Dokument ma'lumotlari

Narxi 100000UZS
Hajmi 340.0KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 09 Fevral 2025
Kengaytma docx
Bo'lim Dissertatsiyalar
Fan Tilshunoslik

Sotuvchi

Benjamin Franklin

Ro'yxatga olish sanasi 29 Oktyabr 2024

33 Sotish

Bobur g‘azallarining qofiya turlari

Sotib olish
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI __________________________________ UNIVERSITETI ADABIYOTSHUNOSLIK FAKULTETI _____________________________YO‘NALISHI _______________________________________ FANIDAN DISSERTATSIYA MAVZU: BOBUR G‘AZALLARINING QOFIYA TURLARI BAJARDI: ________________________ QABUL QILDI: ________________________ Toshkent 202 5 1 MUNDARIJA KIRISH ……………………………………………………………..…....3-9 I BOB. SHARQ MUMTOZ POETIKASI VA QOFIYA ILMI 1.1 Ilmi qofiyaning mumtoz poetikadagi o‘rni ………………………….10-17 1.2. Qofiyaga doir mumtoz nazariy asarlar……………………………..17-29 I bob bo‘yicha xulosa…………...………………………………………29-30 II BOB. BOBUR G‘AZALLARIDA QOFIYA TURLARI 2.1. Bobur ijodida qofiyaning o‘zak tarkibiga ko‘ra turlari………..……31-50 2.2. Tuzilishiga ko‘ra qofiya turlarining qo‘llanilishi…………….……..50-56 2.3. “Boburnoma”da keltirilgan turkiy g‘azallar qofiyasi…………….....56-60 II bob bo‘yicha xulosa……….…………………………………………..60-61 III BOB. BOBUR G‘AZALLARIDA QOFIYA SAN’ATLARI 3.1. Musajja, tajziya, musalsal g‘azallarda qofiya……………………......62-66 3.2 Bobur g‘azallarida zulqofiyatayn, zulqavofi’, tarse’ san‘atlari………66-73 3.3. Qofiya, radif va mazmun munosabati…………………………..........73-88 III bob bo‘yicha xulosa……………………………………………………88-89 XULOSA …………………………………………………………………90-92 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI ………………….93-101 ILOVALAR ……………………………………………………………..102-103 2 KIRISH Magistrlik dissertatsiyasi mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi. Dunyo adabiyotshunosligida badiiy asar qimmatini belgilaydigan poetik unsurlar va ularning mazmun bilan bog‘liqligi hamda qiyosiy tahlillariga alohida diqqat qaratilmoqda. Natijada, mumtoz adabiyotimizning bugungi kungacha ochilmagan muammoli savollariga javob topish, mumtoz badiiy asarlarimizning sara namunalari orqali o‘sha davr muhiti, ilm-fan rivojini ko‘rsatib beruvchi asarlarni o‘rganishga intilish yanada muhim masalalar qatoridan joy olgan. Shu ma‘noda she’rshunosligimizning tarkibiy qismi bo‘lgan qofiya va uning ichki imkoniyatlari bo‘lmish qofiya san’atlari hamda qofiya ayblarining o‘ziga xos xarakterli jihatlarini aniqlash, ularning badiiy asar tarkibida qay darajada shakl va mazmun uyg‘unligiga bog‘liqligini o‘rganish bugungi kun she’rshunosligidagi dolzarb muammolardan biridir. Prezidentimiz Sh.Mirziyoyevning “O‘zbek mumtoz va zamonaviy adabiyotni xalqaro miqyosda o‘rganish va targ‘ib qilishning dolzarb masalalari” mavzusidagi xalqaro konferensiya ishtirokchilariga yo‘llagan tabrigida keltirilgan quyidagi fikrlar mumtoz adabiyotimiz, uning boy merosini yanada teranroq tahlil qilishga qaratilgan ishlar ko‘lamini belgilashga xizmat qiladi: “ O‘zbek mumtoz va zamonaviy adabiyotni xalqaro miqyosda o‘rganish va targ‘ib qilish, ko‘pqirrali bu mavzuni bugungi kunda dunyo adabiy makonida yuz berayotgan eng muhim jarayonlar bilan uzviy bog‘liq holda tahlil etib, zarur ilmiy-amaliy xulosalar chiqarish, kelgusi vazifalarimizni belgilab olish, o‘ylaymanki, katta ahamiyatga ega” 1 . Mumtoz adabiyotimiz va mumtoz asarlarimizga berilayotgan bu kabi e’tibor ularning har tomonlama tadqiq qilinishiga doir masalalarni keng ko‘lamda kun tartibiga qo‘yadi. Bu, avvalo, madaniyatimiz, tariximiz, ilm-fan rivojining yuksalishidagi eng asosiy masalalardan biri hisoblanadi. Shunday 1 http://www.uzbekistan-geneva.ch/o ‘zbek-mumtoz-va-zamonaviy-adabiyotini-xalqaro-miqyosda-o’rganish- va.html 3 ekan, oldimizda turgan bu kabi vazifalar nafaqat hozirgi zamonaviy adabiyotimiz, balki mumtoz adabiyotimizning ham o‘rganilishida asosiy ahamiyat kasb etadi. Jahon tajriblalari shuni ko‘rsatadiki, she’riyat va she’rni tashkil qiluvchi unsurlar yuzasidan ma’lumotlarni to‘plash, o‘rganish tarixiy jihatdan eng qadimgi davrlarga borib taqalsa-da, lekin qofiya, xususan, mumtoz qofiya, uning tarkibiy qismlari, asosiy unsurlari bilan bog‘liq masalalar, ularning badiiy asar mazmunini ochib berishdagi o‘rni adabiyotshunoslikda yetarlicha tadqiq etilmagan. Shakl va mazmun birligi masalasi bo‘yicha o‘rta asrlar sharq mumtoz poetikasida muhim ahamiyatga molik ishlar qilinganligini e’tirof etishimiz joiz. Qofiya ilmini o‘rganish juda qadim davrlarga borib taqalishi bilan birga bu sohada qalam tebratgan ijodkorlar ham talaygina. Xususan, arab olimlaridan: Ibn Qutayba, Qudama ibn Ja’far, Asmaiy kabilar ish olib borgan bo‘lsalar, fors ijodkorlaridan Shamsiddin Qays Roziy, Abdurahmon Jomiy va Vohid Tabriziy, Nosiriddin Tusiy, Shams Faxriy Isfahoniy, Yusuf Aziziy va Husayn Voiz Koshifiylarning ijodlarini misol qilib ketiramiz. Turkiy ijodkorlardan Shayx Ahmad Taroziyning “Funun ul-balog‘a” asarida ham qofiya ilmi yuzasidan atroflicha ma’lumotlar beriladi. Xorazmiyning bu borada qoldirgan ilmiy merosi bugungi kunda ham tadqiqotchilar nigohida. Forobiy, Beruniylarning aynan qofiyaga doir asarlari bo‘lmasa-da, ular ham mazkur ilm yuzasidan o‘zlarining fikr-mulohazalarini ketirib o‘tganligini “She’r va qofiyalari haqida so‘z” va boshqa asarlari orqali bilishimiz mumkin. O‘zbek adabiyotida durdona asarlari bilan nom qoldirgan Zahiriddin Muhammad Bobur Hindistonda 332 yil hukmronlik qilgan boburuiylar sulolasining asoschisi , buyuk podshoh bo‘lish bilan birga iste’dodli shoir, yirik adabiyotshunos va tarixchi olim ham bo‘lgan. Boburning lirik merosi va ilmiy asarlari yillar davomida o‘zbek va jahon olimlari tomonidan o‘rganilib, tadqiq 4 qilib kelinmoqda. Bobur ijodi bilan xorijiy olimlardan U.Erskin, S.M.Edvards, A.Bereviy, X.Bereviy, R.M.Kalkedot, Ch.Stori, E.Xolden, L.King, F.J.Talbot, D.Ross, J.Elfiniston, I.Mano, Z.Mansuriy, R.Sharma, A.Samoylovich, I.Stebleva; o‘zbek olimlaridan esa P.Shamsiyev, V.Rahmonov, H.Boltaboyev, I.Adizova kabilar shug‘ullanganlar. Boburning lirik merosi rang-barang. She’rlarining umumiy hajmi 400 dan ortiq. Bobur ijodida g‘azal, ruboiy, tuyuq, qit‘a, fard, muammo, masnaviy kabi janrlar yetakchi o‘rin tutadi. Bobur devonidagi she’rlarning asosiy qismini g‘azal va ruboiy tashkil qiladi. Buning o‘ziga xos sabablari bor. Ma’lumki, Bobur yashab ijod qilgan davrda g‘azal va ruboiy nafaqat o‘zbek balki, sharq adabiyotida yetakchi janrga aylangan edi. G‘azalning tasvir imkoniyatlari nihoyatda boy bo‘lib, unda har qanday his-tuyg‘u, mushohada fikrni ifodalash qulay edi. Bobur devonida oddiy g‘azallardan tashqari g‘azali musajja, qit’a g‘azal (birinchi bayti qofiyasiz g‘azal), g‘azali husni matla(matladan keyingi baytning har ikkala misrasi matla’ga qofiyadosh g‘azal) va qo‘shaloq qofiyali g‘azallar mavjud. Umuman, Bobur she’riy merosining hajmi ancha salmoqli. Hozirgacha shoirning 119 g‘azali, 20 ga yaqin masnaviylari, 209 ruboiysi,10dan ortiq tuyuq va qit’asi, 50dan ortiq muammo va 60dan ziyod fardlarii aniqlangan. Shoir lirikasining ko‘p qirralari turli olimlar tomonidan tadqiq etilgan bo‘lsa-da, she’rlaridagi qofiya masalasi maxsus o‘rganilmagan edi. Zahiriddin Muhammad Bobur o‘zbek she‘riyatida o‘ziga xos o‘rin tutuvchi shoirlardan biri hisoblanadi. Undan bizgacha boy adabiy meros saqlanib qolgan. Jahonga mashhur “Boburnoma”si, turli mavzularga bag‘ishlangan ilmiy asarlari va tabiiyki shoir sifatida mahoratini ko‘rsatib beruvchi she’rlari saqlanib qolgan. Adabiyotshunoslikda uning 2ta devon tuzgani haqida ma’lumot keltiriladi. Kobul va Hind devoni. Lekin Kobul devoni haqida so‘nggi yillarda muayyan bir izlanishlar olib borilayotgan 5 bo‘lsa-da, adabiyotshunoslikda hali bu devonning matni e’lon qilingani yo‘q va uning aksariyat she’rlari Hind devonidan o‘rin olgan. Hind devonida g‘azal, qit’a, tuyuq, fard, muammo, masnaviy kabi janrlar mavjud.Tabiiyki, ular orasida g‘azal asosiy o‘rinni egallaydi. Bobur g‘azallarida qofiya tanlash masalasiga alohida e’tibor qaratgan. Uning g‘azallaridagi musiqiylikni, jozibadorlikni ta’minlab beruvchi asosiy omillardan biri ham qofiyadir. Tadqiqot obyekti . Zahiriddin Muhammad Bobur ijodi asosiy manbai sifatida Mirzo Kenjabek tomonidan nashrga tayyorlangan kulliyotning I jild Devoni , Shayx Ahmad Taroziyning “Funun ul-balog‘a” asarlari asos qilib olindi. Shuningdek, zarur o‘rinlarda mumtoz poetikada qofiya ilmiga doir yaratilgan arab va fors-tojik, risolalaridan ham qiyos uchun foydalanildi. Tadqiqot predmeti sifatida Zahiriddin Muhammad Bobur g‘azallari, g‘azallarning qofiya turlari va nazariy asoslari, boshqa mumtoz poetik janrlardan farqli jihatlari va bu janrda yozilgan asarlarning poetik xususiyatlarini tashkil etadi. Tadqiqotning maqsadi va vazifalari . Zahiriddin Muhammad Bobur qalamiga mansub barcha g‘azallarda qofiya turlarini aniqlash, g‘azallarda uchragan qofiya san’atlarini tahlil qilish, shuningdek, radif, vazn va mazmun munosabatini o‘rganishdan iborat. Tadqiqotning vazifalari : – Ilmi qofiyaning mumtoz poetikadagi o‘rni ni ko‘rsatish ; – Bobur g‘azallarida qofiya turlari ва Bobur ijodida qofiyaning o‘zak tarkibiga ko‘ra turlarini tadqiq etish; – Tuzilishiga ko‘ra qofiya turlarining qo‘llanilishini ko‘rsatish; – “Boburnoma”da keltirilgan turkiy g‘azallar qofiyasini poetik tahlil qili sh ; 6 – Bobur g‘azallarida qofiya san ’ atlarini tadqiq etish ; – Musajja, tajziya, musalsal g‘azallarda qofiyaning o‘rnini belgilash; – Bobur g‘azallarida zulqofiyatayn, zulqavofi’, tarse’ san‘atlari ning qo‘llanilishi; – Qofiya va radifning mazmun munosabatini tahlil qilishdan iborat. Tadqiqotning ilmiy yangiligi. O‘zbek mumtoz adabiyoti tarixida o‘ziga xos uslubi, ravon, hamma uchun birdek tushunilishi oson bo‘lgan tili bilan ajralib turuvchi, she’r ilmi qoidalariga muvofiqligi bilan e’tirof va e’tibor qozongan shoh va shoir Zahiriddin Muhammad Bobur g‘azallaridagi qofiya turlari, ularning mazmun va shakl bilan o‘zaro munosabatini ilmiy muammo sifatida yaxlit fundamental o‘rganilmaganligi mazkur magistrlik dissertatsiyasining avvalgi ilmiy ishlardan farq qilishini ko‘rsatadi. Tadqiqotning asosiy masalalari va farazlari. Ushbu magistrlik dissertatsiyasining asosiy maqsadi Bobur g‘azallaridagi qofiya tizimini o‘rganishdan iborat Ushbu maqsaddan kelib chiqib, quyidagi vazifalarni yoritishga e’tibor qaratildi: – Ilmi qofiyaning mumtoz poetikada o‘rganilish tarixini tadqiq qilish va mumtoz asarlarning bugungi kun qofiya mumammolariga ta’sirini izohlab berish; – Bobur g‘azallarida qo‘llanilgan qofiya turlari va ularning mazmun hamda vazn munosabatini tekshirish; – Bobur g‘azallarida qo‘llanilgan qofiya san’atlarining mazmun va shakl munosabatini o‘zaro tahlilga tortish; – G‘azallarda qo‘llanilgan badiiy san’atlarning she’r mazmunini ochishdagi rolini aniqlash; 7 – Bobur g‘azallarida qo‘llanilgan qofiyalarning ba’zi bir ayblariga to‘xtalib o‘tish; – G‘azallarda qo‘llanilgan radiflarning qofiya bilan munosabatini atroflicha o‘rganishdan iborat. Tadqiqot mavzusi bo‘yicha adabiyotlar tahlili. Tadqiqotimizning ilmiy yangiligi yozilgan qismida ushbu dissertatsiya ishimizning bilvosita manbalari bo‘lmish ilmiy maqolalar, to‘plamlar, monografik tadqiqotlarni, mavzumizga doir muayyan adabiyotlarni tahliliy nazardan o‘tkazdik. Tadqiqotda qo‘llanilgan metodikaning tavsifi. Mavzuni yoritishda t arixiylik va xolislik tamoyillariga suyangan holda, ilmiy-nazariy usullardan foydalanildi. Tadqiqot natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati. Tadqiqotning ilmiy ahamiyati o ‘zbek adabiyotshunosligining keng miqyosda chuqurlashuvi davrida mumtoz she’riyat janrlarining nazariy asoslarini belgilab berishda, g‘azal janriga zamonaviy janrlar poetikasi talablaridan kelib chiqib yondashuvda,turk (o‘zbek) va fors she’riyatidagi ushbu janrlarga oid adabiy tajribalar tahlil qilinganligida ko‘rinadi. Tadqiqotning amaliy ahamiyati maktab ta’limi va oliy ta’lim muassasalarida filolog kadrlar tayyorlash borasida darslik, o‘ quv qo ‘llanmalari va dasturlari yaratishda , akademik litseylar hamda va chuqurlashtirilgan ijod maktablar i uchun o ‘zbek adabiyoti tarixidan o‘quv adabiyotlari yaratishda foydalaniladi. Shuningdek, maruza, amaliy mashg‘ulot, seminar va maxsus kurslar olib borishda, ma’naviy-ma’rifiy merosimizni targ‘ib etish ishlarida istifoda qilish mumkin. Tadqiqot ishi tuzilmasining tavsifi. Dissertatsiya tarkibi kirish, uch bob, sakkiz fasl, xulosalar, umumiy xulosa va foydalanilgan adabiyotlar 8 ro‘yxati, ilovadan iborat. Dissertatsiyaning umumiy hajmi 105 sahifani tashkil etadi. 9 I BOB. SHARQ MUMTOZ POETIKASI VA QOFIYA ILMI 1.1. Ilmi qofiyaning mumtoz poetikadagi o‘rni Mumtoz she’riyatimizda qofiya badiiyatning asosiy qirralaridan biri sanalib kelgan. Ijodkorning salohiyati she rlarida qo llangan qofiyalarningʼ ʻ g oyalar mohiyatini timsollar qiyofasini ochishdagi ahamiyati qofiya uchun ʻ tanlangan so zlarning ma naviy teranligi, ohangdorligi, jilo va jozibasi bilan ʻ ʼ ham belgilangan. Qofiyaning xilma-xil turlari va san atlaridan, vazn va qofiya ʼ munosabatlaridan o rinli foydalanish shoir mahoratining muhim jihatlaridan ʻ biri hisoblangan. Shuning uchun ham har qaysi ijodkor qofiya ilmini diqqat- e tibor bilan o rgangan. Yetuk “malik ul-kalom” shoirlarning bu sohadagi ʼ ʻ san atkorlaridan ta lim olib kamol topgan. ʼ ʼ Ma lumki, qofiya she riy asarlarda ifodalanayotgan ijtimoiy-axloqiy ʼ ʼ g oyalar, teran falsafiy mushohadalarni badiiy so z vositasida jozibali va ʻ ʻ ta sirchan aks ettirishning muhim vositalaridan biridir. Har qaysi misra, bayt, ʼ banddagi qofiyadosh so zlarda shoirning g oyaviy- badiiy niyati mujassamini ʻ ʻ topadi. Ijodkor qofiya vositasida o quvchi diqqatini she rdagi eng muhim ʻ ʼ fikrlariga jalb qiladi, qofiyadosh so zlar asarda gavdalantirilayotgan lirik yoki ʻ epik timsolning ma naviy qiyofasini chizishga, ularning axloqiy tamoyillari: ʼ tafakkur olami, tuyg‘ulari, orzu-armonlarini yorqin aks ettirishga xizmat qiladi 2 . Turk she’riyatining ilk davri yuzasidan tadqiq olib borgan olimlarimiz esa she’rning qofiya tomonini vazn hamda badiiy san’atlardan ham avvalroq tushunib yetganlar. Shuningdek, mazkur unsur yuzasidan o‘zlarining nazariy qarashlarini bayon qilganlar. Arab olimlari johiliya davridayoq she’rning qofiya jihatidan tahlil qilingan ayrim fikrlarini ham bildirib o‘tganlar. Islomiy davrda esa Ibn Qutayba (828–889) ning “She’r va shuaro”, Qudama ibn 2 Ҳожиаҳмедов А. Шеърий санъатлар ва мумтоз қофия. – Тошкент: Шарқ НМК, 1998. – Б. 115 . 10 Ja’farning “Naqd ush-she’r”, Asmaiyning “Kitobi fuxulat ush-shuaro”, Ibn Xaldunning “Muqaddima” asarlarida ham qofiya nazariyasiga doir fikrlar borligi mutaxassislar tomonidan e’tirof etilgan. Shuningdek, qadimgi yunon va hind she’r tizimini o‘rgangan buyuk allomlalarimiz – Farobiy va Beruniylarning asarlarida ham qofiya yuzasidan bildirilgan fikrlar mavjud. Biz yuqorida ta’kidlagan Qudama ibn Ja’farning “Naqd ush-she’r” asarida ham besh jihat yuzasidan nazm tahlilini amalga oshirish kerakligi tushuntirilgan. Mana shu besh jihat: vazn, qofiya, lug‘at tarkibi, sujet, (tartib) hamda naqd ilmidan iborat ekanligi keltirilgan. Ma’lumki, “Naqd ush-she’r” asari, asosan, naqd ilmiga bag‘ishlangan hamda yuqorida keltirilgan to‘rt jihat esa boshqa olimlar tomonidan qilingan ishlarda atroflicha yoritilgan. Ammo Qudama ibn Ja’far ham nazmni farqlaydigan va barcha olimlar tomonidan qabul qilingan to‘rt unsurning farqlanishi haqida mulohazalar keltiradi. Ularga: tovush, sujet, vazn va qofiyani kiritadi. Uning qarashlariga ko‘ra ham mazkur unsurlarning turli xil o‘zgarishlar asosida birlashishidan nazm, ya’ni she’r hosil bo‘ladi 3 . Bilamizki, tovush, bevosita, vazn va qofiya bilan o‘lchanadi. Qofiya o‘z- o‘zidan mazmun bilan mutlaqo bog‘langan unsur hisoblanadi. Poetika ilmi XI asrdan ilmi adab, ya’ni adabiy ilmlar tizginida faoliyat yuritgan. Mahmud Zamahshariy ham “Aruzi Qistos” asarida adabiy ilmlar haqida o‘zining qarashlarini keltiradi. Mazkur istiloh yuzasidan bildirilgan nazariy qarashlar ilmi qofiya deb ataluvchi maxsus fanda tadqiq etilgan. Muhammad G‘iyosuddin o‘zining “G‘iyos ul-lug‘ot” asarida ilmlarning 12 ta turini keltirib o‘tadi. Mazkur raqamlar ostida qofiya ham alohida ilm sifatida keltiriladi. Qofiya ilmi haqida fors tilida ham o‘ziga xos ishlar yaratilgan. Xususan, Shamsiddin Qays Roziy, Abdurahmon Jomiy va Vohid Tabriziylarning 3 Шарқ мумтоз поэтикаси . Ҳамидулла Болтабоев талқинида . – Т .: Ўзбекистон Миллий энциклопедиси , 2008 . – Б . 110. 11 risolalarida hamda Nosiriddin Tusiy, Shams Faxriy Isfahoniy, Yusuf Aziziy va Husayn Voiz Koshifiyning poetika ilmiga doir asarlarida ham bu ilm haqida ma’lumotlar keltirilgan. Nizomiy Aruziy Samarqandiy aruz va qofiyaga doir maqbul risolalar sifatida Abulhasan Ali Sarahsiy Bahromiyning “G‘oyat ul- aruzayn” va “Kanz ul-qofiya” (“Qofiya xazinasi”) risolalarini keltiradiki, qofiya haqidagi ikkinchi asar keyinchalik Shamsiddin Qays Roziy “Al-Mo‘jam…” kitobining yaratilishiga o‘z ta’sirini ko‘rsatgan. Mazkur asarning ichki tuzilishiga nazar tashlar ekanmiz, unda quyidagicha holatni kuzatamiz, ya’ni asar besh bobdan iborat bo‘lib, quyidagicha guruhlanadi: “ Avvalgi bob : she’r va qofiya ma’nolari zikri hamda uning haqiqati va imkoniyatlari xususida; Ikkinchi bob : qofiya harflari zikri va ularning asosi haqida; Uchinchi bob : qofiya harflarining harakatlari va ularning nomlanishi haqida; To ‘rtinchi bob : qofiya hududi va sinflari xususida; Beshinchi bob: manzum kalomda ba’zan uchrovchi qofiya ayblari zikri va noma’qul sifatlar haqida” 4 . Abdurahmon Jomiyning “Risolai qofiya”asari 1465-yilda Shamsiddin Qays Roziyning “Al-Mo‘jam…” asariga asoslanib yozilgan degan qarashlar mavjud. So‘ngra Jomiy ijodidan keyin qofiya ilmiga doir fors tilida yozilgan asarlarda, ya’ni Nuriddin Ahmad ibn Abdujalilning “Qofiya”, “Atoulloh Mahmud Husayniyning “, “Risolai dar qavoyidi ilmi qavofi” (“Qofiya ilmi qoidalari haqida risola”) kabi ilmiy asarlarda ma’lumotlar keltirilgan. Shu o‘rinda Jomiyning “Risolai qofiya” asari xususida gapirilganda, uning ichki tuzilishi yuzasidan ayrim mulohazalarni keltirib o‘tmoqchimiz. Jomiy qofiya unsurlarining barchasiga atroflicha to‘xtaladi. O‘zining nazariy qarashlarini g‘azal, ruboiy, qasidalar asosida izohlaydi. E’tiborli jihati shundaki, she’r 4 Шамси Кайси Розий. Ал-Мыъжам фи маъойири ашъору-л-ажам. – Душанбе: Адиб, 1991. – Б. 161. 