Boshlangʻich sinf oʻquvchilarining yozma ishlarda yoʻl qoʻyadigan xatolari ustida ishlash - Pedagogika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	40000UZS
Hajmi	72.1KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	09 Oktyabr 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

Sotuvchi

Amriddin Hamroqulov

Ro'yxatga olish sanasi 23 Fevral 2025

35 Sotish

Boshlangʻich sinf oʻquvchilarining yozma ishlarda yoʻl qoʻyadigan xatolari ustida ishlash

Sotib olish

1O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
“INTERNATIONAL SCHOOL OF FINANCE TECHNOLOGY AND
SCIENCE” INSTITUTI
“FILOLOGIYA VA TILLARNI O‘QITISH” KAFEDRASI
ONA TILI O‘QITISH METODIKASI
fanidan kurs ishi
Mavzu: Boshlang ich sinf o quvchilarining yozma ishlarda yo l qo yadiganʻ ʻ ʻ ʻ
xatolari ustida ishlash
BAJARDI: MEHRIDDINOVA TURSUNOY TUROPOVNA
GURUH 22-BTK-07
ILMIY RAHBAR: f.f.n. D.SH.SHADIYEVA
Toshkent - 2025

2 MUNDARIJA
Kirish ……………………………………………………………………
I BOB. BOSHLANG‘ICH SINF O‘QUVCHILARINING YOZMA NUTQI
VA XATOLARNING PEDAGOGIK-ASOSIY TAHLILI
1.1. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining yozma nutqini shakllantirishning nazariy
asoslari ……………………………………………………………………..
1.2. Yozma ish turlari va ularni o‘rgatishning didaktik imkoniyatlari ……..
1.3. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari yozma ishlarda yo‘l qo‘yadigan xatolar
turlari va sabablari ………………………………………………………..
II BOB. YOZMA ISHLARDA YO‘L QO‘YILADIGAN XATOLAR
USTIDA ISHLASH METODIKASI VA TAKLIFLAR
2.1. O‘quvchilarning yozma ishlardagi xatolarini aniqlash va tahlil qilish
metodikasi ………………………………………………………………….
2.2. Yozma ishlarda yo‘l qo‘yilgan xatolarni tuzatish va bartaraf etish
metodikasi ……………………………………………………………………
2.3. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining yozma savodxonligini oshirish bo‘yicha
tavsiyalar va amaliy mashg‘ulotlar ……………………………………………..
Xulosa ……………………………………………………………………..
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati ……………………………………….

3 Kirish
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Hozirgi globallashuv va raqamli ta’lim
sharoitida o‘quvchilarning yozma savodxonligi ta’lim sifatining muhim
ko‘rsatkichi hisoblanadi. Ayniqsa, boshlang‘ich sinf bosqichi o‘quvchilarning
savod o‘rganish, yozish va o‘z fikrini mustaqil ifodalash ko‘nikmalari
shakllanadigan poydevor davridir. Shu bosqichda yo‘l qo‘yilgan xatolar
keyinchalik o‘quvchilarning yozma nutq madaniyatiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi.
Shuning uchun o‘qituvchilar yozma ishlarni tashkil etish, tahlil qilish va
xatolarni to‘g‘rilash bo‘yicha ilmiy asoslangan metodik yondashuvga ega
bo‘lishlari zarur. Bugungi kunda yozma nutqda imloviy, grammatik, sintaktik
va uslubiy xatolarning kamaytirilishi faqat o‘quv jarayonining emas, balki
o‘quvchilarning umumiy tafakkur madaniyatini rivojlantirishning ham asosiy
omilidir. Yozma nutqdagi aniqlik va izchillik o‘quvchining mantiqiy fikrlashini,
tahlil qilish qobiliyatini oshiradi. Shu bois mazkur mavzuning dolzarbligi
o‘quvchilar savodxonligini rivojlantirish orqali ularning kelgusidagi ta’lim
bosqichlarida muvaffaqiyatli o‘qishiga zamin yaratishda namoyon bo‘ladi.
Mavzuning amaliy qiymati shundaki, u o‘qituvchilarga yozma ishlar ustida
tizimli ishlash, xatolarni aniqlash, ularni bartaraf etish va yozma nutqni
mukammallashtirishda samarali yo‘llarni taklif etadi 1
.
Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Boshlang‘ich ta’limda
yozma nutqni rivojlantirish masalasi O‘zbekiston va xorijiy mamlakatlar
olimlari tomonidan ko‘p marotaba o‘rganilgan. A. G‘ulomov, N. Mahmudov,
R. Safarova, M. Qodirov, X. Yo‘ldosheva kabi olimlar o‘quvchilarning yozma
nutqini o‘stirishning nazariy asoslari, imloviy malakalarni shakllantirish usullari
va metodikasini ilmiy asosda tahlil qilganlar. Shuningdek, rus tilshunosligida
L.V. Shcherba, A.A. Leontyev, I.R. Galperinlarning asarlari yozma nutq
1
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh. M. Mirziyoyev. “Mamlakatni qudratli, millatni
buyuk qiladigan kuch bu – ilm-fan, ta’lim va tarbiyadir.” – Daryo.uz , 2023 yil 9 dekabr.
https://daryo.uz/2023/12/09/mamlakatni-qudratli-millatni-buyuk-qiladigan-kuch-bu-ilm-fan-
talim-va-tarbiyadir-shavkat-mirziyoyev

4nazariyasiga katta hissa qo‘shgan. So‘nggi yillarda innovatsion pedagogik
texnologiyalar, interfaol metodlar va axborot-kommunikatsion vositalar asosida
yozma nutqni o‘qitish masalalariga alohida e’tibor berilmoqda. Shu bilan birga,
ayrim tadqiqotlarda o‘quvchilarning yozma ishlarda yo‘l qo‘yadigan xatolari
to‘liq tahlil qilinmagan, ularning psixologik va lingvistik omillari yetarlicha
yoritilmagan. Shu sababli ushbu mavzu yangi metodik yondashuvlar asosida
qayta ko‘rib chiqishni talab etadi. Kurs ishida ana shu kamchiliklarni to‘ldirish
va o‘quvchilarning yozma xatolarini bartaraf etishning amaliy mexanizmlarini
ishlab chiqish maqsad qilingan.
Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati
Ushbu kurs ishining nazariy ahamiyati shundaki, u boshlang‘ich sinf
o‘quvchilarining yozma nutqini shakllantirish, yozma ishlarda yo‘l qo‘yiladigan
xatolarni tahlil qilish va ularni tuzatish jarayonini ilmiy-nazariy jihatdan
asoslaydi. Ishda o‘quvchilarning yozma faoliyatida uchraydigan xatolarning
sabablari psixologik, lingvistik hamda metodik nuqtayi nazardan yoritiladi. Shu
orqali boshlang‘ich ta’limda yozma nutqni rivojlantirish nazariyasini boyituvchi
ilmiy g‘oyalar ishlab chiqiladi.
Kurs ishining amaliy ahamiyati esa o‘qituvchilarning o‘quvchilarda yozma
savodxonlikni oshirish, xatolarni aniqlash va tuzatish bo‘yicha konkret metodik
tavsiyalarni qo‘llay olish imkoniyatini yaratishida namoyon bo‘ladi. Tadqiqot
natijalari o‘qituvchilarning amaliy faoliyatida yozma ishlarni tashkil etish,
baholash va tahlil qilish tizimini takomillashtirishga xizmat qiladi. Shuningdek,
kurs ishida ishlab chiqilgan uslubiy tavsiyalar pedagogika oliygohlarining
talabalariga ham o‘quv-uslubiy material sifatida foydali bo‘ladi. Mavzuning
amaliy qiymati shundaki, u yozma nutqni rivojlantirish bo‘yicha interfaol
metodlar, individual yondashuv va differensial ta’lim elementlarini amalda
qo‘llash imkonini beradi. Shu bois, mazkur ish nazariya va amaliyot o‘rtasidagi
bog‘liqlikni mustahkamlovchi muhim metodik manba sifatida e’tirof etiladi.

5Kurs ishi mavzusining obyekti boshlang‘ich sinf o‘quvchilari yozma
ishlari, ularning yozma nutq ko‘nikmalari va o‘qituvchi tomonidan olib
boriladigan tuzatish jarayoni tashkil etadi.
Kurs ishi mavzusining predmeti — o‘quvchilarning yozma ishlarda yo‘l
qo‘yadigan xatolari va ularni bartaraf etish bo‘yicha qo‘llaniladigan metodik
usullar, mashqlar hamda didaktik yondashuvlardir.
Kurs ishi mavzusining maqsadi — boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining
yozma ishlarda yo‘l qo‘yadigan xatolarini aniqlash, ularning kelib chiqish
sabablarini tahlil qilish hamda xatolarni kamaytirishning samarali metodikasini
ishlab chiqishdir.
Kurs ishi mavzusining vazifalari
 Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining yozma nutqini shakllantirish nazariy
asoslarini o‘rganish;
 Yozma ish turlarini tahlil qilish va ularni o‘rgatishning didaktik
imkoniyatlarini aniqlash;
 O‘quvchilarning yozma ishlarda yo‘l qo‘yadigan xatolarini turlarga ajratish
va ularning sabablari bo‘yicha tahlil o‘tkazish;
 Xatolarni tuzatish va oldini olishning samarali metodikasini ishlab chiqish;
 O‘quvchilarning yozma savodxonligini oshirish uchun amaliy tavsiyalar
ishlab chiqish.
Kurs ishi mavzusining metodlari Tadqiqotda kuzatish, taqqoslash, tahlil
va sintez, pedagogik tajriba, test va suhbat metodlaridan foydalaniladi.
Shuningdek, amaliy mashg‘ulotlar orqali olingan natijalar tahlil qilinadi.
Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish, ikki bob, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. Har bir bob uchta bo‘limni o‘z
ichiga oladi va mavzuning nazariy hamda amaliy jihatlarini bosqichma-bosqich
yoritadi.

