haqida
tasawurga ega boladilar va ulami tasvirlaydilar.
Boshl ang’ich sinflarda borliq haqida suhbatlar o’tkazish o’quvchilarga
hayotdagi ba’zi bir hodisalarai kengroq bilib olishlariga yordam beradi.
Narsalarning shakli, tuzilishi, rangi kabilarni ma’lum miqdorda tahlil qilish va
umumlashtirishdek muhim sifatlami o’stirishga im kon yaratadi.
San’atni idrok etish
San’atni idrok etish o’quv predmetining muhim qismlaridan biridir. Mazkur
bolimning maqsadi o’quvchilar to’lonidan san’at asarlarini ongli idrok etish
14

va baholash, uning jamiyat va odamlar hayotidagi ahamiyatini tushunishga
yordam berishdan iborat. Shuningdek, dars jarayonida olingan bilimlardan
ijodiy ishlami bajarishda samarali foydalanish ham nazarda tutiladi.
Badiiy obrazni idrok etish malakalarini rivojiantirish - san’at asarlarini
o’rganishning asosidir. O’quvchilar asar haqida mulohaza yuritib, idrok etishni,
uning mazmunini maxsus iboralami qo’llagan holda so’zlab berishni,
shuningdek, asarda qo’llangan tasviriy vositalarni payqab olish va uni ta’kidlab
o’tishni bilishlari lozim. San’atni idrok etishga boshlang’ich sinflarda maxsus
soatlar ajratilmaydi. U rangtasvir ko’lpozitsiyasi, naturaga qarab tasviriash
mashg’ulotlarida amalga oshiriladi.
Boshlangi ch sinflarda tasviriy san’at asarlarini idrok etishga oid o’quv
materiallari- o’quvchilarning amaliy ishlari bilan bogiiqdir. San’at
asarlarining nusxalarini ko’rsatish va ular haqida so’zlab berish bolalarda
san’atga qiziqishni orttiradi va shu sohada shug ’ullanishga yoilaydi. Asarlarni
namoyish etishda bolalar unda ifodalangan asosiy fikr va qoilanilgan badiiy-tasviriy
vositalar bilan tanishtiriladi. Dasturda o’quvchiIarga namoyish etiladigan san’at
asarlarining namunaviy ro’yxati moijaldan ko’proq berilgan. Bundan maqsad
0’qituvchilaming sharoitidan kelib chiqqan holda ularga san’at asarlarini
tanlab olishlariga imkoniyatlami kengaytirish.
Naturaga qarab tasvirlash
Naturaga qarab tasvirlash ikki turga bolinadi:
a) naturaga qarab rasm ishlash;
b) naturaga qarab haykal ishlash.
a) Naturaga qarab rasm ishlash o’quvchilarda narsa va hodisalaming hajmi va
fazoda joylashuvi, ulaming birmuncha tipik belgilari haqida tasawurga ega
bo’lish imkonini beradi, tasvirlash malakalarini o’stiradi.
Dars jarayonida o’q uvchilar ishlayotgan rasmning, tasvirlanayotgan narsaning
mazmuniga mos kelishini e’tiborga olishlari, rasmda narsaiaming olchov
nisbatini, shaklini, rangini ko’ra bilish va to’g’ri aks ettira olishga, tasviming estetik
15

ifodaliligini his eta olishni o’rgan ib olishlari lozim. O ’quvchilar rejaga qarab
turli badiiy materiallardan foydalanishni bil ishlari ham zarur.
Boshlang’ich. smilarda asosiy vazita o’quvcniiarda narsaiaming
nisbati, tuzilishi, shakli, rang jihatdan tahlil qilish va tasvirlash malakasini hosil
qilishdan iborat. Shuningdek, o’quvchilar avval tasvirlanayotgan narsaning
umumiy va estetik jihatdan ahamiyatli to’lonlarini aniqlab oladilar, keyin esa
narsaning qismlari va detallarini aks ettirishni o’rganadilar. Naturaga qarab rasm
chizish vazifalari 1-2 dars davo’lida va qisqa muddatli (5- 15 daqiqa davo’lida
bajaradigan lavha va chizgilar) bo’lishi mumkin. Xo’laki ish va chizgilar darsning
muayyan mavzusidan kelib chiqib, darsning boshlanish qismi, o’rtasi yoki
oxirida bajarilishi mumkin. O ’quvchilaming ko’rib, eslab qolish qobiliyatini,
makon haqidagi tasawurlarini rivojlantirish uchun ularga eslab va tasavvur
qilib rasm chizish bo’yicha ko’proq vazifa berish kerak boladi. Naturaga qarab
chizilgan rasmlami bo’yash ( ya’ni rangtasvir ishlash) mashg’ulotlarida
bolalar e’tibori ranglar uyg’unligini idrok qilishni rivojlantirishga, akvarel yoki
guash bo’yoqlari bilan asliga qarab, eslab qolib va tasavvur qilib chizishga
qaratilgan. Rangtasvir mashg’ulotlari o’quvchilarga idrok qilish orqali atrof-
muhitning ranglarda ifodalangan go’zalligini bilish imkoniyatini berib, ularning
ruhan o’sishiga ko’maklashadi, bolalarning estetik didini o’stiradi.
Naturaga qarab rasm ishlash mashg’uiotlarida o’qituvchi bolalar e’tiborini
tasvirlanayotgan obyektlaming nafis va go’zalligi, ranglaming hamohangligi,
shakl mutanosibligiga, tasvirlanayotgan buyumlar orasidagi o’zaro mantiqiy
bog’liqlik kabilarga qaratadi.
b) Naturaga qarab haykal ishlash o’quvchilar uchun qiziqarli mashg’ulot turi
bo’lib, naturani ko’ra bilish, uning shaklini, hajmini, tuzilishi va o’lchov
nisbatlarini to’g’ri olishga o’rgatadi. Shuningdek, bunday mashg’ulotlarda
haykaltaroshlikda qo’llaniladigan material va asboblar bilan ishlash yuzasidan
muayyan bilim va malaka h osil qilinadi. Bulardan tashqari o’quvchilar tuzilishi
jihatidan unchalik murakkab bo’lmagan haykallarni alohida -alohida va yaxlit loy
bo’laklaridan ishlash yo’llarini ham o’rganadilar. Bunday darslarda bolalar hajmli
16

