Bobobek va Jo'rabek qo'zg'aoni - История - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	35000UZS
Размер	67.0KB
Покупки	0
Дата загрузки	18 Март 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	История

Продавец

Islombek

Дата регистрации 17 Февраль 2024

26 Продаж

Bobobek va Jo'rabek qo'zg'aoni

Купить

Mundarija
Kirish ……………………………………………………………………….2-6
I – BOB. Rossiya imperiyasi tomonidan Turkistonni bosib olish uchun
xarakatlarning boshlanishi
1.1 Turkiston o‘lkasiga Rossiya imperiyasining harbiy harakatlarining
boshlanishi………………………………………………………………….7-15
1.2 Chor Rossiyasining hujumiga qarshi Buxoro amirligida bo’lib o’tgan harbiy
harakatlar…………………………………………………………………...16-22
II BOB. XIX asr ikkinchi yarmida Bobobek va Jo’rabeklarning harbiy
harakatlari.
2.1 Rossiya imperiyasi tomonidan O’rta Osiyoning bosib olishini va Qarshi
bekligida Bobobek va Jo’rabeklarning mustamlakachilarga qarshi ozodlik
harakatlari…………………………………………………………………..23-28
2.2 Rossiya imperiyasi tomonidan Abdumalik To’ra boshchiligida boshlangan xalq
qo’zg’alonlarini bostirilishi…………………………………………………29-35
Xulosa ………………………………………………………………………36-37
Foydalanilgan adabiyotlar ………………………………………………..38
1

Kirish
Kurs ishi mavzusining asoslanishi va mavzuning dolzarbligi. XX asrdagi
o’zbek xalqi hayotidagi eng muhim voqea shubhasiz davlat mustaqilligini qo’lga
kiritish bo’ldi. Xalqimizning asriy orzusi ushalib, mustaqillik tufayli qayta o’z
e’tiqodimiz, urf - odatlarimiz, qadryatlarimiz, tilimiz u faxriy o’rinlariga qaytdi.
Mamlakatimiz rivojlanishining o’zbek xalqiga xos bo’lgan xususiyat, urf - odat,
an’analarini hisobga olgan holda o’ziga xos taraqqiyot yo’lini tanlash, boy
madaniyatimiz, bebaho ma’naviyatimiz, e’tiqodimizni e’zozlash, xalqimiz
manfaatlari va istiqboliga qaratilgan milliy mafkurani targ’ib etish vatanimiz
tarixini xolisona o’rganish va tadqiq qilishni hayotiy zaruriyat qilib qo’ydi.
Birinchi Prezidentimiz I.A.Karimovning xalq va mamlakat taraqqiyoti tarixning
o’rni hamda ahamiyati, uning millat hayotida milliy g’urur, o’tmishdan faxrlanish,
o’zligini o’rganishdagi o’rni va vazifasiga, barkamol avlod ta’lim-tarbiyasidagi
vatanparvarlik ruhini singdirishdagi tamomila yangicha yondoshuv zaruriyati
xususidagi "Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q risolasida ta’kidlaganidek: "Haqqoniy
tarixni bilmasdan turib esa o’zlikni anglash mumkin emas” 1
.
Tariximizga ilmiy, xolisona, haqqoniy nuqtai nazardan, milliy istiqlol
g’oyasi, vatanparvarlik ruhi bilan yondoshgan holda munosabatda bo’lish
tarixchilar oldida turgan bosh vazifadir. Shu o’rinda respublika tarixchilari oldida
turgan sharafli vazifalardan biri tariximizning eng dolzarb, kam o’rganilgan
qismlarini qayta o’rganib, uni xalqimizga yangitdan taqdim etishdir. Shunday,
deyarli o’rganilmagan mavzulardan biri Abdulmalik To’ra boshchiligidagi xalq,
ozodlik harakati masalasi hisoblanddi. 1868-yil butun Buxoro amirligini qamrab
olgan, umumxalq noroziligining ko’tarilishiga sabab bo’lgan, deyarli barcha
tabaqa, xalq, elat, urug’ vakillarining ozodlik kuchlari, nufuzli arboblarining
birlashuviga olib kelgan, davlat mustaqilligi uchun, mustamlaka bosqiniga, o’rta
asr parokandaligi, amirning kelishuvchan va zulmkor siyosatiga qarshi ko’tarilgan
xalq ozodlik harakati mavzusini chuqur, ilmiy tarzda o’rganish, ilmiy tahlildan
o’tkazish, ushbu dolzarb tarixiy mavzuning mohiyatini yangicha tarzda, ilk bor
1
Кариомов. И. Тарихий хотирасиз келажак йо қ. — Т oshkent . Шарқ. 1998. - Б.29
2

ochib berish muhim vazifa bo’lib hisoblanadi. Zero ushbu mavzuning tadqiq
qilinishi xalqimizning ozodlik kurashi tarixini o’rganishdagi butkul yangi mavzu
bo’lib hisoblanadi. Tadqiqotning maqsadi Turkiston mustaqilligi uchun
kurashda Bobobek va Jo’rabek qo’zg’alonlarining o’rganish asosiy maqsad etib
bergilandi. Tadqiqotning vazifasi
- Rossiya bosqini arafasida Buxoro amirligining
ijtimoiy - siyosiy ahvoli tahlili;
- Chor Rossiyasining hujumiga qarshi Buxoro amirligida
bo’lib o’tgan harbiy harakatlarni o’rganish;
- Buxoro amirligining Rossiya tomonidan bosib olinishi;
- Rossiya imperiyasi tomonidan O’rta Osiyoning bosib
olishini va Qarshi bekligida Bobobek va Jo’rabeklarning mustamlakachilarga
qarshi ozodlik harakatlarini tahlil qilish;
- Rossiya imperiyasi tomonidan Abdumalik To’ra boshchiligida
boshlangan xalq qo’zg’alonlarini bostirilishini yoritib berishdir.
Tadqiqotning mavzusining obyekti. XIX asr ikkinchi yarmida
Bobobek va Jo’rabeklarning harbiy harakatlari mavzuning obyekti etib bergilandi.
Tadqiqotning mavzusining predmeti. Bobobek va
Jo’rabeklarning harbiy harakatlarini tashkil etilishi tadqiqotning predmeti etib
bergilandi. Tadqiqotning usullari: tarixiylik, tizimlashtirish,
qiyosiy, muammoviy-xronologik hamda fanlararo yondashuv kabi ilmiy tadqiqot
usullari hamda xolislik tamoyillaridan foydalanildi.
Tadqiqot mavzusi bo‘yicha adabiyotlar sharhi
(tahlili). Buxoro amirligida xalq ozodlik xarakatlari haqida ko’plab ma’lumotlar
bor bo’lsada aynan Abdumalik To’ra boshchiligida bo’lgan xalq ozodlik kurashi
haqida kam ma’lumotlar uchratamiz. Xususan mavzu yuzasidan shu vaqtga qadar
olib borilgan ilmiy tadqiqotlarning mazmuni, maqsadi va vazifalari, mavzu asosida
quyidagi tarzda guruhlarga bo’lib o’rganish maqsadga muvofiq deb topildi;
1. Rossiya mustamlakachiligi hukmronligi davrida chop
3

etilgan maqola va adabiyotlar;
2. Sobiq sovet davrida olib borilgan tadqiqot va chop etilgan
adabiyotlar; 3. Mustaqillik davrida ushbu masalaga bag’ishlab nashr etilgan
adabiyot, darsliklar, olib borilgan ilmiy izlanish va tadqiqotlar. Birinchi guruhga
Rossiya imperiyasi davrida chop etilgan adabiyotlar sirasi kirgan bo’lib, aksariyat
holda ular Rossiya imperiyasi harbiy doiralari bayon etgan esdalik va
adabiyotlarda o’z aksini toptan. XIX asr II yarmida Buxoro amirligidagi ijtimoiy -
iqtisodiy hayot, Buxoro - Rossiya munosabatlari, xonlikning zabt etilishi va shunga
oid turli masalalar yuzasidan bir qancha imperiya davri mualliflari: M.N. Galkin,
A.S .Tatarinov, B.V. Krestovekiy; L.F.Kostenko, M.A. Terentyev, A.
Maksheyeve, K.K. Abaza, S.V. Ju kovskiy, D.N. Logofet, N, Pavlov va
boshqalarning asarlarini ta’kidlab o’tish lozim. Sank-Peterburg, Moskva,
Toshkentda chop etilgan bunday adabiyotlar aksariyat holda Buxoro - Rossiya
munosabatlariga to’xtagan paytlarda Rossiyaning amirlikka nisbatan ag ressiv,
shovinistik siyosatini har tomonlama oqlab ko’rsatishga, uning Rossiya manfaatlari
uchun naqadar zaruriyatli ekanligiga, bu kampaniya birinchi galda "yovvoyi"
xalqlarga madaniy jihatdan katta ahamiyat kasb etajagiga urg’u berishar edi.
Voqelikni chuqur yoki umuman tahlil qilmaslik, bir tomonlama Rossiya
manfaatlari noto’g’ri nazaridan turib yondoshuv, mahalliy xalqlar ozodlik kurashi,
manfaatlarini hisobga olmaslik, Rossiya mustamlakachiligi zo’ravonlik siyosatini
xastpo’shlab ko’rsatish - Rossiya imperiyasi mualliflari uchun xos xususiyat
bo’lgan. Undan tashqari Rossiya imperiyasi mualliflarining yozish uslubi bayon
etish uslubida bo’lib, voqelik, faktlarni sanab o’tish bilan cheklanishi mavjud
bo’lgan edi.
Ikkinchi guruh manbalari sovet davrida Buxoro amirligi tarixiga bag’ishlab
chop etilgan maqola, risolalar, ilmiy tadqiqotlardan iborat 2
. Takidlash joizki sobiq
2
Ремез И.Л Внешняя торговля Бухары до мировой войны, -Т, 1922; Семенов АЛ. К истории бухарских манги-
тов // Бюллетень 1-го Средне-Азиатского Государственного университета. 1924. Его же. Очерк поземель но-
податного и налогового устройства бывшего бухарского хамства //Труды САГУ. Сер. II. Вып. -T, 1929. Его же.
Очерк устройства центрального административного управления Бухарского ханствв позднейшего вре мени
//Труды АН ТяджССР. Том XXV. 1954; Покровский -С.П. Международные отношения России и Бухары в
дореволюционное время и при Советской власти - до национального размежевания среднеазиатских республик. -
Т., 1926; РябинскиЙ А.М. История колониального порабощения Бухарского ханства царской Россией. //Труды
Военно-политического ордена Ленина академии Красной Армии им.В.И Ленина. Сб.4. -М-Л., 1940; Его же.
4

sho’rolar davrida, XIX asr II yarmidagi amirlik ijtimoiy - siyosiy tarixiga
bag’ishlab qator yangi ilmiy izlanishlar o’tkzilgan bo’lsada, lekin ushbu maqola.
Risola, ilmiy tadqiqot, ilmiy adabiyotlarda partiyaviy - marksistik nuqtai nazardan
bir tomonlama bo’lib, Rossiya imperiyasi hukumronligining “progressiv”
ahamiyatiga asosiy urg’u berilgar, ayniqsa mahalliy xalqlarning ozodlik kurashlari
masalasi e’tibordan ko’pincha chetda qolar edi. Sobiq sho’rolar davrida Bobobek
va Jo’rabek boshchiligidagi xalq ozodlik harakati masalasi istisno tarzida, ilk bora
A, P.Savitskiy maqolasida ko’rib o’tiladi 3
. Muallif ushbu harakat hali hech bir
qaysi adabiyotda yoritilmaganligini alohida ta’kidlab o’tib, Bobobek va Jo’rabek
harakatini faqat 1868-yil sentabr oyida boshlangan deya fikr bildiradi. Mavjud
arxiv ma’lumotlaridan foydalangan holda muallif voqyelik zarakatlanishini
tiklamoqchi bo’lsada, lekin oxir otqibat, “bu antirus harakati bo’lganligi uchuy
ham keng omma tomonidan maqullanmagan edi", degan butkul noilmiy xulosani
keltiradi 4
. Shuningdek mustaqillik yillarida chop etilgan o’quv qo’llanmalari va
darsliklarda ham milliy ozodlik harakatlari masalasida, jumladan ilk bora
Abdulmalik To’ra boshchiligidagi xalq ozodlik harakati masalasida ham e’tibor
berildi. Lekin, shu holni alohida ta’kidlash lozimki, ko’p holda Bobobek va
Jo’rabek boshchiligidagi xalq ozodlik xarakati xususida uning tub mohiyati,
voqealar rivoji, uning ahamiyati xususida mustaqillik yillarida haligacha biron bir
jiddiy, ilmiy taddiqot amalga opshrilmagan.
XX asr 80-yillari oxiri - 90-yillar boshiga kelib,
respublikada mustalqillik tomon yo’l tutilishi, kommunistik tuzumning yemirila
boshlashi, ijtimoiy - ma’naviy hayotdagi o’zgarishlarning paydo bo’lishi bir necha
yillar davomida soxtalashtirilib kelingan tarixiy voqeliklarni ham jiddiy tadqiq eta
boshlashga yo’l ochib berdi. Shu davrdagi yirik tarixchi olimlar H. Ziyoyev, H.
Царская Россия и Бухара в эпоху империализма. //Историк-марксист, 1941, 4; К истории сношений России
Среднеазиатскими ханствами в XIX в. //Советское востоковедение. Том II. -М.Д 1941; Фнолетов Н. Бухарское и
Хивинское ханства и отношения их с Россией XVI - XX вя.) //Исторический журнал, 1941.
3
История народов Узбекистан, том II, -Т., 1947; книга 2, -Т
ч 1956; История Узбекской ССР, том 2, Т.: Фан
т
1968; История Узбекской ССР (однотомник). -Т
. : Фан, 1974; История Бухары. -Т.:Фан, 1976; История
таджик ского народа. Том JL Кн. вторая. М.: Наука, 1964 и др.
4
P авицкий АП. Из истории присоединения Средней Азии к России //Научные труды ТашГУ. Вып, 238. -Т.
1964. -СЛ14-133.Там же. -С. 129.
5