6I BOB. BOSHLANG‘ICH SINF O‘QUVCHILARINING YOZMA
NUTQI VA XATOLARNING PEDAGOGIK-ASOSIY TAHLILI
1.1. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining yozma nutqini
shakllantirishning nazariy asoslari
Boshlang‘ich ta’lim bosqichi – bu bola shaxsining shakllanishida eng
muhim davrlardan biri bo‘lib, o‘quvchining tafakkuri, nutq madaniyati va
yozma ifoda qilish ko‘nikmalari aynan shu bosqichda shakllanadi. Yozma nutq
bolaning og‘zaki nutqiga nisbatan murakkabroq jarayon bo‘lib, u nafaqat so‘z
boyligi va grammatik bilimni, balki tafakkur, mantiq, izchillik, eslab qolish va
o‘z fikrini aniq ifodalash qobiliyatini ham talab etadi. Shu bois, boshlang‘ich
sinfda yozma nutqni shakllantirish ta’lim jarayonining markaziy
yo‘nalishlaridan biridir.
Yozma nutq deganda insonning fikr, his-tuyg‘u va qarashlarini yozma
shaklda, ya’ni grafik belgilar orqali ifodalash qobiliyati tushuniladi. Yozma
nutqning asosiy maqsadi – fikrni mantiqan izchil, grammatik jihatdan to‘g‘ri va
usluban aniq ifodalashdir. Yozma nutqning og‘zaki nutqdan farqi shundaki, u
oldindan o‘ylab, mantiqiy izchillik bilan tashkil etiladi, o‘quvchi o‘z fikrini
yozish jarayonida uni qayta tahlil qiladi, tuzatadi va takomillashtiradi. Shuning
uchun ham yozma nutq tafakkur madaniyatining eng muhim ko‘rsatkichlaridan
biri hisoblanadi.
Boshlang‘ich sinfda yozma nutqni shakllantirishda o‘qituvchining metodik
yondashuvi hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi. O‘quvchilarga yozma nutqni
o‘rgatishda eng avvalo ularning til materialini to‘g‘ri o‘zlashtirishlari, fonetik,
leksik va grammatik bilimlarni amalda qo‘llashlari zarur. Bu jarayon
o‘quvchining eshitish, ko‘rish va mantiqiy fikrlash faoliyatining
uyg‘unlashuvini talab etadi. Chunki yozma ifoda faqat so‘zlarni yozish emas,
balki ularning ma’no, tuzilma va bog‘lanish qonuniyatlarini anglashni ham o‘z
ichiga oladi.

7Yozma nutqni shakllantirish jarayoni bosqichma-bosqich amalga oshiriladi.
Dastlab o‘quvchilar harflarni, so‘zlarni, gaplarni yozishga o‘rganadilar; keyingi
bosqichda esa mustaqil matn tuzish, bayon va insho yozish ko‘nikmalari hosil
qilinadi. Ushbu bosqichlarda o‘qituvchi o‘quvchilarning tafakkur faoliyatini
rivojlantirish, so‘z boyligini kengaytirish va grammatik jihatdan to‘g‘ri gap
tuzish malakalariga alohida e’tibor qaratadi.
Pedagogik adabiyotlarda yozma nutqni shakllantirishning bir nechta asosiy
tamoyillari ko‘rsatilgan: izchillik, tizimlilik, individuallashtirish, o‘quvchining
faol ishtiroki, ko‘rgazmalilik va interfaollik tamoyillari. Izchillik tamoyili
o‘quvchilarni oddiydan murakkabga qarab yozma faoliyatga jalb etishni
nazarda tutadi. Tizimlilik esa o‘quv jarayonining rejalilik asosida olib
borilishini, ya’ni har bir dars oldingi bilimlarga tayanib, keyingi bosqichga
o‘tishni ta’minlashini anglatadi. 2
Individuallashtirish tamoyili o‘quvchilarning shaxsiy imkoniyatlari, yosh
xususiyatlari va o‘rganish sur’atlarini hisobga olgan holda yozma ishlarni
tashkil etish zarurligini bildiradi. Bu tamoyil orqali har bir o‘quvchining kuchli
va zaif tomonlari aniqlanib, individual topshiriqlar, mashqlar va tahliliy ishlar
belgilanadi. O‘quvchining faol ishtiroki tamoyili esa dars jarayonida mustaqil
fikrlash, o‘z fikrini yozma shaklda ifodalash va o‘qituvchi bilan hamkorlikda
tahlil qilish imkonini beradi.
Ko‘rgazmalilik tamoyili yozma nutqni o‘rganishda vizual materiallar,
sxemalar, jadval va namunaviy matnlardan foydalanish zarurligini ta’kidlaydi.
Interfaollik tamoyili esa dars jarayonida zamonaviy pedagogik texnologiyalar,
o‘yin va muammoli topshiriqlar orqali o‘quvchilarning faolligini oshirishni
nazarda tutadi. Bu tamoyillar birgalikda yozma nutqni shakllantirish jarayonini
samarali tashkil etish imkonini beradi.
2
Qodirova Mohira, Yuldasheva Malika. “Boshlang‘ich ta’limda o‘qitish metodikasi.” –
Toshkent: Fan va texnologiya, 2019. – B. 23–67.

8Yozma nutqni shakllantirish jarayonida tilning asosiy sathlari — fonetika,
morfologiya, sintaksis va leksikologiya — o‘quvchilarga izchil tarzda
o‘rgatiladi. Masalan, fonetik sathda tovush va harf, urg‘u, bo‘g‘in haqida bilim
beriladi; morfologiyada so‘z turkumlari, ularning o‘zgarish shakllari
tushuntiriladi; sintaksisda esa gap tuzilishi, so‘zlarning bog‘lanish usullari
o‘rganiladi. Shu bilimlar asosida o‘quvchi o‘z fikrini yozma shaklda to‘g‘ri
ifodalash imkoniyatiga ega bo‘ladi.
Psixologik jihatdan yozma nutqni o‘zlashtirish boladan e’tibor, xotira,
mantiqiy tafakkur va ijodiy fikrlashni talab etadi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchisi
og‘zaki nutqdan yozma nutqqa o‘tishda bir qator qiyinchiliklarga duch keladi:
so‘zlarni to‘g‘ri yozish, fikrni izchil ifodalash, tinish belgilarini joyida qo‘llash
va matn tuzilmasini saqlash. Shu sababli o‘qituvchi o‘quvchilarning individual
xususiyatlarini inobatga olgan holda, o‘qitish jarayonida rag‘batlantirish, yengil
va bosqichli topshiriqlar berish orqali ularni yozma faoliyatga tayyorlashi
kerak.
Yozma nutqni rivojlantirishda o‘qituvchi va o‘quvchi o‘rtasidagi hamkorlik
muhim o‘rin tutadi. O‘qituvchi o‘quvchini yozma fikr bildirishga undaydi, unga
o‘z fikrini ifoda etishda yo‘l-yo‘riq beradi, yozilgan matnni tahlil qilib,
xatolarni to‘g‘ri tuzatishga o‘rgatadi. O‘quvchining o‘z yozma ishini baholash,
tahlil qilish va takomillashtirish qobiliyatini shakllantirish esa yozma
madaniyatni rivojlantirishning muhim bosqichidir.
Yozma nutqni shakllantirish jarayonida turli mashq turlari — diktant,
ko‘chirma yozuv, bayon, insho, ijodiy yozuv, xat yozish kabi ish turlari muhim
rol o‘ynaydi. Diktant o‘quvchilarning eshitish, ko‘rish va yozish faoliyatini
uyg‘unlashtiradi, imlo qoidalarini mustahkamlaydi. Bayon o‘quvchidan
eshitilgan yoki o‘qilgan matnni qayta ifodalashni talab etadi, bu esa mantiqiy
izchillik va tahliliy fikrlashni rivojlantiradi. Insho yozish esa o‘quvchining
mustaqil fikrlashini, ijodiy tasavvurini va so‘z boyligini namoyon etish
imkonini beradi.

9Yozma nutqni shakllantirishda o‘qituvchi tomonidan o‘quvchilarning
xatolarini to‘g‘rilash, ularga izoh berish va kelgusida bunday xatolarga yo‘l
qo‘ymaslikni o‘rgatish muhimdir. Xatolarni tahlil qilish va tuzatish jarayoni
o‘quvchilarning bilimini yanada mustahkamlaydi, diqqatini oshiradi va yozma
faoliyatga mas’uliyatli yondashuvni shakllantiradi. 3
O‘zbekiston Respublikasi “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonuni va “Kadrlar
tayyorlash milliy dasturi”da ta’lim sifatini oshirish, o‘quvchilarning
savodxonligini rivojlantirish, zamonaviy pedagogik texnologiyalarni joriy etish
masalalariga alohida e’tibor qaratilgan. Shu bois boshlang‘ich ta’limda yozma
nutqni shakllantirish zamonaviy didaktik yondashuvlar bilan uyg‘un holda olib
borilishi lozim. Interfaol metodlar — “Aqliy hujum”, “Klaster”, “Tushunchalar
tahlili”, “T-jadval” kabi usullar o‘quvchilarning fikrlash faoliyatini
faollashtiradi, ularni mustaqil yozishga o‘rgatadi.Shuningdek, raqamli
texnologiyalar, ta’limiy dasturlar va onlayn platformalardan foydalanish
o‘quvchilarning yozma malakalarini mustahkamlashda qo‘shimcha imkoniyat
yaratadi. Masalan, interaktiv mashqlar, elektron diktantlar va yozma
topshiriqlar o‘quvchining o‘qish va yozish faoliyatini integratsiyalashga yordam
beradi.
Yozma nutqni shakllantirishning samaradorligi, shuningdek, oilaviy va
ijtimoiy muhitga ham bog‘liq. Ota-onalarning o‘quv jarayoniga bevosita e’tibor
qaratishi, bolani kitob o‘qishga, o‘z fikrini yozma tarzda ifodalashga undashi
o‘quvchining yozma madaniyatini oshiradi. Shu sababli o‘qituvchi, oila va
maktab o‘rtasidagi hamkorlik o‘quvchining yozma ko‘nikmalarini
rivojlantirishda muhim o‘rin tutadi.Yozma nutqni shakllantirish – bu
o‘quvchining fikrlash madaniyati, tafakkur doirasi va kommunikativ
salohiyatini rivojlantiruvchi murakkab, ammo zarur pedagogik jarayondir. Bu
jarayonni samarali tashkil etish uchun o‘qituvchidan chuqur metodik bilim,
3
Mirziyoyeva . “Zamonaviy ta’limda innovatsion yondashuvlar.” – Toshkent: Yangi asr
avlodi, 2021. – B. 8–34.