12 mualliflarining nomi ham risolada keltirib o‘tilgan. Shuningdek, ijodkor VII faslda qofiya ayblariga alohida to‘xtalib, ularni mufassal izohlab beradi. Shu ma’noda bu asar ham XV asrda yaratilgan qofiya ilmiga doir qimmatli manbadir. Turkiy ijodkorlardan Shayx Ahmad Taroziyning “Funun ul-balog‘a” asarida ham qofiya ilmi haqida bildirilgan qarashlar arab-fors ijodkorlarining fikrlariga monand deyishimiz mumkin. Ushbu risola turkiy poetikaga doir bizgacha yetib kelgan ilk asar hisoblanadi. Mazkur asarni 1993-yili E. Umarov AQSHdan olib kelgan. Asar 1436-yilda yozilgan bo‘lib, ushbu risola A. Hayitmetov tomonidan joriy alifboda tabdil qilinib, nashrdan chiqariladi. Asarda keltirilgan nazariy izohlar qofiya istilohini har tomonlama yoritib, har bir harf yuzasidan atroflicha to‘xtab o‘tilganligi bilan ham qimmatlidir. Shuningdek, qofiya yuzasidan ma’lum nazariy ma’lumot berilar ekan, unga izoh sifatida turli g‘azallarga murojaat qilinganligini ko‘ramiz. Ba’zi o‘rinlarda esa Firdavsiyning “Shohnoma” asaridan olingan misollar ham uchrab turadi. Ayni shu asos ham adib arab-fors ijodkorlarining ushbu ilm yuzasidan yozgan asarlari va fikr-mulohazalariga tayanganligini ko‘rsatadi. Qofiya ilmi yuzasidan XX asr boshlarida nazariy qarashlar shakllanishining ilk davrida Abdurauf Fitrat va Abdurahmon Sa’diyning ma’lumotlari ham e’tiborga molik 5 . Navoiy turkiy qofiya tizimidagi erkinlik haqida “Muhokamat ul- lug‘atayn” da jumladan shunday deydi: “Yana bir misol: terki, termak ma nisiʼ biladur. Terki, andin daqiqdur, uldurki, sortlar ani “araq” va “xay” derlar. Terki, boridin ariqdur, o q ma’nisi biladur. Va bu nav’ alfoz ko p, uch harakat ʻ ʻ bila vaz’ qilibdurlarki, holo shoe’dur. Va necha hurufqa iborat vus’ati uchun, balki qofiya suhulati uchun bir-biriga shirkat beribdurlar. Ul jumladin biri, “alif” bila “ho” orasida munosabat va mushorakat beribdurlarki, bir lafzni 5 Шарқ мумтоз поэтикаси. Ҳамидулла Болтабоев талқинида. –Т.: Ўзбекистон Миллий энциклопедиси, 2008. –Б.113. 13 ham oxiri alif lafz bila qofiya qilsa bo lur. Andoqki, “aro” lafzin “saro” vaʻ “daro” bila qofiya qilsa bo'lur, “sara” va “dara” bila ham qofiya qilsa bo lur. ʻ Yana bir misol: andoqki, “yado” lafzin “sado” bila qofiya qilsa bo lur, “boda” ʻ bila ham qilsa bo lur. Va “vov” bila “zamma” orasida ham ul nav’ shirkatdur. ʻ Andoqki, “erur” lafzin “hur”, “dur” lafzi bila qofiya qilsa bo lur, “g‘urur” va ʻ “zarur” lafzi bila ham joyizdur. Va “yo” bila “kasra” orasida dag‘i bu nav’dur, andoqki, “og ir” va “bog ir” alfozin “sodir” va “qodir” alfozi bila qofiya qilsa ʻ ʻ bo‘lur, “ta’xir” va “tag‘yir” alfozi bila ham bo‘lurki, forsiy alfozda bu suhulatlar yo qtur” ʻ 6 . Qofiya arab – fors poetikasida qadimdan mustaqil sоhа bo‘lgan va uning maxsus nazariyasi yaratilgan. Bu nazariya Shamsiddin Muhammad ibn Qays Ar-Roziyning “Fors poeziyasining o‘lchovlari lug‘ati” va Abdurahmon Jomiyning “Qofiya risolasi” asarida, akademik I.Yu.Krachkovskiyning arab poeziyasiga oid tadqiqotlarida, B.Siriusning “Tojik poeziyasida qofiya” nomli asarlarida bayon etilgan. V.M.Jirmunskiy o‘zining “Qofiya, uning tarixi va nazariyasi” nomli kitobida rus qofiyasini sillabik, sillabik – tonik va tonik singari rus she’r tizimlari bilan bog‘lagan hоldа o’rganish lozimligini аlоhidа ta’kidlagan edi. To she’r vujudga kelgunga qadar ham kishilar o‘zaro aloqa qilgani hammaga ma’lum. Ular o‘z nutqlarining ravon chiqishi va musiqiy eshitilishi hamda kishilar diqqatini kuchliroq jalb etish uchun sajni kashf qilganlar. Keyinchalik inson tafakkuri o‘lchovi nutqni – she’rni kashf etgach, sajning ikki turini (mutavoziy, mutarraf) misralar oxirida qo‘lladi va shu turdan qofiya kelib chiqdi va qofiya mustaqil rivojlandi. Qofiya she’r ritmi va musiqiyligini ta’minlaydi. U ritmiklik va ohangdoshlikdan tashqari, yana bir nechta vazifani bajaradi. Ana shu vazifalardan biri qofiyaning she’r g‘oyaviy mazmuni bilan bog‘liqligidir. Shu bois u she’r mazmunini go‘zal va ta’sirchan ifodalashga xizmat qiladi. 6 Алишер Навоий. Муҳокамату-л-лугатайн / Қoсимжон Содиқoв таҳлили, табдили ва талқини остида. - Т.: Akademnashr, 2017. –Б. 128. 14 Qofiyada odatda she’r g‘oyasini tashuvchi so‘zlarni misraning she’rxon diqqatini o‘ziga tortadigan o‘rniga (ko‘pincha oxiriga) joylashtirish taqozo etiladi. Shu bilan birga qofiya badiiy takt vazifasini ham bajaradi. Badiiy takt esa she’r g‘oyasining ta’sirchan va jozibali ifodalanishiga ko‘mak beradi. Qofiyaning yana bir vazifasi she’r qurilishida kompozitsion uyushtiruvchilikdan iborat, chunki u misralarni uyg‘unlik, ohangdorlik bilan bir biriga ulaydi, bog‘laydi, bayt yoki band kabi she’riy birliklarni tashkil etadi. Qofiya she’r intonatsiyasini (ohangdorligini) yuzaga keltiradi. She’rning poetik mazmuni, undagi so‘zlar ohangdorligi, ritmi, vazni, band tuzilishi bilan uzviy bog‘liqlikda o‘zining intonatsion vazifasini bajaradi. Qofiya ritmik vazifa ham bajaradi. Bunday qofiyalar she’rda radif bo‘lmagan hollarda misralar so‘ngi (chegarasi)ni ta’kidlab, izchil ritmik qatorlarni tashkil etishda yetakchi vazifani ado etadi. Turkiy xalqlar og‘zaki ijodida qofiyaning oddiy so‘z takroridan tortib mukammal mustaqil turlarigacha bo‘lgan shakllari uchraydi. Umuman, o‘zbek og‘zaki va yozma adabiyotida qofiyaning vujudga kelishida saj’ muhim o‘rin tutadi. Bunga turkiy xalqlarning ko‘plab og‘zaki ijod turlarida, O‘rxun-Yenisey yodnomalarida, XI-asrda Mahmud Koshg‘ariy tomonidan yaratilgan “Devonu lug‘otit turk” asarida uchrovchi she’riy parchalardagi qofiyalar misol bo‘la oladi. Qofiyalar she riy asar musiqiyligi , jozibadorligini ta minlashning asosiyʼ ʼ omillaridan sanaladi. Qofiyadosh so zlar tarkibidagi har qaysi tovush, misra, ʻ bayt, bandga alohida jilo, ta sirchanlik bag ishlaydi qofiyaning she riy asarda ʼ ʻ ʼ tutgan o rni va ahamiyatini to laroq mufassalroq anglab yetish uchun qofiya ʻ ʻ ilmi asoslari: qofiyaning tuzilishi va turlari, she riy janrlarning qofiya ʼ xususiyatlari , qofiya san atlari va xatolari vazn va qofiya , radif va qofiya ʼ munosabatlari mazmun va mohiyatini atroflicha bilish zarur 7 . 7 Ҳожиаҳмедов А. Шеърий санъатлар ва мумтоз қофия. – Тошкент: Шарқ НМК, 1998. – Б.158. 15 XI-XII asrga qadar mumtoz poetika manbalarda Qur’oni Karim tafsiri bilan bog‘liq holda tahlilga tortilgan, balog‘at fanlari doirasida anglatilgan. Dastlab Qur’oni Karim oyatlarini sharhlashga qaratilgan balog‘at ilmi XII- XIII asrdan keyingi davrda mumtoz matnlarni tahlil qilishda asosiy mezon qilib olingan. Keyinchalik bu ilm adab ilmi sifatida risolalarda aks eta boshladi. Mahmud Zamaxshariy “Al-Qistos al-mustaqim fi ilm-al-aruz” risolasida adabiy ilmlar sifatida 12 turni keltirib o‘tadi. Bu ilmlar tarkibida aruz, qofiya va badiiyat ilmi alohida yo‘nalish sifatida taqdim qilinadi 8 . Ibn al-Mu’tazzning “Kitob ul-badi’”, Qudama ibn Ja’farning “Naqdush- she’r”, Abu Abdulloh al-Xorazmiyning “Mafotih ul-ulum”, Abu Hilol al- Askariyning “Kitob al-sinotayn”, Ibn Rashiqning “Al-Umda fi mahosin ash- shi’r va adabih va naqdih”, Xatib Tabriziyning “Al-kafi fi-l aruz val qavofiy (“Aruz va qofiyaga oid kifoya”)”, Yusuf Sakkokiyning “Miftoh ul-ulum”, Abdu-l-Qahir Jurjoniyning “Kitobi asroru-l-balog‘a” (“Balog‘at sirlari kitobi”) asarlarida qofiya ilmi ilmi bade’ va aruz ilmi bilan uzviylikda izohlangan, tushuntirilgan. Arab tilidagi bu manbalar qofiya nazariyasiga oid alohida risola-manbalar uchun asosiy manba bo‘lib xizmat qilgan. Xususan, Ibn al-Mu’tazzning “Kitob ul-badi” asarida qofiya matndagi mazmun va shaklni, ohangdorlikni ushlab turuvchi to‘rt tamoyilning asosi sifatida keltirilgan bo‘lsa, Qudama ibn Ja’far adabiy tur va janrlar tasnifida qofiyaning o‘rni xususida ilmiy xulosalarni taqdim qiladi. Abu Hilol al-Askariyning “Kitob al-sinotayn” 9 , Ibn Rashiqning “Al-Umda fi mahosin ash-shi’r va adabih va naqdih” 10 asarlarida ilmi bade’ning qofiya bilan uzviyligi tadqiq etilgan. Yusuf Sakkokiyning “Miftoh ul-ulum”, Abdu-l-Qahir Jurjoniyning “Kitobi asroru-l-balog‘a” (“Balog‘at sirlari kitobi”) asarlari bayon ilmi zamirida qofiya ilmi o‘rganiladi. Xatib Tabriziyning “Al-kafi fil aruz-u-l- val 8 Маҳмуд Замахшарий. Ал-Қистос ал-мустақим фи илм-ил-аруз. –Байрут. Мактабат ул-амориф. – Б .15 9 Абу Ҳилол Аскарий. Китоб ас-синатайн. Қоир. 1971 10 Ибн Рашиқ. Ал-Умда. –Т. 1-2. Байрут, 1972 . 16 qavofiy” asarida qofiyali va qofiyasiz baytlar misolida aruz doiralari tadqiq etiladi 11 . 1.2. Qofiyaga doir mumtoz nazariy asarlar Qofiya ilmi nazariyasiga oid dastlabki qarashlar arab olimi Abdulloh ibn al-Mu’tazz ibn al-Mutavakkil al-Abbosiy tomonidan taqdim qilingan. Ibn Mu’tazzning “Kitob ul-badi’” asari badiiyat ilmiga bag‘ishlangan bo‘lib, olim tajnis va uning turlarini bayon qilish bilan birga, qofiyaning she’riyatdagi ahamiyati borasida fikr yuritadi 12 . Mumtoz qofiya alohida ilm sifatida emas, ilmi badi’ bilan uyg‘un holda taqdim qilinadi. Bu yo‘nalishda yaratilgan Abu Hilol al-Askariyning “Kitob as-sano’atayn” asarida badiiy san’at tadqiqi takomili asosida qofiya nazariyasiga oid bir qancha ma’lumotlar keltirilgan. Keyinchalik Al-Askariyning “Devon ul-ma’ni” (IX-X) sarlavhasi ostida badiiyat ilmiga bag‘ishlangan bir qancha risolalar katalogini tuzishi bu ilmning kengaya borganini ko‘rsatadi 13 . Abu Ya’qub Yusuf as-Sakkokiyning “Miftoh ul-ulum” asarida ilmi badi’ va qofiya bog‘liqligi nisbatan chuqurroq tahlilga tortilgan bo‘lib, qofiya ilmi asta-sekinlik bilan mustaqil ilm sifatida shakllanishi ko‘zga tashlanadi. “Miftoh ul-ulum” asarida mumtoz qofiya xususiyatlari va qofiya ayblari (iqvo) tilga olinadi, izohlanadi. Qinoiyning “Mezonu-z-zahab fi sinoat she’r-ul-arab”, Damanxuriyning “Al-hoshiyau-l-kabiri ali matnu-l-kofi fi ilmu-l-aruz va-l qavofiy” asarlarida ham badiiy san’at va vazn munosabatlari asosida qofiya ayblari, ixtiloflari borasida fikrlar keltirilgan 14 . Mumtoz qofiya nazariyasi oid qarashlar dastlab 11 Хатиб Табризий. Китоб-у-л-Ал-кафи фил аруз-у-л вал қавофий. Таҳқиқи Ал-Ҳасаний Ҳасан Абдуллоҳ. – Теҳрон., 1994.// Абу Закариййа (ал-Хатиб) ат-Табризий. Ал-кафи фи-л-аруд ва-л-кавафи (перевод арабского, исследование и комментарий Д.В.Фролова) / Классический арабский стих. История и теория аруда. Москва: Наука, 1991. С . 245-343. 12 Abdulloh ibn Mutazz. Kitab al-bade’ / Крачковский. И.Ю. Избранные сочинения. Т .6. – М . Л . 1956, - С .179-252. 13 Al-Askariy. Divan al-maoniy.T.1-2. Qohira. 1933. (Ушбу каталогнинг рус тилидаги таржимаси А.Б.Куделинннинг “Средновековая арабская поэтика (вторая половина VIII – XI век.)” асарига илова қилинган. 14 Freytag A. Darstellung der Arabischen Verkckunst. –Bonn,1830. 17 arab adabiyotida paydo bo‘lgan bo‘lsa, keyinchalik fors adabiyotida takomillasha bordi. Qofiya ilmi ilmi segona tarkibidagi mustaqil ilm sifatida alohida risolalarda tadqiq etila boshlandi. Dastlab arab adabiyotidagi singari ilmi badi’ga bag‘ishlangan manbalar tarkibida badiiyat ilmi izohida vazn, qofiya bir butunlikda sharhlangan bo‘lsa, keyinchalik mustaqil ilm sifatida maxsus risolalar yaratilgan. Arab tilidagi Imom Nasr ibn Hasan Marg‘inoniyning “Mahosin ul-kalom” asari ta’sirida yaratilgan Umar Rodiyoniynin “Tarjimon ul-balog‘a”, bu ikki asarga tayanib yaratilgan Rashididdi Vatvotning “Hadoyiq us-sehr” asari ta’sirida yaratilgan Sharafiddin Romiyning “Hadoyiq al-haqoyiq” , Faxri Isfahoniyning “Me’yori jamoli”, Al-Xalaviyning “Daqoyiq ash-she’r” asarlarida muraddaf she’r shakllari, zulqavofiy, zulqofiyatayn, tarsi’, tajnis tashri’, tajziya tashri’ kabi badiiy san’atlar izohida radif, hojib, qofiya alohida tadqiqqa tortilganini ko‘rish mumkin 15 . Abu Abdulloh Xorazmiyning “Mafotih ul-ulum” (X) asarida qofiya nazariyasiga oid ilmiy-nazariy qarashlar ancha kengayib, alohida asarlarning yaratilishiga zamin yaratib bergan 16 . Olim asarning maxsus uchinchi bo‘limini qofiya ilmi nazariyasiga bag‘ishlagan bo‘lib, qofiya unsurlari, harakatlari, harflari, qofiya nuqsonlariga oid nazariy fikrlar lug‘at shaklida taqdim qilingan. Keyinchalik ilmi badi’ va mumtoz qofiya uzviyligi asosidagi nazariy fikrlarning takomili vazn va qofiya ilmiga ko‘chgan. Arab tilidagi aruz va qofiya ilmi nazariyasi aks etgan muhim manbalardan biri Abu Zakariyyo (Al- Xatib) at –Tabriziyning “Al-kafi fi-l aruz val qavofiy (“Aruz va qofiyaga oid 15 Mehmet Umar Roduyanı. Tarcumanı-l-Balağa. Hazırlayan Ahmat Ataş. – İstanbul, 1949.; Муҳаммад ибн Умар ар-родиёний. Таржумону-л-балоға. Бо таснифи муқаддима ва зайли ҳавоши ва тарожими аълом ба хомаи қавим. – Теҳрон, 1339.; Мунтахаби “Тарчуману-л-балоға” (Таҳияи матн, му аддима ва тавзеҳоти ҷ Худой Шарифов). – Душанбе: Дониш, 1987.; Раши ад-дин Ватват. Хада’иқ ас-сехр фи дака’ик аш-ши’р. Перевод с персидского и факсимиле. –М.: Наука, 1985. –С.161-172. 16 Р.М.Баҳодиров. Абу Абдуллоҳ Хоразмий ва илмлар таснифи тарихидан. –Т.: Ўзбекистон. 1995. –Б. 144.; Зиёвуддинова М.Абу Абдуллоҳ ал-Хоразмийнинг “Мафотиҳ ул-улум” асарида поэтика. –Т., 2001. – Б. 35. 18 kifoya”)” asaridir 17 . Xatib Tabriziy “Al-kafifi-l aruz va-l qavofiy (Aruz va qofiya haqida kifoya)” asarida aruz doiralarini tushuntirish bilan birga ularning qofiya tizimi haqida ham ma’lumot beradi. Olim garchi qofiyaning nazariy asoslarini taqdim etmasa-da, aruz doiralarini shakllantirishda qofiyali baytlar muhim ahamiyat kasb etishini ko‘rsatib bergan. Arab va fors adabiyotida bo‘lgani singari turkiy adabiyotda ham qofiya nazariyasi aruz ilmiga oid bir qancha risolalarda aks etgan. Xususan, Yusuf Aziziyning “Aruz” asarida qofiya va radif tushunchalariga ta’rif beriladi. Alisher Navoiyning “Mezon ul-avzon”, “Muhokamat ul-lug‘atayn”, “Majolis un-nafois”, Z.M.Boburning “Muxtasar” asarlarida qofiyaga oid ilmiy qarashlar mavjud. Mumtoz poetikaning har uch ilmi (aruz, ilmi badi’, qofiya) tadqiqiga bag‘ishlangan risolalar yaratila boshlandi, mumtoz she’r ilmiga, she’rshunoslik nazariyasiga alohida e’tibor berila boshlandi. Ana shunday muhim manbalardan biri Shamsiddin Qays Roziyning “Al-mo‘’jam fi ma’oyiri ash’or ul-ajam” asari bo‘lib, asarning ikkinchi qismi qofiya ilmiga bag‘ishlangan. Mumtoz qofiya nazariyasiga oid ilmiy-nazariy fikrlar besh bob tarkibida keltirilgan 18 . Bu davrga kelib, mumtoz she’r tizimida vazn, badiiyat bilan birgalikda qofiya ham muhim ahamiyat kasb etib, she’rning asosi sifatida qarala boshlandi. Qofiya harflari, harakatlari, turlari, nuqsonlari alohida tadqiqqa tortildi. Turkiy adabiyotda Shayx Ahmad Xudoydod Taroziyning “Funun ul- balog‘a” (XV) asari arab va fors tilidagi manbalardagi mumtoz qofiyaga oid nazariy ma’lumotlarni jamlagan, qiyosiy tahlil asosida qofiya nazariyasi, 17 Абу Закариййа (ал-Хатиб) ат-Табризий. Ал-кафи фи-л-аруд ва-л-кавафи (перевод с арабского, исследование и комментарий Д.В.Фролов) / Классический арабский стих. История и теория аруда. – Москва: Наука, 1991. С.245-343 . 18 Шамси Қайси Розий. Ал-Муъжам фи маъойири ашъору-л-ажам. - Душанбе: Адиб, 1991. - С. 161.; Шамси Қайси Розий. Ал-Муъжам фи маъойири ашъору-л-ажам.(перевод с персидского исследование и комментарий Н.Ю.Чалисова) – Москва, 1997. –С.464 19 qonuniyatlarning turkiy she’riyatdagi o‘rni borasida keng va izchil ma’lumotlarni taqdim etgan muhim manbadir 19 . Olim she’rning asosi sifatida vazn emas, qofiya muhim ahamiyatga ega ekanligini, turkiy she’riyatda qofiya qonuniyatiga rioya qilish she’r mukammalligini ta’minlovchi asosiy unsur ekanligini asoslab bergan. Vatandoshimiz Abu Abdulloh Xorazmiy qofiyaga “ She’rdagi misraning oxirgi so‘zi” deb tushuntirish berish bilan cheklanmay bayt ichidagi qofiya (ichki qofiya)ga alohida ahamiyat ko‘rsatgan. Abu Abdulloh Xorazmiyning qofiya haqidagi qarashlarni tadqiq etgan olima M.Ziyovuddinova, “Bunda sodir bo‘lishi mumkin bo‘lgan uch variantni, ya’ni faqat bitta bayt doirasida ikkita misra qofiyalanishi (1); bir necha bayt doirasida misraning oxirlari qofiyalanishi (2) va bitta bayt doirasida nafaqat ikkita misraning oxiri qofiyalanishi, balki qofiyalanayotgan so‘zlar gohida qofiyalanmaydigan so‘zlar bilan (ketma-ket) galma-galdan takrorlanib kelishi”ni (3)farqlaydi. Shuningdek, olimaning fikricha, gohida ikkala misrada ichki qofiya kelishi mumkin 20 . Xorazmiy ichki qofiyaning tasri’ (birinchi misradagi ichki qofiya), tarsi’ (to‘liq bo‘lmagan ichki qofiya), tasmit (to‘liq takrorlanuvchi ichki qofiya) kabi turlariga izoh beradi. M.Ziyovuddinovaning yozishicha, Xorazmiy bu jihatdan arab olimi Qudama ibn Ja’farning qarashlariga asoslangan. She’riy nuqsonlar haqida gapirarkan, bunga sabab bo‘lgan to‘rt qofiya ayblari (iqvo, iyto, sinad va ikfo) sodir bo‘lishi mumkinligini ham anglatadi. Iqvo haqida Yusuf Sakkokiyning “Miftohu-l-ulum”, Damanxuriyning “Al-hoshiyau-l- kabiri ali matnu-l-kofiy fi ilmu-l-aruz val qavofiy” va Qinoiyning “Mezonu-l- zahab fi sinoat she’ru-l-arab” asarlarida, iyto va sinod Qudama ibn Ja’far 19 Шайх Аҳмад ибн Худойдод Тарозий. Фунуну-л-балоға. (Нашрга тайёрловчилар Ҳ.Болтабоев, Ж.Жўраев) - Т.: М umtoz so ‘ z , 2016. 20 Зиёвуддинова М. Абу Абдуллоҳ ал-Хоразмийнинг «Мафотиҳ ал-улум» асарида поэтика. – Т.: 2001. – Б.35. 20 asarida, ikfo esa Yunus ibn Habib, Abu Amr ibn Ala (VIII asr), Mufaddal va Mubarrad (IXasr) asarlarida uchrashi olimlar tomonidan tilga olinadi 21 . Abu Abdullo Al-Xorazmiy “Mafotih al-ulum”ning uchinchi bo‘limida quyidagi fikrlar keltiriladi. Qofiy a – she’rdagi misraning oxirgi so‘zi. Raviy – qasida (qofiyasi) tuziladigan harf, (shoirning) famuqamuha so‘zidagi mim harfi kabidir. Xuruj – ha dan keyingi vov yoki alif , yoki ya harfi, olmosh so‘z yasovchi qo‘shimchasidan keyin (agar ha vasla bo‘lsa). Misol uchun famuqamuha so‘zida «alif» ha ( harfidan) keyin (turadi). Ridf – ravy oldida turuvchi alif, vav va ya yumshoq harflar, misol uchun qila so‘zida ya harfi, yoki ala so‘zida alif , yoki avl so‘zida vov kabi. (Bizning) misolimizda bu famuqamuha so‘zidagi mim oldidagi alif. Ta’sis – fa’il so‘zida alif (ya’ni ravi oldidagi harfdan keyin turuvchi alif ). Rass – ta’sis oldidagi fatxa ko‘rinishidagi harakat. Ishba – ta’sis va raviy o‘rtasida turuvchi harfning harakatlanishi. Xazf – ridf oldidagi harfning harakatlanishi, famuqamuha (so‘zi)dagi qaf fatxasi kabi. Tavjix – (agar) ravi vaslasiz bo‘lsa, uning oldida turuvchi harfning harakatlanishi. Mujra – ravining harakati siqilgan (ravida) mujra bo‘lmaydi. Nafaz – bu qo‘shib yozuluvchi olmosh “ha ”ning harakati. Mutakovis – ikki sukunlangan (harflar) o‘rtasida to‘rt harakatlangan harf birlashgan qofiya: failatun. Mutaqorib –- ikki sukunlangan (harflar) o‘rtasida uchta harakatli harf bo‘lgan qofiya: mufa’alatun kabi. 21 Freytag A. Darstellung der Arabischen Verkckunst. – Bonn, 1830. 21 Mutadorik – ikkita sukunlangan (harflar) o‘rtasidagi harakatli harf (birlashgan) qofiya: mustaf’ilun kabi. Mutaradif –- ikkita sukunlangan harfdan iborat qofiya: failan kabi. Tasri’ – ichki qofiya At-tasri’ – bunda qasidaning birinchi bayti musarra’ ko‘rinishida uning qofiyasi (birinchi) yarmida, ya’ni (birinchi misrada) va u birinchi baytdan boshqalarida ham bo‘lishi kerak. Tasri’ – bu birinchi misradagi oxirgi so‘zning ikkinchi misradagi oxirgi so‘z bilan qofiyalanganda sodir bo‘ladigan ichki qofiyadir. She’riyatda tasri’ – bu birinchi misralarning qofiyalanishi. Shunday qilib, tasri’– ikkita misraning qofiyalanishiga olib keluvchi oddiygina ko‘rinish bo‘lib, u qofiyani boyitadigan dastlabki manba hisoblanadi.Tasri’ odatda bitta bayt doirasida kuzatiladi, lekin buni asarning boshidan oxirigacha, jumladan, qasida uchun majburiy deb hisoblashga bizda hech qanday asos yo‘q. Tarsi’ – noto‘liq qofiya Tarsi’ –- to‘liq bo‘lmagan takrorlanuvchi ichki qofiya. Tarsi’ – bu alohida (bayt)ning qofiyalangan qismlardan tuzilishidir. 22 Shamsiddin Qays Roziy «Al-mo‘’jam...»ning ikkinchi qismida esa qofiya ilmi va she’r naqdi xususida va u olti bobdan iborat: Avvalgi bob, she’r va qofiya ma’nolari zikri hamda uning haqiqati va imkoniyatlari xususida. Ikkinchi bob, qofiya harflari zikri va ularning asosi haqida. Uchinchi bob, qofiya harflarining harakatlari va ularning nomlanishi haqida. To‘rtinchi bob, qofiya hududi va sinflari xususida. 