Bobobekov, D.Ziyoyeva, va boshqalarning ilmiy tadqiqotlarida, Rossiya
imperiyasining O’rta Osiyoni istilo etishi, rus mustamlakachiligiga qarshi
ko'tarilgan milliy ozodlik harakatlari masalalarini yangitdan xolisona ilmiy tarzda
yoritib berish jarayoni boshlandi 5
. Ushbu mualliflar o’z tadqiqotlari oldiga tegishli
maqsad va reja qo’yganliklari uchun ham Jo’rabek va Bobobek boshchiligidagi
xalq ozodlik harakati ushbu taqiqotlarda ham o’z aksini topgani uchun Uchinchi
guruhda mustaqillik yillarida chop etilgan maqola, risola, ilmiy tadqiqot va ilmiy
adabiyotlar sirasi tashkil etadi. Istiqlol sharofati bilan mustaqillik
yillarida xalqimizning boy o’tmishini o’rganish, uni ilmiy tarzda
, xolisona tadqiq
etish, davlatimiz rahbari va xukumat siyosatining ajralmas qismi bo’lib qoldi. Shu
yillarda, ajdodlarimizning Vatan mustaqilligi, yurt ozodligi, ayniqsa, Rossiya
istilosiga qarshi olib borgan kurash masalalari xususida maqola va adabiyotlar
chop etildi. Shu o’rinda Turkiston ulkasida Rossiya imperiyasi
mustamlakachiligiga qarshi ko’tarilgan ozodlik harakatlari masalalari H. Ziyoyev,
D.Ziyoyeva, Z. Choriyev
, R. Shamsutdinov
, O.Suyunova Q. Rajabov, boshqa
tarixchi olimlarning ilmiy tadqiqotlarida o’z aksini topdi 6
, Shu asarigina mufassal
ma’lumot berganligi uchun asosan shu asardan muhim ahamiyatga ega manba
sifatida foydalandik. Kurs ishining hajmi
Tadqiqot ishi kirish, 2 ta bob, 4 ta paragraf, xulosa, foydalanilgan manbalar va
adabiyotlar ro‘yxatidan iborat bo‘lib, tadqiqot umumiy 35 betni tashkil etadi.
I – BOB. Rossiya imperiyasi tomonidan Turkistonni bosib olish uchun
xarakatlarning boshlanishi
5
Зияев X. к изучению национальных освободительных движений в Узбекистане XIX в, // Общест венные науки а
Узбекистане, 1988, № 6. -С.28-35; История и историография национально-освободительного движения второй
половины XIX — начале XX веьд в Средней Азии и Казахстана: итоги, поиски, перспективы изучения: (УзССР,
Институт истории. "Т.Д989. Зияеаа Д,Х. Народные движения в Средней Азии в конца XIX - начале XX века:
Автореф. дис... канд.ист.наук. -Т,; Институт истории АН УзССР, 1990; Бабабеков. X Народные движения в
Кокандском хжнотяе и их социально-экономические и политические предпосылки. -Т., 1990: Зияев X. Завоевание
Бухарского и Хивинского ханств царизмом // Общественные науки в Узбекистане, 1990, № 8, Шу мудллмфнинг
Россия империяси ястилоси (XVI-XIX аерларда Урта Осиё). 1990, № 8; Эргатиев Б. Идеология национально-
освободительного движения в Бухар ском эмирате, — T., 1991. Баракаев Ж., Хайдаров Й. Бухоро тарихя. — Т.:
Ўқ итувчи, 1991; Туркистон ва Россия империяси ястилоси: тарихга назар //Мулоцот, 1991, № 3.
6
Зиеев X- Туркистонда Россия тажовузи в а зукмроилигищ қ арши кура ш ( XVIII аср — ХХ аср бошлари). —
Т.:Шар қ , 1998; Зиеева Д.Х. Нвцйоиадьно-освободитйпьное движение . Туркестане в историо графии XX века
(Проблемы изучения истории восстания 1916 гада и движения " и стиклолчилик” 1918-1924). Автореф. д c е...
докт.исг. на ук. -Т.: Институт историк АН Республики Узбекистан, 1999.
6

1.1 Turkiston o‘lkasiga Rossiya imperiyasining harbiy harakatlarining
boshlanishi
Rossiya podsholari Turkiston erlarini bosib olish borasidagi g‘arazli
maqsadlarini hali o‘lkada shayboniylar hukmronlik qilgan davrlardan boshlangan.
Xususan, Kavkaz, Volgabo‘yi, Sibir va O‘rta Osiyo ustidan hukmronlik qilish rus
podsholarining azaliy va asriy orzusi bo‘lgan. Bu orzuni amalga oshirishni
“Грозн ы й” (Dahshatli) laqabi bilan atalgan Ivan IV (1530 – 1584)ning o‘zi
boshlab beradi. U 1552 yili Qozon va 1556 yilda Ashtarxon (Astraxan) xonliklarini
bosib oladi. Sibirni bosib olish 1581 yildan boshlandi va u ham zabt etilgan. Rus
davlati O‘rta Osiyo mintaqasini bosib olishdan oldin, bu erdagi mavjud xonliklar
haqida keng ko‘lamda josuslik ma’lumotlarini to‘plashga kirishadi. SHu maqsadda
“Moskva savdo kompaniyasi” deb atalgan tashkilotning vakili Antoniy Jenkinson
(? – 1611) boshliligidagi elchilarning faoliyatida yaqqol namoyon bo‘ladi.
Jenkinson boshliq elchilar (Rishard va Robert Jonsonlar hamrohlik qilgan)
1558 – 1559 yillarda Buxoroga yuborilib, josuslik ma’lumotlari to‘plangan.
Rossiya hukumati XVII asr davomida O‘rta Osiyoga 9 marta elchi yuborgan.
Masalan, 1620 – 1622 yillarda Buxoro xoni Imomqulixon huzuriga boyar Ivan
Danilovich Xoxlov boshchiligida diplomatik missiya yuborilgan. Ushbu missiyalar
asosida Buxoro va Xiva xonliklarining iqtisodiy va harbiy ahvolini o‘rganadi va
josuslik ma’lumotlari to‘planadi 7
. Biroq Turkistonni Rossiyaga qaram qilish uchun
to‘g‘ridan – to‘g‘ri amaliy ochiq harakat Pyotr I (1672 – 1725) davridan
boshlanadi. Harbiy tarixchi K. Abaza « Завоэваниэ Туркестана » (SPb, 1902)
asarida yozishicha, Pyotr I Hindiston boyliklariga suqulib qarayotgan edi. U faqat
qulay vaziyatni kutardi. Bunday vaziyatni 1714 yilda turkman zodagonlarining
vakili Xo‘ja Nafas Peterburgga borib, Amudaryoda oltinli qumlarning ko‘pligi
to‘g‘risida bergan ma’lumoti tezlashtiradi. Oltin va boylik vasvasasi natijasida
XVIII asrning boshlariga kelib Rossiyaning SHarqqa bo‘lgan qiziqishi ortgan va
Pyotr I 1714 – 1717 yillarda Aleksandr Bekovich – CHerkasskiy boshchiligida
7
O`zbekiston tarixi:o`quv qo`llanma / Shamsutdonov R., Mominov X.; ma`sul muharrir S. Inoyatov. – T.: “Sharq”,
2013. B.334.
7

Xiva xonligiga harbiy ekspeditsiya jo‘natgan. Xiva xoni SHerg‘ozixon (1714 –
1728) Qayrag‘och darasidagi ochiq to‘qnashuvda katta talafotga uchragach, harbiy
hiyla ishlatib, rus qo‘shinlarini 5 ta shaharga bo‘lib yuborgan va ularni alohida –
alohida qirg‘in qilgan 8
. Qozog‘icton hududlarida harbiy qal’alar va
istehkomlar barpo etish esa Pyotr I zamonidayoq boshlangan edi. 1717 yilda
Omsk, 1718 yilda Semipalatinsk, 1720 yilda Ust – Kamenogorosk, 1742 yilda
Orenburg qal’alari quriladi. Faqat XVIII asrning o‘zida hozirgi Qozog‘icton
hududlarida o‘zbek xonliklariga bostirib borishda foydalanish uchun 46 ta katta va
96 ta kichikroq harbiy qal’a va istehkomlar qurdiradi, ularga qo‘shinlarini
joylashtiradi. Qozog‘icton hududlarini zabt etilishi podsho Rossiyasi
ma’murlarining Turkiston erlarini egallash borasidagi bosqinchilik harakatlariga
qulay shart – sharoitlar yaratadi. Biroq XVIII asr oxiri va XIX asr boshlaridagi rus
– turk urushi (1806 – 1812), rus – shved urushi (1808 – 1809), rus – fors urushi
(1805 – 1813) va nihoyat Napoleonga qarshi 1805 – 1812 yillardagi to‘qnashuv va
urush, qolaversa, podsho Rossiyasining mustabid hokimiyatiga qarshi dekabristlar
nomini olgan dvoryanlar qo‘zg‘oloni va uni bostirish Rossiya hukumatining
Turkistonga nisbatan bosqinchilik siyosatini ma’lum muddatga ortga cho‘zilishiga
sababchi bo‘ladi. Biroq 1830 yillardan ma’lum darajada
Evropadagi janjalli voqealardan qo‘li bo‘shagan imperiya hukumati yana o‘zining
ayg‘oqchilik va yovuzlik niyatlarini O‘rta Osiyo hududlariga qaratadi 9
. SHu
maqsad yo‘lida imperator Nikolay I (1796 – 1855) ning 1839 yilda Xiva xonligini
bosib olish haqidagi farmoni asosida 1839 yil 14 noyabr – 1840 yil fevralda
Orenburg harbiy gubernatori V.A. Perovskiy (1795 – 1857) katta qo‘shin (2 ta
zambarak 40 arava, 5325 askar, 10 ming tuya) bilan Xiva xonligiga harbiy
ekspeditsiya uyushtiradi. Biroq bu yurish muvaffaqiyatsizlik bilan tugadi. Rossiya
imperiyasi hukumati XIX asrning o‘rtalaridan boshlab o‘zbek xonliklarining
erlarini bosib olishga actoydil kirishadi. Buning sabablari: Birinchidan, o‘zbek
8
O`zbekiston tarixi:o`quv qo`llanma / Shamsutdonov R., Mominov X.; ma`sul muharrir S. Inoyatov. – T.: “Sharq”,
2013. B.335.
9
Баҳодир Эшов , « Ўзбекистонда давлат ва мақаллий бошқарув тарихи ». – Т .: « Янги аср авлоди », 2012, Б .
414.
8

xonliklari o‘zaro mol – dunyo, davlat va er talashib bir – birlarining tinka
madorlarini shu darajada quritgan edilarki, ular tashqi dushmanga qarshi birlashib
kurashish u yoqda tursin, hatto o‘zlarini biror bir darajada himoya qilishga ham
qodir emas edilar. Bu hol Rossiya imperiyasi ma’murlariga juda qo‘l kelar edi.
Rossiya
imperiyasining harbiy – siyosiy va iqtisodiy ahvoli shuni talab qilar ediki,
rivojlanayotgan rus kapitalistlari uchun yangi – yangi bozorlar, foyda manbalari
kerak edi. Rossiyaning Evropa bozorlari bilan raqobat qila olmasligi e’tiborga
oladigan bo‘lsak, ishlab chiqarilgan mahsulotlarni sotish uchun O‘rta Osiyo
bozorlarini egallash zarur edi. SHuningdek, Rossiya sanoat korxonalariga (ayniqsa
uning engil sanoati uchun) esa tabiiy er osti boyliklari, hom ashyo bazalari, paxta,
ipaq qorako‘l, teri va boshqalar zarur edi. 1861–1862 yillardagi fuqarolar urushi
tufayli Amerikadan keladigan paxtaning kamayib ketishi o‘zbek paxtasiga bo‘lgan
talabni xaddan tashqari oshirib yubordi. Rossiyada o‘tkazilgan er islohotlari tufayli
qashshoq qolgan aholini ko‘chirib keltirish va ularni er bilan ta’minlash. Qrim
urushi (1853 – 1856) natijasida Qora dengiz bandargohlarining qo‘ldan ketishi va
uning o‘rnini O‘rta Osiyoni egallash orqali to‘ldirish.
Shu orqali janubdagi muzlamaydigan dengizlarga chiqish, O‘rta Osiyo orqali
Eron, Afg‘oniston Xitoy, Hindiston kabi davlatlarda Angliyaning ta’sirini
yo‘qotib, bu davlatlar bilan savdo va diplomatik aloqalar o‘rnatish. Turkiston – bu,
bosqinchilik yurishlarida platsdarm vazifasini o‘tashi. Beshinchidan, O‘rta Osiyo
masalasida ingliz – rus munosabatlarining keskinlashib borishi Rossiya
bosqinining tezlashishiga sabab bo‘ldi. Rossiya hukmron doiralari XIX asrning
boshidanoq ingliz josuslarining o‘zbek xonliklaridagi xatti – harakatlarini ziyraklik
va shubha bilan kuzatib bordilar. Rossiyaning Turkistonni bosib olish rejalaridan
xabardor bo‘lgan Angliya hukumati Rossiya rejalarini barbod qilish harakat qildi.
Bunda Angliyaning Ost – Indiya (Ost – Hindiston) kompaniyasi (1600 – 1858)
faoliyati diqqat markazida turgan. Ost – Indiya kompaniyasi O‘rta Osiyo
bozorlariga kirish va egallab olish, bozorlarda ingliz tovarlarining Rossiya
tovarlarini siqib chiqarishini ta’minlashga zo‘r berdi. Bu borada ular hind va fors
9