va relefli haykallar ishlaydilar. Natura uchun narsaning tuzilishi, rangi,
proporsiyalari aniq ko’rinib turadiganlari tanlab olinadi.
Natura chizish uchun qo’yilgach, uni har to’lonlama diqqat bilan kuzatish,
qismlaming o’zaro bog’liqligini va farqini taqqoslash orqali aniqlab olish zarur
boladi. Haykaltaroshlik ishlarida natura hajmdor qilib tasvirlanayotganligi tufayli
ish jarayonida turli to’lonlarga aylantirib turiladi. Mashg’ulot o’tkazilayotgan
xonada yorag’lik chap to’londan tushishi va naturaning shakli yaqqol
ko’rinib turishi maqsadga muvofiqdir. Dars uchun kerakli natura topilmagan yoki
uni sinfga olib kirish imkoni bolmagan taqdirda ulaming rasmini ishlash, tashqarida
kuzatish yoki rasmiga qarab amalga oshiriladi.
Ko’lpozitsion faoliyat
Ko’lpozitsiya bol imi dasturda yetakchi o’rinni egallaydi va quyidagi
qismlardan
tashkil toradi:
a) rangtasvir ko’lpozitsiyasi;
b) dekorativ ko’lpozitsiya;
d) haykaltaroslilik ko’lpozitsiyasi.
a) Rangtasvir ko’lpozitsiyasi mavzu asosida, xotira va tasavvurdan
rasmlar ishlash jarayonida o’z aksini topadi. Bunda tanlangan mavzuga
ko’ra, uning elementlari qog’oz yuzasida bir -biriga bogMiq holda joylashib, yaxlit
ko’lpozitsiyani hosil qiladi. Mavzuli ko’lpozitsiyalar îuzishda detallarning
o’rnini almashtirish, qo’shimcha detallar kiritish orqali ko’lpozitsiya mazmunini
boyitish kabilar ham muhim ahamiyat Icasb etadi. Mazmunni ifodalashda
ko’lpozitsiyaning asosiy qonuniyatlariga rioya qilish lozim. Bular
ko’lpozitsiyaning bir butunligi, detallarni, shakllami, ranglami xillashtirish orqal i
hamma tasviriy vositalarni bosh g’oyaga bo’ysundirishdan iborat.
Ko’lpozitsiyada asar yaratishning muayyan qoidasini simmetriya,
nosimmetriya, muvozanat, detallaming oichovi, shakli, rangi kabilarga rioya
qilinadi. Rangtasvir ko’lpozitsiyasi mashg’ulotla ii asosan tevarak-atrofdagi
hayotni aks ettiruvchi mavzularda rasm ishlashga asoslanadi. O’quvchilar
17

mashg’ulotning bu turida rasmni naturadan emas, baiki xayoldan va tasavvurdan
ishlaydilar. Xayoldan va tasavvurdan ishlangan ko’lpozitsiya narsaning o’ziga qarab
rasm ishlashga qaraganda ancha murakkab bo’lib, u o’quvchidan ham,
o’qituvchidan ham katta mas’uliyat talab etadi.
Mavzuli ko’lpozitsiya mashg’ulotIarida, bolalar rasmda tasvirlanishi kerak
bo’lgan obyekt bilan tanishtirilishi, undagi ba’zi bir narsaia ming xo’laki
chizmalarini ishlashlari lozim bo’ladi.
Odatda o’qituvchi bolalarga bir yoki bir necha mavzuni tavsiya etadi.
O ’quvchilar esa mavzulardan birini tanlab, shu asosda ko’lpozitsiya
ishlaydilar. Mavzu asosida rasm chizishda o’quvchilar narsaiaming asliga qarab
rasm ishlash, dekorativ rasm ishlash, san’atni va borliqni idrok etish darslarida
olgan bilim va malakalariga tayanadilar. Mavzu asosida rasm ishlash
darslarida bolalarning fantaziyasi va tasawurlari faollashadi.
Rangtasvir ko’lpozitsiyasi mas hg’ulotlarining asosiy vazifalari bolalarga
narsaiaming shakli, rangi, ularning tuzilishi haqida tushunchalar berish, eng
qiziq mavzu tanlay olish, qog’ozda rasmni to’g’ri joylashtirishga o’rgatish
kabilardan iboratdir. Bulardan tashqari perspektivaning elementar qoidalari
haqida tushuncha berish (yaqindagi narsaiaming kattaroq, uzoqdagilaming
kichikroq ko’rinishi), mavzu asosida rasm chizishda, obraz va narsaiaming
o’zaro munosabatlarini to’g’ri tasvirlashga o’rgatish ham ko’lpozitsiyaning
vazifasiga kiradi . Tasviriy san’at asarlaridagi ko’lpozitsiyaning prinsipi va
qonunlari bilan o’quvchilaming mazmunli rasm ishlash usuli o’rtasida
muayyan umumiylik bor. Shuning uchun tasviriy san’atdagi ko’lpozitsiyaning
hamma qonunlarini umumiy o’rta ta’lim maktablarida o’tiladigan tasviriy san’at
predmetidagi ko’lpozitsiyaga yoppasiga tatbiq etish mumkin.
Rangtasvir ko’lpozitsiyasi mashg’ulotlarining asosiy maqsadi o’quvchiIarda
ijodiy tafakkur, tasawur va fantaziyani kerakli darajada rivojlantirishdir.
Ko’lpozitsiya qonuniyatlarini o’quvchilar ongiga yetkazishda tasviriy
san’at asarlarining reproduksiyalaridan foydalanish va ularni tahlil qilishning
ahamiyati katta.
18