22 Шарқ мумтоз поэтикаси . Ҳамидулла Болтабоев талқинида . – Т .: Ўзбекистон Миллий энциклопедиси , 2008. – Б. 283 . 22 Beshinchi bob, manzum kalomda ba’zan uchrovchi qofiya ayblari zikri va noma’qul sifatlar haqida. Oltinchi bob, she’r mahosini zikri va tahsinga sazovor san’atlar haqidakim, nazmu nasrda qo‘l kelgay. 23 Ahmad Taroziyning “Funun ul-balog‘a” asarida qofiya ilmini bilish muhimligi,she’rning asli qofiya ekanligi ta’kidlangan.Unda qofiyasiz she’r mavjud bo‘lmasligi va agar qofiyasiz she’r uchrasa bunday turdagi she’rlar harora deb atalishi aytilgan va qofiya ustunga o‘xshatilgan. “Barchadin bu qavl aqvodur. Bas, qavl birla qofiya goh bir kalima bolur. Goh ba’z kalima, goh bir kalima. Va ba’z va goh iki kalima. Masalan, bir gazadsa parvar va xoxistaolur va sar va darxur keldi. Bir qofiya parvar lafzqaur. Ul bir kalimadur. Va bir qofiya gustar lafzidur. Ul ba’z kalimae,ya’ni xokistar lafzi tamom bir kalimadur. Va bu mahadsa raviy “ro”dur. Va anga yovuq sokin “sin”sur. Va “si”ning moqabli “kof”tur. “Kof tan “ro”gacha bir qofiyadur. Va yana bir qofiya “di sar” lafzidur. Ul bir kalima va ba’zdur. Ya’ni “di”lafzi ba’zdur. Va “sar” lafzi kalimadur. Va bir qofiya “darhur” lafzidur. Ul iki kalimadur. Birisi “dar” lafzvdur va birisi “xur” lafzidur. “Al-kalimatu lafzun vuzi’a li ma’nan mufradan”(Kalima yagona bir ma’noga qurilgan sozdur). Va bularning misoli bu turur: Pesha qildi shevae javru sitam payvasta yor (kalima) Goyiyo mundog kechadur iqtizoyi ro‘zgor (kalima va ba’z)... 24 Abdurahmon Jomiyning “Risolai qofiya” asari 1465-yilda Shamsiddin Qays Roziyning “Al-Mo‘’jam...” asariga asoslanib yozilgan. Asar muqaddima va xotimadan tashqari “Hurufi qofiya” (1), “Harakoti qofiya” (2), “Mutarodifu mutavotir va mutadoriku muraqorib va mutakovis” (3), 23 Шамси Кайси Розий. Ал-Мыъжам фи маъойири ашъору-л-ажам. – Душанбе: Адиб, 1991. – Б. 161. 24 Шарқ мумтоз поэтикаси. Ҳамидулла Болтабоев талқинида. –Т.: Ўзбекистон Миллий энциклопедиси, 2008. –Б.290. 23 “Muqayyadi mutlaqu mujarrad” (4), “Uyubi qofiya (iqtovu ikfo va sinodu yito)” (5) kabi qismlardan iborat. Jomiy yozadi: “Bilgilki, qofiya ajam shoirlari odaticha, baytlar oxiridagi so‘zlarning takrorlanib kelishidir, shu shart bilanki, talaffuzda mustaqil bo‘lmasin, balki misra’ning bir juzvi bo‘lsin. Ba’zilar jumlaning oxirini qofiya derlar, ba’zilar esa raviy harfini qofiya deb atarlar”. So‘ngra radifga ta’rif beradi: “Radif deb shunday kalimani ayturlarki, bu kalima hamma baytlar oxirida bir xil tarzda takrorlanib kelsin”. Jomiy qofiya harflari xususida to‘xtalarkan, ularni bir baytga tizadi, bu esa yodda saqlashni yengillashtiradi: Ravivu ridfu digar aydu ba’d az on ta’sis, Daxilu vaslu xuruju mazidu noira don (Mazmuni: Raviyu ridfu yana ayd so‘ngra ta’sis, Daxilu vaslu xuruju mazidu noiradir bil). Jomiydan so‘ng ushbu yo‘nalishda fors tilida Nuriddin Ahmad ibn Ablujalilning “Qofiya”, Atoulloh Mahmud Husayniyning “Risolai dar qavoyidi ilmi qavofi” (“Qofiya ilmi qoidalari haqida risola”) kabi ilmiy asarlari tartib berilgan 25 . Abdurahmon Sa’diy “Amaliy ham nazariy adabiyot darslari”da qofiyaga bitim deb ta’rif beradi.Unda quyidagicha fikrlarni keltirib o‘tadi. “Tizmalarning muhim bir sharti bitimdir. Misralarning so‘nglarida bir turli yoki bir-biriga yaqin bo‘lg‘an ovozli hijolarning keltirilishi bitim bo‘ladir. Misol: 25 Шарқ мумтоз поэтикаси. Ҳамидулла Болтабоев талқинида. –Т.: Ўзбекистон Миллий энциклопедиси, 2008. –Б.292 24 Har kimda bir shodlik, har kimda bir ruh... Har kim kulub qarar emish dunyog‘a; Hatto chol bobolar aytalarmish: Uh... Chiqib yursak edi yozg‘a, havog‘a! Mana munda birinchi misra bilan uchinchi misra (ruh, uh), ikkinchi misra bilan to‘rtinchi misra (dunyog‘a, havog‘a) bitimdosh qiling‘andir. Har bir baytning (har ikki misraning) bitimlari o‘ziga boshqa bo‘lub borishi ham mumkindirki, munga “ikkilik” (masnaviy) deb aytiladir. Elbekning “Arg‘umoni”da munga misollar bor. Engil bo‘lg‘anlig‘i uchun masal va dostonlarda shu yo‘l tutiladir. Muhammad Solihning “Shayboniynoma”si ham Navoyi dostonlari ham shundog‘dir” 26 . Abdurauf Fitrat “Adabiyot qoidalari”da: Misra’larning oxirida tovushlar bir xil turli bo‘lg ‘an so‘z bo‘g‘umlarig‘a qofiya deyiladir. Botuning: Adam adamdir, sajdalar ortiq, Adam so‘zlari adamg‘a tortiq. Bordan tugar kuch bunga bor shohid, O‘ylaring tubsiz, samarsiz zohid degan she’rida tortiq bilan ortiq so‘zlari qofiya bo‘lg‘ani kabi shohid bilan zohid so‘zlari ham qofiyadir. Burung‘i she’rlarimizda qofiyaning juda katta o‘rni bor edi. Hatto, vazn, qofiyasi bo‘lmag‘an asar she’r sanalmas edi.Tizma asarlarning shakllariga ko‘ra qofiyaning belguli tartibi bor edi. Masalan, asar “masnaviy” (ikilik) esa har iki misra’ning o‘ziga maxsus qofiyasi bo‘ladir: 26 Саъдий А. Амалий ҳам назарий адабиёт дарслари. – Т.: 1923. – Б. 123. 25 g‘azal esa, qofiyaning birinchi ikki misra’i bilan ondan keyingi har bir bayt oxirida bo‘lishi ko‘riladir 27 . A.Rustamovning “Qofiya nima?” asarida 28 va bu sohaga doir maqolalarida qator sharq manbalari asosida qofiyaning nazariy jihatlari XX asr o‘zbek adabiyotshunosligida nisbatan birinchilardan bo‘lib umumlashtirilgan va alohida kitobcha holiga keltirilgan. Yuqorida tilga olingan manbalarni o‘rganish natijasida Izzat Sulton qofiyaga shunday ta’rif bergan: “Ritmik jihatdan uyushgan nutqda so‘zlarning ohangdosh bo‘lib tizilib kelishi qofiya deb ataladi. Qofiya (arabcha)ergashuvchi ma’nosida bo‘lib, bir-biriga ohangdosh so‘zlarning birin-ketin tizilib kelishini ifoda etadi” 29 va qofiyaning bosh qonuni sifatida uning “mazmunga tobeligi”ni anglatib, uning turlari sifatida to‘q qofiya, och qofiya va qo‘sh qofiyani keltiradi. Adabiyot nazariyasi mavzuidagi jamoa tadqiqotida yuqoridagi manbalar umumlashtirilgan holda “Qofiya vazifalarining birinchisi va eng muhimi mazmun bilan bog‘liq” degan tushuntirish beriladi 30 . Qofiya tabiatiga doir nazariy fikrlar bayon qilinish bilan birga “Qofiya elementlari haqidagi nazariyani o‘zbek qofiyasiga rus grafikasi asosidagi o‘zbek yozuvida tatbiq etish”ga intilib, o‘zak va qo‘shimchalardagi unsurlar ( raviy, qayd, ridf, ta’sis, daxil, hazv, tavjih – o‘zakdagi unsurlar bo‘lsa; vasl, xuruj, mazid, noyira, majro, nafoz - qo‘shimchalardagi unsurlar) aniqlanadi. Tojik olimi B. Sirusning ko‘rsatmasiga asosan 31 qofiyaning 25 turi (shundan 5 tasi o‘zakdagi va 20tasi qo‘shimchadagi turlar) aniqlanib, ularga o‘zbek mumtoz adabiyoti va hozirgi adabiyotdan misollar keltirilgan. Qofiya ayblari to‘g‘risida to‘xtalinmagan. 27 Фитрат А. Адабиёт қоидалари. Адабиёт муаллимлари ҳам ҳаваслилари учун қўлланма (нашрга тайёрловчи, сўзбоши ва изощлар муаллифи Ҳ. Болтабоев). – Т.: Ўқитувчи, 1995. – Б. 17. 28 Рустамов А. Қофия нима? – Т.: Фан, 1976; Рустамов А. Қофия структурасига оид бир назария ҳақида //Ўзбек тили ва адабиёти. - 1976. 3- сон. 29 Иззат Султон. Адабиёт назарияси. – Т.: Ўқитувчи, 1980. – Б. 332 . 30 Туйчиев У. Қофия ва унинг назариясига оид / Адабиёт назарияси. II том. – Т.: Фан, 1979. – Б. 368-385. 31 Сирус Б. Рифма в таджикской поэзии. – Сталинобод, 1953. 26 “Mumtoz poetika asoslari” qo‘llanmasi mualliflari H.Boltaboyev va Dilrabo Qozoqboyevalar qo‘llanmasidagi qofiya haqidagi fikrlar nazariy jihatdan umumlashtirilgan va hozirgi o‘zbek kitobxoniga tushunarli tilda izohlab berilganligining guvohi bo‘lamiz 32 . “Sharq mumtoz poetikasi ” kitobida qofiya ilmi, manbalari, taraqqiyot bosqichlari borasidagi qarashlar arab, fors va turkiy manbalari orqali asoslanadi va maxsus sharhlanadi 33 . Professor H.Boltaboyev poetika va uning tarkibiy qismlari: badiiy so‘z, surat va ma’ni birligi, adabiy tur va she’r nav’lari, she’r tuzilishi, aruz ilmi, qofiya ilmi, badiiy san’atlar, til odobi, badiiy nutq va uslub masalalaridagi ilmiy tadqiqotni maxsus taqdim qiladi. Ushbu tadqiqot qofiya ilmi bilan shug‘ullanuvchilarga katta nazariy manba bo‘lib xizmat qilmoqda. Xususan, O.Hamroyevaning “Temuriylar davridagi poetikaga doir risolalarda qofiya ilmining qiyosiy tahlili” dissertatsiyasida ham asosiy nazariy ma’lumotlar “Sharq mumtoz poetikasi ”dan olinganligi va ijodiy foydalanganligining ko‘ramiz 34 . Keyingi tadqiqotlarda qofiyaga asoslanuvchi badiiy san’atlar va qofiya nav’lari yangicha yo‘nalish va nomlar bilan taqdim qilina boshlandi. Xususan, V.Rahmonovning “She’r san’atlari” risolasida qofiya nav’lari xatqofiya, mukarrar qofiya, ichki qofiya, bosh qofiya, zulqofiyatayn, tajnisli zulqofiya, radd ul-qofiya, musallis qofiya, murabba’ qofiya, mulamma’ qofiya, musalsal qofiya kabi turlarga bo‘lingan 35 . Qofiyaning bu kabi turlarga bo‘linishi olimning ijodiy yondashuvi bilan bog‘liq bo‘lib, taqdim qilingan qofiya turlarini ajratishda aniq mezon belgilab olinmagan. Aksariyat qofiya turlari badiiy san’atlar bilan bogliq holatda taqdim qilingan. Masalan, murabba 32 H . Boltaboyev va D . Qozoqboyeva “ Mumtoz poetika asoslari ” o ‘quv qo‘llanma. – Toshkent: Mumtoz so‘z, 2024. – Б . 1 19. 33 Шарқ мумтоз поэтикаси. Ҳамидулла Болтабоев талқинида. –Т.: Ўзбекистон Миллий энциклопедиси, 2008. 34 Xaмроева О. Темурийлар давридаги поэтикага доир рисолаларда қофия илмининг қиёсий таҳлили. Филол. фан. докт. (ДSc) дисс. – Т., 2022. 35 В.Раҳмонов. Шеър санъатлари. -Т.: Шарқ, 2020. –Б.92-10 27 qofiya baytda to‘rttadan sakkizta so‘zni qofiyadosh kelishiga asoslanuvchi tur sifatida keltirilib, tarsi’ san’ati asosida yozilgan Boburning Sendek menga bir yori jafokor topilmas, Mendek senga bir zori vafodor topilmas bayti namuna sifatida keltirilgan. Yoki musallas qofiya turi shoirlar uchtadan ortiq so‘zni qofiyadosh qilishlariga asoslanuvchi tur sifatida keltiriladi. Demak, bu qofiya turi zulqavofiy san’ati asosiga quriladi. Olim tomonidan taqdim qilingan bosh qofiya alohida tur sifatida qofiyaning misra boshida kelishiga asoslanadi. Bunday holatda radifning yoyiq shaklda kelishi kuzatiladi 36 . Poetikaga oid risolalarda badiiy san’at sifatida keltirilgan radd ul-qofiya san’ati V.Rahmonov tomonidan radd ul-qofiya turi sifatida beriladi. Ko‘rinib turibdiki, olim qofiya va uning turlarini belgilashda o‘ziga xos ijodiy yondashgan. H.Boltaboyev va D.Qozoqboyevaning 37 “ Mumtoz poetika asoslari ” o ‘quv qo‘llanma sida q ofiya va uning xususiyatlari , q ofiya haqidagi arab-fors manbalari bayoni , qofiya ayblari, q ofiya ilmining XX asrda o‘rganilishiga doir zarur ma’lumotlar berilgan bo‘lib, misollar orqali tushuntirilgan. D.Yusupova “Aruz va mumtoz poetikaga kirish” darsligining “Ilmi qofiya haqida ma’lumot” qismida qofiya nazariyasi, qofiya harf va harakatlari, qofiya turlari borasidagi ilmiy-nazariy qarashlarini qofiyaga oid arabiy, forsiy va turkiy manbalarga tayangan holda tadqim qiladi 38 . 36 Xaмроева О. Темурийлар давридаги поэтикага доир рисолаларда қофия илмининг қиёсий таҳлили. Филол. фан. докт. (ДSc) дисс. – Т., 2022. –Б . . 30 37 H.Boltaboyev va D.Qozoqboyeva“Mumtoz poetika asoslari ” o ‘quv qo‘llanma. – Toshkent: Mumtoz so‘z, 2024. – Б . 156 . 38 Д.Юсупова Аруз ва мумтоз поэтикага кириш. -Т.: Академнашр, 2020. -Б. 289-29 0 28 Mumtoz qofiya ilmiga bag‘ishlangan so‘nggi tadqiqotlardan Orzigul Hamroyevaning “Temuriylar davridagi poetikaga doir risolalarda qofiya ilmining qiyosiy tahlili” 39 mavzusidagi ishini keltirish mumkin. Mazkur tadqiqot ishida mumtoz qofiyaning nazariy asos va manbalari, Temuriylar davrida yaratilgan qofiyaga doir risolalar, qofiya turlarining nazariy asoslari va tasnifi hamda qofiya ilmining badiiy san’at va aruzga munosabatiga doir mulohazalar keltirilgan. Birinchi bob bo‘yicha xulosalar 1. Qofiya – she’rning musiqiy ohang bag‘ishlovchi asosiy unsurlardan hisoblanib, mumtoz qofiya ilmi ilmi segonaning tarkibiga kirgan. 2. She’r ustuni deb ta’riflangan mumtoz qofiya ilmi dastlab arab adabiyotshunosligida paydo bo‘lgan va keyinchalik forslarda ham davom etgan. 3. Qofiya ilmiga bag‘ishlangan ilk turkiy manba Shayx Ahmad Taroziyning “Funun-ul balog‘a” asaridir. Manbaning ikkinchi bo‘limi “Al-fannu-s-soniy-fi-l-qofiya va-r-radif” da mumtoz qofiyaga doir fikrlar keltirilgan. Ahmad Taroziyning “Funun ul-balog‘a” asari poetika ilmiga oid arab, fors manbalardagi qonuniyat, munosabatlarning jamlanmasi bo‘lishi bilan birga unda bu ilmlarning ancha mukammal, takomillashgan ko‘rinishi aks etgan. Asarda adabiy tur va janrlar, badiiy san’atlar, vazn va qofiya ilmiga oid nazariy fikrlarning taraqqiy etganligini kuzatish mumkin. 4. Fors tilidagi mumtoz poetika ilmiga oid dastlabki manba esa, Muhammad ibn Umar Roduyoniyning “Tarjimon ul-baloga‘” asarini keltirish mumkin. “Tarjimon ul-balog‘a” arab tilida yozilgan Imom Nasr ibn Hasan Marg‘inoniyning “Mahosin ul-kalom” asari ta’sirida yaratilgan. “Tarjimon ul-balog‘a” asarida 60ga yaqin shoirlar 39 Xaмроева О. Темурийлар давридаги поэтикага доир рисолаларда қофия илмининг қиёсий таҳлили. Филол. фан. докт. (ДSc) дисс. – Т., 2022. –Б. 31 29 she’rlaridan namunalar keltiriladi. “Tarjimon ul-balog‘a”da mumtoz qofiyaga oid maxsus qism bo‘lmasa-da, badiiy san’atlar izohida qofiyaga oid mulohazalar bildirilgan. Tarsi’ san’ati izohiga bag‘ishlangan faslda qofiyaga “avvalgi va oxirgi harflarning biri- biriga mos tushishi” sifatida ta’rif beradi. Mulamma’ san’ati izohiga bag‘ishlangan faslda mulamma’ san’atini “shunday san’at turiki, unga ko‘ra shoir o‘z qasidasida bir xil vazn va bir xil qofiyada bir bayt forsiydan va bir bayt arabiydan aytur” deb ta’riflab o‘tadi. 5. Abu Abdulloh al-Xorazmiyning “Mafotih ul-ulum”, Ibn al- Mutazzning “Kitob ul-badi‘”, Qudama ibn-Ja’farning “Naqd ush- she’r” asarlari qofiya ilmiga oid muhim nazariy manbalardan hisoblanadi. 6. Alibek Rustamovning “Qofiya nima?”, Anvar Hojiahmedovning “Mumtoz qofiya malohati”, H.Boltaboyev va Dilrabo Qozoqboyevaning “ Mumtoz poetika asoslari ” o ‘quv qo‘llanma si, Dilnavoz Yusupovaning “Aruz nazariyasi va mumtoz poetika asoslari” kitoblari hozirgi zamon o‘quvchisi uchun tushunarli muhim manba bo‘lib xizmat qilmoqda. 7. O.Hamroyevaning “Temuriylar davridagi poetikaga doir risolalarda qofiya ilmining qiyosiy tahlili” tadqiqotida mumtoz qofiya haqidagi ilmning shakllanishi, Temuriylar davriga oid risolalarda qofiya ilmining takomili, turkiy qofiya va uning badiiy adabiyotga munosabati kabi masalalar o‘rganilgan. II BOB. BOBUR G‘AZALLARIDA QOFIYA TURLARI 2.1. Bobur ijodida qofiyaning o‘zak tarkibiga ko‘ra turlari. Zahiriddin Muhammad Bobur lirik ijodkor bo‘lish bilan bir qatorda, ilmiy asarlar yaratgan olim ham hisoblanadi. “Muxtasar” asari aruz vazniga 30 bag‘ishlangan bo‘lib “Mufassal”, “Risolai aruz” kabi nomlar bilan ham yuritiladi. “ Muxtasar” aruz nazariyasini boyitganligi va antalogiya sifatida e’tirof etilishi sababli ilmiy qimmatga ega bo‘lgan asar hisoblanadi.Unda lirik mumtoz shoirlar she’rlaridan namunalar va qofiya nazariyasi haqida ham qarashlar mavjud. Bobur yetuk olim sifatida qofiya turlarining har biriga soda , ravon ohangdor g‘azallaridan namunalar yaratgan. Quyida Bobur ijodida uchraydigan qofiyaning o‘zak tarkibiga ko‘ra turlarini ko‘rib chiqamiz. Qofiyaning tarkibiy qismini qofiya harflari va harakatlari tashkil qiladi. Qofiya harflari mumtoz poetikaga doir manbalarda “hurufi qofiya” deb atalib, ularning soni 9 tadir. Qofiya harflari qofiyaning qaysi qismida qo‘llanilishiga qarab ikki guruhga ajratiladi: a) o‘zak tarkibida keladigan harflar; b) qo‘shimcha tarkibida qo‘llaniladigan harflar. Dastlab o‘zak tarkibida keladigan harflarni ko‘rib chiqamiz: 1. Raviy (ar. - yukni tuyaga bog‘laydigan arqon) - qofiyadosh so‘zlar o‘zagi yo negizi so‘ngida aynan takrorlanib keluvchi cho‘ziq unli yoki undosh harf. Mumtoz poetikaga doir manbalarda qofiyaning asosini tashkil qiluvchi va takrorlanishi shart bo‘lgan harf sifatida tilga olinadi. Masalan, Bobur ning quyidagi baytida qofiya so‘ngidagi cho‘ziq “o” unlisi raviy hisoblanadi: Shomi hijronin manga ul bevaf o ko‘rsatmagay, Hajr shomi asru muhliktur, xud o ko‘rsatmagay. Yoki Bobur ning ushbu baytida: 31 Ko‘rmagay erdim jamoli olam or o , koshki, Bo‘lmag‘ay erdim bori olamg‘a rasv o koshki 40 . Mumtoz qofiya talabiga ko‘ra, qofiyadosh so‘zlar o‘zagi oxirida kelgan qisqa unli raviy bo‘la olmaydi, bunday hollarda undan oldin turgan undosh harf raviy hisoblanadi. Masalan, Alisher Navoiyning: Sham’dek qomatu yuz sham’i ila jono n a, Qildi o‘rtarga ko‘ngullar qushini parvo n a deb boshlanuvchi g‘azalida raviy harfi qofiyadosh so‘zlar (jonona - parvona) oxiridagi qisqa “a” unlisi emas, balki undan oldin turgan “n” undoshidir 41 . Bobur ijodida esa quyidagi namuna uchraydi: Xating parvona kelturgach, tirildi ushbu devo n a, Oni tirguzmak uchun go‘yiyo kelturdi parvo n a 2. Ta’sis (ar. - asoslash) – raviy harfidan oldin bir harakatli undosh joylashgach, shu undoshdan oldin keladigan cho‘ziq “o” unlisi. Mumtoz poetika talabiga ko‘ra, faqat “o” unlisi ta’sis vazifasini bajarishi mumkin. Masalan, “moyil - hamoyil”da “o” unlisi ta’sis hisoblanadi. Ta’sis qatnashgan qofiya turi muassas qofiya deb yuritiladi. Bobur dagi ushbu baytni misol qilish mumkin. Ne fikreki, sening fikring emas ul fikr erur b o til, 40 Заҳириддин Муҳаммад Бобур. Куллиёт. 1-жилд/Девон. Тошкент: “Zilol buloq”, 2021. – B. 255. Tadqiqotda keltirilgan keyingi misollar ham ushbu Devondan olindi. 41 Sirojiddinov Sh., Yusupova D , Davlatov O. Navoiyshunoslik. T.: Tamaddun, 2018. –B. . 334. 32 Ne umrekim o‘tar sensiz, erur ul umr beh o sil. 3. Daxil (ar. - oraga kiruvchi) – ta’sisdan keyin keluvchi birinchi undosh harf. Daxil ko‘p hollarda takrorlanadi, ba’zan esa takrorlanmasdan, ikki turli xil undosh daxil bo‘lishi mumkin. Masalan, “botil-behosil” qofiyalarida “s” va “t” undoshlari daxildir 42 . 4. Ridf (ar. - mingashish, izma-iz ergashish) – raviy harfidan oldin keluvchi cho‘ziq unli harf. Mumtoz poetikaga doir manbalarda uning ikki turi keltiriladi: 1) ridfi asliy (asosiy ridf) yoki ridfi mufrad (yakka ridf) – raviydan oldin keluvchi cho‘ziq unli harf. Masalan, “qon - parishon”da “o” unlisi ridfi asliydir. Bobur ning quyidagi baytlari yaqqol misol bo‘la oladi: Necha la’lingdek, mening bag‘rim to‘la q o n qilg‘asen, Xotirimni necha zulfungdek , parish o n qilg‘asen. Za’fdin go‘yo mening bu zor jismim n o ldur , Kim oning sharhin demakta xoma tili l o ldur. 2) ridfi zoyid (orttirma ridf) – ridfi asliy va raviy orasida takrorlanib keluvchi undosh harf. Masalan, “rost - norost”da “s” undoshi ridfi zoyid hisoblanadi. Ridf qatnashgan qofiya turi murdaf qofiya deb yuritiladi. 5. Qayd (ar. – bog‘langan) – qator undosh bilan tugagan so‘zlarda raviydan oldin, qisqa unlidan keyin kelib takrorlanuvchi undosh harf. Masalan, “arjumand –pisand” qofiyalarida “n” undoshi qayddir. Qayd qatnashgan qofiya turi muqayyad (qaydli) qofiya deb yuritiladi. 42 Sirojiddinov Sh., Yusupova D. Navoiyshunoslik. T.: Tamaddun, 2018 – B.411 . 33 Bo‘lubmen bir parining anbarin sochig‘a vobasta Meni telbag‘a emdi hojati zanjiru band ermas. Jahonda ko‘p gado,garchi lavand atvorliq bordur, Va lekin, Bobur o,hargiz seningdek shah lavand ermas. 