10zamonaviy yondashuv, sabr-toqat va ijodkorlik talab etiladi. Har bir
o‘quvchining yozma faoliyatini individual yondashuv asosida rivojlantirish esa
ta’limning poydevorini mustahkamlashga xizmat qiladi.
1.2. Yozma ish turlari va ularni o‘rgatishning didaktik imkoniyatlari
Boshlang‘ich sinflarda o‘quvchilarning yozma nutqini shakllantirish
jarayoni o‘ziga xos murakkab va ko‘p bosqichli pedagogik faoliyat hisoblanadi.
Bu jarayon o‘quvchining og‘zaki nutqdagi ko‘nikmalarini yozma shaklda
ifodalash, fikrni grammatik jihatdan to‘g‘ri, mantiqan izchil va estetik jihatdan
ravon ifodalashga o‘rgatishni nazarda tutadi. Yozma ishlar orqali o‘quvchi
nafaqat savodxonlik malakasini oshiradi, balki tafakkur, kuzatuvchanlik, tahlil
qilish, umumlashtirish, xulosa chiqarish qobiliyatlarini ham rivojlantiradi. Shu
bois yozma ishlar boshlang‘ich ta’lim jarayonining ajralmas va eng muhim
tarkibiy qismi hisoblanadi.
Boshlang‘ich sinfda o‘tkaziladigan yozma ishlar o‘z mazmuni va maqsadiga
ko‘ra bir necha turlarga bo‘linadi. Jumladan, imlo ishlari, ko‘chirib yozish,
diktant, mustaqil yozma ishlar, insho va ijodiy yozuv mashqlari kabi shakllar
mavjud. Har bir tur o‘quvchining yozma nutqni rivojlantirishdagi ma’lum bir
bosqichni ifodalaydi va o‘ziga xos didaktik vazifalarni bajaradi. O‘qituvchi bu
jarayonda har bir yozma ish turining maqsadi, o‘tkazilish tartibi va metodikasini
puxta bilishi zarur.
Imlo ishlari — bu o‘quvchilarning orfografik va punktuatsion malakalarini
shakllantirishga xizmat qiluvchi mashg‘ulotlardir. Imlo mashqlarida o‘quvchi
so‘zlarni to‘g‘ri yozish, so‘z tuzilishini tahlil qilish, bo‘g‘inlab yozish va tinish
belgilaridan to‘g‘ri foydalanish ko‘nikmalarini mustahkamlaydi. Imlo ishlari
muntazam ravishda o‘tkazilganda o‘quvchilarning yozuvdagi xatolari
kamayadi, ularning e’tibor, eslab qolish va o‘z fikrini grammatik jihatdan
to‘g‘ri ifodalash qobiliyati ortadi.
Ko‘chirib yozish — boshlang‘ich bosqichda yozma nutqni rivojlantirishning
eng muhim usullaridan biridir. Bu turdagi mashq orqali o‘quvchi matnni to‘g‘ri

11ko‘rish, yozish, so‘zlarning grafik shaklini eslab qolish, orfografik qoidalarni
amalda qo‘llashni o‘rganadi. Ko‘chirib yozish jarayonida o‘quvchi e’tiborini
so‘zlarning tuzilishiga, tinish belgilariga, yozuv chizig‘ining aniqligiga
qaratadi. Shu sababli ko‘chirib yozish mashqlari nafaqat yozuv texnikasini,
balki estetik didni ham rivojlantiradi.
Diktant — o‘quvchilarning eshitish, eslab qolish va yozuv faoliyatini
birgalikda faollashtiruvchi yozma ish turidir. Diktant o‘quvchilarning fonetik
idrokini, grammatik bilimini va imloviy malakasini mustahkamlaydi.
O‘qituvchi tomonidan o‘qilgan matnni o‘quvchi eshitadi, tushunadi va to‘g‘ri
yozadi. Diktantlarning turlari (ogohlantiruvchi, nazorat, ijodiy, tanlov
diktantlari) o‘quvchilarning yozma savodxonligini oshirishda muhim o‘rin
tutadi. Ayniqsa, ijodiy diktantlar o‘quvchilarning mustaqil fikrlashini va so‘z
boyligini rivojlantiradi.
Mustaqil yozma ishlar o‘quvchilarning individual qobiliyatlarini aniqlash,
bilim, ko‘nikma va malakalarini baholash maqsadida o‘tkaziladi. Bu jarayonda
o‘quvchi o‘qituvchining yordamidan tashqari, o‘z fikrini mustaqil ifodalashga
intiladi. Mustaqil ishlar orqali o‘quvchilarda javobgarlik hissi, o‘z-o‘zini
nazorat qilish, xatolarni topish va tuzatish madaniyati shakllanadi.
Insho — bu o‘quvchining ijodiy fikrlashini, so‘z boyligini, grammatik
savodxonligini namoyon etuvchi eng yuqori yozma ish turi hisoblanadi. Insho
yozish jarayonida o‘quvchi hayotiy tajriba, kuzatuv, o‘qilgan asar yoki
ko‘rilgan voqeani tahlil qiladi, o‘z fikrini mantiqan asoslaydi. Boshlang‘ich sinf
o‘quvchilari uchun insholar oddiy shakllarda – rasm asosida, hikoya shaklida
yoki “mening oilam”, “maktabim”, “tabiat” kabi mavzularda yoziladi. Insho
o‘quvchilarning til boyligini kengaytirish, emotsional ifoda qilish, mustaqil
tafakkur yuritish qobiliyatini rivojlantiradi.
Ijodiy yozuv mashqlari o‘quvchilarning erkin fikrlashini, ijodkorlik
salohiyatini va nutq madaniyatini o‘stirishga yo‘naltirilgan. Bu turdagi
mashqlarda o‘quvchilar so‘zlardan yangi gaplar tuzish, matnni davom ettirish,

12hikoya yozish yoki berilgan voqeani boshqa shaklda ifodalash kabi
topshiriqlarni bajaradilar. Ijodiy yozuv mashqlarining didaktik ahamiyati
shundaki, ular o‘quvchilarni o‘ylashga, tahlil qilishga va o‘z nuqtai nazarini
erkin ifodalashga o‘rgatadi. 4
Yozma ishlarning samaradorligini ta’minlashda didaktik imkoniyatlarning
to‘g‘ri qo‘llanishi muhimdir. Didaktika nuqtayi nazaridan yozma ishlar
o‘quvchida bilim, ko‘nikma va malakalarni shakllantirishning faol metodik
vositasi sifatida qaraladi. Har bir yozma mashq o‘quvchini amaliy faoliyatga
jalb etadi, uni faollashtiradi, mustaqil fikrlashga undaydi. Bu jarayonda
o‘qituvchi metodik yondashuvlarni shaxsiylashtirilgan tarzda qo‘llashi lozim.
Didaktik imkoniyatlarning eng muhim jihatlaridan biri — ta’limning
bosqichma-bosqichligidir. Yozma ishlarni o‘rgatish dastlab oddiy ko‘chirib
yozish mashqlaridan boshlanib, asta-sekin murakkabroq – insho va ijodiy yozuv
ishlari tomon rivojlanadi. Bu bosqichlilik o‘quvchilarning individual
tayyorgarligi va bilim darajasiga mos kelishi zarur. Shuningdek, yozma ishlar
o‘quvchining psixologik holati, yosh xususiyati va qiziqishlari inobatga olingan
holda tashkil etilsa, o‘quv samaradorligi yuqori bo‘ladi.
Yozma ishlarning didaktik imkoniyatlari quyidagilarda o‘z ifodasini topadi:
O‘quvchilarda nutq madaniyatini shakllantirish;
Til qoidalarini amaliy qo‘llash malakasini rivojlantirish;
Fikrni mantiqan ifodalash va uni yozma shaklga keltirish qobiliyatini
oshirish;
Ijodiy tafakkurni rivojlantirish;
Mustaqil o‘qish va yozish ko‘nikmalarini shakllantirish;
O‘z-o‘zini nazorat qilish madaniyatini rivojlantirish.
4
Qodirov Bakhtiyor. “Grammatika va imlo o‘qitishning samarali usullari.” – Samarqand:
SamDU nashriyoti, 2017. – B. 30–72.

13Yozma ishlarni o‘rgatishda zamonaviy ta’lim texnologiyalaridan
foydalanish ham o‘ta muhim. Masalan, “Aqliy hujum”, “Klaster”, “Insert”,
“Sinkveyn”, “Rolli o‘yinlar”, “Matnni tahlil qilish” kabi interfaol metodlar
yozma mashqlarni o‘tkazishda samarali natija beradi. Bu usullar o‘quvchilarni
dars jarayoniga faol jalb etadi, ularning motivatsiyasini oshiradi va yozuvga
bo‘lgan qiziqishni kuchaytiradi.Shuningdek, axborot texnologiyalaridan
foydalanish ham yozma ishlarda xatolarni kamaytirish va o‘quvchining o‘z
yozgan matniga tanqidiy qarashini shakllantirishda yordam beradi. Masalan,
matn tahlil dasturlari, elektron lug‘atlar, onlayn diktant platformalari orqali
o‘quvchilar o‘z xatolarini ko‘rish, tuzatish va sabablari ustida ishlash imkoniga
ega bo‘ladilar. Bu o‘quv jarayonini yanada qiziqarli, samarali va zamonaviy
qiladi.
Yozma ish turlarini o‘rgatishning didaktik imkoniyatlari o‘qituvchining
tashkilotchilik mahorati va pedagogik yondashuviga ham bevosita bog‘liq.
O‘qituvchi yozma ishlarni faqat nazorat shakli sifatida emas, balki o‘quvchini
rivojlantiruvchi jarayon sifatida tashkil etishi zarur. Dars jarayonida
o‘quvchilarga xatolarni o‘zi topish, sababini tushuntirish va to‘g‘ri shaklni
mustaqil aniqlash imkonini berish kerak. Bu esa ularda tahliliy fikrlash va
o‘zini baholash ko‘nikmalarini rivojlantiradi.
Yozma ishlarni o‘rgatish jarayonida differensial yondashuv ham muhim
o‘rin tutadi. Har bir o‘quvchining bilim darajasi, o‘zlashtirish sur’ati va til
imkoniyatlari turlicha bo‘lganligi uchun, topshiriqlar murakkablik darajasiga
ko‘ra tabaqalashtirilgan holda berilishi lozim. Bu o‘quvchilarning o‘ziga
ishonchini mustahkamlaydi va muvaffaqiyat hissini uyg‘otadi.
1.3. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari yozma ishlarda yo‘l qo‘yadigan
xatolar turlari va sabablari
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari tomonidan yozma ishlarda yo‘l qo‘yiladigan
xatolarni o‘rganish ularning til madaniyatini shakllantirish, savodxonlik
darajasini aniqlash va ta’lim samaradorligini oshirishda muhim ahamiyat kasb