savdogarlaridan keng foydalandi. Ost – Indiya kompaniyasi tomonidan josuslik
ma’lumotlari to‘plash maqsadida O‘rta Osiyoga bir necha marta o‘z
razvedkachilarini yuborgan. Jumladan, Erondagi rus elchixonasining katta
maslahatchisi A.F. Negri (1784 – 1854) rahbarligida savdo shartnomasi tuzish
uchun Buxoroga yuborilgan missiya (Negri missiyasi, 1820) tarkibida mazkur
kompaniya ayg‘oqchisi polkovnik E.K. Meyendorf ham Buxoroda bo‘ladi, biroq u
qaytish chog‘ida yo‘lda halok bo‘ladi. 1831 – 1833 yillarda mazkur kompaniya
leytenanti Aleksandr Berns (1805 – 1841) Hindistondan Afg‘onistonga, undan
Buxoroga go‘yo sayyoh sifatida keladi. 1843 yilda kapitan Ebbot Xivaga yuborildi.
1844-yili Angliya tomonidan
Turkiya homiyligida Iosif Volf Buxoroga kelgan edi. U 1838 yildan buyon Buxoro
amiri Nasrulloxon zindonida saqlanayotgan polkovnik Stoddart bilan mayor
Konollini (bular 1842 yili qatl etilgan) taqdirini aniqlash niyatida kelgan edi. I.
Volf 1844 – 1845 yillar davomida Buxoroda ish olib borib, Londonga Qo‘qondagi
voqealar, xonliklarning o‘zaro munosabatlari xususida muhim axborotlar yuborib
turgan. Ost – Indiya kompaniyasi Buxoro amirligi va Xiva xonligiga Rossiyaga
qarshi ittifoq tuzishni taklif qiladi va birlashib Rossiya tajovuziga qarshi
kurashishni tavsiya etadi. Lekin bu takliflar amalga oshmaydi. Inglizlarning O‘rta
Osiyoni bosib olishdan iborat rejasining amalga oshuviga Hindiston bilan o‘zbek
xonliklari o‘rtasida joylashgan Afg‘oniston to‘siq bo‘ladi. Natijada inglizlar bilan
Afg‘oniston o‘rtasida ikki marta (1838 – 1842, 1878 – 1880) urush ham kelib
chiqadi. Ammo inglizlar afg‘on xalqining qarshiligini bostira olmaydilar. XIX asr
o‘rtalarida Rossiya imperiyasi hukumati tomonidan O‘rta Osiyoga josuslik
missiyasi ham amalga oshirdi. Masalan, 1841 – 1842
yillar Buxoroga elchi K.F. Butenev rahbarligida Butenev missiyasi yuborilgan.
Uning asosiy vazifasi Afg‘oniston va Eron orqali Turkistonga kirishga intilayotgan
Angliyaga to‘sqinlik qilish, Buxoro xonligida Rossiyaning iqtisodiy va siyosiy
ta’sirini mustahkamlash, Buxoro tuprog‘ining geologik tuzilishini o‘rganish va er
osti boyliklarini tekshirish, Buxoro xonligi bilan Rossiya o‘rtasida savdo va
elchilik munosabatlarini mustahkamlovchi shartnoma tuzish, savdo – sotiqqa oid
10

ma’lumotlar to‘plash, Buxoro va unga qo‘shni mamlakatlar to‘grisida ma’lumot
yig‘ish kabilardan iborat edi. Butenev missiyasi 1841 yil 15 mayda Orenburgdan
chiqib, 1841 yil 5 avgustda Buxoroga etib keldi. Butenev missiyasi Zarafshon
vodiysida ko‘pgina geologik tekshirishlar olib bordi. Butenev missiyasining
Buxoro xoni bilan savdo va diplomatik shartnoma tuzish yuzasidan olib borgan
muzokaralari uncha natija bermadi. Shunga qaramay, Butenev
missiyasi a’zolari Buxoro to‘g‘risida juda boy geografik, etnografik, tabiiy va
tarixiy ma’lumot to‘pladilar. Podsho Rossiyasi Turkistonni bosib olishdan oddin
mukammal rejani ishlab chiqqan. Rejada asosiy zarbani mintaqadagi eng zaif va
hududi jihatidan kichik Qo‘qon xonligiga berish, ayni paytda Buxoro amirligi va
Xiva xonligini Qo‘qon xonligi bilan o‘zaro birlashib qo‘shin tuzishiga, o‘zbek
xonliklarining birgaliqda harakat qilishiga imkon bermaslik maqsadida ular
o‘rtasida turli nizolar chiqarish va mavjud ixtiloflarni kuchaytirish yo‘llarini ishlab
chiqishga qaratdi 10
. Rossiya harbiy vazirligida harbiy harakatlarga ketadigan
xarajatlar, qo‘shin miqdori va turi, urush harakatlarida qatnashuvchi qismlar,
quruklik va suvda harakat qiluvchi vositalar, qurol – yarog‘ miqdori va zaxiralari
aniqlandi. Rossiya imperiyasi qo‘shinlari
XIX asrning 40 – yillari oxiridan boshlab aniq reja asosida shiddat bilan Turkiston
erlariga bostirib kela boshladi. Turkistonni bosib olishi podsho Aleksandr II (1818
– 1881) hukmronligi davrida nihoyatda tezlashdi. Rossiya imperiyasining
Turkistonni bosib olishi to‘rt bosqichga bo‘linadi. Birinchi bosqich – 1847 yildan
boshlanib 1865 yilga qadar davom etadi. Bu bosqichda Qo‘qon xonligiga qarashli
hududlar bosib olinadi. Ikkinchi bosqich – 1865 yildan boshlanib 1868 yilga qadar
davom etadi. Bu davrda Toshkent va Buxoro amirligi hududlari bosib olinadi.
Uchinchi bosqich – 1873 – 1879 yillarni o‘z ichiga olib, bu davrda Xiva va Qo‘qon
xonligi hududlari chor qo‘shinlari tomonidan zabt etiladi. To‘rtinchi bosqich –
1880 – 1885 yillar bu davrda hozirgi Turkmaniston erlari bosib olinadi. Rossiya
davlatining Turkiston erlarini bosib olishining birinchi bosqichida, ya’ni 1847 yili
10
Shamsutdinov R. va boshq. Vatan tarixi. (XVI – XX asr boshlari); K.2 / Mas’ul muharrirlar: O’. Mavlonov, Q.
Usmonov. – Toshkent. Sharq, 2010. - B. 231.
11

Sirdaryo etagi bosib olinib, Raim qal’asi rus qo‘shinlari tomonidan egallandi va bu
erda 1848 yil Kazalinsk harbiy istehkomi qurilgan. Orenburgda «Николай» va
«Константин» degan kemalar qurilib, ular bo‘lak – bo‘lak holda keltirilib Orol
dengiziga tushiriladi. Bu davrda Oq machit (Qizil O‘rda), Turkiston, CHimkent,
Avliyoota, Pishpek To‘qmoq va boshqa shaharlarda Qo‘qon xonligining harbiy
istehkomlari mavjud edi. 1852
yilda rus qo‘shinlari Oq machitga hujum qiladilar, lekin uni qo‘lga kirita
olmaydilar. 1853 yilda general V.A. Perovskiy boshchiligida ikki ming askardan
ortiq qo‘shin Oq machitga ikkinchi marta hujum uyushtiradi. 22 kunlik qurshov va
jangdan so‘ng 1853 yil iyulda rus askarlari istehkomni egallaganlar. Qal’a
himoyachilaridan 74 kishi tirik qolgan holos. Rossiya qo‘shinlaridan bor yo‘g‘i 25
kishi halok bo‘lgan va 46 kishi yarador qilingan. Istehkomga «Перовский форти»
nomi berilgan. Oq machitdagi mag‘lubiyat Qo‘qon xonligini qattiq
tashvishlantirdi. Tezlik bilan Toshkentda kuch to‘planib hokim Sabdalxo‘ja
boshchiligida 8 ming askarlik qo‘shin va ko‘ngillilar Oq machitni qaytarib olish
uchun yo‘lga chiqadi. Lekin ikki o‘rtadagi jangda ular engiladilar. Vatan
himoyachilaridan 192 kishi halok bo‘ladi. Qo‘qon xonligi qo‘shinlari yaradorlarni
92 tuyaga ortib orqaga chekinishga majbur bo‘ladilar.
1853 yilning dekabr oyida Yoqubbek
boshchiligidagi 13 ming kishilik qo‘shin Oq machitga kelib yana dushman bilan
to‘qnashdi. Yurt himoyachilaridan bu jangda mingga yaqin kishi o‘ldirildi va
yarador qilindi. Bosqinchilar faqat 55 askarlarini yo‘qotdilar. Bunday ketma – ket
mag‘buliyatlar Vatan himoyachilari ruhini tushirmadi. Ular 1855 yilda yana 1500
kishilik qo‘shin bilan Oq machitga otlandilar. Ammo Rossiya qo‘shinlariga yangi
kuchlar kelib qo‘shilganini eshitib, orqaga qaytdilar. 1854 yil Olmaota qishlog‘i
yonida Verniy harbiy istehkomi (hozirgi Olmaota shahri) ning qurilishi
Turkistonni egallashda hal qiluvchi o‘rin tutgan istehkomlardan bo‘ldi. 1855 –
1857 yillardagi Qrim urushi munosabati bilan podsho Rossiyasi ma’murlari O‘rta
Osiyoni zabt etish bo‘yicha katta miqyosdagi harbiy harakatlarni olib bormadilar.
Qrim urushidagi mag‘lubiyat O‘rta Osiyoning Rossiya uchun siyosiy va strategik
12

jihatdan qanchalik katta ahamiyatga ega ekanligini ko‘rsatdi. Qrim urushi tufayli
to‘xtab qolgan harbiy harakatlar 1860 yil yozida yana jonlandi. Polkovnik
Simmerman boshchiligidagi rus qo‘shinlari 1862 yilda To‘qmoq, so‘ngra Pishpak
(hozirgi Bishkek), qal’asini egalladi. Avliyoota (hozirgi Taroz shahrining 1938
yilgacha bo‘lgan nomi, Qozog‘iston Res, Jambul viloyati) qal’asini egallash uchun
1864 yil 1 mayda polkovnik M.G. CHernyaev Verniy (Olmaota) istehkomidan
yo‘lga chiqqadi. Qattiq jangdan keyin 1864 yil 4 iyunda Avliyoota ham bosib
olinadi. M.G. CHernyaev bu qal’ani olganligi uchun general – mayor darajasiga
ko‘tarildi. Navbatdagi hujum
harakatlari Qo‘qon xonligining muhim va tayanch shaharlaridan bo‘lgan Turkiston
va CHimkent shaharlariga qaratiladi. Turkiston va CHimkentni himoya qilish
uchun sarkarda Qo‘qon xonligining muvaqqat xoni (regenti), mingboshisi, amiri
lashkari (1863 – 1865) – Alimqul (to‘liq ismi Mulla Alimqul Husaynboy o‘g‘li,
1831/32 – 1865) etib keldi va shahar mudofaasini tashkil qilishga kirishdi. Ammo
polkovnik Veryovkin general M.G. CHernyaevdan yordam olib, 1864 yil 12 iyulda
Turkiston shahrini mahalliy xoinlar yordamida 18 bosib oldi. Veryovkin Xo‘ja
Ahmad Yassaviy maqbarasidagi noyob tarixiy asori – atiqalarni talon – taroj qilib,
Rossiyaga jo‘natib yubordi. Rus qo‘shinlari CHimkent shaharini egallash uchun
ikki marta harbiy yurishlarni amalga oshirdi. Dastlabki hal qiluvchi jang 1864 yil
14 iyun tongda boshlangan. Uch kun davom etgan bu urushda yurt fidoyilari
g‘alabani qo‘lga kiritadi. Mag‘lubiyatga uchragan shtabs – kapitan Meyer va
polkovnik Lerx boshchiligidagi rus qo‘shinlari Avliyoota va Turkiston tomon
chikinadi. General CHernyaev bu mag‘lubiyat oqibatlaridan cho‘chib, barcha
kuchlarini Oqbuloqda jamladi.
Alimqul boshchiligida yurt himoyachilari rus qo‘shinlariga qarshi urushni
davom ettirish maqsadida tayyorgarlik ko‘rayotgan bir paytda Buxoro amiri
Muzaffarxonning Qo‘qonga hujum qilganligi to‘g‘risida xabar oladi. Natijada
lashkarboshi Alimqul qo‘shinning katta bir qismini CHimkentda qoldirib, o‘zi
Qo‘qonga qaytishga majbur bo‘ladi. Alimqul Xo‘jand va O‘ratepada amir
Muzaffarning qo‘shinlari bilan jang qilayotgan bir paytda, CHernyaev 1864
13