Mavzu asosida ko’lpozitsiyalar ishlashda bo’yoqlardan foydalanish murakkab
vazifalardan hisoblanadi. Chunki b unda ko’rgazmaIi vosita va metodik
usullardan to’g’ri foydalanilgan holdagina rangshunoslikka oid bilim, malaka va
ko’nikmalami o’zlashtirishga erishiladi. Bulardan tashqari rangtasvir
ko’lpozitsiyasi mashg’ulotlarida bolalami rangli qog’ozlar bilan ishlashga o’rgatish
ijodiy ishlaming yanada qiziqarli bo’lishiga yordam beradi.
b) Dekorativ ko’lpozitsiya turli shakldagi naqshlaming namunasidan
ko’chirish, mustaqil ijodi y naqsh ishlash hamda dekorativ bezak ishlari singarilami
qamrab oladi.
U o’quvchüarga turmushda uchraydigan narsalaming vazifalari, ulaming
shakli, bezak elementlarining o’zaro bog’liqligi haqida tushuncha berishni
hamda yuksak mahorat bilan tasvirlangan narsalami didsiz, pala-partish ishlangan
narsalardan farq qila bilishga orgatishni, shuningdek, ulaming badiiy didini
tarbiyalashni maqsad qilib qo’yadi.
Dekorativ ko’lpozitsiya darslarida bolalarga har qanday naqshlaming
elementlarini tevarak-atrofdagi narsa va hodisalardan olingani haqida
tushuncha beriladi. Binobarin, naqsh ishlash mashg’ulotlarida rasm ishlovchi
real shaklni o’zgartirishi, uni soddalashtirishi, unga yangi detallar qo’shishi
mumkinligi qayd qilinadi.
Boshlang’ich sinflarda dekorativ tarzda qayta ishlangan tabiiy va geo’letric
shakllarga asoslangan yo’lsimon, kvadrat, doira , to’rtburchak shakllardagi
naqshlar chizdiriladi. Dekorativ ko’lpozitsiya ishlaridan awal naqsh
tuzishda ishlatiladigan elementlami o’ziga qarab rasmini chizish lozim.
Shuningdek, o’quv chilarga tabiiy shaklni stillashtirish boyicha mashqlami
bajarib borish foydalidir. Stillashtirish dekorativ tarzda qayta ifodalanadigan
shakllarning tuzilishi, silueti, rangiga taalluqlidir.
O ’quvchilar naqsh namunalaridan ko’chirish darslarida naqsh chizishning
o’ziga xos xususiyatlari, ritm, simmetriya va uning ahamiyati bilan tanishadilar,
ranglarning no’llarini o’rganadilar, bo’yoq va ulami o’luxta qilib ishlatish ustida ish
olib boradilar. Naqsh namunalaridan ko’chirish va mustaqil naqsh ishlash
19

darslarida 0’quvchilar ko’z bilan chamalashni o’rganadilar, qalam, akvarel,
mo’yqalam, rangli qog’ozlar, tabiiy materiallar bilan ishlash usullarini
O ’zlashtiradilar. Mustaqil ravishda ijodiy naqsh ishlash orqali bolalaming
ijodiy qobiliyati, fantaziya va tafakkuri o’stiriladi. Dekorativ-amaliy san’at
asarlari xalqning go’zallik , yaxshilik haqidagi tasawurlarini bolalarga
yetkazib, mehnatni va xalq ustalari mahoratini ardoqlashga o’rgatadi. Adabiy
asariarga illyustratsiyalar ishlash esa o’quvchilaming eng qiziqarli
mashg’ulotlaridan bo’lib, unda bolalar ertak, hikoya, masaldagi
q ahramonlarning obrazlarini o’z rasmlarida ifodalashga harakat qiladilar.
Zamonaviy mavzulardagi asarlarga yoki dostonlarga hamda ertaklarga
ko’lpozitsiya ishlash uchun avvalo, bolalar mavzuga oid odam, hayvon rasmlari
va ba’zi bir narsalaming o’ziga qarab rasmini chizib oladilar. Adabiy
asarlarga illyustratsiya ishlash mashg’ulotlarida o’quvchilarga asarlardagi
voqea sodir bo’layotgan mamlakat yoki davming madaniyati, xalqlar
turmushining o’ziga xos xususiyatlari, klyim-kechaklari, me’morchiligi va ulaming
xarakterii to’lonlari haqida so’zlab berish, unga oid narsalar ko’rsatish kerak
bo’ladi.
Rangshunoslik bo’yicha beriladigan nazariy bilimlar o’quvchilarga ranglar va
uning no’llari, tuslari hamda ulaming kishilar hayotidagi ahamiyati haqida
bilimlar berishni vazifa qilib qo’yadi. Boshlang’ich sinflarda o’quvchilar asosan
akvarel, guash bo’yoqlar bilan rasm ishlaydilar. Rangtasvir, dekorativ ishlami
bajarish jarayonida esa asosiy va hosila ranglar, ulaming tuslaridan foydalangan
holda ish olib borishlariga to ’g’ri keladi.
Avvalo, o’quvchilar «Asosiy va hosila ranglar» bilan tanishadilar. Ularning
no’llarini bilib oladilar. Bo’yoqlami o’zaro aralashtirish orqali yangi rang
tuslarini hosil qilish bilan amaliy ravishda shug’ullanadilar. Asosiy (qizil , sariq va
ko ’k) ranglar va ularning o’zaro aralashuvidan hosil bo’lgan hosila (yashil, binafsha
va zarg’aldoq) ranglardan o’z ish faoliyatlarida to’g’ri foydalana olishni
o’rganadilar. O’quvchilai keyin «Iliq va sovuq ranglar», «Rang tuslari va ulaming
no’llari» kabi m avzularda nazariy bilimlami ham egallab boradilar. Shuningdek,
20