6. Qo‘shimcha tarkibida qo‘llaniladigan harflar. Ularga esa quyidagilar kiradi: 1. Vasl (ar. – ulanish) – raviydan keyin keluvchi cho‘ziq unli yoki undosh harf. Masalan, “shiddati - furqati” qofiyalarida “t” dan keyin keluvchi cho‘ziq “i” unlisi vasldir. Vasl qatnashgan qofiya tuzilishiga ko‘ra mutlaq qofiya hisoblanadi. Yangi oy yer yuzi birla ko‘rub el shodu bayram l ar, Manga yuzu qoshingdin ayru bayram oyida g‘am l ar. (Bobur) 2. Xuruj (ar. - tashqari chiqish) – vasldan keyin keluvchi cho‘ziq unli yoki undosh harfdir. Masalan, “zamondin - ondin” qofiyalarida birinchi turgan “n” raviy bo‘lsa, undan keyin kelgan “d” undoshi - vasl, qofiya so‘ngida turgan “n” esa xurujdir. Xuruj qatnashgan qofiya tuzilishiga ko‘ra mutlaq qofiya hisoblanadi. Xati binafsha,xadi lola,zulfi rayhondu r , Bahori husnda yuzi ajab gulistondu r . 3. Mazid (ar. - orttirilgan) – xurujdan keyin keluvchi cho‘ziq unli yoki undosh harfdir. Masalan, “hamdamlari - xurramlari” qofiyalarida “r” harfi xuruj, undan keyin kelgan cho'ziq “i” unlisi maziddir. 4. Noyira (ar. - chetga olish) – maziddan keyin keluvchi cho‘ziq unli yoki undosh harf. Qofiyani vujudga keltirishda qofiya harakatlari ham ahamiyatga ega bo‘lib, ular qisqa unli tovushni ifodalovchi harflar: 34 “a”, “i” va “u” yordamida vujudga keladi. Ushbu harakatlarning soni oltita: ras, ishbo’, hazv, tavjih, majro, nafoz. Ular qofiyaning qo‘shimcha tarkibiy qismi bo‘lib, qofiyada uchrashi ham, uchramasligi ham mumkin. Hamrayeva O.ning qofiyaga oid ishi da qofiya turlari 3ta katta guruhga bo‘lib tasniflagan. 1. Qofiyaning tuzilishiga ko‘ra turlari Shamsiddin Qays Roziy “Al- mo‘jam fi ma’oyori ul-ash’or ul ajam” asarida arab she’riyatida qofiyaning o‘ttiz besh turi mavjudligini ta’kidlaydi. Bu qofiya turlari qofiya va so‘zning turli xususiyatlari kelib chiqqan holda ajratilgan. Qofiyaning dastlabki turi qofiyadosh so‘zlar tarkibida so‘z va grammatik shakllarning ishtirokiga ko‘ra: 1.Asliy, 2. Ma’muliy 3.Shoygon qofiya turidir. Bu qofiya turlari mumtoz qofiyaga oid risolalarda to‘liq shaklda izohlanmaydi. Shamsiddin Qays Roziyning “Al-mo‘jam” asarida asliy, Nosiriddiy Tusiyning “Me’yor ul-ash’or” va Ahmad Taroziyning “Funun ul-balog‘a” asarida asliy, ma’muliy va shoygon, Atoulloh Husayniyning “Risolai qofiya”sida shoygon va ma’muliy qofiya turi, Jomiyning “Risolai qofiya” asarida qofiyai ma’mul, Vohid Tabriziyning “Jam’i muxtasar”, Sham Faxri Isfahoniyning “Me’yor ul-jamoli” asarlarida shoygon qofiya turlarining nazariy asoslari keltiriladi. Qofiyaning shoygon va ma’muliy turlari asosan, qofiyadagi nuqsonlarning ishtirokiga qarab belgilanadi. Qofiya ayblari sifatida belgilangan iytoyi jaliyning ishtiroki qofiyaning shoygon qofiya turini shakllantiradi. Qofiya ayblari sifatida ko‘rsatilgan bu nuqsonlar keyinchalik badiiy san’at sifatida takomillashgan. Asliy qofiya . Asliy qofiyada qofiyadosh so‘zlar asl asosdan tashkil topishi talab qilinadi: makon – jon – shon shaklida. Asliy qofiyada raviy ham 35 qofiyadosh so‘zning asosida joylashadi: hubob – gulob, habib – raqib, hur – nur, gul – mo‘l kabi so‘zlar asliy qofiya sanaladi. Buzulg‘on bu mening ko‘nglumni, ey hur, Qil emdi bir tabassum birla ma’mur. Baytdagi hur – ma’mur qofiyadosh so‘zlar asl asosdan tashkil topgan, “re” harfi raviy sifatida qofiya ohangdorligini ta’minlab bergan 43 . Yog‘lig ‘inkim jon bila men xastadurmen zor anga Xasta jonlar rishtasidindur magar har tor anga. Yoki Bobur ning quyidagi g‘azalida: Ulki yillar, oylaar o‘tkargay g‘amu motam bila. Shodu xurram bo‘lmag‘ay navro‘z ila, bayram bila. Kuzatishlarimizga ko‘ra, keyingi g‘azalda esa, “ xurram” va “g‘am” so‘zlari asliy qofiyani yuzaga keltirgan. Bo‘lmadim umrimda bir dam xotiri xurram bila, Gar iliktan kelsa bir damni kechurmang g‘am bila. Navbatdagi g‘azalni ham asliy qofiyaning namunasi sifatida keltirishimiz mumkin. Bunda “ raqib ” va “ nasib” so‘zlari faqatgina asosdan tashkil topganligi sababli ham asliy qofiyaga misol bo ‘lgan. Ul parining tig‘idan qo‘rqutma meni, ey raqib, 43 Xaмроева О. Темурийлар давридаги поэтикага доир рисолаларда қофия илмининг қиёсий таҳлили. Филол. фан. докт. (ДSc) дисс. – Т., 2022. – Б.61. 36 Ishqida boshimg‘a mening har ne kelsa, yo nasib! Ma’muliy qofiya . Qofiyai ma’muliyni qofiyai asliy bilan o‘zaro qiyosiy izohlanganda, farqli jihatlari ko‘zga tashlanadi. Shuning uchun ham barcha risolalarda bu ikki qofiya taqqoslab tushuntirilgan. Qofiyai ma’muliyda qofiyadosh so‘zlar tarkiban asos holida bo‘lmay, ajrala oladi. Ya’ni qofiyadosh so‘zlarning asoslari emas, qo‘shilgan shakllar ohangdorlikni ta’minlashga xizmat qiladi. Raviy asl kalimada emas, unga qo‘shilgan shakllardan tanlanadi. Rost – paydost so‘zlari o‘zaro qofiyadosh so‘zlar sanalsa, “te” harfi raviy sanaladi. So‘zlar tarkibiga e’tibor qilinsa, rost so‘zidagi “te” asosda(asliy qofiya), paydost so‘zidagi “te” esa qo‘shilgan “ast” shaklidan olinib, bu so‘zlar qofiyadosh so‘z sifatida taqdim qilingan. Rost va paydo so‘zlari o‘zaro qofiyadosh bo‘la olmaydi. Bu qofiyadoshlik rost so‘zidagi “te”(qofiyai asliy), paydost so‘zidagi “te” (qofiyai ma’muliy) orqali amalga oshirilgan. Yoki pordam - afshordam so‘zlaridagi pordam (qofiyai asliy) va afshordam (qofiyai ma’muliy) so‘zlarida ham ayni xususiyat ko‘zga tashlanadi 44 . Shoygon qofiya . Bu qofiya turida ham ma’muliy qofiya turi kabi raviy asosda emas, asosdan keyingi shakllar tarkibida keladi. Ya’ni o‘zaro ohangdosh bo‘lmagan so‘zlarning asosdan keyin qo‘shiluvchi shakllar orqali qofiyadoshligi ta’minlanadi. Vohid Tabriziy “shoygon” so‘zi “majlis” ma’nosida ishlatilishini ta’kidlaydi. Biroq “shoygon” so‘zi lug‘atlarda “sazovor”, “loyiq”, “shohlarga xos” ma’nolarida keltiriladi. Bunda qofiyadosh so‘zlar asosdan keyingi harflarning ishtirokiga qarab belgilanadi. Demak, bu qofiyadosh so‘zlar aslan, asosdagi tovushlar uyg‘unligiga ko‘ra emas, qo‘shimchalardagi ohangdoshlikka qarab loyiq ko‘riladi. Jon – jahon qofiyadosh so‘zlaridagi ikki sokin harf: “alif” – ridf, “nun” esa raviy sanaladi. Bu qofiyadosh so‘zlar asliy qofiya sanaladi. Vazifasi jihatidan ikki sokin harf 44 Насируддини Тўсий. Меъёр-ул-ашъор У.Тоиров, М.Абдуллоев, Р. алол. – Душанбе: Ориёно, 1992. –Ҷ Б.150. 37 birgalikda ko‘plikni bildiradi. Oshiqon – tolibon so‘zlarida ham bu harflarning vazifasi bir xil. Ammo bu harflar asosda emas, shakllar tarkibida kelgan. Ikkinchi holat esa “dol” va “nun” harfining birikuvidan hosil bo‘ladi: qand – chand (asliy qofiya) so‘zlaridagi “nun” – qayd, “nun” esa raviydir. Barand – dixand so‘zlaridagi “nun” va “dol” harfi ham xuddi shu vazifani bajargan 45 . Qofiya qismlari ishtirokiga ko‘ra turlari Qofiya qismlari ishtiroki qofiyaning boshqa bir turini hosil qilishda muhim ahamiyatga ega. Arab va ajam shoirlari qofiyadosh so‘zlar tarkibidagi sukunli va mutaharrik harflarning joylashish o‘rniga qarab qofiyani alohida turlarga ajratganlar. Qofiyadosh so‘zlar bir mutaharrik va bir sokin, ikki mutaharrik yoki uch mutaharrik va bir sokin holatida yoki uch mutaharrik yoki to‘rt mutaharrik va bir sokin holatida bo‘lishi mumkin. Qofiyadosh so‘zlardagi bu qismlar turlicha bo‘lishi mumkin. Qofiyadosh so‘z tarkibidagi sokin va mutaharrik harflarning miqdori qofiyaning qismlari, ba’zi manbalarda taqti’lari jihatiga ko‘ra ajratiladi. Shu nuqtai nazardan bu qofiya turlari vazn bilan o ‘zaro uyg‘un holatda taqdim etiladi. Arab shoirlari tomonidan qofiya qism (taqti’)lari tarkibiga ko‘ra 5turga ajratilgan holda o‘rganilgan. 1. Mutakovis 2. Mutarokib 3. Mutadorik 4. Mutavotir 5. Mutarodif Mumtoz qofiyaga oid asarlarning deyarli barchasida qofiyaning besh turi izohlanadi. Faqat Ahmad Taroziy fors shuarosi tomonidan qo‘shilgan 3 tur izohini ham keltiradi. 1. Mutavosiy 45 Xaмроева О. Темурийлар давридаги поэтикага доир рисолаларда қофия илмининг қиёсий таҳлили. . Филол. фан. докт. (ДSc) дисс. – Т., 2022. –Б.64 38 2. Mutarojih 3. Mutazoyid Qofiya harflarining joylashuvi qofiyaning o‘zak tarkibiga ko‘ra turlarini hosil qilishda muhim ahamiyatga ega. Qofiyadan oldin joylashuvchi ridf, ta’sis, qayd – qofiya harflari qofiyaning o‘zak tarkibiga ko‘ra mujarrad, muassas, murdaf, muqayyad turlarini hosil qiladi. Arabiy, forsiy va turkiy tildagi risolalarning hech birida mujarrad, muassas, murdaf, muqayyad qofiya turlari alohida sarlavha ostida keltirilmaydi. Bu qofiya turlari qofiya harflari izohi qismida keltiriladi. Faqat Nosiriddin Tursiyning “Me’yor ul-ash’or” asaridagina “Qofiya na’vlari” sarlavhasi ostida qofiyaning barcha turlari arab va fors shoirlari ijodi misolida o‘zaro qiyosiy o‘rganiladi 46 . Olim arablarda raviyning holatiga qarab qofiyaning ikki: mutlaq va muqayyad turi borligini ta’kidlaydi. Arablar “moqabli raviy”ga ko‘ra qofiyaning 3 turini farqlashlarini keltiradi: mujarrad, murdaf, muassas. Biroq risolaning “Fors shoirlari nazdida qofiya turlari” sarlavhali qismda qofiya fors adabiyoti ikki xil: mujarrad yoki murdaf bo‘lishini ta’kidlaydi. Vohid Tabriziy qofiya harflari va harakatlarini izohlash maqsadida alohida qism (“Qofiya harf va harakatlarini tushuntirish uchun misollar”) keltiradi 47 . Bu qismda qofiyadosh so‘zlar tarkibida kela oladigan qofiya harf va harakatlarini bir butunlikda taqdim qiladi. Shu o‘rinda qofiyaning murdaf, mujarrad va muqayyad qofiya turlariga ishora qiladi. Arab bo‘lmagan (ajam - fors) shoirlar ijodida qofiyaning uch turi amalda ekanligini ta’kidlaydi. Ahmad Taroziy qayd harfi izohida qayd harfi ishtirok etgan qofiyani olimlar muqayyad deb nomlashlarini ta’kidlaydi 48 . Demak, “Funun ul-balog‘a” asarida qofiya turlari sifatida muassas, murdaf, mujarrad, muqayyad qofiya turlari ajratilmagan. 46 Насируддини Тўсий. Меъёр-ул-ашъор У.Тоиров, М.Абдуллоев, Р. алол. – Душанбе: Ориёно, 1992. –БҶ 154. 47 Вохид Табризи. Джам и мухтасар. Критический текст, пер. И примеч. А. Е Бертельса. – М.: Наука, 1959. -С.81-84. 48 Шайх Аҳмад ибн Худойдод Тарозий. Фунуну-л-балоға. (Нашрга тайёрловчилар Ҳ.Болтабоев, Ж.Жўраев) - Т.: Mumtoz so ‘ z , 2016. – Б. 66. 39 Qofiya raviy harfi bilan tugallansa, muqayyad qofiya deb, raviydan keyin ham davom etsa, mutlaq qofiya deb ataladi. Ushbu qofiyalar tuzilishiga ko ‘ ra yana to ‘ rtta katta guruhga ajratiladi: 1 ) Mujarrad qofiya 2) Murdaf (ridfli) qofiya. 3) Muqayyad (qaydli) qofiya 4) Muassas (ta’sisli) qofiya. Ushbu qofiya guruhlari o ‘ z ichida yana bir qancha turlarga ajratiladi. Bobur ushbu qofiyalarning to ‘ rttalasidan ham o ‘ z she ’ riyatida foydalangan.Qofiya turlari yuqorida sanalgan qofiya harflarining ishtiroki orqali belgilanadi. Shu ma’noda nazariy jihatdan qofiyaning 55 ga yaqin turi mavjud. Mujarrad qofiya . O ‘ zbek she’riyatida keng qo ‘ llangan qofiya turlaridan biri mujarrad qofiyadir. Bu xil qofiyaning bir turi raviy cho ‘ ziq unlidan iborat bo ‘ lgan qofiya bo ‘ lib, unda shu cho ‘ ziq unlidan boshqa biror harf ishtirok etmaydi. Masalan,Alisher Navoiyning Ko ‘ zung ne balo qaro bo ‘ lubtur, Kim jonga qaro balo bo ‘ libtur baytidagi “qaro” va “balo” qofiyalari mujarrad bo ‘ lib,bu so ‘ zlar tarkibidagi cho ‘ ziq “o”unlisi raviy bo ‘ lib kelib,mujarrad qofiyani tashkil etgan 49 . Mujarrad qofiya Bobur g ‘ azallarida yetakchiligi bilan ahamiyatli. Boburning 119g‘azalidan 58tasi mujarrad qofiyaga mansub. Qo‘llanilishi jihatidan murdaf qofiyadan keyin ikkinchi o‘rinda turadi. Masalan, Ko ‘ ngulga bo ‘ ldi ajoyib balo qaro soching, 49 Д.Юсупова Аруз ва мумтоз поэтикага кириш. -Т.: Академнашр, 2020. –Б. 289-290 40 Shikasta ko ‘ ngluma ermish qaro balo soching. Boshimg‘a chiqti tutun rashkdin qaro sochdin, Ayoqqa tushgali, ey sarvinoz to soching. Muyassar o‘ldi junun mulki, ey junun ahli, Nisori ashki emdi bu kun mango soching. Bu g‘azalda ham “o” cho ‘ ziq unlisi raviy bo‘lib kelgan. Qofiyani esa qaro, balo to, mango so‘zlari yuzaga keltirgan. Yoki Keltursa yuz baloni o‘shal bevafo manga, Kelsun agar yuzimni evursam balo manga . Netgayman ul rafiq bilakim, qilur base Mehr-u vafo raqibg ‘ a, jabr-u jafo manga. Begona bo‘lsa aql meni telbadin, ne tong Chun bo‘ldi ul parisifatim oshno manga. Oh-u yoshmidin ortadurur za’f, ey tabib, Bildim yarashmas emdi bu ob-u havo manga. Ushbu g‘azalda bevafo,balo,jafo,oshno,havo kabi so‘zlar qofiyani yuzaga keltirgan. Yana ko‘z uyida ma’vo qilibsen, Ko‘ngul koshonasida jo qilibsen. Yana savdoyi zulfingdin, nigoro, Meni oshuftavu shaydo qilibsen. 41 G ‘ aming yo‘q jon agar bersam g ‘ amingda, O ‘ zungni muncha beparvo qilibsen. Qoshingdin meni o ‘ qdek tashlar uchun Yangi oydek qoshingni yo qilibsen. Ko ‘ zumdin yoshurib, ey bahri altof, Ko ‘ zumning yoshini daryo qilibsen. Sog ‘ inmas jannatu-l-ma’voni Bobur, Oning ko‘nglida to ma’vo qilibsen . Yuqorida keltirilgan g‘azalda ham raviy cho‘ziq “o” unlisi. Qofiyani yuzaga keltirgan so‘zlarda qofiya ayblari uchramaydi, g‘azal ma’nosiga mos tarzda qofiyalar tanlangani, uning badiiy qimmatini oshishiga xizmat qilgan. G‘urbatqa soldi charx meni yuz jafo bila, Yod ayla men g‘aribni gohi duo bila. Yuqoridagi bayt bilan boshlanuvchi g‘azalda ham cho‘ziq “o” unlisi mujarrad qofiyani yuzaga keltirgan. G‘ayrga necha vafo qilg‘aysen? Jonima necha jafo qilg‘aysen? Bexato elga otib g‘amza o‘qin, Bizga yetganda xato qilg‘aysen. Bu baytda ham oshiqning mashuqasidan yozg‘irishlari sodda ravon uslubda chiroyli tashbehlar vositasida ochib berilgan. 42 Mujarrad qofiyaning ikkinchi turi undosh bilan tugallanib, shu undosh raviy bo ‘ lib hisoblanadi, undan oldin esa istagan qisqa unli kelishi mumkin.Bu unli tavjih deb yuritiladi. Demak, mujarrad qofiyaning bu turi bir qisqa unli bir undoshdan tashkil topadi.Masalan, Bobur ning Ul parining tig ‘ idan qo ‘ rqutma meni, ey raqib Ishqida boshimg ‘ a mening har ne kelsa yo nasib . Evrulub boshingg ‘ a, ey oy, qilmisham tarki vatan, Rahm qilg‘il mangakim, sargashtadurmen, ham g‘arib, Telba bo‘lmog‘liqdan o‘zga choraye yo‘qtur manga, Ul pariro‘ nogahon ar chiqsa uydan yosanib 50 . Ushbu baytda “raqib”, “nasib” “g‘arib”, “yosanib” so ‘ zlari qofiyani yuzaga keltirgan. Raviy “b” undoshi bilan yakunlanib undan oldin qisqa “i” unlisi kelgan. Yoki: Bo‘lmadim umrimda bir dam xotiri xurram bila, Gar iliktin kelsa bir damni kechurmang g‘am bila. Necha bo‘lg‘ay yor hijroniyu davron mehnati, Naqdi umrim,ohkim,o‘tti g‘amu motam bila. Ushbu bayt bilan boshlanuvchi g‘azalda “m” undoshi raviy harfi bo‘lib xizmat qilgan. Raviydan oldin qisqa “a” unlisi kelgan. Bobur ning devonidagi g‘azalida ham quyidagi baytlar uchraydi. 50 За ҳ ириддин Му ҳ аммад Бобур. Куллиёт. 1-жилд/Девон. Тошкент: “Zilol buloq”, 2021. – Б. 43. 43 Eshigingda bosh urarmen telbalar yanglig ‘ yurub, Ey pari yo‘l ber visolingg‘aki,ketmay bosh urub. Sarv qadding boride o‘z qaddini chun qildi vasf O‘tqa yoqti bog‘bon sarvi sihisin sindurub. O‘lturub erdi ko‘pub ketmakg‘a chun azm ayladi, Yona tirguzdi meni,alhamdulillah, o‘lturub 51 . Ushbu g‘azal qofiyalanishi yuqorida keltirilgan g‘azallardan biroz farqli bo‘lib, yurub, urub, sindurub, o‘lturub so‘zlarida raviy “r” undoshidur. Raviydan oldin qisqa “u”unlisi kelgan va mazkur qofiyani yuzaga keltirgan. Quyidagi g‘azalda ham mujarrrad qofiyaning namunasini uchratishimiz mumkin. Shukrlillah,aysh yuzlandiyu mehnat qolmadi, Yetti ayyomi visolu shomi furqat qolmadi. Yuzlanib amnu farog‘at,g‘ussau g‘am bo‘ldi raf ‘ Ayshu ishrat keldiyu ranju mashaqqat qolmadi. Mehnati hijronki ondin chok-chok erdi ko‘ngul, Bo‘ldi rohatqa mubaddal,ul jarohat qolmadi. Ushbu g‘azalda raviyni “t” undoshi yuzaga keltirgan. Raviydan oldin qisqa “a” unlisi kelgan. 51 Заҳириддин Муҳаммад Бобур .Куллиёт.1-жилд/Девон. Тошкент: “Zilol buloq”, 2021. – Б. 179. 44 Murdaf qofiya . Bilamizki, raviy harfidan oldin cho ‘ ziq unlilardan biri kelgan qofiya murdaf ya’ni ridfli qofiya hisoblanadi. Cho ‘ ziq unlining o ‘ zi esa ridf deb ataladi. She’riyatda raviydan oldin “o”cho‘ziq unlisi kelgan murdaf qofiya juda ko‘p qo ‘ llangan. Qoshi-yu qaddiyu og ‘ zin ul moh , Ko ‘ rsatmasa manga naylayin oh. Tuttum sochini yuzun ko‘ray deb Tun uzunu men g‘arib gumroh Qaddi bila ikki zulfu og‘zi, Jonimg‘a balo bo‘libtur olloh. Ushbu g‘azal aruzning hazaji musaddasi axrabi maqbuzi mahzuf vaznida bitilgan.Vazn talabidan kelib chiqib murdaf qofiyani yuzaga keltirgan. G‘azalda “h” undoshi raviy va undan oldin “o” cho‘ziq unlisi ishtirok etgan. O‘rganishlarimiz asnosida ma’lum bo ‘ ldiki, Bobur g‘azallarida jami 59ta murdaf qofiya qo‘llangan . Ushbu qofiya Bobur ijodida eng ko‘p qo‘llanilgan qofiya turi hisoblanadi. Ular bevosita radifli g ‘ azallar tarkibida ham uchraydi. Qofiya turi Miqdori 45Murdaf qofiyali g ‘ azallar soni 59 Radifli g ‘ azallar tarkibida uchrashi 33 Radifsiz g ‘ azallar tarkibida uchrashi 26 Bobur ijodida qofiyaning raviy bilan tugallanish yoki tugallanmasligiga ko ‘ ra muqayyad qofiyali g‘azallar 26, mutlaq qofiyali g‘azallar esa 33tani tashkil etadi. Agar murdaf qofiya radifsiz g ‘ azallar tarkibida uchraydigan bo ‘ lsa, alohida ta’kidlash kerakki, u vaznni belgilovchi muhim omil hisoblanadi. Ma’lumki, qofiya ilmi bevosta sharq mumtoz poetikasining asosiy unsuri bo ‘ lgan aruz ilmi bilan chambarchas bog liq chunki shoir muayyan mavzudaʻ qalam tebratar ekan, dastavval, uning qofiyasini belgilab oladi va bu qofiya o z o zidan vaznnning ta’minlanishiga zamin bo lib xizmat qiladi. Aslida ʻ ʻ ʻ murdaf qofiyalar ko p hollarda ridfi zoyidga asoslangani uchun bu aruz ʻ tizimidagi o ta cho ziq hijoga mos kelgani uchun ko pincha g azalning ʻ ʻ ʻ ʻ so nggi rukni ʻ maqsur, musabbag yoki makfiyi makfuf ʻ kabi ruknlarda bo lishi ʻ talab qilinadi. Lekin Boburning aksariyat g azallarida, murdaf qofiya ʻ tarkibida raviydan keyin qo sh harflar borligi uchun ularda shu holat biroz ʻ boshqacharoq vaznning paydo bo lishiga olib kelgan bu ham shoirning ʻ mahoratidan darak beradi. Masalan: Chun falak qo ‘ ymas meni bir lahza vasl ayyomida , Tong yo ‘ q, ey bemehr, agar o ‘ lsam firoqing shomida . Ushbu g ‘ azalda “ayyom” va “shom” so ‘ zlari qofiyani yuzaga keltirgan. Raviy “m” undoshidir. Raviydan so ‘ng “i”,”d”,”a” kabi harflar borligi uchun 46 ushbu g ‘ azal o ‘ z o ‘ zidan ramali musammani mahzuf vaznini yuzaga keltirgan. Yoki: O ‘ l turur garchi meni guftoring, Tirguzur ul lab shakarboring Ushbu g ‘ azalda “ guftor ”va “s hakarbor ”o ‘ zaro qofiyadosh so ‘ zlardir. Raviy esa, “r” undoshidir. Raviydan so ‘ ng qo ‘ sh harflar davom etganligi uchun g ‘ azal ramali musaddasi maxbuni maqtu vaznini yuzaga keltirgan. Bobur ijodida bunday g ‘ azallar ko ‘ p. Yana misol qiladigan bo ‘ lsak: Shoxi gul-u nastarin yodi berur bo ‘ yidin Atrni mushki xo ‘ tan kasb qilur mo ‘ yidin. J onga qilur yuz sitam ko‘nglima yuz oncha ham, Ko‘z oqizur seli g‘am sho‘xi balo jo‘yidin . Ravzaga gar yetgamen onsiz oni netgamen, Mumkin emas ketgamen ul qaro ko‘z ko‘yidin . Garchi qilur yuz karam, vasli erur muhtaram, Lek base qo‘rqaram, Bobur oning xo‘yidin. Ushbu g‘azal Bobur ning devonidagi 76-g‘azalidir. Tabiiyki, “y” undoshi raviy bo ‘ lib xizmat qilgan. Qofiya raviy bilan tugamaganligi uchun bu g ‘ azal ham boshqa ya’ni, munsarihi musammani matviyi makshufni yuzaga keltirgan.Ushbu vazni yengil, o ‘ ynoqi bo ‘ lganligi bois g ‘ azalga kuy ham bastalangan. Shunga o ‘ xshash holat Boburning jami 26ta radifsiz g ‘ azalida kuzatiladi. “Bu yanglig ‘ bo‘lsam erdi...” deb boshlanuvchi g ‘ azali hazaji musammani solim , “Xating bila yuzungni...” deb boshlanuvchi g ‘ azali 47 mujtassi musammani maxbuni maqtu , “Ko ‘ k vusmada ul oy qoshi...” deb boshlanuvchi g ‘ azalida hazaji musammani axrabi makfufi maqtu vaznida va “Ko ‘ nglumni chu ul pari” deb boshlanuvchi g ‘ azalida hazaji musaddasi axrabi maqbuzi mahzuf kabi vaznlarni yuzaga keltirgan. Murdaf qofiyaning radifli g‘azallarda uchrash holatlari ham Bobur ijodida talaygina. Masalan, Yog‘lig‘inkim, jon bila men xastadurmen zor anga, Xasta jonlar rishtasidindur magar har tor anga. Evrulur boshinggau gohi yuzingga yuz qo‘yar, Bu jihatdin ot emish gulpechu gah gulzor anga. Bir chamandur sahnikim,bo‘lg‘ay binafsha sarbasar, Tegrasi gulzordurkim,bo‘lmag‘ay bir xor anga. “Anga” radifli g‘azali aruzning eng ko‘p uchraydigan ramali musammani mahzuf vaznida bitilgan.Tanlangan qofiyalarda ham qofiya ayblari uchramaydi. Yoki navbatdagi g‘azalda quyidagi baytlar uchrashini ko‘rib o‘tamiz: Xush ulkim yordin qat’ aylabon tarki diyor etsa, Jahon kezmak bila beqaydlig‘ni ixtiyor etsa. Oningdek bo‘lsakim,also tafovut bo‘lmasa paydo Agar bu dahri dunxor aylasa, gar e’tibor etsa. Ushbu g‘azal aruzning hazaji musammani solim vaznida bitilgan . Ulki manga yori dilnavoz ko‘rundi, Javrni ko‘rsatti ko‘pu oz ko‘rundi. Bo‘ldi boshim past poybo‘sida oxir Garchi burun asru sarafroz ko‘rundi. 