yilning 14 sentyabrida ikkinchi marta CHimkentga yurish boshladi. Harbiy –
texnik ustunlikka ega bo‘lgan dushman 1864 yil 22 sentyabrda CHimkentni
egallashga muvaffaq bo‘ldi. Turkiston va CHimkent rus qo‘shinlari tomonidan
egallangandan so‘ng Qo‘qon xonligining muhim strategik shahri Toshkentni
egallashga kirishiladi. SHu maqsad yo‘lida 1864 yil 27 sentyabrda general
CHernyaev CHimkentdan yo‘lga chiqdi. 1864 yilning 1 oktyabrida u katta harbiy
qo‘shinlari bilan birga Toshkentning sharqidagi Darvishak qopqa degan joyga etib
keladi 11
. 2 oktyabrda ertalabdan dastlabki hujum boshlandi. Toshkent
mudofaachilarining mardona harakati tufayli CHernyaev qattiq mag‘lubiyatga
uchradi, 72 zobit va askarni yo‘qotdi. CHimkentga qaytishga majbur bo‘ldi.
1865 yildan Rossiya imperiyasining Turkistonni
bosib olishining ikkinchi bosqichi boshlandi. Shu yilning 28 aprelida Chernyaev
Chirchiq yonidagi Niyozbek qal’asini jang bilan egalladi. Toshkentlik bir xoinning
(Abdurahmonbek SHodmon o‘g‘li) maslahatiga ko‘ra Chernyaev Kaykovus arig‘i
(Bo‘zsuv kanali) to‘g‘onini buzib, uni Chirchiq daryosiga burib yuboradi. Natijada
toshkentliklar suvsiz qolib, og‘ir ahvolga tushadilar. Shunga qaramay, aholi
mudofaani mustahkamlashga kuch – g‘ayratini ayamaydi. Ko‘p o‘tmay rus
qo‘shinlari Toshkentga yaqinlashganligi haqida xabar topgan Alimqul qo‘shin
bilan Qo‘qondan chiqib, 1865 yil 7 mayda ertalab Toshkentga etib kelishdi. SHu
kuni Alimqul va xon qarorgohi Afrosiyob tepaligida joylashdi. SHu kuni
Mingo‘rik mavzesida shahar himoyachilari ishtirokida katta mashvarat o‘tkazilib,
g‘azavot e’lon qilindi. 8 mayda Salor kanali bilan Darxon arig‘i oralig‘i (hozirgi
Pushkin ko‘chasi)da Alimqul qo‘shinlari va shahar himoyachilari bilan rus
qo‘shinlari o‘rtasida qattiq jang bo‘ldi. Rus qo‘shinlari engilib, Sho‘rtepaga
chekindi. 1865 yil 9 mayda Alimqul
qo‘mondonligidagi qo‘qonlik askarlar va shahar himoyachilari Sho‘rtepadagi rus
qo‘shinlariga qarshi hujumga o‘tdi. Nihoyatda qattiq jang bo‘lib, Alimqul og‘ir
yaralandi va o‘sha kuni vafot etdi. 1865-yil 10-mayda u Toshkentdagi
Shayxontohur qabristoniga dafn etildi. Alimqulning halok bo‘lishi bilan
11
Ўзбекистон тарихи / Р . Муртазаева умумий таҳрири остида . - Т ошкент. Янги аср авлоди , 2003. - Б .17 .
14

Toshkentliklar orasida sarosima boshlandi. General CHernyaev 14 iyunda qattiq
janglardan so‘ng shaharga yorib kiradi. 1865 yil 17 iyunda qarshilik ko‘rsatishning
foydasizligini hisobga olgach shahar himoyachilari shaharni topshirish uchun
muzokaralarni boshlaydi. SHu tariqa Toshkent shahri egallandi. Rossiya
imperiyasi bosib olingan hududlarda 1865 yil 12 fevralda Orenburg general –
gubernatorligiga bo‘ysunuvchi Turkiston viloyatini tuzgan. Turkiston viloyati
harbiy gubernatori etib M.G. CHernyaev tayinlandi.
15

1.2 Chor Rossiyasining hujumiga qarshi Buxoro amirligida bo’lib o’tgan
harbiy harakatlar
Rossiya imperiyasining Buxoro amirligi masalasi bilan qiziqishi asli XVIII
asr boshi, Petr I hukmronligi davriga to’g’ri kelsada, lekin XIX asr boshlaridan
Rossiya imperiyasini O’rta Osiyoning eng yirik va nufuzli davlatida bo’lgan
qiziqishi yanada kuchayadi. 1820-yili katta maslahatchi A.Negri, 1820-yilda
U.Meyndorf 1833-1834-yillarda P.Demezon, 1835-1836-yillarda pra porshik
Vitkevichlarning amirlikda bo’lishlari Rossiya imperiyasi siyosiy - iqtisodiy
manfaatlarini aks etgiradi. 1841-yilgi K.Butenev boshchiligidagi missiya ham 8
oylik ish davomida shu maqsadga xizmat qilgan edi. 1858-yilgi Rossiya tomonidan
yuborilgan polkovnik N.Ignatyev boshliq diplomati missiya Rossiya
imperiyasining amirlikka nisbatan yangi siyosiy strategiyasini namoyon etadi.
Buxoro amirligi XIX asrning II yarmiga kelib Rossiyaning O’rta Osiyo regionidagi
asosiy savdo sherigiga ham aylangan edi 12
.
Buxoro - Rossiya munosabatlarining keskinlashuvi, 1865-
yil Toshkent shahrining Rossiya qo’shinlari tomonidan egallanganidan so’ng
ayniqsa avj oldi. O’rta Osiyoning eng yirik davlati bo’lmish Buxoro amirligi, yirik
savdo markazi bo’lmish Toshkent manfaatlarini himoya qilishga to’la haqli edi.
Shunday bo’lsada amir Muzaffar Rossiya bilan bo’lg’uvsi yirik va jiddiy kurashga
na ma’naviy, na harbiy jihatdan tayyor emas edi. Amir Muzaffar (1860 - 1885),
yuqoridagi qismda ta’kidlanganidek siyosiy kaltabin, jur’atsiz va tadbirsiz
hukmdor sifatida namoyon bo’ldi. Shuningdek u bu o’lkadagi ichki siyosiy
nizolarning ham asosiy sababchisi bo’ldi. O’rta Osiyoning eng yirik davlati
Buxoro amirligiga nisbatan o’lka xalqlarining umid va ishonchlari katta edi.
Toshkent axliga yordam berish o’rniga amir Qo’qon xonligi ustiga yurish qilib, u
yerda 60 kun davomida talon-taroj ishlarini amalga oshirdi. Toshkent ahlidan
kelgan elchilarni nazarga ilmadi. Konibodomga yetganida Toshkent ruslar
tomonidan egallanganligini eshitdi. Qo’qon xoni etib o’z gumashtasi “...
12
Б унаков Е.В. К истории сношений России с среднеазиатскими ханствами в XIX. //Советское
востоковедение. Том II . М-Д:. 1941. - С.13.
16

Xudoyorxonni unga meros qolgan mamlakati saltanatiga qo’yib, o’zi Buxoroga
qaytib, davlat qarorgohiga orom bo’lgan edi. (Amir Muzaffar) o’zbilarmonlik ila
kecha-kunduz aish-ishratga mashg’ul bo’lib, xotinbozlik qilib, olamdan g’ofil va
hatto o’zidan ketib qolib, o’zini Fir’avnu Namrud deb bilardi. Do’stni dushmanday
farq etmasdi" 13
. “...Ruslar Toshkandni muxosora qilib turgan vaqtda ikki hamsoya
musulmonni mamlakatlarining podsholari ruslarning to’p ovozi yetadurg’on ya kin
masofada mamlakatlariga istilo qilib kelib, urush qilib turg’on holda, ancha
ahamiyat bermay, bir - birlari bilan urush-talash qilishib, viloyatni barbod berdilar”
deb o’zaro kelishmovchiliklarga ta’rif bergan edi boshqa bir tarixchi 14
.
Siyosiy kaltabin, uzoqni ko’ra olmagan amir
Muzaffar A. Donishning so’zlariga ko’ra, "Agar men yurish qilgudek bo’lsam,
to’g’ri Moskovgacha boraman” degan ekan 15
. Amir qo’shin, harbiy kuchlarga
e’tiborni susaytirdi. Askarlar maoshi 60 tiyindan 20 tiyingacha tupshrildi. Harbiy
boshliqlar maoshi kamaytirildi. "Umrida miltik tovushini eshitmagan va hech
qachon kurash maydonini ko’rmagan” kishilar, jumladan Yoqub qushbegi ham
sarkardalikka tayin etildi. Uning qo’shinning boshlig’i etib tayinlanganligidan eng
kichik islom navkari ham uyalar edi", deb yozgan edi Ahmad Donish. Amir
Nasrullo davrida barpo etilgan qo’shin tanazzulga yuz tutdi. 3 qism (piyoda, otliq
va artilleriya)ga ajralgan qo’shindagi qurol-aslaha eski va yaroqsiz holga kelib
qolgan edi. Jami qo’shinning soni 15-20.000 atrofigacha yetishi mumkin edi.
Qo’shinga avval Shoxrux (asli eronlik) bosh
bo’lib, uni fors nizomi bo’yicha tayyorlagan bo’lsa Erjar (1866) bo’yidagi jangdan
so’ng amir uni qatl etgan. So’ngra rus qochqini, sobiq kazak Usmon, asli turk
bo’lgan Xoji Rumiy, asli afg’on Iskandarlar (keyinchalik ruslar tomoniga o’tib
ketgan) qo’shinda yetakchi o’rinlarni egallashgan 16
. 1865-yil avgustida amir
Najmiddinxo’ja boshchiligidagi elchilarni Peterburga yuboradi. Uni yo’lda ushlab
solinganligi bilgach, yashirin ravishda Mulla Faxriddin ham poytaxtiga elchi qilib
13
З иёев Х. Туркистонда Россия тажовузи ва хукмронлигига қарши кураш. — Тошкент. Шарқ, 1996. - Б.237
14
Мулла Олим Ма х дум Тожи. Тар и хи Туркистон, Қ арши, Насаф. 1992. - Б. 93
15
Т рактат Ахмада Дониша. История мангитской династии /Перевод, предисловие и примечания. И.А.Наджафовой,
Душанбе. Доаипз. 1967. - С.43.
16
Зиёев, Х Туркистонда Россия тажовузи ва зукмронлигига қарши кураш. — Тошкент. Шар қ . 2000. Б. 209.
17

jo’natadi. Diplomati amaldor Struve 1865-yil oktabrda Buxoroga Chernyayev
nomidan elchi qilib jo’natiladi. Amir bilan Chernyayev yozishmalarida amir
Toshkentni ruslar bo’shatib qo’yishini, ularning hatti - harakatlari ma’lum qilinishi
lozimligini bildiradi. 1865-yil sentabr oyining
boshlarida Pistolkors boshchiligidagi 4 ta rota piyoda, 100 ta kazak va 4 ta yengil
zambaraklar bilan Chirchiq daryosidan o’tib Chirchiq ortidagi muhim aholi
punktlari bo’lmish Piskent va To’ytepa hamda uning atrofidagi yerlarni egallaydi.
Chirchiq o’rta yerlaridagi yangi tayinlangan amir noibi Rustambek chekinishga
majbur bo’ladi. 1865-yil sentabrda Toshkentga kelgan Orenburg general-
gubernatori N. Krijanovskiy tatarin mustaqil mulk deb e’lon qiladi. Shu bilan na
Qo’qon na Buxoroni Toshkentga da’vosi bo’lishi mumkin emasligini ko’rsatadi.
Chernyayev Toshkent olinganidan so’ng 9 kun o’tgach Turkistondagi barcha
buxorolik savdogarlarni hibsga olgan edi. Iyul oyida esa Chernyayevning talabiga
ko’ra Krijanovskiy Orenburg va boshqa shaharlarda buxorolik savdogarlarni
hibsga oldiradi. Peterburg yo’lidagi buxorolik elchilar esa Krijanovskiy buyrug’iga
ko’ra Kazalinskda to’xtatilinadi. Chernyayev esa Buxoroga Afg’oniston orqali
qandaydir yevropaliklar kelgani xususida Krijanovskiyga xabar beradi. Amir esa
bu voqeliklardan bexabar, Xudoyorxonni taxtga o’tkazib, Xo’jandni egallab,
Chirchiqortiga o’tmaslikni Chernyayevdan so’ragan edi.
1865-yil Toshkentga kelgan
Krijanovskiy: “Buxoroga kelganda esa u bilan tezroq do’stona savdo aloqalarini
tiklash maqsadga muvofiq bulur edi. Lekin, eng kichik rus vakiliga ham shu narsa
ayon bo’lsinki, osiyoliklar faqat qurol kuchinigina hurmat qiladi...” deb o’zini
shovinistik nuq’tai - nazarini bildirgan edi. Krijanovskiyning zo’ravonlik va qurol
kuchi bilan mahalliy hukumdorlarga muomala qilish kerakligini Peterburg oliy
doiralarida ham shubhasiz maqullanar edi. Rossiya tashqi ishlar vaziri Gorcha kov,
"Rossiya amir oldida ta’zim qilmoqchi emas, bu holdan bizning O’rta Osiyodagi
ta’sirimiz hal bo’ladi” degan edi. Harbiy vazir Milyutin Rossiyaning kelajak
siyosati bevosita "Buxoro kampaniyasi bilan yolg’iz" deb hisoblar edi. Toshkentga
kelgan vaztidayoq Kri janovskiy Chernyayevga "...qanday qilib bo’lmasin
18