o’quvchilar «Ranglar halqasi» bilan yaqindan tanishadilar va tevarak atrofdan ana
shunday rang tuslarini topislini
o’rganadilar. Mavjud bo’yoq tarkibiga suvni oz yoki ko’proq qo’shish orqali
ra ng tuslari hosil qilinadi. Bunda ma’lum bir (masalan qizil) rangning to’qdan
och ko’rinishgacha bo’lgan bir talay tuslari hosil bo’ladi. O ’quvchilar dars
jarayonida amaliy tarzda rang tuslarini hosil qilishni bajarib ko’radilar.
O’quvchilarda atrof-muhitdagi, borliqdagi rang tuslarining boyligi va xilma-xilligi
haqida tushuncha hosil qilish uchun «Tabia tda rang» mavzusi kiritilgan.
O ’quvchilar sayohat paytida darsda o’rgangan ranglarni va ulaming tuslarini
tabiat qo’ynidan topishga harakat qiladilar. Rangshunoslik bo’yicha beriladigan
nazariy bilimlar kundalik turmushda uchraydigan ranglar va ulaming inson
his- tuyg’ulariga, kayfiyatlari ta’siriga ham bog’liq bo’ladi. Bulardan tashqari,
o’quvchilar o’zlari yashab turgan joyda mavjud bo’lgan idish-tovoqlar, kiyim-
kechaklar, yog’och buyumlarining qanday rangda va nima uchun ana shu rangga
bo’yalganligi haqida tushunchaga ega bo’ladilar. Chunki ranglar inson hayotida
muhim ahamiyatga ega bo’lib, ayrimlari ko’zni quvontirib, kayfiyatni chog’
qiladilar, ba’zi birlari esa kishi ko’nglida g’ashlik, g’amguzorlik uyg’otadi. Ana
shunda kishi didini o’stiradigan, ko’zni quvontiradigan ochiq ranglardan
foydalanish lozimligi o’quvchilarga uqtiriladi.
d) Haykaltaroshlik ko’lpozitsiyasi real haykaltaroshlik va dekorativ
haykaltaroshliklarga bo’linadi. Real haykaltaroshlikda o’quvchilar o’qituvchi
to’lonidan tavsiya etilgan mavzularda haykallami asliga o’xshatib ishlaydilar.
Bunda o’quvchilar tasviriy san’at mashg’ulotlarining boshqa turlarida orttirgan
bilim, ko’nikma va mal akalarga tayanadilar. Haykaltaroshlik mashg’ulotlarida
o’quvchilar loy yoki plastilindan clumaloqlash, bosib yalpaytirish,
siqimlab cho’zish, ortiqcha qismlarini inaxsus sidirgich yordami bilan olib
tashlash, stek bilan ishlash usullari bilan tanishadilar. Haykaltaroshlik
mashg’ulotlarida ikki xil ish uslubi mavjud boiib, ular yaxlit, alohida-alohida loy
yoki plastilin boiaklariga ishlov berish orqali amalga oshadi.
21

Dekorativ haykaltaroshlik haykaltaroshlikning turlaridan biri boiib, u
o’quvchilarda turli dekorativ bezakli releflar va o’yinchoqlar ishlash orqali
maxsus bilim hamda malakalar hosil qiladi. Dekorativ haykaltaroshlikda
ishlov berish usullarining soddaligi, shakllaming oddiyligi o’quvchilarda katta
qiziqish uyg’otadi. Dekorativ haykaltaroshlik mashg’ulotlarida o’zbek xalq kulol
ustalarining dekorativ haykallaridan (mayda plastika) keng foydalaiüsh bolalami
ijodiy rivojlanishiga katta ta’sir ko’rsatadi.
Loydan ishlangan haykallarga bezak berilganidan so’ng ular guash bo’yogida
bo’yalib, ustidan lok qoplanadi. Lekin ayrim ishlar bo’yoqsiz ishlanishi ham
mumkin. Tasviriy san’at darslarida o’quvchilarning qiziqishlari va
ijodkorliklarini oshirish maqsadida turli badiiy, tabiiy materiallardan
foydalanish ham nazarda tutilgan. Bundan maqsad o’quvchilarga berilgan o’quv
topshiriqlarini turli materiallar va texnologiya yordamida bajarishga o’rgatishdir.
Odatda, bu mashg’ulot turi boshqa faoliyat turlari (rangtasvir ko’lpozitsiyasi,
dekorativ ko’lpozisiya, naturaga qarab rasm ishlash) tarkibiga singdirib yu borilgan
bo’lib, u yoki bu mashg’ulot turi yuzasidan beriladigan o’quv topshirig’i
mazmunini yanada samarali va qiziqarli qilib o’tkazilishini ta’minlaydi.
Shunga ko’ra, mazkur mashg’ulot turiga alohida namunaviy topshiriqlar bo’limi
ajratilmagan.
Tabiiy materiallar - mayda toshchalar, chiroyli ko’rinishdagi daraxt
shoxchalari, ildizlar, quritilgan barglar va gullar, archa bo’qogiari, sabzavot va
mevalarning urug’lari, po’stloqlar, bug’doy, arpa poyal ari va shu kabilardan iborat.
O ’quvchilar ana shu tabiiy materiallardan foydalangan holda ayrim o’quv
topshiriqlarini bajarishni o’rganadilar. Bu o’z navbatida ulaming ijodiy
faoliyatlari ko’lamini yanada kengaytirishga yordam beradi.
4. Boshlangich sinflarda tasviriy sanatni o’qitish metodikasi.
Boshlang’ich sinflarda tasviriy san’atni o’qitishning o’ziga xos xususiyatlari,
avvalo bu sinflardagi ta’lim mazmuni kichik maktab yoshidagi bolalarning
22