48 Yuqorida keltirib o‘tilgan g‘azal aruzning ramali musammani solim vaznida bitilgan. Ko‘rinadiki, murdaf qofiya ishtirokida aruzning turlicha vaznlarida ijodning go‘zal namunalarini yaratib bera olish mumkinligini Bobur g‘azallari misolida ko‘rsatib bera olgan. Boburning “Qani?” radifli g‘azalida, “Dey” radifli g‘azali, “Aylagil” radifli g‘azali va “Topmadim”, “Etmadim” kabi radifli g‘azallarida ham murdaf qofiyaning namunalarini uchratishimiz mumkin. Muqayyad qofiya ning ikkinchi nomi sifatida qaydli qofiyani ko ‘ rsatishimiz mumkin. Muqayyad qofiya forsiy va turkiy tilda u qadar ko ‘ p qo ‘ llanilmagan. Bunga sabab qilib til imkoniyatlari va ohangdor, o‘ynoqilikni yuzaga keltirmasligini ko‘rsatishimiz mumkin. O'zak tarkibiga ko ‘ ra qisqa unlidan so ‘ ng qator undosh keladi. Bobur g ‘ azallarida ham eng kam qo ‘ llangan qofiya turi bo ‘ lib, 119 g ‘ azalidan 1ta g ‘ azali shu turga mansub. Qo ‘ y, ey oqil, nasihat so ‘ zlarinkim dilpisand ermas, Mening devona ko ‘ nglumga nasihat sudmand ermas. Ushbu g ‘ azal aruz tizimining hazaji musammani solim vaznida yaratilgan bo ‘ lib, raviy “d” undoshi hisoblanadi, “a” unlisidan so ‘ ng qator undosh “n” va “d” tovushlari kelgan va mazkur tur aynan shu vaznni talab qilgan. Muassas qofiya ta ’ sisli qofiya ham deb ataladi. Bunday qofiya turida cho ‘ ziq “o” unlisi bilan raviy o ‘ rtasida bir undosh va undan keyin bir unli keladi. Muassas qofiya ham Bobur ijodida eng kam qo ‘ llangan tur bo ‘ lib hisoblanadi. Uning birgina g ‘ azali muassasdir. Ne fikrekim, sening fikring emas ul fikr erur botil , 49 Ne umrekim, o ‘ tar sensiz, erur ul umr behosil . Baytda “botil”, “behosil ” so ‘ zlari qofiyadosh bo ‘ lib kelgan. “l” undoshi raviy va raviy bilan cho ‘ ziq “o” unlisi o ‘ rtasida bir undosh “t” va bir unli “i” qatnashgan. Ushbu g ‘ azal ham hazaji musammani solim vaznida bo ‘ lib, qofiya talabi bilan qo ‘ llanilgan. Quyidagi jadvalda Bobur g ‘ azallarida keltirilgan qofiya turlarini raqamlar kesimida ko ‘ rib chiqishimiz mumkin: Qofiya turi Miqdori Murdaf 59 Mujarrad 58 Muqayyad 1 Muassas 1 2.2. Tuzilishiga ko‘ra qofiya turlarining qo‘llanilishi Qofiya asosini raviy harfi tashkil qiladi. Raviy so ‘ zi arabcha “rivoj” so zidan olingan bo lib, “yukni tuyaga boglaydigan arg amchi” ma nosiniʻ ʻ ʻ ʼ bildiradi. Arg amchi ʻ tuya ustiga ortilgan yuklarni mahkam birlashtirib turganidek, raviy ham she rning qofiyalanuvchi barcha misralarini biriktirib, ʼ o zaro bog lab turadi. ʻ ʻ Raviy harfi qofiyalanuvchi so ‘ zlar tarkibida aynan takrorlanib kelishi shart. Raviy tub so ‘ zlarda o ‘ zak oxirida , yasama so zlarda esa negiz so ʻ ‘ ngida keluvchi cho ziq unli yoxud undosh harfdir. ʻ 50 Qofiya tuzilishiga ko ra raviydan oldin va undan keyin turuvchi unli vaʻ undosh harflar ham turli nomlar bilan ataladi. Xususan, raviydan oldin keluvchi undoshlar qayd, dahil, cho ziq unlilar esa ʻ ridf,ta ’ sis deb yuritiladi. Qofiyalar raviy harfi bilan tugallanishi yoki undan keyin ham harflar kelishi mumkin. Shu xususiyatiga ko ra mutlaq va muqayyad kabi turlarga ajratiladi. ʻ Bobur g‘azallarining 60% ga yaqin qismini mutlaq qofiya, 40% ini esa muqayyad qofiya tashkil qiladi. Mutlaq qofiyaning go‘zal namunasi sifatida uning “Chun falak qo‘ymas meni...”, “Hajr o ‘ lturdi meni…”, “Yo qoshing yanglig ‘ ...”, “Ne xush bo ‘ lg ‘ ayki...”, “Ne vafo umrimda...” deb boshlanuvchi va “Arzimas”, “Topilmas”, “Dey” radifli g ‘ azallarini keltirib o ‘ tishimiz mumkin. Mutlaq qofiya . Agar qofiyadagi harflar raviydan so ‘ ng davom etsa, mutlaq qofiyadir. Mutlaq qofiya tarkibida raviydan keyin keluvchi harflar turlicha ataladi. …Shayx she’rim man etar, yetmay balog‘at lutfig‘a Naylagay, yo rab, kishi bu piri nobolig‘ bila. Boburi bedilni ishqi telbaratsa ne ajab, Chunki hargiz rost kelmas ishq donolig‘ bila. Qofiya Raviy Vasl Xuruj nob o l g‘ don o l g‘ Ochilib ikki sochi yuziga yopilmishlar, Yoruq jahonni ko‘zimga qarong‘u qilmishlar. 51 Chog‘ir bag‘ir qonidur barcha ishq ahlig‘a, Zihi olarki, bu maydin dami oyilmishlar. Qofiya Raviy Vasl Xuruj Mazid Noyira yopi l m sh l r qi l m sh l r oyi l m sh l r Agar harflar noyiradan so ‘ ng davom etsa, ular shu nom bilan ya’ni noyira deb atalaveradi. Vasl, xuruj, mazid, noyira eski yozuv bo ‘ yicha yoziladigan harflardir. Ma’lumki, eski o ‘ zbek yozuvida qisqa unlilar(harakatlar)yozilmaydi. Raviydan so ‘ ng shunday unlilar kelsa, ular ham turlicha ataladi. Jumladan, raviydan keyingi qisqa unli- majro , boshqalari nafoe deb yuritiladi. Masalan, Sochining savdosi tushti boshima boshtin yana. Tiyra bo ‘ ldi ro ‘ zgorim ul qaro qoshtin yana . Ushbu baytda “boshtin”va “qoshtin” so ‘ zlari qofiyani yuzaga keltirgan. Raviy – “sh” undoshidir. Raviydan so ‘ ng harflar davom etganligi sababli qofiyaning tuzilishiga ko ‘ ra mutlaq turiga mansubdir. Raviydan keyingi “t”undoshi- vasl , “i”qisqa unlisi nafoedir. Yoki: Charxning men ko ‘ rmagan javru jafosi qoldimu? Xasta ko ‘ nglum chekmagan dardu balosi qoldimu? 52 Ushbu baytda esa, “jafosi”va “balosi” so ‘ zlari o ‘ zaro qofiyadoshdir. Raviy- “o”cho ‘ ziq unlisi. Raviydan keyin kelgan “s” undoshi-vasl, “i” qisqa unlisi -nafoedir. Mutlaq qofiyalarning raviygacha bo‘lgan qismi qofiya turi bilan bog‘liq holda turlicha bo‘lishi mumkin.Ya’ni mujarrad qofiya bo‘lsa, raviydan oldin- tavjih qisqa unligina keladi, murdafi asliy qofiya bo‘lsa, raviydan oldin cho‘ziq unli turadi.Murdafi zoyid qofiyada raviydan oldin ridfi asliy va ridfi zoyid harflari, muqayyad (qaydli) qofiyada raviydan avval hazv va qayd harflari, muassas qofiya bo‘lsa, raviydan oldin ta’sis, daxil, ishbo‘ harflari turadi. Masalan, Yoz fasli, yor vasli,do‘stlarning suhbati, She’r bahsi, ishq dardi, bodaning kayfiyati. Yoz faslida chog‘ir ichmakning o‘zga holi bor, Kimga bu nash’a muyassar bo‘lsa, bordur davlati. Ishq dardini chekib har kimki topsa vasli yor, Ul zamon bo‘lg‘ay unut yuz yilg‘i hijron shiddati. g‘azalidagi “suhbati”, “kayfiyat”, “davlati”, “shiddati” qofiyalari mujarrad bo‘lib “t” – raviy, undan oldingi “a” – tavjih, oxirgi “i” cho‘ziq unlisi esa vasldir. Bunday qofiyalar vaslli mutlaq qofiyalar deyiladi. Quyida Bobur ning mutlaq qofiyaga mansub baytlaridan namunalar ko ‘ rib o ‘ tamiz. Shohi gul nastarin yodi berur bo ‘ yidin, Atrni mushki Xo ‘ tan kasb qilur mo ‘ yidin. 53 Yoki: Bahor ayyomidur dog ‘ i yigitlikning avonidur , Ketur, soqiy sharobi nobkim, ishrat zamonidur. Bu yanglig‘ balsam erdi hajrning muhlik qaro shomin, Berurmu erdim o‘lguncha ilikdin vasl ayyomin. Jahonda ayshu ishratdin ko‘ngul orom topqaymu, Kishi to ko‘rmaguncha yonida mahvash diloromin . Chu dod berdi maga shoh yuzu midi vafodur, Ne sud rashki hasudiki dod dodi xudodur Ne tong qotinda agar bo‘lsa la’lu dur toshu tuproq. Kim ma’dani qaramuu judu bahril-lutfu sahodur. Muqayyad qofiya . Agar qofiya raviy bilan tugallansa, undan so ng hechʻ qanday harflar kelmasa, muqayyad qofiyaga misol bo ladi. Muqayyad qofiya ʻ o ‘ ynoqilikni, musiqiylikni ta minlab beradi. ʼ Zahiriddin Muhammad Bobur ijodida 119 g ‘ azalning 59 tasi muqayyad qofiyaga mansub.Muqayyad qofiyaning namunasi sifatida esa “Yana ko ‘ z uyida ma’vo qilibsen...”, “G ‘ urbatda ul oy...” deb boshlanuvchi va “Berur”, “Mushkuldir”, “Topilmas” kabi radifli g ‘ azallarini keltirib o ‘ tishimiz mumkin. Masalan, Boburning quyidagi g azalida ʻ Yog lig ʻ ‘ ingkim, jon bila zastadurmen zor anga, 54 Xasta jonlar rishtasidindur magar har tor anga. Ushbu baytda “zor” va “tor” so zlari o zaro qofiyani yuzaga keltirgan.ʻ ʻ Raviy esa “r” undoshidir. Raviydan so ‘ ng harflar davom etmaganligi uchun bu qofiya muqayyad turga mansubdir. Yoki Ko ‘ ngulga bo ‘ ldi ajoyib balo qaro soching, Shikasta ko ‘ ngluma ermish qaro balo soching . Ushbu baytda esa, “balo” va “qaro” so ‘ zlari o ‘ zaro qofiyadosh bo ‘ lib kelgan. Raviy – “o” cho ‘ ziq unlisidir. Qofiya radif bilan tugaganligi uchun muqayyad turga kiritishimiz mumkin. Quyida shoirning muqayyad qofiyaga mansub g ‘ azallaridan namunalar ko ‘ rib chiqamiz. Jonima o ‘ t soldi ul ruxsorai zebo yana, Ko ‘ ngluma ul zulf bo ‘ ldi moyayi savdo yana. Ey yuzi nasrin, qomati shamshod Necha qilursen jonima bedod? Ne chamanda sarv bor ul qomati ra ’ no kibi, Ne guliston ichra gul bor ul ruhi zebo kibi. Ko ‘ rmagay erdim jamoli olam oro koshki, Bo ‘ lmag ‘ ay erdim bori olamga rasvo koshki. 55 Yuqoridagi g‘azallarda raviydan so‘ng harflar davom etmagan. Aynan shu jihat muqayyad qofiya sifatida qarashga asos bo‘lgan. 2.3. “Boburnoma”da keltirilgan turkiy g‘azallar qofiyasi Zahiriddin Muhammad Bobur qalamiga mansub “ Boburnoma” asari o‘zbek va jahon adabiyotida muhim ahamiyat kasb etgan durdona asarlardan hisoblanadi. Bu asar eski o ‘ zbek (turkiy-chig ‘ atoy) tilida yozilgan.. Asarda, ijtimoiy-tabiiy fanlar, tarix, falsafa, fiqh, din ta’limoti, tilshunoslik, jug ‘ rofiya, tabiatshunoslik, ma’danshunoslik, dehqonchilik, bog ‘ dorchilik va boshqa sohalarga oid aniq va hanuzgacha o ‘ z tarixiy va ilmiy ahamiyatini yo ‘ qotmagan ma’lumotlar, ilmiy asoslangan xulosalar keltirilgan. Asarda bevosita Boburning o ‘ zi lashkarboshi sifatida qatnashgan bir necha katta-kichik jang manzaralari mahorat bilan berilgan. “Boburnoma” XV asr o ‘ zbek badiiy nasrining yorqin namunasi sifatida sof badiiy lavhalar, jonli tasvirlar, an’anaviy lirik chekinishlarga boy. Nasriy matn ichida keltirilgan xalq maqol-matallari, iboralari, ibratli o ‘ gitlar, she’riy parchalar uning badiiyligini yanada oshiradi, o ‘ ziga xos joziba bag ‘ ishlaydi. “Boburnoma” XVI asrdan boshlab hozirgacha dunyoning ko ‘ p tillari — ingliz, golland, fransuz, fors, nemis, italyan, rus, hind, urdu tillariga bir necha martalab tarjima qilindi, sharh-izohlar bilan nashr etildi. Angliya, Amerika, Fransiya, Rossiya, Hindiston, Pokiston, Afg ‘ oniston, Turkiya, Yaponiya kabi o ‘ nlab mamlakat olimlarining ilmiy tadqiqotlarida “Boburnoma”ning insoniyat yaratgan o ‘ lmas obidalar qatorida alohida o ‘ rinda turishi ta’kidlanadi 52 . 52 https://uz.m.wikipedia.org/wiki/Boburnoma 56 Shuningdek, Bobur ushbu asarida ijodkor sifatida o‘zi va zamondosh shoirlarning g‘azal, ruboiy, qit’alaridan namunalar keltiradi va ularning yaratilish vaziyatlari haqida yozib qoldirgan. Quyida Boburning memuar asar – “Boburnoma”da yaratilishi bilan bog‘liq ma’lumotlar keltirilgan g‘azallarida qofiya, vazn va mazmun munosabatlarini ko‘rib chiqamiz. Yaratilishi haqida ma’lumot keltirilgan Boburning dastlabki “Yaxshiliq” radifli g‘azali 906-yil voqealari bayon qilinganda tilga olinadi. Fon hukmdorining karam-u saxovat odamiylikda mashhur va taniqli ekani ammo “…Menga kelganda bir nochorroq ot yuborib, o‘zi kelmadi. Saxovat bilan mashhur bo‘lgan el bizga kelganda xasis bo‘ldi” 53 deya ularga kelganda navkarlaricha ko‘zga ilmaganidan yozg‘iradi. Kim ko‘ribtur, ey ko‘ngul ahli jahondin yaxshiliq Kimki andin yaxshi yo‘q, ko‘z tutma ondin yaxshiliq. Gar zamonni nafy qilsam ayb qilma, ey rafiq. Ko‘rmadim hargiz netoyin, bu zamondin yaxshilig‘ Ushbu g‘azal aruzning turkiy she’riyatda eng ko‘p uchraydigan ramali musammani mahzuf vaznida bitilgan. Baytda qofiyani “ jahondin”, “ondin”, “zamondin” so‘zlari yuzaga keltirgan. Raviy esa “n” undoshi. Qofiyaning o‘zak tarkibiga ko‘ra murdaf, tuzilishiga ko‘ra mutlaq turiga mansub. Zahiriddin Muhammad Boburning “Boburnoma”da ikkinchi tilga olingan turkiy g‘azali “Ortuqsen” radifli g‘azalidir. Ushbu g‘azalning yaratilishi 907-yil voqealarida tog‘li Mascho o‘lkasi bilan bevosita bog‘liq. Muallif bu maskanda toshga o‘yib bayt va narsalar bitish odat ekanligini, shoir mullo Hajriy Hisor tomonidan kelib mulozamat 53 Bobur Zahiriddin Muhammad. Boburnoma. –T.: O‘qituvchi, 2017–B . 158 . 57 qilgani va shundan so‘ng ushbu matla’ bitilganini “Boburnoma”da keltirib o‘tadi. Takalluuf har necha suratta bo‘lsa, ondin ortuqsen Seni jon derlar, ammo betakalluf jondin ortuqsen. Parining husn ichra garchi oti benihoyattur, Meni devona qoshimda va lekin ondin ortuqsen. Ushbu g‘azal aruzning hazaji musammani maqbuzi solim vaznida bitilgan bo‘lib, baytda “ jondin” va “ondin” so‘zlari qofiyani yuzaga keltirgan. Bu g‘azalda ham raviy “n” undoshi. O‘zak tarkibiga ko‘ra murdaf, tuzilishiga ko‘ra mutlaq qofiyaga mansub. Keyingi keltirib o‘tilgan turkiy g‘azal ko‘pchilikka tanish, el orasida shuhrat qozongan “Topmadim” radifli g‘azalidir. Bu g‘azalning yaratilishi haqida Bobur Somsiyrak tumanida davra olib ovga chiqqanlarini kelib Turok chorbog‘ida ushbu g‘azalni tugatganligini yozadi. Jonimdin o‘zga yori vafodor topmadim. Ko‘nglumdin o‘zga mahrami asror topmadim. Jonimdek o ‘zga jonni dilafgor ko ‘rmadim, Ko‘nglum kibi ko‘ngulni giriftor topmadim. “Topmadim” radifli g‘azali aruzning muzoreyi musammani axrabi makfufi mahzuf vaznida bitilgan. – –V / – V – V / V – V / – V – Baytda “vafodor” “asror”, “giriftor” so‘zlari qofiyani yuzaga keltirgan. Raviy esa “r” undoshi. O‘zak tarkibiga ko‘ra murdaf qofiyadir. 58 Murdaf qofiyalar g‘azalning ohangdorligini, o‘ynoqiligini ta’minlab berishi bilan ahamiyatli. Shu jihatdan ham Bobur g‘azallarida yetakchi o‘rinni egallaydi. Yaratilishi haqida ma’lumot “Boburnoma”da keltirib o‘tilgan keyingi g‘azal Boburning “Bayramlar” radifli g‘azalidir. Yangi oy yor yuzu birla ko‘rub el shod bayramlar Manga yuz-u qoshingdin ayru bayram oyida g‘amlar Yuzi navro‘zi vasli iydini Bobur g‘animat tut, Ki mundin yaxshi bo‘lmas bo‘lsa yuz navro‘z-u bayramlar. “…Iyd namozini Go‘mal soyining bo‘yida o‘tadik. Navro‘z shu iydga yaqin kelib erdi.Tafovuti bir-ikki kun edi. Shu munosabat bilan bu g‘azalni aytib edim…” 54 . Bu g‘azal ramali musammani mahzufu musabbag‘ vaznida bitilgan. – V – – / – V – – / – V – – / – V – – / – Qofiyasi o‘zak tarkibiga ko‘ra – mujarrad, tuzilishiga ko‘ra – mutlaq turga mansub. Mujarrad qofiyalar ham Boburda yetakchi o‘rinni egallaydi. 119 g‘azalning 58tasi shu turga mansub. Charxning men ko‘rmagan javru jafosi qoldimu? Xasta ko‘nglim chekmagan dard-u balosi qoldimu? Meni xor ettiyu qildi muddaiyni parvarish, Dahri dunparvarning o‘zga muddaosi qoldimu? 912-yil voqealaarida Bobur Kobulga qaysi tog‘ yo‘li bilan borishni uzoq kengashganlarini, Qosimbekning harakati bilan yo‘lni yo‘qotib qo‘yib, qorda ko‘p mashaqqatlar chekkan paytda ushbu g‘azal yaratilganini yozadi. Bu 54 Bobur Zahiriddin Muhammad. Boburnoma. –T.: O‘qituvchi, 2017-B-167 59 g‘azal aruzning ramali musammani mahzuf vaznida bitilgan.Bu vazn turkiy she’riyatda eng ko‘p uchraydigan vaznlardan hisoblanadi.Alisher Navoiy ham “Xazoyin ul-maoniy”da bu vaznga ko‘p murojaat qilgan. Qofiyasi o‘zak tarkibiga ko‘ra- mujarrad , tuzilishiga ko‘ra- mutlaq turga mansub. Bobur mumtoz she’riyatga tarjimayi hollik xususiyatini olib kirgan. Ijodiga nazar tashlasak,vatanparvarlik va avtobiografik ruh yetakchilik qiladi.Aynan bu xususiyat, ayniqsa, “Boburnoma”da keltirilgan g‘azallarda yaqqol ko‘zga tashlanadi. Ikkinchi bob bo‘yicha xulosalar 1. Qofiyaning tarkibiy qismini qofiya harakatlari va harflari tashkil qilib, ular o‘z navbatida o‘zak va qo‘shimcha tarkibida keluvchi harflarga ajratilib tasniflanadi. Shamsiddin Qays Roziy “Al-mo’jam fima’oyiri ash’or ul-ajam” asarida arab she’riyatida qofiyaning o‘ttiz besh turi mavjudligini ta’kidlaydi. 2. Asliy qofiyada qofiyadosh so‘zlar asl asosdan tashkil topishi talab qilinadi. Asliy qofiyaning namunalari Bobur ijodida ko‘p uchrashi bilan ahamiyatlidir. 3. Mujarrad qofiya Bobur g ‘ azallarida yetakchiligi bilan ahamiyatli. Boburning 119 g‘azalidan 58tasi mujarrad qofiyaga mansub. Qo‘llanilishi jihatidan murdaf qofiyadan keyin ikkinchi o‘rinda turadi. Bobur g ‘ azallarida jami 59ta murdaf qofiya qo ‘ llangan. Bobur ijodida eng ko‘p qo‘llanilgan qofiya turi hisoblanadi. Ular bevosita radifli g ‘ azallar tarkibida ham uchraydi. Muqayyad qofiya Bobur 60 g ‘ azallarida ham eng kam qo ‘ llangan qofiya turi bo ‘ lib, 119 g ‘ azalidan 1ta g ‘ azali shu turga mansub. 4. Tuzilishiga ko‘ra qofiya turlari: mutlaq va muqayyad qofiyalar Bobur g‘azallari tarkibida deyarli teng miqdorda uchraydi. Muqayyad qofiyalar 59, mutlaq qofiyalar esa 60tani tashkil qiladi. Ular o‘z navbatida radifli va radifsiz g‘azallarda uchraydi. 5. Yaratilish tarixi haqida “Boburnoma”da so‘z borgan g‘azallarga misol qilib, “Yaxshiliq”, “Ortuqsen”, “Bayramlar” , “Qoldimu?” kabi radifli g‘azallarni keltirib o ‘tishimiz mumkin. III BOB. BOBUR G‘AZALLARIDA QOFIYA SAN’ATLARI 3.1. Musajja, tajziya, musalsal g‘azallarda qofiya Musajja “sajli, qofiyali” ma’nosida bolib baytlari ichki qofiyali bolgan she’riy asarlar shunday ataladi. Musajja she’rlarda baytlardagi misralar teng 61 ikki bo‘lakka bo‘linadi va oldingi uch bo ‘ lak mustaqil holda qofiyalanib to‘rtinchi bo‘lak esa she’rdagi asosiy qofiyaga ohangdosh so‘z bilan tugallanadi. Bu xil qofiya usuli to‘rtta teng bo‘lakka bo‘linishi mumkin bo‘lgan sakkiz ruknli baytlardagina qo‘llanishi mumkin. Turkiy she’riyatda Navoiy ijodiga qadar ham g‘azallardagi ayrim baytlarni musajja usulida bitish usuli qo‘llangan edi. Jumladan Hofiz Xorazmiyning bir g‘azalida Bandi g‘am ichra xastamen , zulfung bikin ishkastaman Ishkastayu ham bastaman , bu qulni kel ozod qil. bayti uchraydi. G ‘ azalning oxirgi bayti qofiyalangan, boshqa baytlari odatdagicha oddiydir. Musajja usulini turkiy she ’ riyatda ilk bor Alisher Navoiy qo‘llagan . Navoiyning qator g‘azallari shu usuldadir. Masalan ,uning quyidagi Tun oqshom bo‘ldiyu kelmas mening sham’i shabistonim, Bu anduh o‘tiding har dam kuyar parvonadek jonim. G‘amidin durri maknundek sirishkim oqti Muzayyan qildi gardundek jahonni ashki g‘altonim. Falak ham to‘ldi kavkabdin quyosh ham tushti ashhabdin, Kelib tushmas bu markabdin mening xurshidi raxshonim baytlari bilan boshlanuvchi ushbu g ‘a zalda qo‘llangan musajja usuli g‘azal ohangdorligini kuchaytirib unga ayricha latofat va joziba bag ‘i shlagan. Xususan, mumtoz janrlar nazariyasi bilan shug‘ullanuvchi olima Dilrabo Qozoqboyeva musajja qofiya haqida quyidagicha fikrlarni bildiradi: “Musajja 62 she’rlarda baytlardagi misralar to‘rt bo‘lakka bo‘linib, oldingi uch bo‘lak o‘zaro mustaqil holda qofiyalanib, to‘rtinchi bo‘lak esa alohida holda qofiyalanadi. Bunday holatni Yusuf Amiriyning vosita bayti misolida ko‘rishimiz mumkin: 1 2 3 4 Holatim bad g‘ussa behad vasl maqsad nola besh Baxt vojun Dard afzun diyda purxun siyna resh Musajja qofiya to‘rtta teng bo‘lakka bo‘lingan sakkiz ruknli musamman baytlarda qo‘llaniladi” 55 . Alisher Navoiy ushbu g ‘ azallaridagi matla’lar musajja’ emas, oddiy usulda bitilgan. Bobur o ‘ zining “Muxtasar” 56 asarida “…musajja’ g‘azallarning matla’sida saj kamroq rioyat qilibdurlar. Agar rioya qilinsa yaxshiroq bo‘lg‘usidir, nechukkim: Qaro zulfing firoqida parishon ro‘zgorim bor Yuzungning ishtiyoqida ne sabru ne qarorim bor. Labing bag‘rimni qon qildi, ko‘zimdan qon ravon qildi Nega holim yamon qildi,men ondin bir so‘rorim bor” 57 . deya o ‘ zining ushbu tajziya usulidagi musajja’ g ‘ azalini to ‘ la keltiradi. Bu mat’ladagi ichki qofiya, darhaqiqat, asar latofatini oshirgan. 