Turkistonda Rossiya hukmronligini ta’sirini o’rnatish kerak" degan edi. Amir
ruslarning buxorolik savdogarlarni ushlab qolishiga rus savdogarlarini Buxoro
hududida ushlab qoldirgan edi. Lekin tezda amir ularni qo’yib yuborishlariga
buyruq beradi. Buxorolik savdogarlarning ushlab qolinishidan, avvalo rus savdo -
sotiq doiralari ziyon ko’ra boshladilar. Orenburglik savdogarlar
Krijanovskiyga murojat qilib Nijniy Novgorod yarmarkasida ishonchli hamkor -
buxorolik savdogarlar qatnashishi lozimligi xususida murojaat etishadi. Buxorolik
savdogarlar rus mollarini asosiy xaridori, qolaversa Buxoro mollari hamda
paxtasiga ham katta edi. Peterburgdagi savdo doiralari ham buni tushunib, 19-
oktabr 1865-yilda Ministrlar komiteta Krijanovskiyga markazdan beruxsat savdo-
iqtisodiy munosabatlarni to’xtatmaslikni tavsiya qildi. Osiyo departamentining
boshligi Stremouxov ham Buxoro bilan iqtisodiy munosabatlarni
keskinlashtirmaslik lozim degan pozitsiyada turar edi. Krijanovskiy Toshkentni
alohida xonlik qilib ajratish masalasini ham ko’tardi. Krijanovskiy ketishi bilan
Chernyayev amirlik bilan munosabatlarni yaxshilash maqsadida 1865-yil 19-
oktabrda maslaxatchi K.V. Struve, savdo-sanoat doyralari bilan bog’liq bo’lgan
shtab rotmeystr A.I. Gluxovskiy, tog’ injeneri podpolkovnik A.S.Tatarinov 32
chog’li askar yigitlar hamrohligida Buxoroga elchi bo’lib jo’natilinadi. Garchi
amir ularni yaxshi qabul qilgan bo’lsada, noyabr oyiga kelib Rossiya hukumatining
buxorolik elchilar ushlab qolinishiga javoban ular ham ushlanib qolinganligi
ma’lum bo’ldi, General Chernyayevning o’z holicha yurgizgan "tashqi siyosati"
inqirozga yuz tutdi. Amir bilan Chernyayev
yozishmalarida amir rus generali bilan to’g’rima-to’g’ri xaqqini talab qilib, amir
elchilarining ushlab solinishiga nisbatan bu tadbir amalga oshmaganligini
ta’kidlaydi. Elchilik a’zolarini orqasiga qaytarish to’g’risidagi Chernyayev taklifi
ham zoye ketadi. Rossiya o’zining ig’vogorona, shovinistik hatti harakatlari bilan
Buxoro bilan munosabatlarni ataylab keskinl ashtirib, uni harbiy mojaroga jalb
qilmoqchi bo’ldi. Haqiqatda 1865-yili Buxoroga qarshi harbiy harakatlar aslida
boshlangan edi. 1866-yil 21-yanvarda Chernyayev Chinozda harbiy kuch to’plab,
Jizzax ustiga yurish qilishga tayyorgarlikni boshladi. Podpolkovnik Pistolkors
19

boshchiligidagi 14 rota, 600 nafar kazak va 16 ta to’pdan iborat rus qo’shini
Sirdaryodan o’tib, Jizzax yo’lidagi Uchtepa degan joyga chiqdi.
1866-yil 1-fevralda Jizzax tomon yo’l
olindi 17
. Qattiq sovuq va oziq - ovqat, yem hashakning yetshmasligi rus
qo’shilarini og’ir ahvolga solib qo’ydi. Jizzax begidan rus qo’shinlariga oziq-ovqat
va yem hashak sotish xususidagi Chernyayevning talabi zoye ketadi. Jizzax begi
o’z holicha amirdan beruxsat bu ishni qilmasligini bildiradi. Chernyayev harbiy
kuch ishlatish yo’lini maqbul yo’l deb hisoblab, 7-fevralda podpolkovnik Pis -
tolkors boshchiligidagi avval 2 ta rota 400 ta kazak, 2 ta zambarak, so’ngra yana 2
ta rota va 2 ta zambarakni Jizzax tomon yo’llaydi. Shahar himoyachilari qattiq
turib Rossiya qo’shinlariga qarshilik ko’rsatadilar. Jizzax qal’asining hokimi
Yo’qubbek degan bir g’ulom qal’a himoyasiga tushib kutib turdi, Podsho (amir
Muzaffar) Samarqandga kelib, shu yerdan ketma-ket ilg’or dastalarni jo’natib,
Jizzaxni behisob lashkar ila to’ldirib yubordi. Shunga qaramasdan kofirlar bu
lashkarni g’aflatda qoldirib, shavval oyi ning beshinchisida, dushanba kuni 20-80
kishidan iborat guruhlar bilan qal’a oldidan bozorga kelib hiylayu nayrang qo’llab
shaharga kirmoqchi bo’ldilar. Qozoq ozodlik harakatining taniqli
namoyondasi, birgina Siddiq to’raning o’zi 60 kishilik otryadi bilan yuzlab rus
kazaklarini Chordaragacha ta’qib etib, ko’p holda ularning qurol- aslaha va otlarini
ham tortib olgan. Ruslarning Jizzax yurishi mag’lubiyatga uchradi. Jizzax
garnizoni boshligi Yoqubbek "ruslar otryadi tormor etildi. Ular sharmandalarcha,
soshlari qirilgan holda ketdilar. Endilikda rus elchilarining bo’shatilishi uchun
Toshkentnigina emas, balki Chimkent va Turkistonni ham talab qilib mumkin",
deb bir oz mubolag’ali hisobot bergan edi. Chernyayev urushi davom ettirish
befoyda ekanligini anglab, 1866-yil 1-fevralda Toshkentga chekinishga majbur
bo’ladi. 14-fevralda u Toshkentga qaytib keldi. Chernyayevning mag’lubiyatli
harbiy yurishi oliy rus harbiy ma’murlarini ham tashvishga solib qo’ydi. 1866-yil
27-martda uning o’rniga harbiy gubernator etib "Russkiy invalid" jurnalining
muxarriri general D. Romanovskiy tayinlandi. D.Romanovskiy Chernyayevdan
17
Баракаев Ж. Хайдаров Й. Бухоро тарихя. — Тошкент. Ўқ итувчи. 1991. - Б. 69
20

farqli ravishda N. Krijanovskiy ko’rsatmalariga qat’iy amal qilar edi.
D.Romanovskiyda vaziyatni anqlash keskinlashtirmasdan mo’tadil harakat qilish,
savdo munosabatlarini joy-joyiga qo’yish ko’rsatilgan edi. Shu bilan birga
Krijanovskiy Romanovskiyga yozgan xatida: "amirdan hamma narsani talab ailib,
unga hech bir narsada yon bermaslik kerak” degan ham edi. Romanovskiyning
harbiy hatti-harakatlarga kirishining mumkinligi ham bildirib qo’yilgan edi.
Rus manbalarining
ta’kidlashicha, ruslar hech qayerda bunday qattiq, qarshilikka duch kelmagan
edilar. Qamalning Juma kuni qaqshatqich kurashda o’tdi. Mirzo Abdulazim Somiy
Jizzax jangidan avvalgi yig’ilishda bi roq bir fikrga kelinmaganligi xususida yozib,
qamalning ikkinchi kunidanoq, tinimsiz tutila boshlaganligini qayd etadi.
Darhaqiqat amir bu qal’a mudofaa inshoatiga katta balo berib yuborib, qal’a rus
qo’shinlari tomonidan zabt etilishi mumkin emas deb o’ylar edi. Undan tashqari
Jizzaxga ko’zga ko’ringan 10 ta harbiy sarkarda yuborilib, har bir o’ldirilgan rus
askari uchun 1000 ko’kan pul ham va’da qilingan edi. Birgina Toshkent darvozasi
yonida 4.000 kishi devor tagida qolib ketgach, ular rus askarlaridan yordam
so’raydilar. General Abaramovning yozishicha askarlar 2000 kishini asirga olib,
qolganlarini ayovsiz qirib tashlaydilar. Shahar mudofachilarining sabr qanoati,
jasoratiga rus harbiylari ham tan berganlar. Rus manbalariga
tayangan holda professor X. Ziyoyev o’z asarida qal’adagi bir qism himoyachilar
keyingi qarshilik befoyda ekanligini anglab o’zlarini porox omborida portlatib
yuborganliklarini, o’zbek askarlarining og’ir yaradorlari ham ingrashni o’zlariga or
deb bilganliklari va boshqa jasoratlar xususida batafsil yozadi. Shahar beayov
talandi, qon daryo bo’lib qoldi. Juda ko’p boyliklarga olindi, Orenburg general-
gubernatori N.A Krijanovskiy harbiy vazir Milyutinga telegramma yuborib, Jizzax
18-oktabr soat 12 larda egallanganligini qayd etadi. Qo’qon xoni Xudoyorxon esa
rus harbiylariga tabrik yuborib Vatan taqdiriga befarq qaradi. Jizzax mag’lubiyati
amirga ham shaharga ta’sir etdi. Bu xususda muarrix Mirzo Abdulazim Somiy
shunday yozgan edi: “Hukmdor muttasil qayg’urib, ichki zaiflikni tushungan holda
chora - tadbirlar ko’ra boshladi. Amir Jizzax jangidan qochib kelgan har bir kishini
21

siylab, nimadir bo’lsa ham in’om qildi… omon yetib kelgan kam sonli kishilarning
ko’pchiligi yarador va xasta, otsiz, qurolsiz edi. Jizzax voqyeasidan so’ng
hukmdor Samarqanddan Karmana tomon yo’l oldi 18
. Samarqandda esa u G’uzor
hokimi bo’lmish o’g’li - Abdulmalik To’rani, Hisor hokimi Rahmonqul
parvonachini, Miyonqol qo’shinini, buxorolik navkarlarni, "muqaddas urush"
tarafdorlarini qoldirdi. O’zi esa G’ishtko’prikni mustahkamlab, u yerda qo’shin
qoldirdi”. Muarrix Jizzax egallangandan o’n besh kundan keyin Ilon o’tti darasi
ortali amir Muzaffar Samarqandga ketganini alohida ustirib o’tadi. Jizzax jangidan
so’ng Buxoroda amir qo’shini mag’lubiyatidan norozi ulamo va ziyolilarning
harakati keskin tus oldi. Bir vaqtning o’zida asli eroniy, shia mazhabida bo’lgan
Sherali inoq hokim bo’lib turgan Samarqandda ham ahvol keskinlashadi, shaharda
zo’ravonlik avjiga chiqib ayirmachi mazg’abchilik harakati kuchayadi. Sherali
inoqning zo’ravonligi va ayirmachilik harakatlari ustidan Samarqandliklarning bir
guruhi amirga shikoyat ham yo’llashga majbur bo’ladilar. Amir shikoyatni ko’rib
chiqish o’rniga 1.000 kishilik qo’shinni Orifboy, Mo’minjon, O’rinboy va boshqa
amaldorlari bilan Samarqand axlini jazolashga yuboradi.
II BOB. XIX asr ikkinchi yarmida Bobobek va Jo’rabeklarning harbiy
harakatlari.
18
Тарих шоҳидлиги ва сабоқлар. — Тошкент. Шарқ. 2001. - Б.124
22