14etadi. Chunki o‘quvchining yozma nutqi — bu uning fikrlash darajasi, og‘zaki
nutq madaniyati, til qonuniyatlarini o‘zlashtirish darajasining ko‘zgusidir.
Yozma ishlar tahlili orqali o‘qituvchi o‘quvchining grammatik, orfografik,
uslubiy, punktuatsion va leksik bilimlaridagi kamchiliklarni aniqlashi, ularni
bartaraf etish yo‘llarini ishlab chiqishi mumkin.
O‘quvchilarning yozma ishlarda yo‘l qo‘yadigan xatolarini tahlil qilish
ularning tabiatiga, kelib chiqish sabablariga va ta’sir doirasiga ko‘ra
turkumlarga ajratishni talab etadi. Metodik adabiyotlarda xatolar odatda
quyidagi turlarga bo‘linadi: orfografik xatolar, grammatik xatolar, punktuatsion
xatolar, uslubiy xatolar, grafik (yozuv) xatolari, leksik xatolar, va mantiqiy
xatolar. Har bir tur o‘ziga xos sabablarga ega bo‘lib, ularni to‘g‘ri aniqlash va
tahlil qilish o‘qituvchining metodik mahoratiga bog‘liqdir.
1. Orfografik xatolar
Orfografik xatolar o‘quvchining imlo qoidalarini yetarli
o‘zlashtirmaganidan, tovush va harflar o‘rtasidagi bog‘lanishni to‘liq
anglamaganidan kelib chiqadi. Bu turdagi xatolarga so‘z tarkibidagi tovushlar
o‘rnini almashtirish (“kitob” o‘rniga “kitap”), harflarni tushirib qoldirish yoki
ortiqcha qo‘shish (“gul” o‘rniga “gull”), qo‘shib yozilishi yoki ajratib yozilishi
kerak bo‘lgan so‘zlarda xato qilish (“hamma narsa” o‘rniga “hammanarsa”)
kiradi. Orfografik xatolar ko‘pincha o‘quvchining eshitish idroki, fonematik
eshitish, e’tibor, xotira va vizual idrok darajasi bilan bog‘liq bo‘ladi.
Ba’zi o‘quvchilar so‘zning talaffuz shaklini yozma shakl bilan aralashtirib
yuboradilar, bu esa fonetik xatolarga olib keladi. Masalan, “quyosh” so‘zini
“quyos” shaklida yozish, yoki “kecha” so‘zini “kechcha” tarzida ifodalash.
Bunday xatolarni bartaraf etish uchun fonetik tahlil mashqlari, so‘zlarni tovush
va bo‘g‘inlarga ajratish, so‘z ustida og‘zaki ishlash muhim ahamiyatga ega.
2. Grammatik xatolar
Grammatik xatolar so‘zlarning shakllanishi, gapda to‘g‘ri bog‘lanishi, ot,
sifat, fe’l, son kabi so‘z turkumlarining grammatik kategoriyalarini noto‘g‘ri

15qo‘llash bilan bog‘liq bo‘ladi. Masalan, “bola yugurdi” o‘rniga “bola
yuguraman” yoki “men bordi” kabi xatolar o‘quvchining fe’l zamonlari va
shaxs-son qo‘shimchalarini to‘g‘ri qo‘llay olmaganidan dalolat beradi.
Shuningdek, egalik qo‘shimchalari bilan fe’lning mos kelmasligi (“mening
kitobim yo‘qdirlar”) yoki so‘z turkumlari orasidagi moslik buzilishi (“yashil
yugurdi”) ham grammatik xatolardir.
Bu xatolarni bartaraf etish uchun o‘quvchilarga grammatik tahlil mashqlari,
so‘z turkumlarini ajratish, gap bo‘laklarini aniqlash, so‘z birikmalari ustida
ishlash topshiriqlari muntazam berilishi lozim. Grammatik xatolarni
kamaytirish jarayoni o‘quvchilarning til tuzilishini mantiqan tushunishga
o‘rgatadi.
3. Punktuatsion xatolar
Punktuatsion xatolar tinish belgilarini qo‘llashdagi noto‘g‘riliklar bilan
bog‘liq. Boshlang‘ich sinflarda eng ko‘p uchraydigan holatlar — vergul, nuqta,
so‘roq va undov belgilarining tushirib qoldirilishi yoki ortiqcha qo‘llanishidir.
Masalan, o‘quvchi “Men uyga ketdim” o‘rniga “Men, uyga ketdim.” deb yozadi
yoki “Bu nima?” o‘rniga “Bu nima” deb yozib, so‘roq belgisini qo‘ymaydi. Bu
xatolar o‘quvchining gapning mazmuniy tuzilishini to‘liq anglamasligidan,
sintaktik birliklarni farqlay olmasligidan kelib chiqadi.
Tinish belgilarini o‘rgatishda ifodali o‘qish mashqlari, gaplarni intonatsion
bo‘lishga o‘rgatish, yozilgan matnni o‘qish orqali tinish belgilari bilan bog‘liq
o‘quv mashqlarini tashkil etish samarali natija beradi.
4. Uslubiy xatolar
Uslubiy xatolar o‘quvchining fikrni bayon etishda mantiqan nomuvofiq so‘z
yoki iboralarni ishlatishi, matnning umumiy ohangi va uslubini buzishi bilan
xarakterlanadi. Masalan, “Bugun men maktabga bordim va uxladim” kabi
gaplarda mantiqiy ketma-ketlik buziladi. Shuningdek, rasmiy, badiiy yoki
og‘zaki nutq uslublarini aralashtirib yuborish ham uslubiy xatolardandir.

16Bunday holatlar o‘quvchilarda so‘z boyligi yetarli emasligidan, so‘z tanlash
madaniyatining pastligidan dalolat beradi.
Uslubiy xatolarni tuzatishda o‘qituvchi o‘quvchilarga namunali matnlarni
tahlil qilishni, sinonim, antonim, maqol va iboralardan to‘g‘ri foydalanishni
o‘rgatishi zarur. Shu orqali o‘quvchi fikrni estetik jihatdan ifodalash, mantiqan
izchil yozish ko‘nikmasini hosil qiladi.
5. Grafik (yozuv) xatolari
Grafik xatolar yozuvning texnik jihatlaridagi kamchiliklar — harflarni
noto‘g‘ri yozish, so‘zlar orasidagi masofani saqlamaslik, chiziqdan chiqish yoki
harf shaklini o‘zgartirib yuborish bilan bog‘liq. Masalan, “d” va “b” harflarini
aralashtirish, “sh” tovushini “s” yoki “ch” shaklida yozish, yozuv chizig‘ining
tik yoki egri bo‘lishi kabi holatlar grafik xatolar sirasiga kiradi.
Bu xatolar o‘quvchining qo‘l motorikasi, diqqat markazi va yozuv texnikasi
rivojlanmaganligini ko‘rsatadi. Shu sababli yozuv darslarida chiroyli yozuv
mashqlari, harf shakllarini chizish, yozuv tezligini bosqichma-bosqich oshirish
mashqlari o‘tkazilishi zarur.
6. Leksik xatolar
Leksik xatolar so‘z ma’nosini to‘g‘ri anglamaslik, sinonim va antonimlarni
noto‘g‘ri ishlatish, ortiqcha yoki mos bo‘lmagan so‘zlardan foydalanish bilan
bog‘liq. Masalan, “Bugun havo issiq, men sovuq kiyindim” kabi gapda so‘zlar
ma’nosi o‘zaro zid. Yoki “O‘qituvchi o‘quvchilarni yaxshi o‘qitdi” kabi
takroriy iboralar leksik xatolar sanaladi.
Bunday xatolarni kamaytirish uchun o‘quvchilarning so‘z boyligini
kengaytirish, lug‘at ishlari, matn asosida so‘z tanlash mashqlari, o‘qish
darslaridagi til o‘rganish mashqlarini yozuv darslari bilan integratsiyalash
tavsiya etiladi.
7. Mantiqiy xatolar
Mantiqiy xatolar o‘quvchining fikrlash jarayonida izchillik, sabab-natija
bog‘lanishlarini to‘g‘ri aniqlay olmasligi natijasida yuzaga keladi. Masalan,

17“Quyosh botdi, shuning uchun ertalab bo‘ldi” kabi gaplarda voqealar ketma-
ketligi noto‘g‘ri ifodalangan. Mantiqiy xatolar o‘quvchilarning dunyoqarashi
torligi, hodisalar orasidagi aloqani to‘liq anglamasligi bilan izohlanadi.
Mantiqiy xatolarni bartaraf etish uchun o‘quvchilar bilan suhbat asosida
matn mazmunini tahlil qilish, sabab-natija bog‘lanishlarini aniqlash, hikoya
tuzish, matnni davom ettirish kabi mashqlar bajariladi.
Xatolarning yuzaga kelish sabablari
O‘quvchilarning yozma ishlarda yo‘l qo‘yadigan xatolari ko‘plab omillar
ta’sirida vujudga keladi. Ularni shartli ravishda ichki (psixologik, fiziologik,
individual) va tashqi (pedagogik, metodik, ijtimoiy) sabablarga ajratish
mumkin.
Ichki sabablarga quyidagilar kiradi:
o‘quvchining e’tiborsizligi, diqqatning tez chalg‘ishi;
fonematik eshitish va nutq apparati rivojlanishidagi sustlik;
yozuvga nisbatan qiziqishning pastligi;
xotiraning zaifligi;
nutqiy tafakkurning to‘liq shakllanmaganligi.
Tashqi sabablarga esa quyidagilarni kiritish mumkin:
o‘qituvchining noto‘g‘ri metodik yondashuvi;
yozma ishlarni yetarli mashq sifatida tashkil etmaslik;
o‘quv dasturida yozma nutqni rivojlantirishga ajratilgan vaqtning kamligi;
oila va ijtimoiy muhitda savodli yozuv madaniyatiga e’tiborning sustligi;
o‘quvchilarning darsdan tashqari o‘qish faoliyatining sustligi.
Ba’zan xatolarning kelib chiqishiga psixologik zo‘riqish, imtihon qo‘rquvi,
yoki tez yozishga intilish kabi holatlar ham sabab bo‘ladi. O‘quvchilar yozma
ishni vaqt cheklovida bajarishga harakat qilganlarida, e’tibor va aniqlik
pasayadi, natijada xatolar soni ortadi.
Xatolarni tahlil qilishning ahamiyati