yoshlik xususiyatlari va psixologiyasi, qiziqishi, ulardagi mavjud bilim va
qobiliyat hamda layoqatlariga qarab belgilanadi.
Ma’lumki, bolalarda tasviriy faoliyatga, xususan rasm chizishga ishtiyoq
nihoyatda erta boshlanadi. Uni 2-3 yoshlardan boshlanishi tarixdan ma’lum.
Shunisi xarakterliki, bolalar o’qish va yozishdan ko’ra rasm chizishni juda
yoqtiradi lar. Biroq ular chizadigan rasmlarning davo’liyligi juda qisqa bo’Iadi, 1-2
daqiqa, ko’pi bilan 4- 5 daqiqada har qanday rasmni tugallab qo’yadilar. Bolalar
to’lonidan chizilgan rasmlar savodli bo’lmasa -da, biroq mazmunan biron- bir
ko’rinishni, voqeani yoki buyumni o’z iqtidorlariga yarasha, ularning xarakterli
belgilarini tasviriay oladilar. Bo’yoqlar bilan ishlash ularga ma’lum qiyinchiliklar
lug’dirishi sababli ulardan foydalanishni aytarlik xush ko’rmaydilar. Lekin turli
yorqin ranglar bilan bo’yalgan buyu mlar bolalarda katta qiziqish uyg’otadi.
Rasmlari yaxshi chiqmagan holda o’z ishlaridan ixloslari tez qaytadi. Bunday
sharoitda o’qituvchining bolalarga tez yordam ko’rsatishi va kayfiyatini
ko’tarishga harakat qilishi foydadan holi bolmaydi.
Boshlang’ich sinf o’quvchilarin ing tasviriy faoliyatlarining
xarakterli jihatlaridan yana biri, ulaming chizadigan rasmlarini
soddalashtirishga boigan harakatlaridir. Ular ayrim narsalaming oldi ko’rinishini
(uy, odam, kitob, soat, portfel) ayrimlarini yon to’lonidan (mashina, hayvonlar,
qushlar, baliqlar, bayroqcha v.b.), yana boshqalarini ustki to’lonidan (kapalak,
barg, ninachi, qo’ngiz v.b.) .asvirlaydüar. Bunga asosiy sabab bu yoshdagi
bolalar hali narsalami yo’lg’ -soya, perspektiv qisqarishi va ulaming qoidalarini
uncha tushunib yetmaganliklaridir.
Bolalar ijodiga xos yana bir jihat bor, u ham boisa tasvirlami (buyumlarni) bir-
birlarini to’sib turgan (yoki qisman) holda tasvii’lanmasligidir. Chunki
bolalar narsalami doimo butun holda idrok etadilar.
Yuqorida qayd qilingan tasviriy faoliyatlaming bu xususiyatlari bolalar
tafakkurining aniq, obrazli va emotsional tarzda boiishligi bilan bogianadi.
Boshlangich sinflarda tasviriy san’at darslarini o’tkazish metodikasining o’ziga xos
xususiyatlari boiib, uning quyidagi to’rt turi qayd qilinadi:
23

1. Borliqni idrok etish.
2. San’atni idrok etish.
3. Naturaga qarab tasvirlash.
4. Ko’lpozitsiya.
Borliqni idrok etish mashg’ulotlari 1-4-sinf dasturida aks etgan bolib,
uning maqsadi bolalami o’rab oigan borliq haqida, ulardagi narsa va hodisalaming
tuzilishi, shakli, rangi, oichamlari, oicham nisbatlari haqida tasavvur hosil
qilishdir. Chunki, bolalar tevarak-atrofni, ya’ni tabiat, hayvonlar va qushlar
olami, hasharotlar va baliqlar, odamlar, obi havo, predmet va buyumlar,
qurilish va transport vositalari haqida yaxshi tasawurga ega bolganliklari
taqdirdagina ularning rasmlarini aniq- ravshan tasvirlaydilar. Borliqni idrok
etish mashg’ulotlarining mazmunidan kelib chiqqan holda amaliyotda ulami
o’rg anishi kerak boigan quyidagi yollar qollaniladi:
1. Buyumni, tabiatni o’ziga qarab kuzatish orqali o’rganish.
2. Borliq haqida o’qituvchining suhbati orqali o’rganish.
3. Savol-javob orqali o’rganish.
4. Borliqni rasmini chizish orqali o’rganish.
5. O ’qituvchining pedagogik rasmi o rqali o’rganish v.b.
O ’qituvchilar uchun namoyish etiladigan narsalar va tasvirlar avvalo
mashg’ulo t mavzusi bilan bogiiq holda bolb, ular o’z tuzilishi, shakli, rangi,
olchamlari bilan sodda, tushunarli, bolalarda his- hayajon uyg’otadigan boüshligi
maqsadga muvofiqdir. Eng muhimi, bunday materiallar o’quvchilami o’ylashga
majbur etadigan, bolalami yangi tushunchalar bilan boyitadigan bolishligi muhim.
Namoyish etiladigan narsalar, ulaming tasvirlari haqidagi malumotlarni
bolalarga og’zaki yetkazishda ularning tahlili muhim ahamiyat kasb etadi. Bu
tahlil bevosita narsalaming tuzilishi, shakli, rangi, oichamlari, ulaming mohiyati
haqida savol-javob tarzida oikazilishi maqsadga muvofiqdir.
Borliqni idrok etish mavzusiga doir mashg’ulot ishlanmasi beriladi. Darsning
mavzusi: Kuzgi tabiat manzarasini idrok etish.
24