2.1 Rossiya imperiyasi tomonidan O’rta Osiyoning bosib olishini va Qarshi
bekligida Bobobek va Jo’rabeklarning mustamlakachilarga qarshi ozodlik
harakatlari
XIX asrning ikkinchi yarmida Rossiya faol bosqinchilik siyosatiga o’tdi va
O’rta Osiyo ichkarisiga qarab katta qiyinchiliklar bilan kirib bordi. Ko’rib
o’tilayotgan davrda, Qarshi bekligi Buxoro amirligi hududiga kirganligi sababli,
Buxoro amirligida kechgan siyosiy voqealar bilan bevosita bog’liq holda
o’rganiladi. Buxoro amirligi o’zbek xonliklari orasida o’zining hududiy o’rni,
aholisi va tabiiy resurslari jihatidan muhim mavqega ega edi.
XIX asrga kelib, Buxoro amirligining hududi qariyb 200 ming kvadrat
kilometrni tashkil etardi. Uning chegaralari janubda Amudaryoning so’l
qirg’og’idan boshlanib, Sirdaryo sarhadlarida qozoq juzlari yerlariga tutashar edi.
Amirlik Sharqda Pomir tog’lari, G’arbda Xiva xonligi chegaralarigacha bo’lgan
hududni egallab turardi. Buxoro va Samarqand kabi yirik shaharlar joylashgan
Zarafshon vodiysi amirlikning markaziy qismi hisoblanardi. Qashqadaryo va
Surxondaryo vohalari, hozirgi Tojikiston hududidagi Vaxsh, Kofirnihon, Panj
daryolari vodiysida joylashgan shahar va qishloqlar, Turkistonga qarashli Murg’ob
daryosi vohalaridagi yerlar ham Buxoro amirligiga tobe edi. Buxoro amirligining
poytaxti Sharqda eng mashhur shahar sifatida e„tirof etilgan Buxoroi sharif edi 19
.
Yirik shaharlardan Samarqand, Qarshi, Shahrisabz, Kitob, G’uzor, Termiz,
Sherobod, Hisor, Dushanbe, Ko’lob va boshqalar amirlik tasarrufida edi. Marv va
Chorjo’y shaharlari uchun Buxoro amirligi Bilan Xiva xonligi o’rtasida, Jizzax,
O’ratepa va Xo’jand shaharlari uchun Buxoro amirligi bilan Qo’qon xonligi
o’rtasida tez-tez urushlar bo’lar, bu shaharlar qo’ldan-qo’lga o’tib turardi. Buxoro
amirligi hududiga kiruvchi ayrim yirik shaharlar 1867 yilda tashkil topgan
Turkiston general gubernatorligi tarkibiga o’tib ketdi. Rus istilochilari tomonidan
Toshkent fath qilingach, 1868 yil may oyida Fon Kaufman Jizzax sari yurishini
davom ettirdi. Buxoro amirligining yirik shaharlaridan hisoblangan Jizzaxga
19
Зимин Л.A. Нaxшaб, Нeсeф, Кaрши. Иx истoрия и дрeвнoсти. -Тошкент. 1927. – C . 56.
23

barcha harbiy kuchlar 14 may kuni shay qilib qo’yildi. Aynan, 1868 yil may oyida
Buxoro amirligi bilan rus bosqinchilari o’rtasida Zarafshon vodiysida to’qnashuv
yuz berdi. Rus bosqinchilari bilan to’qnashuv natijasida amirlik qo’shini uchraydi.
Amir qo’shinlarining asosiy qismi Zirabuloq adirlarida
Kaufman qo’shini tomonidan 1868 yil 21 iyunda tor-mor keltiriladi. Xuddi mana
shu mag’lubiyat ko’plab bekliklarda norozilik kayfiyatini uyg’otib, mahalliy
hukmdorlarni ruslarga nisbatan adovatini qo’zg’alishiga sabab bo’ldi. Buxoro
amiri Muzaffarxon rus ma„murlari bilan muzokara olib borishga majbur bo’ldi,
ana shu muzokara natijasida Rossiya bilan Buxoro amirligi o’rtasida 1868 yil 1
iyulda Kaufman va amir Muzaffarxon imzo chekkan sulh shartnomasi imzolandi.
Aynan shu shartnoma tufayli amir Muzaffarxon ko’plab majburiyatlarni o’z
zimmasiga olish bilan bir qattorda, Samarqand va Kattaqo’rg’ondan ham voz
kechishga majbur bo’lgan edi. Buxoro amirligi hududiga «Tarixi nofeiy» asarining
muallifi Muhammad Ali Boljuvoniy yozganidek quyidagi bekliklar Chorjo’y,
Karki, Kalif, Qarshi, Karmina, Nurota, Ziyovuddin, Xatirchi, G’uzor, Shahrisabz,
Kitob, Yakkabog’, Chiroqchi, Jomchi va Sherobod, Boysun, Dehnav, Sariosiyo,
Hisor, Qorategin, Darvoz, Boljuvon, Ko’lob ya„ni xatlon Qo’rg’ontepa,
Kubodiyon kiradi. Buxoro amiri Muzaffarxonning taslimchilik
siyosati ta’kidlab o’tilganidek, ko’plab bekliklarda norozilik harakatini keltirib
chiqardi. Muzaffarxonning to’ng’ich o’g’li, taxt vorisi, G’uzor hokimi bo’lmish
Abdumalik To’ra xuddi shunday norozilik harakatining asoschilaridan biri edi.
Amir Muzaffarxondan norozi bo’lgan «g’azotchi»lar Abdumalik To’ra huzuriga,
ya’ni G’uzorga yig’ila boshlaydi. Hisor, Sherobod, Denov, Ko’lob bekliklarida
amir Muzaffar tomonidan qo’yilgan hokimlar ag’darilib, Abdumalik To’raga
tarafdor kishilar tizginini qo’lga oladilar. Jumladan, Sherobodda qo’ng’irot qavmi
amir qo’ygan Karimqulbiyni bekor qilib o’rniga Ostonaqulbiyni hokimlikka
ko’taradilar. Shahrisabz va Kitob bekliklari
esa amir Muzaffar taxtga chiqqanini ikkinchi yiliyoq amirlikka bo’ysunmay
qo’ygan edilar. Voqealar kechayotgan davrda (1867-1868) Shahrisabzda Bobobek,
Kitobda Jo’rabek hokim edi. Abdumalik To’ra va uning tarafdorlarining g’azotga
24

da’vat qilgan say-harakatlari boshqa bekliklarda ham amirga qarshilik kayfiyatini
kuchaytirdi. Amir Muzaffardan yuz o’girgan
Bobobek va Jo’rabeklar Abdumalik To’raga xat yozib, ruslarga qarshi muqaddas
jihod yo’lida u bilan birga bo’lishni, unga itoat etishlarini izhor etadilar 20
. Vatan
tuyg’usi Amir bilan nizoda bo’lgan beklarni ruslarga qarshi jang hozirligini
ko’rayotgan uning o’g’li bilan itttifoqda bo’lishni taqozo etadi. Amirning
Zirabuloqdagi mag’lubiyati tufayli amirlik hududida boshboshdoqlik vujudga
keladi. Taraflarning kuchlari va qurol-yarog’lari xususidagi ma’lumotlar tahlil
qilinsa, rus qo’shini muvaffaqiyatining siri ochiladi. Buxoro qo’shinlari son
jihatdan ortiq, ya’ni olti ming sarboz va 15 ming otliqdan iborat bo’lsa ham,
ularning qurol-yarog’lari va harbiy anjomi ibtidoiy darajada edi. Rus piyoda va
otliq qo’shinlarining umumiy soni 2 mingdan oshmasa ham, ularning biri
saralangan, kasbi-kori urush bo’lgan harbiylar edilar. Orenburg,
Ural kazaklari, liniya batalonlari, to’pchilar brigadasi jangovar harbiy malakaga
ega va urush ko’rgan, tajribali askarlar hamda zobitlardan bo’lib, ularning
ixtiyorida 14 to’p va raketa moslamasi bo’lgan. Urush taqdirini qilich emas, harbiy
texnika hal qiladi. Rus qo’shinlarining Zirabuloqdagi g’alabasi shu jihatdan tabiiy
edi. 1868 yilning 2 iyunida bo’lgan Zirabuloq jangi arafasida xonlikning Sharqiy
hududida ruslarga qarshi kuchli harbiy ittifoq vujudga kelib, ular istilochilar
tayanchi bo’lgan Samarqand garnizonini qamal qilishga ulgurgan edi. “Zirabuloq
mag’lubiyatidan so’ng” -deb yozadi D.N.Logofet, go’yo qon to’kar urush xotima
topgandek tuyular edi. Zeroki, qo’shinidan ajralgan amir bir to’da yaqin
mulozimlari bilan qochib, jon saqlash payiga tushib qolgan edi. Biroq jazavaga
tushgan ruhoniylar qutqusi xalq ommasining kayfiyatini junbushga keltirdi.
Oqibatda, ular Buxoro taxtining valiahdi Katta to’ra
Abdumalikxon atrofida jamlana boshladilar. Amirdan norozi bo’lgan barcha
unsurlar tezlik bilan birlashib, kuchli firqa tuzdilar. Ularga avvallari ham hech
qachon amir hokimiyatini tan olmagan, mustaqil bo’lib kelgan, tog’lik bekliklari
20
Мавлонов Ў.М. Торгове и культурыне связи Кашкадарьинского оазиса в ХВИИ-ХИХ вв. Автореф. дис.
кан. ис. наук.-Тошкент. 1994. - C .71.
25

Shahrisabz va Hisor aholisi ham qo’shildi». Abdumalik to’ra tarafdorlari G’uzorga
bir necha ming kishi bo’lib yig’ilib, Bobobek va Kitob hokimi Jo’rabeklarning
birikuvi sababli, ruslarga qarshi jangga kirishadilar. Ular G’uzordan chiqib,
Shahrisabz orqali Samarqandga yo’l oladilar. Zirabuloq jangi davom etayotgan
kunlarda Samarqanddagi ruslar garnizoniga hujum qilgan.
Abdumalik to’ra, Jo’rabek, Bobobek va boshqa
o’zbek, tojik, turkman, qoraqalpoq, qozoq qavmlari boshliqlarining 8 iyunga qadar
urush harakatlarini davom ettirganliklarini alohida ta’kidlash lozim. Kaufman
harbiy vazirga yo’llagan ma„lumotnomasida Samarqandni qamal qilgan
shahrisabzliklarning 25 ming, Odil dodho boshliq Xitoy qipchoqlarining 15 ming,
Husanbek, Abdul G’afforbek va Umarbek rahbarlik qilgan samarqandlik, urgutlik,
panjikentlik, naymanlik, turkman, qoraqalpoqliklarning adadi 15 ming atrofida
bo’lib, jami 50 ming kishini tashkil etganligini juda oshirib ko’rsatadi. Biroq
Kaufman ham o’z yo’qotishlarini ham tan olib o’tadi. Vatan taqdiri hal
bo’layotgan damlarda, amirdagi sustkashlik, irodasizlik xonlikning mard, jasur
farzandlariga xush kelmagan. G. A. Arandarenko, o’zi shu qarshiliklarning guvohi
bo’lgan bo’lsada, lekin bu jarayondan ko’z yumadi. Holbuki, Qarshi, Shahrisabz
va Kitob uchun istilochilar yana kamida ikki yilga yaqin zarbdor kuchlarini jangga
tashlashga majbur bo’lgan edi. Buxoroda uzoq yillar yashagan, o’ta mustabidona
qarashli D.N.Logofet, har holda, amir lashkarlari tor-mor etilgandan so’ng ham,
istilochilarga qarshi mardonavor bosh ko’targan, Vatan ozodligi yo’lida hayotini
tikkan jasur botir o’g’lonlar bo’lganligini istar-istamas tilga olib o’tgan.
Abdumalik to’ra
qo’shiniga zo’rlik va zug’um emas, xohish va talab bilan jam bo’lgan
vatanparvarlar, birgina o’zbeklar emas, tojiklar, qozoqlar, turkmanlar,
qoraqalpoqlardan ham tarkib topgan edi. Abdumalik to’raning Qarshida katta
obro’-e’tiborga ega bo’lganligini o’sha paytda yaratilgan, qarshilik shoir Xayoliy
devonidan ham ya’ni «Tarixi hazrat Shahzodai oliymaqom» degan g’azali orqali
ham bilib olish mumkin. Millatning shon-shuhrati hamda Buxoro amirligining
asosiy shaharlaridan sanalgan Samarqandni rus istilochilaridan ozod qilish
26

maqsadida Muzaffarning to’ng’ich o’g’li amirzoda Abdumalik to’ra (1848 1909)
va erksevar beklar Jo’rabek, Bobobek hamda Kenesari Qosimovning o’g’li Sulton
Sodiq o’zaro birikadilar. Ular Amir Temurning Oqsaroyida tantanali tarzda Katta
to’ra nomi bilan mashhur bo’lgan amirzoda Abdumalikni amir deb e’lon qiladilar.
Amir Muzaffarning mulozimlaridan Xudoyor, Abdulla, Ibrohim to’qsobolar va
ko’pchilik ulamolar bu qarorni ma’qullab, amir Muzaffarning taxtdan
tushirilganligini tan oladilar. Vatanparvar kuchlar Shahrisabzdan so’ng Qarshini
egallaydilar.
Karmana, Chiroqchi ham tez orada ular qo’liga o’tadi. Ruslar bilan kurashda
chiniqqan qozoq xalqi farzandi Sulton Sodiqni amirzoda Abdumalik to’ra Karmana
viloyati hokimi etib tayinlaydi. Amirga teskari kayfiyatda bo’lgan Kitob hokimi
Jo’rabek va Shahrisabz hokimi Bobobeklar Abdumalik e’lon qilgan g’azot yo’lida
barcha elparvar kuchlarni birlashtirishga harakat qiladilar 21
. Qarshi ostonasida
vatanparvarlar son va qurol-yarog’ jihatidan ustun bo’lgan dushmanga qarshi qattiq
jang qiladilar. Jo’rabek, Bobobek va Sulton Sodiq general Abramov qo’shini bilan
jangda o’zlarini mohir sarkarda ekanliklarini namoyish etadilar. Ammo kuchlar
teng emasligi darhol bilinadi. Abdumalik to’ra Shahrisabz tomon chekinadi. Ruslar
bilan birga amir Muzaffar sarbozlari vatanparvarlar egallagan hududlarni birin-
ketin qo’lga ola boshlaydilar. Abdumalik to’ra bilan Sulton Sodiq Xiva tomonga
qochishga majbur bo’ladi.
1868 yil 22 dekabrda Xiva xonining mulozimlari Muhammad Niyoz
devonbegi va shoir Ogahiy amirzoda Abdumalikni tantanali ravishda kutib
olishadi. Xon esa uni ochiq yuz ila qarshilab, amirzodaga katta mulk va oyiga 1500
tilla maosh tayinlaydi. Muhammad Rahimxon II uning qiyofasida bosqinchilarga
qarshi kurashgan elparvar hukmdorni ko’rsada, unga bevosita harbiy yordam
ko’rsatishicha ojiz edi. Shuning uchun ham Abdumalik Xivada ham uzoq muddat
qololmay, Afg’oniston tomonga yo’l oladi. Qobulda ham unga izzat-ikrom
ko’rsatiladi. Afg’on amiri Sheralixon amirzodaga xayrixoh bo’lsa-da, Angliya
bilan yaqinlashib kelayotgan urushda Rossiyaning yordamiga ko’z tikkani uchun
21
Ravshanov P. Qashqadaryo tarixi. – Тошкент. 1995. – Б.161.
27