18O‘quvchilarning yozma ishlardagi xatolarini tizimli tahlil qilish
o‘qituvchiga har bir o‘quvchining bilim darajasi, fikrlash ko‘lami va tilni
o‘zlashtirish darajasini aniqlash imkonini beradi. Bu jarayon asosida o‘qituvchi
individual yondashuv, korreksion mashqlar va metodik tavsiyalar ishlab
chiqadi. Xatolarni tahlil qilishning samarali usullaridan biri – xatolarni
toifalarga ajratish va ularni doimiy monitoring qilishdir.
O‘qituvchi har bir o‘quvchining xatolari bo‘yicha maxsus “xato kartotekasi”
tuzib borsa, bu individual ishni samarali tashkil etishda juda foydali bo‘ladi.
Masalan, orfografik xatolarga ko‘p yo‘l qo‘yadigan o‘quvchiga har kuni qisqa
imlo mashqlari berish, punktuatsion xatolarga ega o‘quvchi bilan ifodali o‘qish
asosida ishlash tavsiya etiladi.
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining yozma ishlarda yo‘l qo‘yadigan xatolari
o‘quv jarayonining tabiiy qismi bo‘lib, ularni aniqlash va tahlil qilish
o‘quvchilarning savodxonligini oshirishda muhim o‘rin tutadi. Har bir xato
o‘quvchining fikrlash jarayoni, e’tibori va tilni o‘zlashtirish darajasi haqida
ma’lumot beradi. Shuning uchun o‘qituvchi xatolarni jazolash vositasi sifatida
emas, balki ta’limiy tahlil predmeti sifatida ko‘rishi lozim. Yozma ishlarni
muntazam tahlil qilish, xatolarni sabablari bilan birgalikda o‘rganish va bartaraf
etish bo‘yicha individual metodik yondashuvni qo‘llash orqali o‘quvchilarda
savodli, mantiqan izchil va estetik yozma nutqni shakllantirish mumkin.

19II BOB. YOZMA ISHLARDA YO‘L QO‘YILADIGAN XATOLAR
USTIDA ISHLASH METODIKASI VA TAKLIFLAR
2.1. O‘quvchilarning yozma ishlardagi xatolarini aniqlash va tahlil
qilish metodikasi
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari yozma nutqni o‘zlashtirish jarayonida imlo,
grammatik, uslubiy va mantiqiy xatolarga yo‘l qo‘yishi tabiiy hodisadir. Chunki
bu bosqichda ularning til sezgisi, grammatik tahlil qilish ko‘nikmalari hamda
so‘z boyligi hali shakllanib borayotgan bo‘ladi. Shunday ekan, yozma
ishlardagi xatolarni o‘z vaqtida aniqlash, ularni ilmiy asosda tahlil qilish va
maqsadli tuzatish ishlari o‘quvchilarning yozma savodxonligini oshirishda eng
muhim metodik bosqichlardan biri sanaladi.
Yozma xatolarni aniqlash metodikasi avvalo o‘qituvchining didaktik
tayyorgarligi, metodik bilimlari va kuzatuvchanligiga bog‘liq. Har bir xato —
bu o‘quvchi tafakkurida yuz berayotgan muayyan til hodisasining noto‘g‘ri
shakllanishidan dalolat beradi. Shu sababli o‘qituvchi xatoni faqat grammatik
nuqtayi nazardan emas, balki psixologik, lingvistik va metodik jihatdan ham
baholay olishi lozim.
Yozma ishlarni tahlil qilishdan avval o‘qituvchi ularni xatolarni aniqlash
mezonlariga ko‘ra guruhlab chiqadi. Bunda asosan quyidagi mezonlardan
foydalaniladi:
Imlo xatolari – so‘z tarkibini, unli va undosh harflarni noto‘g‘ri yozish,
qo‘shib yoki ajratib yozish, bosh harflarni noto‘g‘ri ishlatish.
Grammatik xatolar – so‘z turkumlarini, kelishik va sonlarni noto‘g‘ri
qo‘llash, fe’l zamonlari va shaxs qo‘shimchalarini aralashtirib yuborish.
Uslubiy xatolar – fikrni ifodalashda mantiqsizlik, gap tuzilishida tildagi
normaga rioya qilmaslik.

20Punktuatsion xatolar – tinish belgilarini noto‘g‘ri ishlatish, gap bo‘laklarini
noto‘g‘ri ajratish.
Mantiqiy xatolar – fikrlar orasidagi bog‘lanishning yo‘qolishi, sabab-natija
munosabatining to‘g‘ri aks etmasligi.
Xatolarni aniqlashning samaradorligi o‘qituvchining ularni sistematik tarzda
qayd etish, tahlil qilish va xulosalar chiqarish malakasiga bog‘liq. Shu
maqsadda o‘qituvchilar “xato tahlil daftari”dan foydalanishlari tavsiya etiladi.
Bu daftar har bir o‘quvchining yozma ishlarida takrorlanayotgan xatolarni qayd
etish, ularni tahlil qilish va individual tavsiyalar berishda muhim rol o‘ynaydi.
O‘quvchilarning yozma ishlari o‘qituvchi tomonidan muntazam ravishda
diagnostik tahlil qilinishi kerak. Diagnostik tahlil o‘quvchining umumiy savod
darajasi, tildan bilimni amalda qo‘llash qobiliyati va nutqni ifodalash
ko‘nikmasini aniqlash imkonini beradi. Bu jarayonda o‘qituvchi yozma ishning
tahlilini faqat “xato-topish” tamoyiliga emas, balki “tuzatish va o‘rgatish”
tamoyiliga asoslash lozim.
Yozma ishlardagi xatolarni tahlil qilish jarayonida o‘qituvchi quyidagi
metodik bosqichlarni bajaradi:
Xatolarni aniqlash. Har bir o‘quvchining yozma ishini sinchiklab o‘qib
chiqish va xatolarni belgilash.
Xatolarni tasniflash. Xatolarni yuqorida keltirilgan toifalarga ajratish.
Xatolarni sababiy tahlil qilish. Nega aynan shunday xato yuz berdi? Bilim
yetishmasligi, e’tiborsizlik yoki talaffuzdagi farq natijasimi?
Xatoni tuzatish yo‘lini aniqlash. Har bir xatoga individual yondashuv
asosida izoh berish.
Xulosa va takliflarni ishlab chiqish. O‘quvchilarning keyingi yozma
ishlarida bu xatoni takrorlamaslik uchun amaliy tavsiyalar ishlab chiqish.
Tahlil jarayonida o‘qituvchi nafaqat o‘quvchi xatolarini, balki sinf bo‘yicha
umumiy tendensiyalarni ham aniqlaydi. Masalan, bir sinfda ko‘pchilik

21“yozishdagi ortiqcha harflar” yoki “tinsh belgilarini qo‘llashdagi noto‘g‘rilik”ni
qayta-qayta takrorlayotgan bo‘lsa, bu o‘quvchilar umumiy bilim darajasida
muayyan kamchilik mavjudligidan dalolat beradi.
Bunday holatda o‘qituvchi umumlashtirilgan xato tahlil jadvali tuzadi.
Jadvalda xatolarning turlari, ularni sodir etgan o‘quvchilar soni, asosiy sabablar
va tuzatish choralari ko‘rsatiladi. Quyida shunday jadvalning namunasi
keltiriladi:
Xato turi O‘quvchilar
soni Xatoning sababi Tuzatish usuli
Imlo xatosi 8 nafar E’tiborsizlik, fonetik
farqlar Yozma diktantlar,
lug‘at ishi
Grammatik
xato 5 nafar Qoidani noto‘g‘ri
qo‘llash Grammatik
mashqlar
Punktuatsion
xato 7 nafar Gap tuzilishini
noto‘g‘ri anglash Sintaktik tahlil
ishlari
Uslubiy xato 4 nafar Fikrni mantiqan
bog‘lay olmaslik Insho yozish
mashqlari
Mantiqiy xato 3 nafar Tafakkurning sustligi Og‘zaki suhbat
mashg‘ulotlari
Bu tahlil asosida o‘qituvchi har bir o‘quvchiga individual yo‘l xaritasi
tuzadi. Ya’ni, kimda imlo xatolari ko‘p — lug‘at ishlari bilan, kimda grammatik
xatolar ko‘p — qoida asosidagi mashg‘ulotlar bilan ko‘proq shug‘ullanadi. Shu
orqali ta’lim jarayoni shaxsga yo‘naltirilgan yondashuv asosida tashkil etiladi.
Xatolarni tahlil qilish metodikasida psixolingvistik yondashuv ham muhim
o‘rin tutadi. Chunki har bir xato o‘quvchining ichki nutq jarayoni, tafakkur
mexanizmlari va eslab qolish xususiyatlari bilan bog‘liq. O‘quvchining yozma
faoliyatidagi xatolarni aniqlashda uning og‘zaki nutqi, so‘z boyligi, talaffuzi
ham inobatga olinadi. Masalan, talaffuzda “yo‘q” o‘rniga “yo” deb aytadigan