55 Qozoqboyeva D. O‘zbek mumtoz adabiyotida tarji’band va tarkibband janrlarining takomili. F.f.f. doktori dissertatsiyasi. - Toshkent, 2021.-B. 37. 56 Заҳириддин Муҳаммад Бобур . Куллиёт .3- жилд / Аруз рисоласи . Тошкент : “Zilol buloq”, 2021. – Б.121. 57 Заҳириддин Муҳаммад Бобур.Куллиёт.1-жилд/Девон . Тошкент: “Zilol buloq”, 2021. –Б. 71. 63 Tajziya ( bo ‘ lak- bo ‘ lak qilmoq) bayt misralarining har birini ikki bo ‘ lakka ajratib, misralardagi birinchi bo ‘ laklarni ham, ikkinchi bo ‘ laklarni ham o ‘ zaro qofiyalash san’atidir. O ‘ rganishlarimiz natijasida ma’lum bo ‘ ldiki, Boburning 119 g ‘ azalidan 5tasida tajziyaning go ‘ zal namunalarini yaratganligini ta’kidlashimiz mumkin. Masalan, quyidagi g ‘ azalida: Soqiy erur ishrat chog‘i, afsurda bo‘lma day bila, O‘ttek chog ‘ ir keltur, dag ‘ i , suhbat tutoshur may bila Keltur sharobi nobni ,omoda qil asbobni, Xush tut sha‘bi muhtobni chun border ul oy bila “Chog ‘ i”, “dag ‘ i” va “day”, “may” so ‘ zlari qo ‘ sh qofiyali baytga joziba bag ‘ ishlagan. Yoki navbatdagi g ‘ azalda: ...Xating aro uzoring sabza ichinda lola Ul chashmi pur xumoring loladagi g‘azola Barcha parilar ey jon girdingda zoru hayron Go‘yo erur namoyon oy tegrasida hola baytlari bilan boshlanuvchi musajja g ‘ azali muzore’i musammani axrab vaznida bitilgan. Yoki quyidagi: G‘ofil o‘lma,ey soqiy ,gul chog ‘ in g‘animat tut Vaqti aysh erur boqiy , ol chog‘ir, ketur, bot tut. 64 Bu nasihatim angla , ne bilur kishi yongla, Ne bo‘lur ekan tongla sen bukun g‘animat tut g ‘ azali hazaji musammani ashtar vaznida bitilgan. To ‘ plamdagi quyidagi g ‘ azalda: Ey yuzi nasrin,qomati shamshod Necha qilursan jonima bedod Sen kibi purkor , shevasi bisyor Bilmadi ey yor , hech kishi yod. g ‘ azali mutaqoribi musammani asrami musabbag ‘ vaznida yaratilgan. Bobur musajja g ‘ azallarni vazmin, salobatli ohangda emas, yengil, o ‘ ynoqi vaznlarda ham bitish mumkinligini, bu asarga yanada jozibali ohang bag ‘ ishlashini ko ‘ rsatib o ‘ tgan. Musalsal g ‘ azallar . “Zanjirli” ma’nosini bildiradi va barcha misralari qofiyalangan lirik she’rni ifodalaydi. Forsiy va turkiy adabiyotlarda barcha misralari qofiyalangan she’rlar kam bo ‘ lsa-da yaratilgan. She’riyatimizda musalsal g ‘ azalni birinchi bo ‘ lib Navoiy yaratgan deb qaraladi. Qoshi yosinmu deyin, ko‘zi qarosinmu deyin, Ko‘ngluma har birining dard-u balosinmu deyin? Ko‘zi qahrinmu deyin, kirpiki zahrinmu deyin, Bu kudurat aro ruxsori safosinmu deyin? Ishq dardinmu deyin, hajri nabardinmu deyin, Bu qatiq dardlar aro vasli davosinmu deyin? 65 g ‘ azalida birinchi misralarda keltirilgan ikkitadan qofiya g ‘ azalning asosiy qofiyasi bilan ohangdosh holda she’rga ayricha jilo bergan. O‘rganishlarimiz asnosida ma’lum bo‘ldiki, Bobur ijodida musalsal g‘azallardan namunalar uchramaydi. 3.2 Bobur g‘azallarida zulqofiyatayn, zulqavofi’, tarse’ san‘atlari Jahon adabiyotida qofiyadan foydalanish badiiy mahoratning muhim qirralaridan biri bo lib hisoblanadi. Sharq shoirlari azaldan boshlab qofiyaʻ vositasida she riy asarlarning ohangdorligi, serjiloligi, ta sirchanligini ʼ ʼ ta minlashga alohida e tibor berib kelganlar va asrlar davomida xilma-xil ʼ ʼ qofiya san atlari shakllangan. ʼ Iste’dodli ijodkor Zahiriddin Muhammad Bobur ijodida ham qofiya san’atlariga alohida urg‘u berilgan. Biz quyida Bobur g‘azallarida qo‘llanilgan qofiya san’atlarini ko‘rib chiqamiz. Dastlab zulqofiyatayn san’ati haqida so‘z yuritsak, bayt misralarida ikki so zni qofiyadosh qilib keltirish san ati zulqofiyatayn ya ni qo‘sh qofiya ʻ ʼ ʼ keltirish san ati deyiladi. Har qaysi baytdagi qofiyadosh ikki so z misralar ʼ ʻ oxirida ketma-ket keltirilishi yoxud misralarning turli o ‘ rnida keltirilishi mumkin. Ikki so z misra oxirida keltirsa bu xil qofiya ʻ mutakarrin qofiya deb yuritiladi. Navoiyning “Layli va Majnun” dostonidagi Ko‘ngliga hayolidin tafakkur, Jonig‘a visolidin tahayyur. Dardimg‘a xayolini tabib et 66 Jonimg a visolini nasib etʻ . kabi ko plab baytlardagi qo ʻ ‘ sh qofiyalar mutakarrin qofiya sanaladi. Zulqofiyatayn san’atiga Bobur ijodida ham bir talay misollar bor. Ularni ko‘rib chiqamiz. Bobur ning quyidagi g‘azali: Ne ko‘ray to’bini qaddi xush xiroming borida! Ne qilay sunbulni xatti mushkfoming borida? 58 Ushbu baytda qaddi va xatti, xirom va mushkfom so zlari o zaro ʻ ʻ qofiyadosh bo lib kelgan. Qo ʻ ‘ sh qofiyalarning ikkisi ham misra oxirida kelganligi bois zulqofiyatayn san atining ʼ mutakarrin turiga misol bo ‘ ladi. Ushbu g‘azal ramali musammani mahzuf vaznida yozilgan. Ko ‘ ngulga bo ‘ ldi ajoyib balo qaro soching, Shikasta ko ‘ ngluma ermish qaro balo soching baytida esa ajoyib o ziga xos o ʻ ‘ ynoqilikni yuzaga keltirgan “balo, qaro” va “qaro, balo ” so'zlari qo‘sh qofiyani belgilab bergan. Ahamiyatli jihati shundaki, ushbu baytda tardi aks san’ati asosida qofiya yuzaga keltirilgan. Ikkalasida ham ridf “o” harfi. Bu baytdagi qofiya ham zulqofiyataynning mutakarrin turiga mansubdir. Qofiyadosh ikki so‘z misralarda yonma-yon emas, balki ikki o rinda ʻ kelsa ular mahjub qofiya deyiladi Bu xil qofiyalarda qofiyadosh so zlar ʻ misralarning boshi va oxirida kelishi mumkin 58 Заҳириддин Муҳаммад Бобур.Куллиёт.1-жилд/Девон.Тошкент: “Zilol buloq”, 2021. –Б. 113. 67 Masalan, Alisher Navoiyning “Hayrat ul abror’’dostonidagi Avj tutub shu’lai jabborliq Mavj urub lujjai qahhorliq “Sabbai sayyor” dostonidagi Boqqay desa dog i quvvati yoqʻ Boqmay desa dog i toqat yo q ʻ ʻ Hayratda vuhush vahshatimdan Mehnatda tuyur mehnatimdan baytlardagi qofiyalar shu xildagi qofiyaga misol bo la oladi ʻ 59 . Mahjub qofiyaga Bobur ijodida ham misollar uchraydi. Masalan quyidagi g‘azalid a Soqiy erur ishrat chog‘i , afsurda bo‘lma day bila, O‘ttek chog‘ir keltur dag‘i , suhbat tutoshur may bila. Keltur sharobi nobni , omoda qil asbobni, Xush tut shabi muhtobn i chun bordur ul oy bila. Davron g‘amin barbod qil, ishrat uyin obod qil, Jonu ko‘ngulni shod qil ovozi change nay bila. Boburning el orasida mashhur gazallaridan hisoblangan g azalida ham ʻ 59 Ҳожиаҳмедов А. Шеърий санъатлар ва мумтоз қофия. – Тошкент: Шарқ НМК, 1998. – Б.178. 68 Xating aro uzoring sabza ichinda lola, Ul chashmi pur xumoring loladag‘i g ‘azola Barcha parilar,ey jon , girdingda zoru hayron Go‘yo erur namoyon oy tegrasida hola. Mehru vafon i,ey yor, ko‘p ko‘rdi sendin ag‘yor Javru javoni bisyor qilding manga havola. Hajringda ey pariro‘, kozimdin uchti uyqu , Har kecha tongg‘a tegru ishimdur ohu nola “uzor” va “xumor”, “lola” hamda “g‘azola” kabi so zlari qofiyani yuzagaʻ keltirib zulqofiyatayn san atining ʼ mahjub turiga mansubdir. Zulqofiyatayn san ati jozibador san at turi hisoblanganligi uchun ham ʼ ʼ Boburda ushbu san at turiga ko p urg‘u berilgan. Uning quyidagi g azalidagi ʼ ʻ ʻ bayt ham zulqofiyataynga misol bo ‘ ladi. Demang o ‘ qini tanimg‘a baloi jon keldi, Hayotsiz badanimg‘a o ‘ qi ravon keldi baytida “tan’’, “badan”va “jon”, “ravon” kabi ikki o ‘ rinda qofiya qatnashganligi sababli mahjub turga mansubdir. Xurshid yuzung birla bukun , ey mohi tobon Da’vi gar etar bo‘lg‘usi ku , so‘ngra pushaymon. Ushbu g‘azaldagi zulqofiyatayn san’atiga asos bo‘lgan so‘zlar “bukun”, “kun” va “tobon”, “pushaymon” so ‘ zlaridir. Bu g‘azal ham hazajning axrabi makfufi mahzuf vaznida yaratilgan. 69 Qaro zulfung firoqida parishon ro‘zgorim bor, Yuzungning ishtiyoqida ne sabru ne qarorim bor Bu bayt esa maqbuzi maqsurda yozilgan. G‘ofil o ‘ lma,ey soqiy gul chog‘in g‘animat tut, Vaqti aysh emas boqiy, ol chog‘ir, ketur, bat tut Ko‘rib o‘tganimizdek g‘azallarning bahrlari turlicha. Hassos shoir qo‘sh qofiyalarni bir qancha bahrlardagi go ‘ zal namunalarini yarata olish mumkinligini ko ‘ rsata olgan. Zulqavofi‘ . Bayt misralarida uch va undan ortiq so zni qofiyadosh qilishʻ zulqavofiy san ati sanaladi. Husayn Voiz Koshifiy zulqavofiy san’atini tarsi’ ʼ san’atidan farqli jihatlarini keltiradi. Tarsi’ san’atida bayt misralaridagi barcha so‘zlar o‘zaro qofiyalansa, zulqavofiy san’atida bayt misralaridagi barcha so‘zlar qofiyalanmaydi. Zulqavofiy san’atining radif va hojib bilan birga kelish holati “Badoe’ ul-afkor” asarida baytlar misolida tushuntirilgan 60 . Yetuk san atkor shoirlargina bu san atga murojaat qilib hayratomuz qofiyalar ʼ ʼ yaratganlar. Chunonchi, Yo ‘ ldasa bu yo ‘ lda Nizomiy yo ‘ lum , Qo ‘ ldasa Xisrav bila Jomiy qo ‘ lum . ...Urdi nafas nafxai anbar nasim, Yetti varaq sahfai ahbar shamim . 60 Koshif Kamoluddin Husayn Voizi Sabzavor . Badoe u-l-afkor f sanoe i-lash or. Virosta va guzordai ӣ ӣ ʼ ӣ ʼ ʼ Mir aloluddini Kazzoz .-Tehron: Nashri markaz. 1369.– ҷ ӣ Б .130. 70 Ogahiyning Ey musallam dilkusholig ‘ g ‘ unchai xandoninga Vay maujazzam jonguzolig ‘ nargisi fattoningga baytlari misol bo ‘ ladi 61 . Tarse’ . Tarsi’ bayt misralaridagi barcha so‘zlarning o‘zaro qofiya jihatidan mos kelishiga asoslangan san’atdir. Bu san’atning o‘ziga xos xususiyati shundaki, bayt misralaridagi barcha so‘zlar (birinchi misra ikkinchi misradagi so‘zlar bilan) o‘zaro qofiyadosh bo‘lishi lozim. Bu esa tarsi’ san’ati asosida yozilgan baytlarda bir emas bir necha qofiya turlari ishtirok eta olishini ko‘rsatadi. Ba’zi arab olimlari bu san’atni saj’ning turi sifatida baholashadi va uni tajnisli tarsi’ san’atining bayonida keltirishadi. Atoulloh Husayniy tarsi’ san’atini dastlabki san’at sifatida asarning boshlang‘ichida keltiradi. Ahmad Taroziyning “Funun ul-balog‘a” asarida ham badiiy san’atlar tavsifi tarsi’dan boshlanadi. Muallif dastlab arab, so‘ng fors tilidagi baytlardan namunalar keltiradi. Ahmad Taroziy Rashididin Vatvotning tarsi’ san’ati qonuniyatiga aynan mos tushuvchi quyidagi baytini namuna sifatida havola qiladi. Hech dardi ba tu, ey moyai darmon mirsod, Hech kardi ba tu, ey chashmi hayvon mirsod 62 . Tarsi’ san’atining o‘ziga xos xususiyati shundaki, misralardagi har bir so‘z o‘zaro qofiyadosh bo‘lgani bois baytda qofiyaning bir nechta turlari 61 Ҳожиаҳмедов А. Шеърий санъатлар ва мумтоз қофия. – Тошкент: Шарқ НМК, 1998. – Б .168. 62 Шайх Аҳмад ибн Худойдод Тарозий. Фунуну-л-балоға. (Нашрга тайёрловчилар Ҳ.Болтабоев, Ж.Жўраев) - Т.: Mumtoz so ‘ z , 2016. –Б.80. 71 ishtirok eta oladi. Masalan, baytdagi dar – bar qofiyadosh so‘zi mutavotiri muqayyadi mujarrad qofiya turini, mushk – rashk qofiyadosh so‘zlari esa mutarodifi muqayyadi muqayyad qofiya turini hosil qilgan. Bayt misralaridagi barcha so zlarning qofiyadosh bo lishini shu istiloh bilan atalgan.ʻ ʻ Tarse’san’ati Navoiy, Ogahiy kabi buyuk ijodkorlar ijodida uchraydi. Masalan, Navoiyning “Hayrat ul- abror “dostonidagi Noma uchun xoma tarosh ayladim Xoma uchun noma xarosh ayladim baytining ko zdan kechirsak ulardagi barcha so zlar qofiyalanib kelayotganini ʻ ʻ ko ramiz ʻ 63 . Bobur g'azaliyotida ham tarse’ san’atiga bir o rinda murojaat qilingan. ʻ Quyidagi g ‘ azalda: Sendek manga bir yori jafokor topilmas, Mendek sanga bir zoru vafodor topilmas Baytida “sendek”, “mendek”; “manga”, “sanga”; “yor”, ”zor”; ”jafokor” “vafodor ” so‘zi o ‘ zaro qofiyadosh bo ‘ lib kelgan. Hazaji musammani axrabi makfufi mahzuf vaznida bitilgan. O‘ziga xos musiqiylikni ta’minlab bergan. Qofiya san ’ atlari Miqdori Zulqofiyatayn 7 63 Ҳожиаҳмедов А. Шеърий санъатлар ва мумтоз қофия. – Тошкент: Шарқ НМК, 1998. – Б.161. 72 Zulqavofi ’ - Tarse ’ 1 3.3. Qofiya, radif va mazmun munosabati. Mumtoz she’rlarimiz qofiya asosiga qurilar ekan, juda ko ‘ p hollarda qofiyaning radif bilan qo‘llanilishi kuzatilgan. Radif “izma-iz” keluvchi ma’nosini ifodalab, adabiyotshunoslikda qofiyadan so ‘ ng kelib, aynan takrorlanuvchi so ‘ z yoki so ‘ zlar birikmasini anglatadi. Radiflar she’rda ifodalanayotgan yetakchi fikrni ta’kidlash, o ‘ quvchi e’tiborini badiiy asarda ifodalanilishi lozim bo ‘ lgan asosiy g ‘ oyaga jalb etib, ijodkor g ‘ oya va maqsadlarini kitobxonga yanada ravshanroq yetkazib berishga xizmat qiladi. Ridflarning joylashish o ‘ rniga e’tibor qaratsak, ular ikki yoki undan ortiq holda kelishi mumkin. Shuningdek, mumtoz adabiyotimizda shunday baytlar borki, ular faqat qofiya va radifdangina iborat bo ‘ lganlari ham uchraydi. Adabiyotshunoslikda radif qo‘llangan g‘azallar muraddaf g‘azal nomi bilan yuritiladi. Radif bayt misralari oxiridagi takrorlanuvchi so‘z bo‘lib, ohangdoshlikni ta’minlab beruvchi asosiy unsurdir. Atoulloh Husayniy “…Ilmi qavofi” asarining 9-qismida radif va hojib tushunchalarini izohlaydi 64 . Rashididdin Vatvot “Hadoyiq us-sehr” asarida muraddaf san’ati sharhida radif, ridf va hojib tushunchalarining farqli xususiyatlarini tushuntiradi 65 . Nosiriddin Tusiyning “Me’yor ul-ash’or” asarining 2-qism 6-faslida “Qofiya harflari, 64 Атоуллоҳ Ҳусайний. Рисолаи дар қофия. – Теҳрон. ҳ.1393. –Б.36 65 Рашид ад-дин Ватват. Хада’иқ ас-сеҳр фи дақа’иқ аш-ши’р. Перевод с персидского и комментарий и факсимиле Н.Ю.Чалисова –М.: Наука, 1985. –С.164 73 harakatlari va radif zikri fors olimlari nazdida” sarlavhasi ostida radif va hojib tushunchasi batafsil izohlangan 66 . Rashididdin Vatvot “Hadoyiq us-sehr” asarida radif va ridf tushunchalarini qiyosiy o‘rganadi. Radif – fors adabiyotida qofiyadan keyin keluvchi bir yoki bir necha so‘zdan iborat takrorlanuvchi qism ekanligini qayd etadi 67 . Rashididin Vatvot arab adabiyotida radif mavjud emasligini ta’kidlab, uning qo‘llanishi fors adabiyotiga xos xususiyat ekanligiga ishora qiladi. Arab adabiyotida radif she’rni murakkablashtiruvchi vosita sifatida qaralib, zamonaviy arab she’riyatida ba’zi shoirlar ijodida uchrashini aytadi. Olim shu o‘rinda radif ishlatilgan baytga namuna sifatida Faxri Zamaxshariyning Xorazmshoh madhiga bag‘ishlangan qit’asini keltiradi. Atoulloh Husayniy radifning qo‘llanishi zarurat emasligi, qo‘llangan radif she’rda boshdan oyoq takrorlanishi, she’r mohiyati va vazniga tushishi kerakligi, radifiga ega qofiyali bayt muqaffoyil muraddaf deb nomlanishiga doir ilmiy-nazariy qarashlarini taqdim qiladi. Nosiriddin Tusiy “Me’yor ul- ash’or” asarida arab va fors adabiyotidagi nazariy qarashlarni qiyosiy o‘rganadi. Qofiya ilmi tadqiqiga bag‘ishlangan qismda arab adabiyoti va fors adabiyotidagi tafovutlarni birma-bir ko‘rsatib beradi. Tusiy dastlab radifning paydo bo‘lish tadrijiga e’tibor qaratadi. Olim Shams Qays Roziy singari radif arab adabiyotida emas, fors adabiyotida paydo bo‘lganiga ishora qiladi. Keyinchalik arab shoirlari forslardagi bu unsurni o‘zlashtirib, she’rlarida qo‘llay boshlaganlarini ta’kidlaydi. Olim asarning “Dar huruf va harakoti qavofi nazdiki porsigo‘yon va zikri radif” qismida raviydan keyingi har qanday takrorlanuvchi harfni radif sifatida baholaydi. “Va chun ma’nii radif go‘shan shud, ma’lum shud, ki on chi ba’d az ravy va vasl oyad, agar yak harf 66 Насируддини Тўсий. Ми’йар ал-аш‘ор. / Ҳозиркунандаҳои чоп У.Тоиров, М.Абдуллоев, Р. алол. – Ҷ Душанбе: Ориёно, 1992. -С.122 67 Рашид ад-дин Ватват. Хада’иқ ас-сеҳр фи дақа’иқ аш-ши’р. Перевод с персидского и комментарий и факсимиле Н.Ю.Чалисова –М.: Наука, 1985. –С.164. 74 boshad va agar ziyodat, jumla az hisobi radif buvad” 68 . Ayni o‘rinda olim vasl va radifning farqlari xususida to‘xtaladi. Dastlab raviydan keyingi harflarni radif ekanligini ta’kidlagan olim, raviydan keyin keluvchi vasl harfini qofiya bilan uzviy bog‘liqligini, qofiya tarkibida bir so‘z holida bo‘lishini ta’kidlaydi. Vasl harfi shu xususiyati bilan radifdan farq qilishini aytadi. Nosiriddin Tusiy radifning o‘rni va takror kelishi uning qat’iy xususiyatlaridan biri ekanligiga alohida urg‘u beradi. Radif takror kelishi shart, she’r tarjima qilinganidagina radif tushib qolishini kechirish mumkinligini ta’kidlaydi 69 . Hojib (ar.) – pardador, berkituvchi. Mumtoz she’r unsurlaridan biri. She’riy misralarda qofiyadan oldin aynan takrorlanib keluvchi so‘z yoki so‘zlar qo‘shilmasi. Hojib qo‘llangan she’r mahjub deb ataladi. Mumtoz poetikaga doir manbalarda hojibning bir ma’noda qo‘llanilishi zaruriy shartlardan hisoblangan. Alisher Navoiy ijodida hojib ko‘proq “Xamsa” tarkibidagi dostonlarda qo‘llanilgan. Masalan, “Layli va Majnun” dostonidan olingan Chek aynima ishq to‘tiyosin, Ur qalbima ishq kimiyosin! – baytida “ishq” so‘zi hojib bo‘lib kelgan 70 . Bobur g ‘ azallarida esa aksariyat g‘azallardagi radiflar qofiyadan keyin joylashgan. Zahiriddin Muhammad Bobur ijodida radifli va radifsiz g ‘ azallar miqdori deyarli teng. Iste’dodli ijodkor har ikkala usulda ham birdek betakror 68 Насируддини Тўсий. Ми’йар ал-аш‘ор. / Ҳозиркунандаҳои чоп У.Тоиров, М.Абдуллоев, Р. алол. – Ҷ Душанбе: Ориёно, 1992. –Б.122 69 Xaмроева О. Темурийлар давридаги поэтикага доир рисолаларда қофия илмининг қиёсий таҳлили. . Филол. фан. докт. (ДSc) дисс. – Т., 2022. –Б.188. 70 Д.Юсупова Аруз ва мумтоз поэтикага кириш. -Т.: Академнашр, 2020. –Б.223 75 na’munalar yarata olish mumkinligini g‘azallari misolida ko‘rsatib bera olgan. Umumiy son jihatidan radifli g ‘ azallar 60ta, radifsiz g ‘ azallar esa 59tani tashkil qiladi. Muraddaf qofiyali g‘azallarda ta’kid va murojaat ma’nosi kuchliroq bo‘lib, bu g‘azalning badiiy qimmatini oshirgan . Odatda radiflar bir so ‘ zdan iborat bo ‘ ladi. Ammo 2 -3 so ‘ zdan iborat radiflar ham ko ‘ p uchraydi. Ko ‘ ngulga bo ‘ ldi ajoyib balo qaro soching, Shikasta ko ‘ ngluma ermish balo qaro soching . baytida radif bir so ‘ zdan iborat bo ‘ lsa Ko ‘ zumda muttasil ul egma qosh kerak bo ‘ lsa, Qoshimda ko ‘ z yorug ‘ u ul quyosh kerak bo ‘ lsa. baytida radif ikki so ‘ zdan iborat. Shohi Sulton Uvays ban Mahmud. Mohi Sulton Uvays ban Mahmud. Qaddi og ‘ zingdan ayru tortarmen, Ohi Sulton Uvays ban Mahmud deb boshlanuvchi g ‘ azalida radif 4ta so ‘ zdan iborat. Radif g ‘ azallarga o ‘ zgacha ohang va musiqiylik beradi. Asarning o ‘ qishliligini ta’minlaydi. 