Abdumalik to’raga yordam bera olmaydi. XX asrning boshlarida, Qarshi va
Shahrisabz bekliklarida ham xalq qo’zg’oloni bo’lib o’tadi. Afsuski, bunda ham
qo’zg’olonchi kuchlar yengiladi va qo’zg’olon rahbarlari hamda ishtirokchilari
jazolanadi. Qarshi bekligida valiahd sifatida Sayyid Olimxon hukmronligi o’zi
e’tirof etib o’tganidek o’n ikki yil davom etadi. Ana shu davr mobaynida u Qarshi
bekligida sezilarli darajada o’zgarishlar qilish bilan birga xalqni qiynab kelayotgan
soliq bobida ham yengilliklar yaratadi. Aholi sog’lig’i haqida ham g’amxo’rlik
qilib, shifoxonalar, erkaklar va ayollar ambulatoriyalarini ishga tushiradi. Qarshi
va Shahrisabzda 1916 yilda tibbiy muassasalar soni anchagina edi.
28

2.2 Rossiya imperiyasi tomonidan Abdumalik To ’ ra boshchiligida
boshlangan xalq qo ’ zg ’ alonlarini bostirilishi
Rus qo’shinlari Samarqandga yaqinlashyapti, keyinchalik esa ruslar
Samarqand va Kattaqo’rg’onni egalladi, amir ruslar bilan sulh tuzmoqchi ekan
degan gap so’zlar hamma yerda tarqalib, kishilarning noroziligini oshirar edi. Katta
To ’ ra atrofida ko ’ plab maslahatchilar bo ’ lib , ayniqsa ular ichida asli qarshilik
bo ’ lgan mulla Ozodga u ko ’ proq quloq solar edi . Mullalar qattiqqo ’ l bo ’ lib , ular
qayma vaqt g ’ alaba uchun ibodat qilar edilar . Ularning ko ’ pchiligi bilan to ’ ra
ko ’ pincha yakkama - yakka suhbat qurar edi . Keyinchalik tunlari qandaydir
noma’lum kishilar ham to’raning huzuriga tez-tez keladigan bo’ldilar. Tunlarning
birida menga uyg’otib, “to’ra ruslarga qarshi urushga otlanyapti" deb xabar
berishdi. Usha tunni men hech qachon unutmayman. Mullalar tinmay ibodat
qilishar, azoli ko’cha va maydonlarda gulxan yoqib, yig’ilishib o’tirishar edi.
Darvishlar tinmay xudoga nola qilib, yuzlarini qonatishar, payg’ambar
va choryorlar huzlaridan madad so’rashar edi. Quron tilovot qilinib, urushga
chorlovchi do’mbiralar chalinar edi. Tong vaqti kelgach Katga To’ra bayrog’i
ostiga kishilar yig’ila boshladilar. Amudaryo tomonidan turkmanlar, Farg’onadan
qirg’izlar, Hirot tomonidan afg’onlar va hatto Marvdan shiddatkor takaliklar
(turkman qabilalaridan biri, ular o’z jangovarligi bilan mashhur bo’lganlar. -
Muallif) ham yetib keldilar. Zambaraklar sadosi, bayramona libosda yo’lga
chiqdik. Darhaqiqat, Samarqandning bosqinchilar
ixtiyoriga o’tishi vatanparvar kuchlar holatiga katta ta’sir ko’rsatgan edi 22
. Rossiya
qo’shinlari harakati va istilosiga qarshi bo’lgan Abdulmalik To’raning obru
e’tibori bu voqeadan keyin yanada kuchaydi. Abdulmalik To’raning yurt ozodligi
uchun din va davlat bayrog’ini baland ko’tarish butun Buxoro amirligida, amirning
taslimchilik va loqayd, kaltabin siyosatidan norozi bo’lgan kishilarning unga
bo’lgan hayrihohligini kuchaitirdi. Yarim mustaqil, amirlikning g’alayonli va
ta’sirga ega bo’lgan bekliklari hisoblangan Shahrisabz hokimi Hakimbiy va Kitob
22
Одилов. A Бухоро амирлигида миллий озодлик ҳаракатлари тарихи., Тар. ном. дисс. 2003. - Б. 106
29

hokimi Jo’rabeklar ham amir faoliyatidan norozi bo’lgan holda katta to’raga elchi
yubordilar. Ular endilikda to’raga umid bog’lab, vatan ozodligi yo’lida ittifoq
bo’lib harakat qilishga ahd qilgan edilar. Musulmon Sharqida, ayniqsa Buxoroda
hamisha aholiga ta’siri katta bo’lgan ruhoniylar ham uning faoliyatiga ijobiy
yondosha boshladilar. Nihoyat qo’shin bilan Samarqandni bosqinchilar qo’lidan
ozod qilish va mamlakat hududiy yaxlitligini tiklash maqsadida Katta To’ra
Samarqand tomon yo’l oladi. Ularga Shahrisabz yo’lida Shahrisabz hokimi Kitob
hokimi Jo’rabek boshchiligidagi ko’pchilikni kenegas urug’i vakillari tashkil
etuvchi qo’shin kelib topildi. Abdulmalik To’ra boshchiligidagi birlashgan
qo’shin Taxta qoracha dovonidan o’tib, Samarqand yo’liga tushganlarida xitoy,
qipchoq urug’i, qoraqalpoqlar, Samarqand tojiklaridan ko’plab vakillar kelib, to’ra
bilan ittifoqlikda harakat qilish xususida bir bitimga keldilar. Shuningdek eshon
Umarxon Maxdumi a’zam boshchiligidagi otryad to’ra qo’shiniga kelib qo’shilgan
edi. Jami qo’shinning soni 50-60.000 atrofida deb 23
, bu raqamni ancha mubolag’ali
tarzda ta’riflansada, lekin boshqa bir ma’lumotda esa bu raqam 25-30.000 atrofida
bo’lgan deb ko’rsatilinadi 24
. General K. Abaza bu xususida "Shahrisabzliklardan
tapshari Urgut, Sa marqand, Miyonqoldan ham kishilar kelib qo’shilib, g’alayon
qatnashchilarining soni 40 - 50.000 kishi atrofida bo’lgan” deb yozgan edi.
Abdulmalik To’ra qo’shinida shuningdek qozoq ozodlik
harakatining taniqli namoyondasi Kenesari Qosimovning o’g’li Siddiq to’ra, sobiq
Urgut begi Husainbek, sobiq O’ratepa begi Abdulg’afforbek va boshqa ko’plab
obru e’tiborli shaxslar ham bor edi. Bu qo’shinning avangardi hisoblangan
shahrisabzliklar otryadi 1868-yil 20-maydan boshlab Samarqand yaqinidagi
Qoratepada yig’ila boshladilar. Jo’rabek, Umarbek, Abdulg’afforbek, Mulla
Momiq hamda qoraqalpoq va xitoy, qipchoq urug’i vakillarining 30.000 chog’li
qo’shini 27-may kuni ertalab yig’ilib, rus qo’shinlariga qarshi jangga shay
bo’lishadi. Polkovnik Pistalkors garchi qatnashgan jang dan so’ng ularni
23
Записки Каилзского отдала Императорского Русского Государственного общества. Кн. XI. Вып. первый.
Тифлис, 1880. - С. 188.
24
Симояов А.В. Завоевание Самарканда царизмом. //Труды Узбекского Государственного Университета, Новая
серия. 1940. - С.26.
30

mag’lubiyatga uchratishga muvaffaq bo’lgan bo’lsada, shahrisabzliklar qayta
hujum uyushtirdilar. Shundan keyingina polkovnik Abramov 4 rota, 6 ta zambarak
va 300 nafar kazak bilan yordamga kelishga majbur bo’ladi. O’sha kuni soat 14
larda esa Bobobek (Shahrisabz hokimi, Hakimbiyning o’g’li - muallif)
boshchiligidagi 15.000 chog’li qo’shin Rossiya qo’shinlariga qarshi kurashga
otlandi. Jang besh soatga qadar cho’zildi. Ikki tomondan ko’plab talofotlar bo’ldi.
Vatanparvar kuchlar chekinishga majbur bo’ldilar. Qurol-yarog’i ko’pli, harbiy
tayyorgarligi baland Rossiya qo’shinlari jangda g’alabani qo’lga kiritdilar.
Rus harbiy ma’murlarining ma’lumotiga ko’ra bu jangda shahrisabzliklardan
1000 nafari o’ldirilgan ekan. Rossiya ma’murlari o’z talofotlarini kamaytirib, 5 ta
kishi o’ldirilib, 2 tasigina yarador bo’lgan deb ko’rsatganlar. 28-may kuni esa
general Golovachev kurashchilar bilan to’qnashgan. Vatanparvar kuchlarning
30.000 nafari va ko’ngillilar 29-mayda Kattaqo’rg’on yonida yig’ilib, rus
qo’shiniga qarshi jangga kirishdilar. Ularga Rossiya h arbiylari 6 ta rota, 2 ta o’q chi
rota, 300 ta kazak yubordi. O’zaro to’qnashuvdan so’ng, kurashchilardan 7.000
nafari qirib tashlandi. 31-may kuni esa 20.000 nafardan iborat shahrisabzlik
qo’shin Kattaqo’rg’onga hujum uyushtiradi. Rossiya qo’shinlaridan 25 kishi
o’ldirilib, 211 tasi jaroxatlandi. Vatanparvar kuchlardan xam ko’pchilik talofot
ko’rgan edi. Abdulmalik To’ra bilan Samarqand oqsoqollari va mullalari bilan
o’zaro kelishuvga muvofiq, to’ra qo’shinlari Samarqandga hujum boshlaganlaridan
so’ng, oradan bir soat o’tgach shaharda qo’zg’olon ko’tarilishi lozim edi.
Kelishuvga ko’ra to’ra qo’shini rus garnizoni shahardan
chiqishi bilan ularni qirib tashlashi kerak edi. Bu reja amirning Zirabuloqda
bo’ladigan jang kuniga mo’ljallab qo’yildi. Samarqand amir zulm-zo’ravonligi,
hokimning shafqatsiz va qonxo’rligi tufayli ham avval boshda Rossiya
qo’shinlariga qarshilik ko’rsatmay olingan edi. Buxoro amirligi bilan Rossiya
harbiy qo’shinlar o’rtasidagi xal qiluvchi Zirabuloq jangi arafasida kelishuvga
muvofiq 1868-yil 1-iyunda tarixga "Samarqand qo’zg’oloni” nomi bilan kirgan
to’ra qo’shini hamkorligida Rossiya imperiyasiga qarishi bir haftalik ozodlik
qo’zg’aloni bo’lib o’tadi. Shu xususda Samarqand shahar ko mendanti va
31

boshlig’ining ma’lumota e’tiborga molikdir 1 - iyun kuni general-gubernator
tomonidan qoldirilgan mayor baron fon Shtempel huzuriga bir guruh samarqandlik
oqsoqollar tashrif buyurib, shahrisabzliklardan ularni himoya qilish uchuy bir
bo’linmani x’oja Axror darvozasi tomon yuborishni iltimos qiladilar. Bu bir hiyla
bo’lib rus otryadini rejaga ko’ra chalg’itish, so’ngra garnizondan tashqariga olib
chiqish uchun qilingan harakat edi.
Komendant tomonidan yuborilgan mayor Albedil boshchiligidagi 1 rota,
dushman qo’shini yo’qligini ta’kidlab orqaga qaytib ketdi. 2-iyun kuni tong arafasi
taxminan soat 3 larda oqsoqollar yana komak so’rab, komendant huzuriga kelishdi.
Komentdant Shtempelning o’zi bu hodisaga chek qo’yish uchun shahsan o’zi 2
to’p va 2 rota askar bilan darvoza tomon yo’l oladi. Kichik toqnashuvdan so’ng,
komendant istexkomga qaytgach, bir soatlardan so’ng butun Samarqand ahli
Rossiya imperiyasiga qarshi bosh ko’targanligi ayon bo’ldi. Samarqandning
Buxoro darvozasi tomonidan Jo’rabek boshchiligidagi shahrisabzliklar
istexkomining devorlariga yaqinlashdilar. Ularning devorlari tagida ozodlik
kurashiga chorlovchi hayqiriqlar, karnay - surnay ovozlari baralla jaranglay
boshladi. Shahar atrofidagi to’ra va shahrizabzliklarning qo’shini umumiy sonini
A. Simonov Kaufman ma’lumotiga tayanib 50000 deydi, shulardan muallif “Odil
dodxox boshchiligidagi 15000, Husaynbek va Abdulg’afforbeklar boshchiligidagi
urgutlik, panjikentlik, nayman qoraqalpoqlardan iborat qo’shin, Samarqand va
shahar atrofidan yana 15000 ga yaqin kishi yordamga kelgan edi" deb ta’kidlaydi.
Samarqand yon atroflaridan ham g’alayonli vaziyat yuzata
kelib, ozodlik harakatlari avj oladi. "Kattaqo’rg’ondan to Samarqandga qadar aholi
kam ko’rinar edi deb yozgan edi general gubernator Kaufman. Naymanlar,
qoraqalpoqlar, xitoy, qipchoqlar, qirq-juz va boshqa turli qabilalarning hammasi
butkul qo’zg’olon tomonida bo’lib, Samarqandga yig’ilishgan edi. Samarqand ahli
esa taqlikaga tushib, balki mutassiblikka berilibmi, Jo’rabek to’dasiga qo’shilib,
darvozalarni ochib, Samarqand qalasini shturm qilishga o’tgandilar. 3-iyunda
garchi shahrisabzliklar jo’nab ketgan bo’lishsada, to’ra ozchilik qo’shin bilan
hujumga o’tdi. Lekin, endi bu qo’shin o ldingidek kuchli va uyushgan qo’shin emas
32