22bola yozma ishda ham shu shaklni qo‘llashi mumkin.Shuningdek, yozma
ishlarni tahlil qilishda o‘qituvchi o‘quvchilarning xatolarini ularni tanqid qilish
maqsadida emas, balki o‘rgatish, yo‘l-yo‘riq ko‘rsatish maqsadida tahlil qilishi
kerak. O‘qituvchining ijobiy, rag‘batlantiruvchi munosabati o‘quvchilarning o‘z
xatolaridan to‘g‘ri xulosa chiqarishiga yordam beradi.
Xatolarni tahlil qilishning yana bir muhim bosqichi – kollektiv tahlil
ishlaridir. O‘quvchilar yozma ishlarini sinfda birgalikda tahlil qiladilar, xatolar
ustida muhokama yuritadilar, to‘g‘ri variantni izlaydilar. Bu jarayon ularning
fikrlash doirasini kengaytiradi, o‘z fikrini asoslash va tildan ongli foydalanish
malakasini rivojlantiradi.
Metodik jihatdan, yozma ish tahlilini dars jarayonida quyidagi shakllarda
tashkil etish maqsadga muvofiq:
Individual tahlil – har bir o‘quvchining xatolari bilan yakka tartibda ishlash;
Guruhli tahlil – bir xil xatolarni qilgan o‘quvchilar bilan kichik guruhlar
tashkil etish;
Jamoaviy tahlil – sinf bo‘yicha umumiy xatolarni muhokama qilish, to‘g‘ri
variantlarni izlash;
Taqqoslama tahlil – o‘quvchining oldingi va hozirgi yozma ishlari
o‘rtasidagi farqlarni solishtirish.
Ushbu metodlarning kombinatsiyasi o‘quvchilarda o‘z-o‘zini nazorat qilish,
yozuvdagi e’tibor, aniqlik va mas’uliyat hissini shakllantiradi.
O‘quvchilar xatolarini aniqlash va tahlil qilish metodikasining asosiy
natijasi — bu o‘quvchi tomonidan yozuvdagi xatolarni mustaqil aniqlash va
tuzatish malakasining shakllanishidir. Shuning uchun o‘qituvchi o‘quvchini
faqat to‘g‘rilangan variant bilan tanishtiribgina qolmasdan, “Nima uchun bu
xato?”, “Qanday qilib bunday bo‘ldi?”, “To‘g‘ri variant nima bo‘ladi?” kabi
savollar orqali tahlilga jalb etishi lozim.
Bundan tashqari, o‘qituvchi har chorakda sinf bo‘yicha yozma ishlar
tahlilini umumlashtirib, statistik ma’lumotlarni tuzadi. Bu ma’lumotlar keyingi

23rejalashtirishda, darslarni tashkil etishda va qo‘shimcha mashg‘ulotlarni
belgilashda metodik asos bo‘lib xizmat qiladi.
Jadval 1. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining yozma ishlardagi xatolarini
tahlil qilish natijalari
№ Xato turi Xatoning sababi Tavsiya etilgan tuzatish
usuli
1 Imlo xatolari E’tiborsizlik, tovush-harf
munosabatini yetarli
anglamaslik Lug‘at ishi, diktant
mashqlari, harf o‘yinlari
2 Grammatik
xatolar Qoidalarni mustahkam
o‘zlashtirmaslik, tahlil qilish
ko‘nikmasining sustligi Grammatik tahlil
mashqlari, qoida
asosidagi topshiriqlar
3 Punktuatsion
xatolar Tinish belgilarining vazifasini
anglamaslik Gap tuzish va tinish
belgilari bo‘yicha
interfaol mashg‘ulotlar
4 Uslubiy
xatolar Fikrni mantiqan bog‘lay
olmaslik, nutqni
rejalashtirishda qiynalish Insho yozish, matn
tahlili, og‘zaki nutq
mashqlari
5 Mantiqiy
xatolar Fikrni izchil ifoda eta olmaslik,
tafakkurning sustligi Suhbat, mantiqiy savollar
asosidagi mashg‘ulotlar
6 Grafik
xatolar Harf shakllarini noto‘g‘ri
yozish, qo‘l yozuvining sust
rivojlanishi Chiroyli yozuv daftari,
grafik diktantlar, harf
chizish mashqlari
2.2. Yozma ishlarda yo‘l qo‘yilgan xatolarni tuzatish va bartaraf etish
metodikasi

24Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari tomonidan yozma ishlar jarayonida yo‘l
qo‘yiladigan xatolarni tuzatish — bu nafaqat imloviy yoki grammatik
me’yorlarni o‘rgatish, balki o‘quvchining tafakkurini, nutq madaniyatini va o‘z
fikrini to‘g‘ri ifoda etish ko‘nikmasini shakllantirish jarayonidir. Har bir xato —
bu o‘quvchining o‘zlashtirishdagi muayyan bo‘shliqlari, diqqat yoki bilimdagi
kamchiliklar natijasidir. Shu bois xatoni tuzatish jarayoni faqat “to‘g‘rilash”
emas, balki “o‘rgatish”, “anglatish” va “mustahkamlash” faoliyatini ham o‘z
ichiga oladi.
O‘quvchilarning yozma ishlardagi xatolarini bartaraf etishning
samaradorligi o‘qituvchining metodik yondashuviga bevosita bog‘liqdir.
O‘qituvchi bu jarayonda har bir o‘quvchining individual xususiyatini,
o‘zlashtirish sur’atini, til sezgisi darajasini va tafakkur faoliyatini hisobga olishi
kerak.
Xatolarni tuzatish metodikasining asosiy maqsadi — o‘quvchilarda mustaqil
xato topish va uni tahlil qilib tuzatish malakasini shakllantirishdan iborat.
Chunki o‘quvchi xatoni o‘qituvchi ko‘rsatmasidan mustaqil aniqlay olgan
taqdirdagina, u bilimini amalda qo‘llay olish bosqichiga o‘tadi.
Tajriba ko‘rsatadiki, xatolarni bartaraf etish ikki bosqichda amalga
oshiriladi:
Xatoni aniqlash va izohlash bosqichi.
Xatoni tuzatish va mustahkamlash bosqichi.
1. Xatoni aniqlash va izohlash bosqichi
Bu bosqichda o‘qituvchi o‘quvchining yozma ishida xato qilingan joyni
belgilaydi, ammo darhol to‘g‘ri variantni aytmaydi. U o‘quvchini mustaqil
fikrlashga undovchi savollar beradi, masalan:
“Bu so‘zni qanday eshitding?”
“Qoidaga ko‘ra bu so‘z qanday yozilishi kerak?”
“Shunga o‘xshash so‘zlarni bilasanmi?”

25Bu yondashuv o‘quvchining tafakkurini faollashtiradi va eslab qolish
jarayonini mustahkamlaydi. Shu tarzda xato ustida o‘qituvchi va o‘quvchi
o‘rtasida ijodiy muloqot yuzaga keladi.
2. Xatoni tuzatish va mustahkamlash bosqichi
Bu bosqichda o‘quvchi xatoni mustaqil to‘g‘rilaydi, o‘qituvchi esa unga
metodik yordam beradi. Xatolar ustida ishlash jarayonida quyidagi metodik
shakllardan foydalanish samarali hisoblanadi:
Individual tuzatish ishlari. Har bir o‘quvchi bilan alohida ishlash, u qilgan
xatolarning sababini tahlil qilish, qo‘shimcha mashqlar berish.
Guruhli mashg‘ulotlar. O‘xshash xatolarni qilgan o‘quvchilarni bir guruhga
ajratib, birgalikda ishlash.
Kollektiv tahlil. Sinf bo‘yicha yozma ishlarni birgalikda muhokama qilish,
umumiy xatolarni topish va to‘g‘ri variantni aniqlash.
O‘z-o‘zini tahlil qilish. O‘quvchining o‘z yozma ishini qayta o‘qib chiqib,
xatolarni topishga o‘rgatish
Xatolarni bartaraf etishda ko‘rgazmali metodlar ham juda samaralidir.
Masalan, xato yozilgan so‘zlarni taxtaga yozib, yoniga to‘g‘ri variantini
keltirish; rangli belgilar yordamida tahlil qilish; plakatlar, kartochkalar va
interfaol slaydlar orqali o‘quvchilarning e’tiborini jamlash mumkin.
Bundan tashqari, didaktik o‘yinlar ham xatolarni tuzatishning eng qulay
shakllaridan biridir. “To‘g‘ri yoz – yut!”, “Imlo poygasi”, “Kim tez
to‘g‘rilaydi?”, “Xato topuvchi” kabi o‘yinlar o‘quvchilarning diqqatini
faollashtiradi, raqobat ruhini kuchaytiradi va jarayonni qiziqarli qiladi.
O‘quvchilar xatolarini bartaraf etish jarayonida o‘qituvchi har bir xatoning
sababini aniqlashga alohida e’tibor qaratishi kerak. Chunki faqat sababni
tushunib, uni yo‘qotish orqali xatolarning takrorlanishining oldi olinadi.
Masalan, “yozuvni eshitilganiga qarab yozish” odati fonetik xatolarni, “qoidani
yod bilmaslik” esa grammatik xatolarni keltirib chiqaradi.

26Xatolar ustida ishlashda diktantlar alohida ahamiyat kasb etadi. Diktantlar
turli maqsadlarda o‘tkaziladi:
Nazorat diktanti – o‘quvchining umumiy savod darajasini aniqlash;
Tahliliy diktant – xatolarni tahlil qilib yozish, izoh berish;
Og‘zaki diktant – so‘zlarni eshitib to‘g‘ri yozishga o‘rgatish;
Lug‘at diktanti – murakkab so‘zlar imlosini mustahkamlash.
Xatolarni bartaraf etish jarayonida tuzatish belgilaridan (kodi) foydalanish
ham samarali hisoblanadi. Masalan:
“im.” – imlo xatosi,
“gr.” – grammatik xato,
“us.” – uslubiy xato,
“m.” – mantiqiy xato,
“p.” – punktuatsion xato.
Bu belgilar yordamida o‘quvchi o‘z xatolarini mustaqil aniqlash va
to‘g‘rilashni o‘rganadi.
Xatolarni bartaraf etishda mustahkamlash mashqlari muhim o‘rin tutadi.
Ular quyidagicha bo‘lishi mumkin:
xato so‘z bilan yangi gap tuzish;
noto‘g‘ri yozilgan so‘zning to‘g‘risini yozish;
xato so‘zlarni lug‘atdan topish;
rasm asosida to‘g‘ri yozuv mashqlari bajarish.
Xatolar ustida ishlash davomida o‘qituvchi o‘quvchilarning psixologik
holatini inobatga olishi zarur. O‘quvchini xatosi uchun tanqid qilish emas, balki
rag‘batlantirish kerak. O‘qituvchining iliq munosabati o‘quvchini o‘z ustida
ishlashga undaydi, bu esa yozma savodxonlikni oshiradi.
Tahlil natijalariga ko‘ra, o‘qituvchi sinf bo‘yicha xatolar dinamikasini
kuzatib boradi. Masalan, o‘tgan oyda imlo xatolari 40%, grammatika xatolari
25% bo‘lgan bo‘lsa, keyingi oyda bu ko‘rsatkichlar 15–20% gacha kamaygan
bo‘lishi mumkin. Bu o‘qituvchi metodikasining samaradorligini ko‘rsatadi.