Darsning vazifalari:
Kuzatuvchanlik, sinchkovlik, diqqat va xotirani o’stirish. Tabiatdagi
go’zallikni ko’ra bilishga va qadrlay olishga o’rgatish. Kuzgi tabiat
manzarasining o’ziga xos xususiyatlari va kuzgi ishlar bilan tanishtirish. Darsning
jihozlanishi:
Kuz fasli tasvirlangan rasm. Kuzgi ishlarga doir manzara tasviri. Tabiat
qo’yniga sayohat. Uni tashkil etishning imkoni boimagani taqdirda san’at
asarlarining reproduksiyalaridan foydalanish mumkin.
Masalan;
O’. Tansiqboyevning «Tog’da kuz», Z. Inog’o’lovning «Kuz», N.Karaxanning
«Oltin kuz», I.Haydarovning «Oltin kuz», Q.Basnarovning « O ’zbek kuzi»,
«Shaftolilar», G.Chemuxinning «Farzandlar va nabiralar», Usta Mo’minning
«Xirmonda» va boshqalar. Bu asarlarning hammasi bilan o’quvchilami
tanishtirish shart emas. Ulardan ayrimlari (o’z xohishiga ko’ra) tanlab olinadi.
Darsning mazmuni. Mashg’ulot asosan ikki yo’nalishda oiib boriladi.
Birinchisi, kuzgi tabiat manzarasining xarakterli xususiyatlarini estetik idrok
etish, ikkinchisi kuzgi ishlaming o’ziga xos to’lonlari bilan tanishtirish. Bu
vazifalarni amalga oshirish maqsadida o’qituvchi shunday obyektni tanlashi
lozimki, bu obyekt ham kuz, ham kuzgi ishlar uchun xarakterli ko’rinishda bo’lsin.
Dars o’quvchilarni maktab bog’i yoki dalaga sayohatga olib chiqish va u yerda
amalga oshirilayotgan ishlar bilan tanishtirishdan boshlanadi. Sayohat
jarayonida o’qituvchi bolalar e’tiborini chiroyli kuz manzarasiga jalb etadi. Ularga
kuz fasli va bu vaqtdagi o’zgarishlar haqida so’zlab beradi: «Bolalar, mana
hozir kuz fasli. U nihoyatda chiroyli, chunki, kuzda havo soviy boshlaydi,
natijada daraxtlarning barglari o’z rangini o’zgartiradi. Ba’zi barglar qizg’ish tusga
kiradi. O’t maysalar sarg’ay gan bo’ladi, qisqasi, ula r oltin rangga burkanadilar.
Osmonda yengil parcha-parcha bulutlar paydo bo’ladi. Ertalab kuzgi ekin va
0’tlaming usti oppoq qirov bilan qoplanadi. Yerga to’kilgan daraxt barglari oyoq
ostida shitirlaydi. Oktabr oyida kech pishar m evalar terib olinadi va tokdagi shirin-
shakar uzumlar uziladi. Yong’oq qoqiladi. Kechki kartoshka, sabzi, piyoz, lavlagi
25

kabi savzavotlar yig’ishtirib olinadi. Bunday ishlarni amalga oshirishda
o’quvchilar ota -onalariga, maktab bog’ida esa maktab jamoasiga yordam
beradilar. Kuzda shahar va qishloqlarda ko’chat o’tkazish oyligi boshlanadi.
Bu ishlarda ham bolalar kattalar bilan bir qatorda qatnashadilar. Kuzgi yig’im -
terim ishlari nihoyatda zavqlidir. Sayohat j arayonida o’qituvchi emotsional estetik
vaziyat hosil qilish maqsadida bolalarga kuz va kuzgi ishlar haqidagi she’rlardan
namunalar o’qib beradi.
She’r o’qib bo’lingandan so’ng, tabiatning ko’rinishi bolalar bilan
birgalikda tahlil qilinadi. Tahlil jarayonida kuzatilayotgan manzara yuzasidan
bolalarga savollar beriladi. Bu savollar quyidagicha bo’lishi mumkin:
- kuzda tabiatda qanday o’zgarishlar ro’y beradi? - qarshingizdagi manzarada
qanday daraxt turlarini ko’ryapsiz?
- daraxtlarning o’lchami bir xilmi?
- daraxtlarning shakli bir-biridan qanday farq qilib turibdi?
- e’tibor bering, daraxt shoxlarining yo’g’onligi bir xilmi?
- daraxtlarning tanasi va shox-shabbalarining tuzilishi qanday?
- osmonga ham razm soling, uning rangi qanday?
- osmondagi bulutlaming shakli yoki rangi qanday (bulutlar bor bo’lsa)?
- o’t va daraxtlaming rangida farq bormi?
- tabiatni kuzatish jarayonida yaxshi taassurot qoidirgan narsa nima?
Tabiatni kuzatish jarayonida bolalar ba’zi bir tabiiy materiallami (urugiar,
barglar, mayda hasharotlar, ildizlar) tasviriy ishlar uchun yig’ishlari mumkin.
Kuzatilayotgan obyekt yuzasidan savol- javob tugagach, o’qituvchi suhbatga
yakun yasab, bolalaming javoblarini aniqlashtiradi, kamchiliklarini
to’l diradi, xatolarini tuzatadi.
Agar dars sinfda o’tkaziladigan bo’lsa, o’qituvchi yuqorida no’llari qayd
qilingan tasviriy san’at asarlarining reproduksiyalari, slaydlarini bolalarga
ko’rsatib, sinfda o’quvchil ar bilan birga tahlil qiladi. Lekin shuni ham qayd qilish
lozimki, dars sinfda qanchalik ilg’or metodlar bilan olib borilmasin, baribir u aynan
tabiat qo’yniga qilingan sayohatning o’mini bosa olmaydi. Shuning uchun
26