edi. 4-iyunda Kaufman to shaharga 8 - iyunda kelgunga qadar asosan samarqandlik
aholining o’zi bu ozodlik qo’zg’olonda ishtirok etdilar. Harbiy ustunlikka ega rus
garnizoni qo’rg’ondan turib shaharni o’qq tutish natijasida ko’p imorat va turar joy
binolariga zahmat yetdi. Qo’zg’alonning oxirgi vaqtlarida rus harbiylari bilan
mahalliy aholi o’rtasida bir necha marotaba qarshi to’qnashuvlar ham sodir bo’ldi.
Shahrisabzlik qo’shinning ketishi, qamalning deyarli to’xtatilinshi, mahallii aholi
kayfiyatiga salbiy ta’sir etsada, lekin xazq ozodlik kurashini davom etaverdi.
1868-yil 8-iyun kuni soat 12 larda shahar garnizoniga harbiy yordam va
qo’g’zgolonni bostirish uchun general K.P.Kaufman boshchiligidagi harbiy
qo’shin yetib keldi, ozchilik harbiy kuch va qurol yarog’ga ega bo’lgan
Abdulmalik To’ra Kaufman tashrifi bilan orqaga chekinishga majbur bo’ldi 25
. U
rus otryadi bilan to’qnashgandan so’ng eshon Said Umarxon otryadi bilan
birgalikda Darg’om kanali orqasiga chekinishga majbur bo’ldi. Shaharga katta
harbiy kuch bilan kirib kelgan general Kaufman birvaraqayiga shaharni o’zida
tutishga buyurdi. Shahar bozori va do’konlar yoqib yuborildi, qo’zg’olonda
qatnashgani uchun shahar ahlidan qasos olish maqsadida uni ikki kunga talon -
taroj qilishga buyruq berildi. Qo’lida qurol ushlagan mahalliy kishilarning barchasi
so’roqsiz osib o’ldirildi. Rossiya qo’shinlari ichidagi rasmiy xabarlarga ko’ra
o’ldirilganlar soni 180 ta, yaradorlar soni 95 ta hisoblansada mahalliy aholidan
minglab kishilarning yostig’i quridi. Qo’zg’olonda faol ishtirok
ettanlardan 19 nafari Kaufmanning buyrug’i bilan otib o’ldiriladi, yana 19 tasi esa
Sibirga bir umrlik surgunga yuboriladi. Shahar bamisli darajada talon-taroj
qilinadi. Ushbu voqyealarning guvohi bo’lmish rus zobiti N. Koldevin jumladan bu
haqida shunday deb yozgan edi “Shahar xonavayron bo’lgan, hamma yerda chala
yongan, tanib bo’lmas o’liklar yotar edi. Otlar suyagi, odam kallalari, qurollar,
yirtiq-yamoq kiyim - kechaklar, barchasi aralashib yomon bir tartibsiz ahvolni
namoyon qilar, o’liklarning badbuy xidi hamma yerni tutib ketgan edi". Istilochilar
shu tariqa ozodlik uchun kurashgan shahar ahlidan ayovsiz o’ch oldilar. Shahar
25
Т ошев Н., Тошева Ш. Бухоро тарихнавислик мактабининг с ў нгги намояндаси //Мозийдан садо, 3-сон, 2000 йил, Б.37 .
(Бу маколада Сомийнинг 'Ту х файи Шохи й " асаридан баъзи парчалар таржимага берилган. Маълумки “Тухфайи шохий"
расмий тарзда ёзилган асар булиб, бу асарда Т ў ра фаолятига салбий ну қт аи—назардан туриб муаллиф ёндошган эди).
33

axli va to’ra qo’shini orasidagi birlikning yo’qolishi, ommaning asosiy qurolsiz va
tayyorgarliksizda bo’lib qurol-yarog’ning yetshmasligi, shahrisabzlik qo’shinning
orqaga chekinishi, o’zaro parokanda tarzda tutish bularning hammasi
qo’zg’olonning muvaffaqiyatsiz tugashiga olib kelgan edi. Bu vaqtda Abdulmalik
To’ra Darg’om bo’yida rus qo’shini bilan bir necha marotaba to’qnashib,
mardonavor jang qildi harbiy jihatdan ustun bo’lgan istilochilar otryadlari bilan
noteng janglarda qolgan odamlarining ham bir qismidan ayrilgach, to’ra
Taxtaqoracha dovonidan o’tib, Shahrisabz tomon chekinishga majbur bo’ldi. Rus
otryadlari uni to Qoratepaga qadar ta’qib etib bordilar. Shahrisabzda u izzat-ikrom
bilan kutib olindi. Shahrisabz va
Kitob beklari Bobobek va Jo’rabeklar bundan keyin ham K atta To’raga tobe
bo’lishlarini hamda u bilan ittifoqlikka, o’zaro bitimga o’z sadoqatlarini bildirdilar.
Shundan so’ng, Shahrisabzda bir oz bo’lgach Katta To’ra yana o’zining eski
qarorgohi G’uzor bekligiga qarab jo’nab ketdi. Abdulmalik To’ ra boshchiligidagi
xal q ozodlik h arakati avval boshda shu tarzda boshlanib amir podsho Rossiyasi
bilan sul h tuzgunga q adar davom etgan edi. Ushbu harakat natijasida amirliknint
janubiy va sharqda, so’ngra hamma yerida xalq o’z erki va ozodligini himoya etish
uchun o’rnidan qo’zg’aldi. Rossiya imperiyasi istilosi va mustamlakachiligiga,
amirning loqayd va taslimchilik siyosati, zo’ravonligi va zulmiga, hokimlarning
o’zboshimchaligiga, parokandalikka qarshi barcha qabila urug’, elat va xalqlar
vakillari birgalikda bu ozodlik harakatida ishtirok etdilar. Urug’ boshliqlari, harbiy
sarkardalar, zodagonlar, nufuzli zotlarning ko’pchiligi o’zaro gina unutib, to’ra
bilan hamjihat birgalikda ushbu harakatda ishtirok etdilar. Vatan taqdiri va
ozodligi barchani ittifoq bo’lib harakat qilishga undar edi. Katta To’ra
Buxoro amirligi tarixida ilk bor Rossiya istilosiga qarshi, o’rta asrchilik bid’ati va
parokandaligiga qarshi umumxalq ozodlik kurashini boshladi hamda unga o’zi
rahbarlik qildi. Albatta, musulmon sharqi ananalariga ko’ra aholini chet el
bosqinchilariga qarshi kurashidagi g’oya bu “din uchun kurash g’oyasi bo’lib, to’ra
ham ozodlik kurashida shu bayroq, shu mafkura ostida kurash olib bordi. Chunki,
butun aholini birlashtiruvchi yagona g’oya, mafkura bu paytda faqat diniy g’oya va
34

mafkuragina bo’lishi mumkin edi. Yigirma yoshli jasur shahzoda xo’rlik va
jarohatga ko’ngan otasidan norozi bo’lgan xolda kurashni davom ettirdi. Murakkab
va ziddiyatli davr farzandi bo’lgan Abdulmalik To’ra faoliyati xato va
kamchiliklardan ham xoli bo’lmagan. Amirlikdagi siyosiy tanglik, amirning harbiy
va siyosiy kaltabinligi, amir qo’shinlarining harbiy layoqatsizligi, rus armiyasining
harbiy darajada yuqori turganliga, Abdulmalik To’raning siyosiy tajribasizligi,
uning urug’ boshliqlari va harbiy sarkardalar ta’sir doirasidan ko’p ham chiqa
olmasligi, o’zboshimchalik holatlariga vaqtida chek qo’ymaslik, qurol - yarog’ning
yetishmasligi, harbiy tayyorgarlik darajasining pastligi - xalq ozodlik kurashining
birinchi davri muvafaqiyatsizligiga olib keldi.
G’uzor arkida ozodlik kurashining ilk lahzalarida Abdulkarim devonbegiga
berilgan bayonotda o’qtirilganidek, to’ra toju-taxt uchun emas, balki vatan
mustaqilligi va ozodligi uchun kurashni o’z oldiga maqsad qilib qo’ygan edi.
Albatta, turli siyosiy kuchlar gohida bu harakatdan turli maqsadlarda, jumladan
keyinchalik hokimiyat masalasida o’z manfaatlaridan kelib chiqqan holda
foydalanishga harakat qilganliklari ma’lumdir. Keyingi davrda esa bu holatlarga
to’ra tomonidan nisbatan chek qo’yishga ancha muvaffaq bo’lindi.
35

Xulosa
O rganilgan mavzuning tarixiy manbalar, adabiyotlar va arxiv‟
hujjatlari orqali o rganish, ulardan olingan ma„lumotlarni ilmiy jihatdan tahlil
‟
qilish asosida umumiy yakun yasalib, bir qator xulosalarga kelindi. Mazkur
xulosalar quyidagilardan iborat. XVIII asr o rtalarida Buxoro xonligida yuzaga
‟
kelgan murakkab siyosiy vaziyatlar oqibatida Qarshi shahri atrofida joylashgan va
amirlikda kuchli mavqega ega bo lgan mang itlar sulolasi boshqaruv tizginini o z
‟ ‟ ‟
qo llariga oladi hamda Qarshi bekligida ham o z boshqaruvini joriy etadi. Qarshi
‟ ‟
bekligi amlokdor oqsoqollik boshqaruvidan iborat edi.
XIX asrning ikkinchi yarmida Rossiya imperiyasi tomonidan Buxoro
amirligining bir qancha hududlarini bosib olinishi, amir Muzaffarxonning
qat„iyatsizligi va taslimchilik siyosati oqibatida Shahrisabz va Kitob bekligida
amirning to ng ich o g li Abdumalik To ra va hokimlar Bobobek va Jo’rabeklar
‟ ‟ ‟ ‟ ‟
boshchiligida milliy ozodlik harakati vujudga kelgan. XX asr boshlarida Qarshi
bekligida amalga oshirilgan qurilish ishlari, yo l aloqasini tiklash, pochta-telegraf
‟
ishlari, savdo yo llari, karvonsaroylar, uning bojxona tizimidagi faoliyati xususida
‟
o zaro aloqa va savdo tarmoqlarini kengaytirishga imkon berdi, ijtimoiy
‟
ahamiyatga ega me„moriy binolar qurildi.
Qarshi bekligi tarixini o rganish o zbek davlatchiligi tarixining o ziga
‟ ‟ ‟
xos jihatlarini, milliy xususiyatlarini siyosiy tahlil asosida o rganishga imkoniyat
‟
yaratadi. Shu bilan birga 1868-yil 23-iyun Buxoro-Rossiya sulhidan so’nggi
Buxorodagi ichki siyosiy ahvol, umumxalq noroziligining ozodlik kurashi
bosqichiga o’tishi, vatan kuchlar va amir hukumati siyosati, faqat Rossiya
imperiyasi harbiy aralashuvi tufayligina ozodlik harakatining man etilishi
masalalari deyarli yoritilinmagan mavzular safidan joy olganligini ham alohida
ta’kidlash kerak bo’ladi. Bobobek va Jo’rabek faoliyati, vatanparvar ozodlik
kuchlarining yagona olingan yo’lboshchisi sifatidagi roli va ahamiyati, ozodlik
36

kurashining boshqa rahbarlari faoliyatlari masalasi ham umuman yoritilmagan
mavzular ro’yxatidan joy olgan edi.
Mustaqillik sharofati bilan Muhtaram birinchi Prizidentimiz
Islom Karimovning 1998 – yilgi yeg’ilishidagi bayonotida vatanimizning haqqoniy
tarixini yozish vaqti kelganligini takidlab o’tganligi va barcha tarixchi olimlar
uchun tariximizni haqqoniy yozish haqidagi buyurqlari bugungi kunda avvalda
o’rganilmay qolgan mavzularni yoritishga muhim bir vosita bo’ldi. Abdulmalik
To’raning yurt ozodlik harakati uchun boshlagan qo’zg’aloni haqida avvallari ko’p
o’rganilmagan bo’lsada bu haqida qisqa maqolalar va bugungi kunda dissertatsiya
ham yoqlandi. Ushbu kur ishimizda Bobobek va Jo’rabek boshchiligidagi
qo’zg’alonlarni yoritishda Mustaqillik davridan boshlab yozilgan H. Ziyoyev, D.
Alimova, Q. Rajabov, S. Ismoilova, M. A. Abduraimov, A. Zamonov, A. R.
Muhammadjonov va ko’plab olimlarimizning ilmiy tadqiqotlaridan, monografik
kitoblaridan foydalandim.
37

Купить