27Shuningdek, xatolarni bartaraf etish bo‘yicha ko‘rgazmali jadvallar va “xato
kartotekasi”ni yuritish tavsiya etiladi. Kartotekada har bir o‘quvchining xato
turlari, takrorlanish holatlari, tuzatish usullari va yakuniy natijalari qayd etiladi.
Bu material o‘qituvchiga har bir o‘quvchining individual rivojlanishini kuzatish
imkonini beradi.
Xatolarni bartaraf etish jarayonida texnologik yondashuv ham samarali
natija beradi. Interfaol taxtalardan, elektron imlo dasturlaridan, audio va video
diktantlardan foydalanish o‘quvchilarning e’tiborini oshiradi va o‘zlashtirishni
yengillashtiradi.
O‘qituvchi xatolarni bartaraf etish jarayonini yakunlagach, refleksiya
bosqichini tashkil etishi muhim. Unda o‘quvchilar o‘z yozma ishlarini tahlil
qiladi, “men bugun nimani to‘g‘ri bajardim, nimani xato yozdim?” kabi
savollarga javob beradi. Bu o‘z-o‘zini nazorat qilish madaniyatini
shakllantiradi.
Xatolarni tuzatish jarayonining metodik bosqichlari
Bosqich Amalga oshiriladigan ishlar Metodik vositalar
1. Diagnostika Xatolarni aniqlash va qayd
etish Yozma ishlar, diktantlar,
kuzatuv daftari
2. Tahlil Xatolarning sabablarini
o‘rganish Jadval, xato kartotekasi,
suhbat
3. Tuzatish Xatolarni to‘g‘rilash, izoh
berish Belgilar tizimi, mashq
daftarlari
4.Mustahkamlas
h To‘g‘ri yozuvni mashq
qilish Lug‘at ishi, o‘yinlar,
ko‘rgazmali vositalar
5. Refleksiya Natijalarni tahlil qilish,
xulosa chiqarish So‘rovnoma, suhbat, yozma
tahlil
Yozma ishlarda yo‘l qo‘yilgan xatolarni tuzatish va bartaraf etish
metodikasi o‘quvchilarning yozma savodxonligini oshirish, mustaqil fikrlashni

28rivojlantirish va til me’yorlariga ongli munosabatni shakllantirishga xizmat
qiladi. Bu jarayon izchil, tizimli va o‘quvchiga yo‘naltirilgan yondashuv
asosida tashkil etilgandagina kutilgan natijani beradi.
2.3. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining yozma savodxonligini oshirish
bo‘yicha tavsiyalar va amaliy mashg‘ulotlar
Boshlang‘ich ta’lim jarayonida o‘quvchilarning yozma savodxonligini
oshirish – bu nafaqat o‘qituvchining, balki butun ta’lim tizimining asosiy
vazifalaridan biridir. Yozma savodxonlik o‘quvchining umumiy tafakkuri,
mantiqiy fikrlashi, nutq madaniyati va tilga bo‘lgan munosabatini belgilovchi
muhim ko‘rsatkich hisoblanadi. O‘quvchi to‘g‘ri yozish, fikrini izchil ifoda
etish va o‘qiganini yozma shaklda qayta bayon qila olish ko‘nikmasiga ega
bo‘lishi uchun muntazam mashg‘ulotlar tashkil etilishi zarur.
Yozma savodxonlikni rivojlantirishning asosiy yo‘nalishlari quyidagilardan
iborat: imlo savodxonligini shakllantirish, grammatik bilimlarni
mustahkamlash, tinish belgilarini to‘g‘ri qo‘llash, yozma nutq madaniyatini
tarbiyalash hamda mustaqil yozma fikrlashni rivojlantirish. Har bir yo‘nalish
o‘ziga xos metod va mashg‘ulot turlarini talab etadi.
1. Imlo savodxonligini oshirish bo‘yicha tavsiyalar
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari orasida eng ko‘p uchraydigan xatolardan biri
– imlo xatolaridir. Bu holat, odatda, tovush-harf munosabatini to‘liq
o‘zlashtirmaslik, talaffuz bilan yozuv o‘rtasidagi farqni anglamaslik natijasida
kelib chiqadi. Shu bois o‘qituvchi imlo qoidalarini o‘rganishda quyidagi
metodlardan foydalanishi tavsiya etiladi:
Imlo diktantlari — o‘quvchining e’tiborini yozma shaklga qaratadi,
xatolarni aniqlash va tuzatish imkonini beradi.
Ko‘ruv diktantlari — so‘zlarni ko‘rib, eslab yozish orqali imlo xotirasini
mustahkamlaydi.

29Orfografik o‘yinlar (“To‘g‘ri yoz!”, “Xatoni top!”, “So‘z zanjiri”) –
o‘quvchilarda musobaqa orqali imlo qoidalariga qiziqishni oshiradi.
Lug‘at daftari yuritish – o‘quvchilar yangi o‘rganilgan so‘zlarni to‘g‘ri
yozib, ularni muntazam takrorlashadi.
Imlo mashg‘ulotlarini tashkil etishda o‘qituvchi individual yondashuvni
qo‘llashi zarur. Har bir o‘quvchining xato turi, uning sababi va tez tuzatish
imkoniyati alohida tahlil qilinadi. Shu asosda darsdan tashqari mashg‘ulotlar,
“imlo burchagi” yoki “to‘g‘ri yozuv” daftarlari tashkil etish samarali natija
beradi.
2. Grammatik va uslubiy savodxonlikni oshirish bo‘yicha tavsiyalar
Grammatik savodxonlik – bu o‘quvchining so‘zlarning turlari, ularning
shakllanishi va gap tarkibidagi vazifasini to‘g‘ri aniqlay olish qobiliyatidir.
Grammatik xatolar o‘quvchining nutq tizimini buzadi, shuning uchun
o‘qituvchi ularni erta bosqichda bartaraf etishi lozim. Quyidagi mashg‘ulot
turlari grammatik savodxonlikni oshirishda yordam beradi:
So‘z turkumlarini aniqlash o‘yinlari (“Kim tez?”, “To‘g‘ri top!”).
Gap tuzish mashqlari — o‘quvchi so‘zlardan grammatik jihatdan to‘g‘ri
gaplar tuzadi.
Qoidani davom ettir metodi — o‘quvchi misol orqali qoida mohiyatini
tushunadi.
O‘qituvchi tomonidan matn asosida tahlil – o‘quvchilar matndan so‘zlarni
ajratadi, ularning grammatik vazifasini aniqlaydi. Uslubiy xatolarni kamaytirish
uchun esa o‘qituvchi yozma nutqni rejalashtirish, fikrni izchil bayon qilish va
mantiqiy bog‘lanishni ta’minlash mashqlarini o‘tkazishi kerak. Misol uchun,
“Gapni davom ettir”, “Matnga sarlavha top”, “Berilgan so‘zlardan mazmunli
matn tuz” kabi topshiriqlar o‘quvchilar tafakkurini faollashtiradi.
3. Yozma madaniyatni rivojlantirish uchun amaliy mashg‘ulotlar

30Yozma madaniyat deganda faqat to‘g‘ri yozish emas, balki chiroyli yozuv,
matnni izchil joylashtirish, tinish belgilari va uslubiy uyg‘unlikni ta’minlash
ham tushuniladi. Buning uchun quyidagi amaliy mashg‘ulotlar tavsiya etiladi:
Grafik mashqlar – harflar, so‘zlar, gaplarni to‘g‘ri shaklda yozish.
“Chiroyli yozuv kuni” tadbirlari – estetik yozuvni targ‘ib qiladi.
Diktant va bayonlar tahlili – yozilgan ishlar asosida xatolarni birgalikda
tuzatish.
“Eng toza daftar” tanlovi – o‘quvchilarni daftarda tozalik va aniqlikka
o‘rgatadi.
Ko‘rgazmali burchaklar – “To‘g‘ri yoz”, “Xato topildi” kabi didaktik
stendlar orqali doimiy takrorni ta’minlaydi.
4. Yozma savodxonlikni oshirishda interfaol metodlar Interfaol metodlar
o‘quvchilarda yozma jarayonga qiziqish uyg‘otadi, ularni faol fikrlashga
undaydi. Quyidagi metodlar ayniqsa samaralidir:
“Aqliy hujum” – o‘quvchilar fikrlarini erkin ifoda etib, yozma shaklga
keltiradi.
“Klaster” metodi – so‘zlar yoki fikrlarni tarmoqlab yozish orqali mantiqiy
bog‘lanish hosil qiladi.
“Insert” metodi – o‘quvchi matn bilan ishlashda belgilar orqali o‘z fikrini
belgilaydi.
“Bahs-munozara” – o‘quvchi og‘zaki fikrni yozma shaklda ifodalashni
o‘rganadi.
Bu metodlar orqali o‘quvchilarda mustaqil fikrlash, o‘z yozuvini baholash
va xatolarini tahlil qilish malakalari shakllanadi.
5. O‘quvchilarning yozma savodxonligini oshirishda o‘qituvchining roli
O‘qituvchi bu jarayonda yo‘l-yo‘riq beruvchi, yo‘naltiruvchi va tahlil
qiluvchi shaxs sifatida qatnashadi. U har bir o‘quvchining individual
xususiyatini hisobga olib, yozma topshiriqlarni moslashtiradi. Misol uchun,
yozma xatolarga ko‘p yo‘l qo‘yadigan o‘quvchilar bilan individual ishlash