o’qituvchi darsni iloji boricha tabiat q o’ynida o’tkazishga harakat qilishi lozim.
Uyga bolalami yashash joylaridagi bironta oltin rangga kirgan tabiat
manzarasini kuzatish vazifa qilib topshiriladi.
5. BoshIang’ich ta’lim o’quv dasturini o’rganish va rejalashtirish.
Butun o’quv yiliga mo’ljallangan tasviriy san’at dasturiga m avzuli tasvirii
jadval tuzish. O ’quv yilining har bir choragiga dars mavzularini metodik
jihatdan to’g’ri taqsimot qilishni o’rganish.
- Dasturni o’rganib chiqish va rejalashtirish.
Mavzularga oid ko’rsatmalar tayyorlash
Metodik ko’rsatma.
1. Mashg’ulot mavzularini taqvimiy tasvirii rejalashtirilishi.
Namunaviy dastur asosida tasviri y san’at darslarini rejalashtirish - eng
murakkab ishlardan hisoblanib, u mavzularni tasvirii rejalashtirish dasturi deb
no’llanadi. Ta’Iim -tarbiyaviy ishlami rejalashtirish oldidan dasturni chuqur o ’rganib
chiqish zarur. Dastur asosiy bajariladigan topshiriqlami va m ashqlami
ro’yxatini beradi, ta’ li mni o’qitish mazmunini, yil davo’lidagi tartib va
ketma -ketligini har bir topshiriqlarga ajratilgan soat hajmini va bajarish
materiallarini ko’rsatadi. Sinfda har bir o’quvchi o’zlashtirish lozim bo’lgan bilim
va malakalarni, o’quv choraklari va haftalarga taqsimlanishi kerak. Dastur
ta’limni o’quv vazifalarining murakkablashuvini metodik ketma- ketlikda ochib
bersa ham, ammo o’qitishning birmuncha xususiy savollariga (muammolariga)
taalluqli emas. Ma’lumki, pedagogic jarayon - ijodiy dars san’ati. Shuning
uchun ham dastur ma’lum bir yo’nalishga umumiy harakatdir. Dasturda
ta’limning asosiy yo’nalishi berilgan xolos, uni amalga oshirilishi, birmuncha
xususiy savollarning javobini yechilishi - o’quv jarayoninitashkil qiluvchi
o’qituvchining o’ziga bog’liq.
Ayrim bo’lg’usi o’qituvchi so’rashi mumkin, bajarishga imkoniyat
bolmaydigan tavsiyano’lalar berilgan bo’lsa dastumi qanday qilib bajarish
27

mumkin. Masalan, tasviriy san’at asarlari haqida suhbat o’tkazish
darslarida ma’lum asarlar reproduksiyalari tavsiya qilinadi, lekin ularni har doim
ham kitob do’konlaridan xarid qila olmaysiz. Yoki qalamtasvir boiim ida
natyurmort ma’lum bir narsalardan tuzilgan boiishi mumkin, lekin qishloq joylarda
ular boimasligi mumkin. O ’quv dasturlari aynan asliga muvofiq to’g’ridan -
to’g’ri bajarilishini talab qilmayapti. U faqat qanday rasso’llar bilan o’quvchilami
tanishtirish va qaysi asarlari musavvirlarni ijodiy to’lonlarini yaqqolliroq koisatib
berayapti. Yetarlicha tushunarli, agarda o’qituvchi fondida ko’rsatilgan u yoki
bu musavvirni asar reproduksiyasi boimasa, unda u boshqa rasso’l asarlari bilan
almashtirilishi mumkin. Natyurmortga kerakli boigan buyumlar ham yo’q boisa,
narsaiaming shaklini murakkablik darajasini hisobga olgan ho lda shakli shunga
o’xshash buyumlar bilan o’zgartirish mumkin.
Maktabda shaxsiy ish rejasini tuzishda o’qituvchi har bir sinf uchun yillik
ish rejasini ishlab chiqishi zarur. Bunday yillik ish rejasini yaxshisi tasvirli
bajarish maqsadga muvofiqdir. Ular ishlami barcha ko’lpleksini yaqqol tasvirlaydi.
Maktabda chorakni so’nggi darslarini suhbat yoki narsani o’ziga qarab rasm
ishlash bilan tugallaydi. Bunday tuzilgan rejalashtirishni muvaffaqiyatli deb
hisoblab boimaydi. Agarda rejalashtirishda chorakni so’ng gi darsida mavzu
asosida yoki bezakli rasm ishlash belgilangan boisa, bolalarga shu ishni ta’til
vaqtida bayram bilan bogiab davo’l ettirish imkoniyatini yaratib bergan boiamiz.
Mavzularni - tasvirli rejalashtirish dasturi, yutuq va kamchiliklarni yaqqol
ko ’rsatib turadi. Bundan tashqari, tasvirli rejada o’quv qo’yilmalarni
(postanovkalarni) xarakterlarini va ularni metodik yo’nalishlarini aks ettirish yengil
boiadi. Eng qulay yillik ish rejasi uni jadval tarzida tuzish, chunki uning kataklarida
o’quv materiallari chorak bo’yicha va alohida darslar bo’yicha taqsimlanadi. Har bir
katakda o’quv ishlami turlari, darsning mavzusi va mazmuni yaqqol ko’rgazmali
tasvirlanadi.Tasvirli - mavzuli reja dasturi o’ziga xos jadval sifatida to’rtta qatordan
iborat (o’quv c horakning soniga qarab) boiib, ulami har bir chorakdagi
o’tkaziladigan darslaming soniga qarab yana bir necha qatorlarga bolinadi.
28