76 Radiflar she ’ rda ifodalanayotgan yetakchi fikrni ta ’ kidlash, o ‘ quvchi e’tiborini asosiy g ‘ oyaga jalb etib shoir g ‘ oyaviy niyatini o ‘ quvchiga yaxshiroq yetkazishga xizmat qiladi. Masalan, Bobur ning Kim ko ‘ ribdur,ey ko ‘ ngul,ahli jahondan yaxshilig ‘ , Kimki andin yaxshi yo ‘ q,ko ‘ z tutma andin yaxshilig ‘ Gar zamonni nayf qilsam ayb qilma, ey rafiq, Ko‘rmadim hargiz, netoyin, bu zamondin yaxshilig‘! Dilrabolardin yomonliq keldi mahzun ko‘ngluma, Kelmadi jonimg‘a hech oromi jondin yaxshilig ‘ . Ey ko‘ngul, chun yaxshidin ko‘rdung yamonliq asru ko‘p, Emdi ko‘z tutmoq ne ma’ni har yamondin yaxshilig ‘ ? deb boshlanuvchi g‘azalida “ yaxshilig‘” radifi takrorlanib,yaxshilikni ulug‘lash ta’kidlanib boradi. Ul ahd ila paymon qani , ey yor, ne bo‘ldi? Ul lutf ila ehson qani , ey yor, ne bo‘ldi? Kettim meni hayron eshigingdin demading hech, Ul telbayi hayron qani, ey yor, ne bo‘ldi? Yuz ko‘rsatibon el ichida lutf etar erding, Ul lutfi namoyon qani , ey yor, ne bo‘ldi? Ushbu g‘azalda ham radif bir necha so‘zdan tashkil topgan va ritorik so‘roq gapda murojaat ma’nosini ifodalagan. Oshiqning mashuqasidan o‘pkalanishi, va’dasiga vafo qilmagan yordan yozg‘irishi, shikoyatlari radif orqali ochib berilgan. 77 Agarchi sensizin sabr aylamak, ey yor, mushkildur, Sening birla chiqishmoqliq dog‘i bisyor, mushkildur Mizojing noziku sen tund, men bir beadab telba, Sanga holimni qilmoq, ey pari, izhor mushkildur. Ne osig‘ nolau faryod xob olud baxtimdin, Bu unlar birla chun qilmoq oni bedor mushkildur. Ushbu g‘azalda ham radif orqali asosiy ma’noni ilg‘ash qiyinchilik tug‘dirmaydi. Chunki oshiqning mashuqasiga erishish yo‘lidagi qiyinchiliklari, azob uqubat chekishi, “mushkul” ekanligi ta’kidlangan. Turkiy adabiyotda g‘azalning shunday turi ham borki, unda qofiya ishtirok etmaydi. Bunday g‘azallarda butun she’r “yuki” radifga tushadi. Ohangdorlik radif oqali ifodalanadi. Bu kabi g‘azallar adabiyotshunoslikda harora g‘azallar nomi bilan yuritiladi. Jahon Otin Uvaysiy ijodida harora g‘azal namunalari uchraydi. O‘rganishlarimiz asnosida ma’lum bo‘ldiki, Bobur ijodidagi g‘azallar qofiya asosiga qurilgan. Radif va qofiya masalasi yuzasidan fikr bildirganimizda qofiyaning ham o ‘ ziga xos xususiyatlarini va ayb-u nuqsonlarini keltirib o‘tishimiz joiz. Mumtoz adabiyotimizda qofiya ayblari yuzasidan ma ’ lumot ko‘plab ijodkorlarning nazariy asarlarida keltirilgan. Xususan, Yusuf Sakkokiyning “Miftoh ul-ulum”, Damanhuriyning “Al-hoshiya ul-kabiri ali matn-u kofiy fi ilm ul-aruz val qavofiy”, Qinoiyning “Mezon uz-zahab fi sinoat she‘r ul arab” kabi asarlarda qofiya ayblarining iqvo turi haqida ma’lumotlar uchratamiz. Shuningdek, iyto va sinod yuzasidan ma’lumotlar Qudama ibn Ja’farning asarlarida bayon qilingan. Yunus ibn Habib, Abbu Amr ibn Ala (VII asr), Mufdaddal va Mubarrad (IX asr) manbalarida ma’lumotlar keltirilishini 78 ko‘plab tadqiqotchi olimlar tasdiqlaganlar. Bu kabi ishlar keyingi davr arab olimlarining ishlarida yana ham rivojlana borgan. XV asrda yashab ijod etgan fors ijodkorlaridan Abdurahmon Jomiy ham o‘zining “Risolayi qofiya” asarining VII faslini qofiya ayblariga bag‘ishlaydi. U ham qofiya ayblarini to‘rtta deb keltiradi va iqvo, iyto, sinod va ikfo turlarini sanab o‘tadi. Har bir sohaning o‘ziga xos jihatlari bo‘lganiday, qofiya ilmi ham ijodkordan ba’zi bir ayro jihatlarni talab qiladi. Xususan, sharq, arab, fors-tojik hamda turkiy adabiyotimiz namunalarini kuzatganimizda shoirlarimiz o‘z asarlarida qofiyaning o‘ziga xos jihatlariga alohida e’tibor berganliklarining guvohi bo‘lamiz. Qofiya talablarida, eng avvalo, qofiyalanuvchi so‘z asosiy mazmunni tashiy olishi, asar g‘oyasini to‘la yoritishi, ohangdorlik xususiyatiga ega bo‘lishi bilan ahamiyatlidir. Bu xususiyatlar to‘la-to‘kis qofiya talablarini bajarmaydi. Yana bir jihat borki, qofiya tuzilishi jihatidan ham ma’lum talablarga javob berishi lozim bo‘lgan. Yuqorida ta’kidlangan qofiyaning tuzilishiga ko‘ra talablarida quyidagicha holat ko‘proq e’tiborga olinadi, ya’ni birinchidan o ‘ zaro qofiyalanayotgan so‘zlar bir xil raviy bilan ifodalanishi lozim. Agar birinchi qofiyalanuvchi so‘z “n” raviysi bilan yakunlangan bo‘lsa, unda ikkinchisi ham aynan shu harf asosiga qurilishi kerak bo‘ladi. Ikkinchidan, raviydan oldin joylashuvchi harflar ham bir-biriga mos kelishi lozim. Masalan yuqorida qofiyalanuvchi so‘zning “n” raviysi bilan yakunlanishini misol sifatida keltirdik. Xuddi shunday, “n” raviysidan oldin ifodalanayotgan unli “o” deb faraz qiladigan bo‘lsak, keyingi unli ham aynan shu harf asosiga qurilishi lozim. Chunki bu kabi qofiyalangan so‘z mumtoz she’riyatimizdagi murdaf qofiya turini hosil qiladi. 79 Uchinchidan, qofiyaning muqayyad qofiya turida o‘zaro qofiyalangan so‘zlar qator undosh bilan ifodalanadi. Masalan, “baxt-taxt” so‘zlarini misol sifatida keltiramiz. Bunda “t” undoshi raviy, undan oldingi “x” esa qayd hisoblanadi. Aynan qaydli qofiya turning o‘ziga xos talabi, qaydni ifodalagan harflarning ham o‘zaro muvofiq. Tabiiyki, qofiya tuzilishining bu kabi alohida e’tirof etilgan talablarini bajara olmaydigan she’rlar o‘z davrida qattiq tanqid ostiga olingan. Yana bir jihat borki, mumtoz she’riyatimizdagi bir qancha nuqsonlar XV asrgacha bo‘lgan she’riyatimiz namunalarida ko‘plab kuzatilgan. Biz bu kabi holatlarning asosiy sabablari sifatida o‘sha davrda vaznning turlariga, qofiya qo‘llash mahoratiga alohida talablar yoki cheklovlar qo‘yilmaganligidan bo‘lsa kerak deb fikr yuritdik. Ayni shu savolga olimlarimizning asarlaridan javob qidirganimizda ham Anvar Hojiahmedov tomonidan fikrimiz tasdiqlanganining guvohi bo‘ldik. Mumtoz she’riyatimiz bu kabi nuqsonlar bilan qotib qolgani yo‘q. XV asrdan keyingi davr she’riyatini ko‘zdan kechirganimizda biz yuqorida aytib o‘tgan saktaliklarning keskin kamayganligining guvohi bo‘lamiz. Ma’lumki, arab, fors-tojik va turkiy she’riyatda qofiyani yuzaga keltirishda yuz beradigan ma’lum bir xatoliklar alohida o‘rganilgan va ular ham o‘z navbatida nomlangan. Odatda qofiya ayblari (nuqsonlari) qofiya harakatlarining o‘zgarishi bilan bog‘liq bo‘ladi. Kamdan kam holatda qofiya harflardagi ixtiloflar qofiya ayblari sifatida keltiriladi. Chunki shoirlar qofiya harflarining ixtilofini juda katta kamchilik sifatida baholashgan. Shuning uchun ham odatda qofiya harflarida har xillik uchramaydi. Mumtoz qofiyaga oid arabiy, forsiy, turkiy risolalarda qofiya ayblari maxsus “bo‘lim”, “fasl”, “harf”larda izohlangan. Abu Abdulloh Xorazmiy “She’riy nuqsonlar”, Shamsiddin Qays Roziy “She’riy nutqda qofiyadagi 80 nuqsonlar haqida”, Nosiriddin Tusiy “Dar uyubi qavofiya”, “Dar uyubi qavofi porsi”, Jomiy “Fasl” Faxri Isfahoniy “Qofiya ayblari” Atoulloh Husayniy “Risolai qofiya” asarining 7-qismi (7- harf)ni qofiya ayblari tadqiqiga bag‘ishlasa, “Funun ul-balog‘a” va “Badoe ul-afkor” risolalarida qofiya harakatlari tarkibidagi kamchiliklar sifatida qofiya nuqsonlari izohi beriladi. Risolalarning aksariyatida qofiyaning 4 nuqsoni ta’rifi keltiriladi: 1. Iqvo 2. Ikfo 3. Sinod 4. Iyto Shamsiddin Qays Roziy, Nosiriddin Tusiy, Faxri Isfahoniy qofiyaning to‘rt nuqsoniga qo ‘shimcha tarzda uch qofiya nuqsonini izohlaydi: 5. Munoqaza 6. Tazmin 7. Taxli’ 71 Biz ulardan eng muhimlari deb yuritilgan to‘rtta – ikfo, sinod, iqvo hamda iyto turlari yuzasidan to‘xtalib olmoqchimiz. 1. Ikfo – qofiyalangan ikki so‘zning raviy harfi bir-biridan farqlansa, ya’ni ohangdoshlik kasb etmasa, ushbu turdagi xatolikni yuzaga chiqaradi. Masalan, “gulsiz – tikonsiz” so‘zlarining qofiyalanish jihatiga e’tibor berilsa, ikki so‘zning asosi “gul – tikon” ekanligining guvohi bo‘lamiz. Qo‘shimchadan ayro holda qo‘llanilganda ular hech qanday muvofiq – ohangdosh emas, balki ikkisi ikki xil ohangni talab qiladi. Nosiriddin Tusiy ham ikfo raviyning ixtilofi ekanligini qisqa qilib tushuntirib beradi. Jomiy ham bu kabi ixtilofda talaffuzda yaqinlik sezilishi kerakligini alohida ta’kidlaydi. Arab va ajam harflarini bir qofiyada jam’ qilish “bag‘oyat 71 Xaмроева О. Темурийлар давридаги поэтикага доир рисолаларда қофия илмининг қиёсий таҳлили. . Филол. фан. докт. (ДSc) дисс. – Т., 2022. – Б.213. 81 nomaqbul ish ekanligi”ga ishora qiladi. 72 Atoulloh Husayniyning ikfo haqidagi qarashlari Qays Roziy va Jomiy fikrlari bilan o‘xshash. Husayniyning fikriga ko‘ra qofiya ayblari orasida ikfo she’riyatda ko‘p uchraydi. Saboh – sipoh ( حابص - پس ها )qofiyadosh so‘zlaridagi raviyning turli harflar bilan ifodalanishi qo‘pol xatolardan biri sanaladi. Bu holat, ayniqsa, shoirlarning arabcha va forscha so‘zlarni qofiyadosh sifatida keltirilganida ko‘zga tashlanadi: tarab – chap, saracha – xoja, kaj – kaz, sag – shak 73 . Qofiyaning asosini ta’minlab beruvchi asosiy unsur – harf raviy sanaladi. Shuning uchun ham raviydagi ixtilof qofiyada kechirilmas ayb sanaladi. Shamsiddin Qays Roziy va Atoulloh Husayniy qofiyadagi bu xususiyatni muhim sanaganliklari bois ham ikfo qofiyadagi muhim nuqsonlardan biri ekanligini, bunday so‘zlar qofiyadosh bo‘la olmasligini ta’kidlaydilar.Xuddi shu kabi qofiya ayblari ikfo atamasi bilan yuritilgan. 2. Sinod – qofiya nuqsonlaridan bo‘lib, murdaf qofiyalarda ridf harfining o‘zaro mos kelmasligi, ya’ni cho‘ziq hijolardan biriga ikkinchisining nomuvofiqligini nazarda tutadi. Masalan “zamon - zamin” so‘zlariga e’tibor qaratadigan bo‘lsak, bunda “o va i” unlilari o‘zaro muvofiq emas. Sinod” so‘zi “farqlanish” degan ma’noni bildiradi. Ba’zi manbalarda bu so‘z “do‘stona bo‘lmaslik” 74 , “ishonch bildirish”, “qo‘lga olish” ma’nolarida ham kelishi aytiladi. Shams Qays Roziy bu so‘zning ma’nosini “ixtilof” deb ataydi. Sinod ridfning ixtilofiga nisbatan ishlatiladi. Abu Abdulloh Xorazmiy sinodni “noto‘liq” qofiya sifatida keltiradi. Qudama ibn Ja’farning fikricha, sinod bu ikki qofiya shakllarining o‘zgarishidir. 75 Abu Abdulloh Xorazmiy sinodni “noto‘liq” qofiya sifatida keltiradi. Arab she’rlarida hazv va ta’sis harakatidagi noo‘xshashlik sinod sifatida keltiriladi. Fors she’riyatida esa sinod ridfning ixtilofi ekanligi aytiladi. Ahmad Taroziy arab shuarosi oldida 72 Рак –саг, чап – тараб, каж – газ, поча – хожа сўзларидаги араб ва жам ҳарфларини равий сифатида келтириш нотўғри эканлигини таъкидлайди. 73 Бу қофиядош сўзлар Жомийнинг “Рисолаи қофия” асарида ҳам келтирилган. 74 Мусульманкулов Р. Персидско-таджикская классическая поэтика Х-ХV вв. - М., 1989. - С. 109 75 Красковский И.Ю. Арабская поэтика в IX веке// Избранные сочинение. Т.2. –М.-Л. 1956. –С.360-371 82 ridfning o‘zgarishi “ravo” ekanligini, ajam shoirlari esa bunga ayb sifatida qarashlarini ta’kidlaydi: ud – id.Arab shoirlar qofiyadosh so‘zlar tarkibida ridf sifatida “vov” va “yo”ning kelishini joiz deb bilganlar. 76 Shuning uchun ham bu kabi qofiyalanish tarzi arab she’rlarida juda ko‘p uchraydi. Atoulloh Husayniy sinod ridfning ixtilofi ekanligini ta’kidlab, dod – dud – did qofiyadosh so‘zlari misolida tushuntiradi.Ma’lumki, ridflarning qofiyalarda aynan bo‘lishi ohangdorlikni ta’minlashda alohida ahamiyatga ega. Aks holda qofiya jozibasiga jiddiy putur yetishi shubhasiz. 3. Iqvo – raviydan oldin keluvchi unlining nomuvofiqligi asosida yuzaga keladi. Iqvo” so‘zi leksik jihatdan “tugagan zahira” ma’nosini ham bildiradi 77 . Lug‘atlarda “xoli qilmoq”, “tark qilmoq” ma’nosida ham keladi. B.Sirus uni aqvo deb ataydi . 78 Risolalarda hazv va tavjihning noo‘xshashligi iqvo sifatida keltiriladi. Qiyosiy tadqiqqa tortgan manbalarning aksariyatida hazv 79 harakati izohida quyidagi baytdagi qofiyadosh so‘zlar namuna sifatida keltiriladi: Har vazir va muftiy va shoir ki u Tusiy bud. Jo‘n Nizomulmulk va G‘azzoliy va Firdavsiy bud. Arab shoirlari majro, raviy harakatidagi noo‘xshashlikni ham iqvo nomi bilan atashgan 80 . Biroq fors shoirlari raviydan keyingi harakatdagi turlichalikni juda katta kamchilik sifatida baholab, bunday so‘zlarni o‘zaro qofiyadosh so‘z sifatida keltirish noto‘g‘ri ekanligini ta’kidlashgan. Chunki raviydan keyingi harf va harakatlarning takrori muhim sanaladi. Abu Abdulloh Xorazmiy iqvo sifatida munzilu – manzili qofiyadosh so‘zlarni keltiradi. Qofiyadosh so‘zlarga izoh chog‘ida “alif”, “vov”, “yo”lar 76 Амуд – амид сўзлари. А.Жомий. “Рисолаи қофия” 77 Атоуллоҳ Ҳусайний. Рисолаи дар қофия. – Теҳрон. ҳ.1393. –С.110 78 Сирус Б. Қофия дар назми тожик. Сталинбод, 1955. 79 Ҳазв - ридф ва қайддан олдинги ҳаракат. 80 “Ал-мўъжам”, “Меъёр ул-жамоли”, “Бадое ул-афкор” 83 o‘rtasidagi ixtilof juda og‘ir ekanligini aytib, iqvodan ko‘ra nuqsoni ko‘proq ekanligini ta’kidlab, “isrofdir” deb ta’rif beradi. Nosiriddin Tusiy “Dar uyubi qavofiya”, “Dar uyubi qavofi porsi” sarlavhalari ostida qofiya ixtiloflarini tushuntirar ekan, ularning ilmiy atama sifatidagi nomlarini keltirmaydi. “Qofiya ayblaridan biri”, “ikkinchisi” so‘zlari orqali ularning xususiyatlarini ochib beradi. Ahmad Taroziy hazv harakati izohida uning ixtilofi iqvo deb nomlanishini aytadi. “Ul ridfning moqablining harakatidir, netokkim, tus va kus yo zayn va dayn. Va muning ixtilofin iqvo o‘qurlar”. 81 Arab shoirlari hazv harakatining ixtilofini ayb sifatida qabul qilmaganliklarini, ajam shoirlarida esa bu ayb – nuqson ekanligini aytadi. Olimlarning ridfdagi “vov” harfining ixtilofini qabul qilganliklarini ta’kidlab, Mavlono Asadiyning Tusiy - Firdavsiy so‘zlari qofiyadosh so‘zlar sifatida keltirilgan baytini keltiradi. Biroq Ahmad Taroziy tavjihning ixtilofini ijoza deb nomlaydi.Raviydan oldin cho‘ziq unli yoki qisaqa unli qo‘llanilishi alohida ahamiyat kasb etadi. Negaki, raviydan oldin qisqa unli qo‘llanilsa, ushbu qofiyalanuvchi so‘zlar mujarrad qofiya turini hosil qiladi. Agar raviydan oldin cho‘ziq unli qo‘llanilsa, u murdaf qofiya turini hosil qiladi. Shuning uchun ham qofiya harflarini noo‘rin qo‘llash qofiya ayblarini yuzaga chiqargan. Masalan Boburning ushbu g ‘ azalida: ... Do ‘ stla, ko ‘ nglumdagin qabrim toshiga yozg ‘ asiz, Toki birdek bo ‘ lg ‘ ay ul oy ishqida ichu toshim. Yor iti, qichqirma gar Bobur desa holin sanga, Naylayin bu g ‘ urbat ichra sendin o ‘ zga yo ‘ q kishim. 81 Шайх Аҳмад ибн Худойдод Тарозий. Фунуну-л-балоға. (Нашрга тайёрловчилар Ҳ.Болтабоев, Ж.Жўраев) - Т.: Mumtoz so ‘ z , 2016. –Б. 73. 84 Bu baytda qofiya ayblaridan iyto ham iqvo hamma mavjud.Chunki, “kishim”so ‘ zida raviydan oldin qisqa unli qo ‘ llanilgan.Raviy esa, “sh”undoshidir. “Toshim”va “kishim” so ‘ zlaridan qo ‘ shimcha olib tashlansa “tosh”va “kishi” so ‘ zlari qoladi va nomuvofiqlik yuzaga keladi. 4 . Iyto – faqatgina mutlaq qofiyalarga (qofiya raviy bilan yakunlansa, muqayyad qofiya; raviydan keyin ham harf qatnashsa, mutlaq qofiya deb yuritiladi) tegishli bo‘ladi. “Iyto” so‘zi lug‘atlarda “suvoriy bo‘lmoq” ma’nosida keladi.R.Musulmankulov iytoni “oyoqosti qilish” ma’nosida ishlatadi. 82 Mumtoz qofiya ilmida iyto bir qofiyani ikki marta qo‘llash asosiga quriladi. Arab va ajam shoirlari qofiyani qayta qo‘llanishini qofiya aybi sifatida baholashgan. Bu o‘rinda Atoulloh Husayniy radd ul-matla’ bilan iytoni farqlash kerakligini aytadi. Radd ul-matla’ san’atida misra yoki bayt to‘liq holda g‘azal yoki qasida, qit’aning xohlagan o‘rnida aynan takrorlanishiga asoslanadi. Iyto esa bir qofiyaning ham shakl, ham mazmun jihatidan boshqa bir misrada aynan takrorlanishiga asoslanadi. Qofiya turlaridan biri – shoygon qofiya aynan iyto asosiga quriladi.So‘zning o‘zak-negiziga ko‘plik, shaxs-son, zamon va boshqa qo‘shimchalarni qo‘shish orqaligina qofiya yuzaga keltiriladi. Qo‘shimchalar bir qarashda qofiyani shakllantirganday bo‘ladi, ammo ularni o‘zakdan ajratganimizda ulardagi nomuvofiqlik yaqqol ko‘zga tashlanadi. Masalan Boburning quyidagi g ‘ azalida G ‘ unchadek ko ‘ nglum mening gulzor mayli qilmag ‘ ay, G ‘ am bila butkul ko ‘ ngul gulgasht ila ochilmag ‘ ay. Ranga -ranga gullaringni,bog ‘ bon arz etmakim, 82 Мусульманкулов Р. Персидско-таджикская классическая поэтика Х-ХV вв. - М., 1989. - С. 110 85 Tah-batah qonlig ‘ ko ‘ ngul gul orzusin qilmag ‘ ay. Yo ‘ qtur ulkim gul yuzungdin oyru boqsam gul sari, G ‘ uncha yanglig ‘ ko ‘ ngluma yuz xori g ‘ am sanchilmag ‘ ay. Mazkur g‘azalda qilmag‘ay, ochilmag‘ay, aytilmag‘ay, ayrilmag‘ay so‘zlari o‘zaro qofiyalangan. Bu so ‘ zlar bir qarashda o ‘ zaro qofiyadosh ko ‘ rinadi, lekin qo‘shimchalarsiz o‘qilganda quyidagi holat yuz beradi: „qil,och,sanch,ayt .‟ Navbatdagi g‘azalga e’tiborimizni qaratsak, Chiqsa quyosh falakka,sen otqa chiqqaningdek, Bo‘lg‘aymu ul seningdek,ul biri tavsaningdek? Ushbu baytni ham qo‘shimchalarsiz asos qismini qoldiradigan bo‘lsak, “chiq” va “tavsan” so‘zlari yuzaga keladi. Yoki keyingi g ‘ azalda Xush ulki,yona muborak yuzungni ko ‘ rgaymen, Yuzum bila qadaming gardini supurgaymen. bu baytda esa, “ko ‘ rgaymen va supurgaymen” so ‘ zlari o ‘ zaro qofiyalangan.O ‘ qilganda go ‘ yoki qofiyadosh kabi ko ‘ rinadi lekin qo ‘ shimchalardan ajratilganda “ko ‘ r va supur ” so ‘ zlari qoladi. Ushbu g‘azalda esa quyidagi baytlar uchraydi: …Har sori borsa bu devona ko‘ngul,ayb etma, O‘yla Devona emaskim oni berkitgaymen. 86 Dema Boburg‘a netarsen bosh olib ketmakni Tengrining xosti mundoq esa men netgaymen? Boburning quyidagi g ‘ azalida ham iyto kuzatilgan: To uzildi ko ‘ nglim ul oy qaddidin afsurdadir, Kim uzulgan g ‘ uncha gulning shoxidin pajmurdadur. Ko ‘ ksum ichra tah-batah qonni bag ‘ ir qilmang xayol, Kim oning ishqin yo ‘ lida bir tah etgan gurdadur. Yuqorida keltirilgan qofiya ayblarining iyto turi ayni shu so‘zlarning qofiyalanishini izohlaydi. Ya’ni iyto faqatgina mutlaq qofiyalarga (qofiya raviy bilan yakunlansa, muqayyad qofiya; raviydan keyin ham harf qatnashsa, mutlaq qofiya deb yuritiladi) tegishli bo‘ladi. So‘zning o‘zak-negiziga ko‘plik, shaxs-son, zamon va boshqa qo‘shimchalarni qo‘shish orqaligina qofiya yuzaga keltiriladi. Qo‘shimchalar bir qarashda qofiyani shakllantirganday bo‘ladi, ammo ularni o‘zakdan ajratganimizda ulardagi nomuvofiqlik yaqqol ko‘zga tashlanadi. Biz shuni alohida ta’kidlab aytmoqchimizki, XV asr ijodkorlarining asarlarida qofiya ayblari deyarli uchramaydi. Bu davrdan boshlab ijodkorlarning barchasi vazn, qofiya kabi unsurlarning qonun-qoidalari asosida she’r bitishni asosiy talab sifatida baholaganlar va bunga qat’iy amal qilganlar. G ‘ azallarni tahlil qilishimiz davomida qofiya ayblariga deyarli duch kelmadik. Bu ham Bobur ijodining benazir va yuksak iste’dodidan darak beradi. Uchinchi bob bo‘yicha xulosalar 87 1. Qofiya san’atlaridan foydalanish badiiy mahoratning muhim qirralaridan biri bo lib hisoblanadi. Boburning 119 gʻ ‘ azalidan 5tasida tajziyaning go ‘ zal namunalarini yaratganligini ta’kidlashimiz mumkin. 2. Radif g‘azalda musiqiylikni, ohangdorlikni ta’minlab beruvchi unsur bo‘lib xizmat qiladi va odatda qofiyadan so‘ng joylashadi. Rashididdin Vatvot arab adabiyotida radif mavjud emasligini ta’kidlab, uning qo‘llanilishi fors adabiyotiga xos xususiyat ekanligini aytib o‘tgan. 3. Bobur ijodida radifli va radifsiz g‘azallar umumiy teng miqdorni tashkil etadi. Raqamlar kesimida muraddaf g‘azallar 60ta, radifsiz g‘azallar esa 59 tani ko‘rsatadi. 4. Bobur ijodida aksariyat g‘azallarda radifning o‘rni qofiyadan keyin joylashadi.Hojib deyarli uchramaydi. 