31uchun maxsus “yozma nazorat daftari” yuritish tavsiya etiladi.Shuningdek,
o‘qituvchi ota-onalar bilan hamkorlikda bolalarning yozuv madaniyatiga e’tibor
qaratishi lozim. Uy sharoitida ham bolaga yozuv mashqlari uchun vaqt ajratish,
o‘qilgan matnni qisqa yozma qayd etish yoki kundalik yuritish odatini
singdirish foydalidir.
6. Amaliy mashg‘ulot namunasi
Quyidagi jadvalda o‘quvchilar yozma savodxonligini oshirish bo‘yicha
amaliy mashg‘ulot namunasi keltirilgan:
Jadval 2. Yozma savodxonlikni rivojlantirish mashg‘uloti namunasi
Mashg‘ulot
bosqichi Faoliyat mazmuni O‘qituvchi roli Kutilayotgan natija
1.
Tayyorgarlik “Xato top!”
o‘yini orqali imlo
xatolarni aniqlash Nazorat va
yo‘naltirish Xatolarga e’tibor
oshadi
2. Asosiy qism Matndan
grammatik
xatolarni topish va
tuzatish Tahlil qilish,
misollar keltirish Grammatik fikrlash
rivojlanadi
3.Mustahkaml
ash “Eng to‘g‘ri
yozuvchi” tanlovi Rag‘batlantirish Yozma aniqlik va
ishonch ortadi
4.Yakuniy
bosqich Xatolar tahlili va
umumiy xulosa Tavsiya va
mulohaza O‘quvchi o‘z
xatosini anglay oladi
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining yozma savodxonligini oshirishda tizimli
yondashuv muhim. O‘qituvchi dars jarayonida ham, darsdan tashqarida ham
o‘quvchilarni yozma faoliyatga jalb qilishi kerak. Bu jarayon uzluksiz
mashg‘ulotlar, amaliy tahlillar va ijodiy topshiriqlar orqali amalga
oshirilgandagina yuqori natija beradi.Amaliyot shuni ko‘rsatadiki, yozma
savodxonlikni oshirish uchun qo‘llanilgan interfaol metodlar, o‘yinli

32mashg‘ulotlar va individual yondashuvlar o‘quvchilarning nafaqat yozma, balki
og‘zaki nutqini ham rivojlantiradi. Shu sababli, o‘qituvchi o‘z faoliyatida
didaktik innovatsiyalar, axborot texnologiyalari va ijodiy metodlarni uyg‘un
qo‘llashi lozim.
Xulosa
Men ushbu kurs ishini tayyorlar ekanman, boshlang‘ich sinf
o‘quvchilarining yozma ishlarda yo‘l qo‘yadigan xatolarini o‘rganish, ularni
tahlil qilish va samarali bartaraf etish metodlarini chuqur o‘rganishga harakat
qildim. Tadqiqot jarayonida yozma nutq — o‘quvchining tafakkuri, mantiqiy
fikrlashi va til madaniyatining ko‘zgusi ekanligini yana bir bor angladim.
Yozma savodxonlikning shakllanishi o‘quvchining shaxs sifatida rivojlanishida,
mustaqil fikr bildira olishida va keyingi bosqichdagi ta’lim samaradorligida
muhim o‘rin tutishini isbotlovchi ko‘plab ilmiy manbalarni o‘rgandim.
Men uchun eng muhim jihatlardan biri shuki, har bir yozma ish — bu
o‘quvchi tafakkurining ifodasidir. Shuning uchun unda uchraydigan imlo,
grammatik yoki uslubiy xatolarni faqat texnik nuqson sifatida emas, balki
o‘quvchining fikrlash, idrok va nutq madaniyati bilan bog‘liq murakkab jarayon
sifatida tahlil qilish zarurligini tushundim. Bu yondashuv o‘qituvchidan nafaqat
bilim, balki metodik yondashuv, psixologik sezgirlik va sabr talab etadi.
Kurs ishida men yozma xatolarning turlarini — imlo, grammatik,
punktuatsion, mantiqiy va uslubiy xatolarni chuqur tahlil qilib, ularning kelib
chiqish sabablari va tuzatish yo‘llarini o‘rgandim. Shuningdek, xatolarni
aniqlash va bartaraf etish jarayonida o‘qituvchining individual yondashuvi,
o‘quvchining psixologik holati, nutq madaniyatini shakllantirish usullari katta
ahamiyatga ega ekanligini aniqladim.
Tadqiqot davomida men shunday xulosaga keldimki, yozma xatolarni
kamaytirishning eng samarali yo‘li — muntazam amaliy mashg‘ulotlar,
interfaol o‘yinlar, diktantlar, matn tahlili va mustaqil yozma ishlar orqali

33o‘quvchini faol ishtirokchiga aylantirishdir. Shuningdek, individual tahlil
daftarlari, “Xato top!” kabi o‘yinli mashqlar va lug‘at daftari yuritish yozma
savodxonlikni mustahkamlaydi.
Men o‘z kurs ishida o‘quvchilarning yozma nutqini rivojlantirishda
o‘qituvchining yetakchi rolini alohida ta’kidladim. Chunki aynan o‘qituvchi
o‘quvchining yozma madaniyatini shakllantiruvchi, xatolarni to‘g‘ri tahlil
qiluvchi va tuzatishga yo‘naltiruvchi asosiy shaxsdir. O‘qituvchi nafaqat
nazorat qiluvchi, balki o‘quvchini rag‘batlantiruvchi, unga ishonch
bag‘ishlovchi shaxs bo‘lishi kerak.Shuningdek, men bu mavzuni o‘rganish
davomida shunday xulosaga keldimki, yozma xatolarni bartaraf etish jarayoni
faqat dars bilan cheklanmasligi kerak. O‘qituvchi ota-onalar bilan hamkorlikda
bolalarning yozuv madaniyatiga e’tibor qaratishi, uy sharoitida ham o‘quvchini
yozma faoliyatga jalb etish uchun sharoit yaratishi zarur.Shu tariqa, men
tayyorlagan kurs ishim nafaqat nazariy jihatdan, balki amaliy ahamiyat kasb
etadi. Uning tavsiyalari boshlang‘ich sinf o‘qituvchilariga yozma ishlarni
samarali tashkil etishda, o‘quvchilarning xatolarini tahlil qilishda va ularning
yozma nutqini rivojlantirishda amaliy qo‘llanma bo‘lib xizmat qiladi.
Men shaxsan bu kurs ishini yozish davomida o‘z pedagogik qarashlarimni
boyitdim, metodik tajribamni kengaytirdim va o‘quvchilarda yozma
madaniyatni shakllantirishning naqadar muhimligini chuqur angladim. Ishim
yakunida shuni ishonch bilan ayta olamanki, yozma nutqni o‘rgatish va
xatolarni bartaraf etish — bu uzluksiz, izchil va sabr talab etuvchi jarayon
bo‘lib, u nafaqat o‘quvchi, balki o‘qituvchi shaxsining ham mahoratini oshiradi.

34Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati
Prezident farmonlari va qarorlari ro‘yxati
1) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2019-yil 29-
apreldagi “O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi tizimini 2030-yilgacha
rivojlantirish konsepsiyasi to‘g‘risida”gi PF–5712-sonli Farmoni.
2) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2020-yil 6-
noyabrdagi “Xalq ta’limi tizimini yanada takomillashtirishga oid
qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi PQ–4884-sonli Qarori.
3) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2022-yil 11-
maydagi “Xalq ta’limi tizimida o‘quv-tarbiya jarayonlarini sifat jihatidan
yangi bosqichga olib chiqish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ–220-sonli
Qarori.
Ilmiy adabiyotlar
1) Mahmudov Nodirbek, G‘ulomov Abdurahmon. “Ona tili o‘qitish
metodikasi.” – Toshkent: O‘qituvchi, 2018. – B. 12–45.
2) Qodirova Mohira, Yuldasheva Malika. “Boshlang‘ich ta’limda o‘qitish
metodikasi.” – Toshkent: Fan va texnologiya, 2019. – B. 23–67.
3) Xudoyberganova Dildora. “Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari nutqini
rivojlantirishda innovatsion metodlar.” – Toshkent: Ilm ziyo, 2020. – B. 15–
50.
4) Mirziyoyeva Shahrizoda. “Zamonaviy ta’limda innovatsion yondashuvlar.”
– Toshkent: Yangi asr avlodi, 2021. – B. 8–34.
5) Qodirov Bakhtiyor. “Grammatika va imlo o‘qitishning samarali usullari.” –
Samarqand: SamDU nashriyoti, 2017. – B. 30–72.

356) Tursunova Sevara. “Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari bilan nutq o‘stirish
mashg‘ulotlari.” – Toshkent: Noshir, 2019. – B. 10–42.
7) Karimova Zulfiya. “Ko‘rgazmali qurollar va o‘quv jarayonida ularning
ahamiyati.” – Toshkent: Fan, 2020. – B. 20–55.
8) Jo‘rayev Anvar. “Boshlang‘ich ta’limda pedagogik texnologiyalarni
qo‘llash.” – Toshkent: Universitet, 2021. – B. 17–60.
9) Mirzaahmedov Habib. “Ta’lim jarayonida vizuallik tamoyilining pedagogik
asoslari.” – Toshkent: Ilm Ziyo Nashriyoti, 2018. – B. 25–48.
10) Xolmatova Malohat. “Ona tili darslarida interfaol metodlardan
foydalanish.” – Toshkent: Barkamol avlod, 2022. – B. 14–39.
11) Shirinov Akmal. “Boshlang‘ich ta’limda o‘quvchilarning nutqiy
kompetensiyasini shakllantirish.” – Namangan: NamDU nashriyoti, 2023. –
B. 12–44.
12) Abdullayeva Nilufar. “Innovatsion ta’lim va ko‘rgazmali vositalarning
o‘rni.” – Toshkent: Innovatsiya, 2021. – B. 18–50.
13) Toshpo‘latova Dildora. “Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining psixologik
xususiyatlari va o‘qitish metodikasi.” – Toshkent: Noshir, 2020. – B. 22–57.
14) Jo‘raboyeva Lobar. “O‘qitishda didaktik materiallardan foydalanish
asoslari.” – Toshkent: Ziyo, 2018. – B. 9–36.
15) Saidova Gulnora. “Boshlang‘ich sinflarda ona tili fanini o‘qitishda
ko‘rgazmalilik va interfaollik.” – Buxoro: BuxDU nashriyoti, 2023. – B.
11–48.
Foydalanilgan internet manbalar
www.ziyonet.uz
www.pedagog.uz
https://uzedu.uz
https://president.uz

36https://kitob.uz
https://eduportal.uz
https://school-edu.uz

Boshlangʻich sinf oʻquvchilarining yozma ishlarda yoʻl qoʻyadigan xatolari ustida ishlash

Sotib olish