Demak, birinchi qator sarlavhasida chorak belgisi, tartib raqami, dars soni, dars
turlarining no’li, darsning mavzusi, maqsadlari va vazifalari, berilgan mavzu
qanday materiallarda bajarilishi va unga necha soat ajratilgani ko’rsatiladi. Ushbu
jadval to’rtta qatordan iborat boiadi, lekin kataklari har bir choraqda bir xil emas,
albatta, o’quv c horakni haftasiga bogliqdir.
Masalan, 1-chorak 1.09 boshlanadi 4.11 tugallanadi - 8-9 hafta
2-chorak 10.11 - 30.12 - 7-8 hafta
3- chorak 12.01 - 23.03 - 10-11 hafta
4- chorak 1.04 - 25.05 - 7-8 hafta
1. Qizil rang - mavzu asosida ko’lpozitsiya;
2. yashil rang - bezakli rasm ishlash;
3. Sariq rang - narsaning o’ziga qarab rasm ishlash;
4. Havo ko’k - haykaltaroshlik;
5. JigaiTang - suhbat (idrok).
Vazifani bajarishda o’quv rejasini tuzish bilan bir vaqtda didaktik va metodik
materiallar y ig’ ib boriladi. Bunga esa metodik va maxsus adabiyotlar, ulardan
sitata shaklida ko’chirmalar, annotatsiyalar, bezakli materiallar, har xil metodik
qurollar (chizmalar, jadvallar), xalq ijodiy namunalari kiradi. Qanday shaklda
mavzuli-tasvirli rejani bajarilishi talabalar bilan amaliy mashg’ulot o’tkazuvchi
kafedra va uning o’qituvchilari hal qiladi. Amaliy mashg’ulotlar v aqtida
o’qituvchi bilan birgalikda bir fikrga kelishilgandan so’ng talabalar to’lonidan
bajarilgan taxminiy variant tasdiqlanadi va tamo’lila belgilagan qog’oz formatida
bajariladi.
29

X u l o s a.
O’qituvchining talabaning o’rniga o’tirib ishni bajarish ketma – ketligini, uni
konstruktiv qurilishini, soya – yorug’liklarini shtrixlar asosida berishni
ko’rsatishi o’rganuvchining ijodiy rivojlanishini nafaqat rivojlantiradi, balki,
aksincha to’si b qo’yadi. Uni o’z kuchiga ishonmaslik holatini keltirib
chiqaradi. Bundan kelib chiqadiki pedagogik jarayonda o’qituvchining so’zi eng
asosiy o’rinda bo’lib rasm esa to’ldiruvchi vosita hisoblanib o’rgatishda muhim
o’rinni egallaydi. Sinf doskasida rasm chizish bo’lajak rasso’l – pedagoglar
uchun muhim ahamiyatga egadir. Doskada rasm chizish ko’rgazmalilik
prinstipining muhim vositalaridan biri bo’lib hisoblanadi. Yangi mavzuni
og’zaki tushuntirish bilan bir qatorda qisqa muddat ichida chizilgan tasvir
o’q uvchilarni idrok qilish jarayonini tezlashtiradi. Chizuvchi doskada shakllarning
tuzilish qonuniyatlarini, naturani chizish ketma – ketligini chizib ko’rsatishi
zarurdir. Biroq doskada tez, malakali rasm chizish o’qituvchidan bir qator maxsus
mashqlarni bajarishni bu sohada etarli ko’nikma va malakaga ega bo’lishni talab
etadi. Bu uchun talaba eng avvalo qalamtasvir darslarida olgan bilimlarini amalda
namoyish etish zaruriyati tug’iladi.
Ma’lumki qalam tasvir darslarida chiziladigan barcha naturalar ma’lum k etma
– ketlik asosidatasvirni qurishni talab qiladi. Sinf doskasida rasm chizish ham xuddi
shunday ma’lum ketma – ketlikka rioya qilishni talab etadi. Tasvirni qurish
usullarini yaxshi bilish chizuvchining doskada rasmni ishonchli, tez va aniq
chiqishi imkonini beradi.
30

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1. Abdullayev N. San’at tarixi 2 -jildlik, 2/1 to’l .-Т ., 2001.
2. Abdirasilov S.F. Tasviriy san’at metodikasi. -Т., «I!m -Ziyo», 2006.
3. Abdirasilov S.F., Tolipov N.X. Tasviriy san’at o’qitish metodikasi. -Т .,
«Aloqachi»,
2007.
4. Boymetov B.B., Abdirasilov S.F. Chizmatasvir. -Т., «G’afur G’ulo’l», 2004.
5. Nabiyev M.N. Rangshunoslik. Т., « 0 ‘qituvchi», 1995
6. Oripov В. Tasviriy san’at va uni o’qitish metodikasi. - Т .: «IlmZiyo», 2006.
7. Tasviriy san’at darsliklari. 1,2,3,4 - sinflar.
8. Hasanov R.X. Maktabda tasviriy san’at o’qitish metodikasi. «FAN», 2004.
1

Bo’lajak tasviriy san’at o’qituvchilarida innovatsion kompetentlikni shakllantrish

Sotib olish