5. Abdurahmon Jomiy ham o‘zining “Risolayi qofiya” asarining VII faslini qofiya ayblariga bag‘ishlaydi. U ham qofiya ayblarini to‘rtta deb keltiradi va iqvo, iyto, sinod va ikfo turlarini sanab o‘tadi. 88 XULOSA Musulmon sharq mumtoz poetikasiga doir manbalarda qofiya ilmi alohida e’tirof etilgan. U she’r yaratilishida asosiy vazifani bajaruvchi unsur sifatida baholanish bilan bir qatorda nafqat shaklni, balki mazmunni ham o‘zida jamlaydigan poetik element deya baholangan. Bobur g‘azallaridagi qofiya tuzilishini tahlil qilish natijasida quyidagi xulosalarga kelindi: 1. She’r tuzilish jihatdan qofiya asosiga qurilishi bilan xarakterlanib, uni tashkil etuvchi yana boshqa omillar vazn, radif, ritmik urg‘u va badiiy san’atlar kabi unsurlardan iboratdir. Bobur g ‘ azallarida qofiyaga yuklatilgan vazifa uning mazmun jihatdan ijodkor g‘oyaviy maqsadlarini ochib berishga qaratilgan. Qofiya she’rni tashkil qiluvchi boshqa unsurlar bilan birikishi orqali ritmik muvozanatni hosil qilish bilan birga badiiy asar g‘oyasi, obrazlar 89 tasviri, asarda kechayotgan jarayonlarni ochib berishdagi asosiy unsur sifatida qaraladi. 2.Turkiy she’riyatning boshlang‘ich davri yuzasidan tadqiqot olib borgan olimlarimiz badiiy san’atlar va vazn tushunchlaridan ham oldinroq she’rning qofiya tomonini tushunib yetganlari tasdiqlangan. 3. Farobiy va Beruniy asarlarida ham mumtoz qofiyaga doir ma’lumotlar uchraydi. 4. Qofiya ilmi haqida fors tilida shug‘ullangan olimlarga misol qilib, Shamsidddin Qays Roziy, Abdurahmon Jomiy, Vohid Tabriziy, Nosiruddin Tusiy, Shams Faxriy Isfahoniy, Yusuf Aziziy va Husayn voiz Koshifiylarni ko‘rsatishimiz mumkin. 5. Alisher Navoiy “Muhokamat ul-lug ‘ atayn” asarida qofiya tizimidagi erkinlik haqida so‘z yuritgan. 6. Qofiya ilmi ilmi bade’ va aruz ilmi bilan bog‘liq holda tushuntirilgan asarlarga Ibn al-Mu’tazzning “Kitob ul-badi”, Qudama ibn-Ja’farning “Naqd ush-she’r”, Abu Abdulloh al-Xorazmiyning “Mafotih ul-ulum” asarlarini ko‘rsatish mumkin. 7. Qofiya ilmi nazariyasiga oid dastlabki qarashlarni arab olimi Abdulloh ibn al-Mu’tazz ibn al- Mutavakkil al-Abbosiy taqdim qilgan. 8. Abu Abdulloh Xorazmiyning “Mafotih ul-ulum” asari qofiya ilmi ilmi bade’ tarkibida emas, balki alohida tadqiqqa tortilgan asarlar yaratilishiga zamin yaratib bergan asar hisoblanadi. 9. Shamsiddin Qays-Roziyning “Al-mo‘jam”, Abdurahmon Sa’diyning “Amaliy ham nazariy adabiyot darslari”, Abdurauf Fitratning “Adabiyot qoidalari”, Abdurahmon Jomiyning “Risolai qofiya” asarlari mumtoz qofiya haqida qimmatli ma’lumotlar beruvchi asarlar qatoriga kiradi. 10. Zahiriddin Muhammad Bobur g‘azallarida qofiyaning o‘zak tarkibiga va tuzilishiga ko‘ra turlaridan hammasi ishtirok etgan. Qofiyaning 90 o‘zak tarkibiga ko‘ra turlaridan Bobur g‘azallarida eng yetakchi o‘rinni mujarrad qofiya egallaydi. Qo‘llanilish jihatidan ikkinchi o‘rinda murdaf qofiya tursa, muassas va muqayyad qofiyalar eng kam qo‘llangan tur bo‘lib eng oxirgi o‘rinni egallaydi. 11. Qofiyaning raviy bilan tugallanish yoki tugallanmasligiga ko‘ra Bobur ijodida muqayyad qofiyali g‘azallar raqamlar kesimida 59, mutlaq esa 60tani tashkil qiladi. 12. Boburning radifli g‘azallar tarkibida murdaf qofiyaning kelishiga misol qilib “Qani?”, “Dey”, “Aylagil”, “Topmadim”, “Etmadim” kabi g‘azallarini keltirib o‘tishimiz mumkin. 13. Zahiriddin Muhammad Boburning memuar asari — “Boburnoma”da ham ham uning turkiy g‘azallaridan bir qanchasining yaratilish tarixi bilan bog‘liq ma’lumotlar uchraydi. 14. Qofiya san’atlaridan Bobur g ‘ azallari orasida tajziya usulidagi musajja’ g‘azallar yetakchi o‘rinni egallaydi. Shu bilan birga zulqofiyatayn va tarse’ san’atlari ham ishtirok etgan. 15. Radif g‘azalning musiqiyligini ta’minlab beruvchi muhim unsurlardan biri hisoblanib Bobur g‘azallarida muraddaf va radifsiz g‘azallar teng miqdorni tashkil qiladi. 16. Qofiya ayblarining bir qancha turlari mavjud bo‘lib,ulardan eng keng tarqalgani iyto, iqvo, sinod va ikfodir. Ikfo haqida Aburahmon Jomiy Nosiruddin Tusiy, Abdulloh Husayniy va Qays Roziyning qarashlari mavjud. Roziy va Jomiy fikrlari o‘xshash deb qaraladi. 17. Sinodning xususiyatlari haqida Ahmad Taroziy ham tushuntirishlar bergan. Boburning “Do ‘ stlar,ko ‘ nglumdagin…” deb boshlanuvchi g‘azalida ham bu kamchilik kuzatilgan. 18. Qofiya ayblaridan hisoblangan iyto ham Boburning 45-g‘azali,55- va 65 hamda 66-g ‘azallarida kuzatiladi. 91 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI I. O‘zbekiston Respublikasi qonunlari : 1. O‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risida”gi qonuni № O‘RQ- 464-i 29.08.1997. 2. “Yoshlarga oid davlat siyosati to g risida”gi O zbekiston Respublikasiʻ ʻ ʻ qonuni № O‘RQ-12.08.2016. II.O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti farmonlari va qarorlari,Vazirlar Mahkamasining qarorlari 3. Mirziyoyev Sh.M. Adabiyot va san’at, madaniyatni rivojlantirish – xalqimiz ma’naviy olamini yuksaltirishning mustahkam poydevoridir. 92 Prezident Sh.Mirziyoyevning O‘zbekiston ijodkor ziyolilari vakillari bilan uchrashuvdagi ma’ruzasi // Xalq so`zi. – 2017. –4 avgust. 4. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi” to‘g‘risidagi Farmoni // Xalq so‘zi, 2017 yil, 8 fevral.. 5. Mirziyoyev Sh.M. “Oliy ta’lim muassalarida ta’lim sifatini oshirish va ularning mamlakatda oshiralayotgan keng qamrovli islohatlarda faol ishtirokini ta’minlash bo‘yicha qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi PQ-3775-sonli qarori, 2018-yil 5-iyun. III.O ‘zbekiston Respublikasi Prezidenti asarlari. 6. Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga quramiz. – Toshkent: О‘zbekiston, 2017. 7. Mirziyoyev Sh.M. Milliy taraqqiyot yo‘limizni qat’iyat bilan davom ettirib,yangi bosqichga ko‘taramiz. .– Toshkent: О‘zbekiston, 2017. 8. Mirziyoyev Sh.M. Xalqimizning roziligi bizning faoliyatimizga berilgan eng oliy bahodir. – Toshkent: О‘zbekiston, 2018. IV. Darslik va o‘quv qo‘llanmalar. 9. Abdurahmon Jomiy. Risolai qofiya / Tarjimon, sharh va izohlar muallifi D.Yusupova. // Sharq mumtoz poetikasi – Toshkent: O`zbekiston Milliy ensiklopediyasi, 2008. – B. 301-311. 10. Abdurauf Fitrat. Adabiyot qoidalari. Adabiyot muallimlari ham havaslilari uchun qo‘llanma (nashrga tayyorlovchi, so‘zboshi va izohlar muallifi H. Boltabo y ev). - T.: O‘qituvchi, 1995. - B.113 93 11. Abu Mansur as-Saolibiy. Yatimat ad-dahr fi mahosin ahl al-asr (Asr ahlining fozillari haqida zamonasining durdonasi). Tadqiq etuvchi, tarjimon, izoh va ko`rsatkichlar muallifi I.Abdulla y ev. –T.: Fan, 1972. 12. Abu Nasr Forobiy. She’r san’ati. – Toshkent: G‘.G‘ulom nomidagi adabiyot va san’at nashriyoti,1979. - 66 b. 13. Abu Nasr Forobiy. Fozil odamlar shahri. – T.: Abdulla Qodiriy nomidagi xalq merosi nashriyoti, 1993. 14. Abu R ayhon Beruniy. Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar. – Toshkent, 1968. 15. Abu Ali Ibn Sino. Salomon va Ibsol. Lirika, falsafiy qarashlar, she’r san’ati. – Toshkent: 1980. 16. Ayoziy Mirzo Muhammad Haydar. Tarixi Rashidiy. – Toshkent: О‘ zbekiston , 2011. – 704 b. 17. Alisher Navoiy. Mezon ul-avzon. MAT. 20 tomlik. – Toshkent: Fan, 2000. T. 16. – B. 43-98. 18. Alisher Navoiy. Muhokamat ul–lug‘atayn. MAT. 20 tomlik. – Toshkent: Fan, 2000. T. 16. – B. 7-42. 19. Alisher Navoiy. Holoti Sayyid Hasan Ardasher. Holoti Pahlavon Muhammad. Nazm ul-javohir. Nasoyim ul-muhabbat. Muhokamat ul- lug‘atayn. Mezon ul-avzon. Arba’in. Siroj ul-muslimin. Munojot. TAT. 10 jildlik. – Toshkent: G‘afur G‘ulom nomidagi NMIU, 2011. J.10. – 692 b. 20. Alisher Navoiy. Majolis un-nafois. MAT. 20 jildlik. – Toshkent: Fan, 1997. T.13. – 284 b. 21. Arastu. Poetika (Nafis san’atlar haqida). Axloqi kabir (Katta axloq kitobi). – Toshkent: Yangi asr avlodi, 2004. – 194 b. 22. Atoulloh Husayniy. Badoyi’u-s-sanoyi’ / Forschadan A. Rustamov tarjimasi. – Toshkent: Adabiyot va san’at, 1981. – 398 b. 23. Bobir Zahiriddin. Muxtasar / Nashrga tayyorlovchi S.Hasanov. – Toshkent: Fan, 1971. – 412 b. 94 24. Boltabo y ev H., Qozoqboeva D. Mumtoz poetika asoslari. O‘quv qo‘llanma. – Toshkent: Mumtoz so‘z, 2024. – 156. 25. Vamberi H. Buxoro yoxud Movarounnahr tarixi. – Toshkent: G‘afur G‘ulom, 1990. 26. Vosifiy Zayniddin. Badoe’ ul-vaqoe’ – Nodir voqealar / Forsiydan N.Norqulov tarjimasi. – Toshkent: Adabiyot va san’at, 1979. – 216 b. 27. Davlatshoh Samarqandiy. Tazkirat ash-shuara. –Toshkent. G‘afur G‘ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti. 1981. 28. Nizomiy Aruziy Samarqandiy. Nodir hikoyatlar / Forsiy tildan Mahmud Hasaniy tarjimasi. – Toshkent: G`.G`ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti, 1985. 29. Forobiy Abu Nasr. She’r san’ati. – Toshkent: Adabiyot va san’at, 1979. – 67b. 30. Shayx Ahmad ibn Xudoydod Taroziy. Funun ul-balog`a. (Nashrga tayyorlovchi A.Hayitmetov)– Toshkent: Xazina, 1996. – 212 b. 31. Shayx Ahmad ibn Xudoydod Taroziy. Funnu-l-balog‘a. (Nashrga tayyorlovchi H.Boltabo y ev, J.Jo‘ra y ev) -T.: Mumtoz so‘z. 2016. -244 b . 32. Akbarova M. Al i s he r Navoiy g‘azallarida qofiya. -T.: Fan., 1993. -B. 27. 33. Alisher Navoiy: qomusiy lug‘at. 1-2-jildlar /Mas’ul muharrir Sh.Sirojiddinov. – Toshkent: Sharq NMIU, 2016. 34. Amir Temur va temuriylar davrida madaniyat, san’at (maqolalar to‘plami). – Toshkent, 1996. 35. Amir Temur va hozirgi zamon (Respublika ilmiy-amaliy anjumani materiallari). – Toshkent, 2007. 36. Bahodirov R.M. Abu Abdulloh Xorazmiy va ilmlar tasnifi tarixidan. –T.: O‘zbekiston. 1995. –B. 144 37. Bobo y ev T. She’r ilmi ta’limi (O‘zbek she’riyati poetikasidan saboqlar). – Toshkent: O‘qituvchi, 1996. – 344 b. 95 38. Bobo y ev T. Adabiyotshunoslik asoslari. – Toshkent: O‘zbekiston, 2001. – 560b. 39. Boltabo y ev H ., Ma h mudov M. Adabiy-estetik tafakkur tarixi. Ikki jildda. – Toshkent: Mumtoz so ‘ z , 2013-2016. – 476 b.; - 439 b. 40. Boltabo y ev H . Adabiyot ensiklopediyasi. Birinchi jild. – Toshkent: Mumtoz so ‘ z, 2015. 41. Valixo‘ja y ev B. O‘zbek adabiyotshunosligi tarixi. – Toshkent: O‘zbekiston, 1993. – 191 b. 42. Ziyovuddinova M. Abu Abdulloh al-Xorazmiyning “Mafotih al-ulum” asarida poetika (Aruz, qofiya va badiiyat ilmi istilohlari tarixiga oid). – Toshkent: ToshDShI, 2001. 43. Imomnazarov M. Mumtoz fors she’riyati badiiyatshunosligi va janrlar tipologiyasi. – Toshkent: ToshDShI, 2015. – 280 b. 44. Ishoqov Yo. So‘z san’ati so‘zligi. – Toshkent: О‘ zbekiston , 2006. – 320 b. 45. Karomatov H . Qur’on va o‘zbek adabiyoti. –T.: Fan, 1993. 46. Musulmankulov R. Persidsko-tadjikskaya klassicheskaya poetika (X-XV vv.) – Moskva: Nauka, 1989. – 240 s. 47. Muhammadjonov A.R. Temur va temuriylar saltanati. – Toshkent, 1994. 48. V.Rahmonov. She’r san’atlari. -T.: Shar q , 2020. 49. Rustamov A. Navoiyning badiiy mahorati. – Toshkent: Adabiyot va san’at, 1979. – 216 b. 50. Rustamov A. Qofiya nima? – Toshkent: Fan, 1976. 51. Rustamov A. Qofiya strukturasiga oid bir “nazariya” haqida. O‘zbek tili va adabiyoti. № 3, 1976. 52. Rustamiy S. Balog‘at ilmida lingvistik nazariyalar va til h odisalarining yoritilishi. –Toshkent: Navro‘z, 2017. – 170 b. 53. Rustamiy S. Balog‘at ilmi. O‘quv q o‘llanma. -T. 2021. 54. Sarimsoqov B.I. Badiiylik asoslari va mezonlari. – Toshkent, 2004. – 128 b. 96 55. Sulton I. Adabiyot nazariyasi. – Toshkent: O‘qituvchi, 2005. – 272 b. 56. To‘ychi y ev U. Qofiya va uning nazariyasi oid // Adabiyot nazariyasi. II tom. -T.: Fan., 1979. 57. Tuxli y ev B. Vopros poetiki “Kutadgu bilig” Yusufa Xas Xadjiba. – Tashkent, 2004. – 120 s. 58. To‘ychi y ev U. Lirik tur belgilari. Masalaning o‘rganilish tarixiga oid // Adabiy turlar va janrlar. Ikkinchi tom. – T.: Fan, 1992. – B. 4-15. 59. To‘ychi y ev U. O‘zbek adabiyotida badiiylik mezonlari va ularning maromlari. – Toshkent: Yangi asr avlodi, 2011. – 508 b. 60. Ulug‘ov A. Adabiyotshunoslikka kirish. – Toshkent: O‘zMU, 2005. – 135 b. 61. Ulug‘ov A. Adabiyotshunoslik nazariyasi. – Toshkent: G‘afur G‘ulom nomidagi NMIY, 2018. – 308 b. 62. Umurov H. Adabiyotshunoslik asoslari. – Toshkent: Abdulla Qodiriy nomidagi xalq merosi nashriyoti, 2004. – 264 b. 63. Fitrat R.R. Aruz haqida. – Tas h kent: Fanlar komiteti nashriyoti, 1936. – 76 b. 64. Fitrat A. Adabiyot qoidalari: Adabiyot muallimlari ham adabiyot havaslilari uchun / Nashrga tayyorlovchi, so‘zboshi va izohlar muallifi H. Boltabo y ev. – Toshkent: O‘qituvchi, 1985. – 112 b. 65. Fitrat. Aruz haqida: Adabiyot muallimlari va ilm toliblari uchun / Nashrga tayyorlovchi, so‘zboshi va izohlar muallifi H. Boltabo y ev.– Toshkent: O‘qituvchi, 1997. – 80 b. 66. Fitrat A. She’r va shoirliq. Tanlangan asarlar. J. 4. Nashrga tayyorlovchi va izohlar muallifi H.Boltabo y ev. – Toshkent: Ma’naviyat, 2006. – B.8-9. 67. Sharq mumtoz poetikasi: Manba va talqinlar / Nashrga tayyorlovchi, talqin va sharhlar muallifi H.Boltabo y ev.– Toshkent: O`zbekiston milliy ensiklopediyasi, 2006. – 430 b. 97 68. Yusupova D. Temuriylar davridagi aruzga doir risolalarning qiyosiy tahlili. Monografiya. –T.: Ta’lim-media, 2019. – B. 37 0 . 69. Y usupova D. Aruz va mumtoz poetika asoslari. Darslik. -T.: Akademnashr. 2021. 70. Qozoqbo y eva D. O‘zbek mumtoz adabiyotida tarji’band va tarkibband. .– Toshkent: Mumtoz so‘z , 20 22 . – 181 b. 71. Quronov D. Adabiyotshunoslikka kirish. – Toshkent: Fan, 2007. – 227 b. 72. Hayitmetov A. Temuriylar davri o ‘ zbek adabiyoti. – Toshkent: Fan, 1996. – 160 b. 73. Hayitmetov A. Navoiy lirikasi / Nashrga tayyorlovchi va so‘zboshi muallifi N. Jumaxo‘ja. – Toshkent: O‘zbekiston NMIU, 2015. – 326 b. 74. Haqqulov I. O`zbek adabiyotida ruboiy (janrning poetikasi va tarixi). – Toshkent: Fan, 1981. – 100 b. 75. Hojiahmedov A. She’riy san’atlar va mumtoz qofiya. – Toshkent: Sharq NMK, 1998. – 158 b. 76. Hojiahmedov A. Mumtoz badiiyat malohati. – Toshkent: Sharq, 1999. – 240 b. 77. Hojiahmedov A. Navoiy aruzi nafosati. – Toshkent: Fan, 2006. – 288 b. 78. Hojiahmedov A. Husni ta’lil san’ati. – Toshkent: Fan, 2006. – 288 b. 79. Boltabo y ev H. Adabiyot ensiklopediyasi. 1–jild. – Тоshkent: Mumtoz so‘ z , 2015. – 680 b. 80. Homidiy H., Abdullaeva Sh., Ibrohimova S. Adabiyotshunoslik terminlari lug‘ati. – Тоshkent: O‘qituvchi, 1970. – 300 b. 81. Hotamov N.,Sarimsoqov B. Adabiyotshunoslik terminlarining ruscha- o‘zbekcha izohli lug‘ati. – Тоshkent: O‘qituvchi, 1993. – 120 b. 82. Adizova I. Uvaysiy she’riyatida poetik tafakkurning yangilanishi. Filol. fan. dokt. ... diss. – T., 2020. 265 b. 83. Akbarova M. Alisher Navoiy g‘azallarida qofiya: Filol. fan. nomz. dis. ... avtoref. – Toshkent, 1997. – 20 b. 98 84. Bekova N. Alisher Navoiyning h amd g‘azallari va «Ruh ul-quds» qasidasining badiiyati. Fil.fan.nom.diss. – Toshkent, 2003. 85. Bekmirzayeva X. Bobur she’riyatining badiiy obrazlar tizimi Filol.fan.bo`yicha fal.dokt. (PhD) diss. ... avtoref. – Toshkent, 2023. 86. Boltabo y ev H . XX asr boshi o‘zbek adabiyotshunosligi va Fitratning ilmiy merosi: Filol. fan. dokt. ... diss. – T., 1996.–287 b. 87. Jo‘ra y ev J. Sharafiddin Ali Yazdiyning “Risolai muammo”si tekstologik va qiyosiy-tipologik tadqiqi. Filol. fan. dokt. (DSc) diss... – T., 2018. 88. Jo‘ra y eva N.G. O‘zbek mumtoz she’riyatida bayt va uning poetikasi: Filol. fan. nomz. dis. ... avtoref. – Toshkent, 2004. – 24 b. 89. Mamajonov Z. O‘xshatish asosidagi she’riy san’atlarning nazariy tavsifi va tasnifi. Filol.fan.bo‘yicha fal.dokt. ( PhD ) diss. ... avtoref. – Toshkent, 2017. – 48 b. 90. Mullaxo‘ja y eva K. Alisher N avoiy g‘azaliyotida tasavvufiy timsol va badiiy san’atlar uyg‘unligi. Filol. fan. nomz. diss. -T, 2005. 91. Rajabov D.Z. Badiiy obraz va ritmning o‘zaro munosabati (70-80-yillar o‘zbek she’riyati misolida): Filol. fan. nomz. ... diss. avtoref. – Toshkent, 1998. – 26 b. 92. Salohiy D. Alisher Navoiy poetik uslubining tadrijiy takomili// Filol.fan.dok.dis. – Toshkent, 2001. – 283 b. 93. Sirojiddinov Sh.S. Alisher Navoiy hayoti va faoliyatiga oid XV-XIX asrlarda yaratilgan fors-tojik manbalari (qiyosiy-tipologik, tekstologik tahlil): Filol. fan. dokt. diss. ... avtoref. – Toshkent, 1998. – 45 b. 94. To‘ychi y eva G.U. Islom davri she’riyatida aruz tizimi va uning evolyusion taraqqiyoti. Filol. fan. dokt. ( DS c) diss... – T., 2019. 95. Xo‘janova G. «Hibat ul- h aqoyiq» poetikasi. Fil.fan.nom.diss. – Toshkent, 2001. 99 96. G‘aforova Z. Alisher Navoiy hamd va na’t g‘azallarining g‘oyaviy-badiiy tahlili. Filol. fan. bo‘yicha fal.dokt. ( PhD ) diss. ... avtoref. – Samarqand, 2018. – 48 b. 97. Yusupova D. Temuriylar davridagi aruzga doir risolalarning qiyosiy tahlili. . Filol. fan. dokt. (D Sc ) diss... – T., 2019. 98. Qozoqbo y eva D. O‘zbek mumtoz adabiyotida tarji’band va tarkibband janrlarining takomili. Filol. fan. falsafa dokt. (PhD) diss... – T., 202 1 . 99. Hamro y eva D. Boborahim Mashrab g‘azallari poetikasi. Filol.fan.nom.diss. – Toshkent, 2004. 100. Hаmroyeva O. Temuriylar davridagi poetikaga doir risolalarda qofiya ilmining qiyosiy tahlili. Filol. fan. dokt. (DСc) diss. – T., 2023. V. Davriy nashrlar,statistik to‘plamlar va hisobotlar. 101. Qozoqboyeva D. Bobur masnaviylarining ayrim poetik xususiyatlari //O‘z bek tili va adabiyoti . – Toshkent, 20 22 . – №1 . – B. 37 - 46. 102. Qozoqboyeva D. Bobur masnaviylarining struktural asoslari // Zahiriddin Muhammad Boburning Sharq davlatchiligi va madaniyatida tutgan o‘rni. Xalqaro konferensiya. O‘zbekiston Milliy universiteti. – Toshkent, 2023. –B 102-108. 103. Qozoqboyeva D. Bobur masnaviylari poetikasi. Bobur nomli xalqaro jamoat fondi. “ A ndijon nashriyot-matbaa ” 2022. – Б. 1 71-178. 104. Sulaymonov I. Boburning shaxs ruhiyatini tasvirlash mahorati // Ilm sarchashmalari. – Urganch, 2016. – №9. – B. 55-60. 105. Sulaymonov I.I. “Boburnoma”da Jahongir Mirzo siymosida g’oliblik va mag’lublikning badiiy talqini //SamDU ilmiy axborotnomasi. – Samarqand, 2017. – №6. B. 91-96 , 100 VI . Int e rnet saytlari . 106. https/xabar.uz/madaniyat/shavkat-mirziyoyev-adabiyot-san ’ at va-7-08 2018 107. Zahiriddin Muhammad Bobur. Boburnoma & Zuhriddin Isomiddinov. Mirzo Boburning bir jumlasi. [Elektron resurs]. URL: http://kh-davron.uz/kutubxona/uzbek/mirzo-boburning- birjumlasi.html(kirish sanasi:23-04-2017) 108. https://uz.m.wikipedia.org/wiki/Boburnoma 109. https://e-catalog.nlb.by/Record/BY-NLB-rr41271050000 110. https://search.rsl.ru/ru/record/01000072572 111. https://any-book.ru/book/show/id/72540 112. http://kitobam.com/cr/tarjumon-ul-baloghat/ 113. https://rusist.info/book/7249891 114. https://any-book.ru/book/show/id/1961281 115. https://rusist.info/book/6301164 ILOVALAR O‘rganishlarimiz asnosida ma’lum bo ‘ ldiki, Bobur g ‘ azallarida jami 59ta murdaf qofiya qo ‘ llangan. Ushbu qofiya Bobur ijodida eng ko‘p qo‘llanilgan qofiya turi hisoblanadi. Ular bevosita radifli g ‘ azallar tarkibida ham uchraydi. Qofiya turi Miqdori 101Murdaf qofiyali g ‘ azallar soni 59 Radifli g ‘ azallar tarkibida uchrashi 33 Radifsiz g ‘ azallar tarkibida uchrashi 26 Quyidagi jadvalda Bobur g ‘ azallarida keltirilgan qofiya turlarini raqamlar kesimida ko ‘ rib chiqishimiz mumkin: Mutlaq qofiya tarkibida raviydan keyin keluvchi harflar turlicha ataladi. …Shayx she’rim man etar, yetmay balog‘at lutfig‘a Naylagay, yo rab, kishi bu piri nobolig‘ bila. Boburi bedilni ishqi telbaratsa ne ajab, Chunki hargiz rost kelmas ishq donolig‘ bila. Qofiya Raviy Vasl Xuruj nob o l g‘ don o l g‘ Ochilib ikki sochi yuziga yopilmishlar, Yoruq jahonni ko‘zimga qarong‘u qilmishlar. Chog‘ir bag‘ir qonidur barcha ishq ahlig‘a, Zihi olarki, bu maydin dami oyilmishlar. 102Qofiya turi Miqdori Murdaf 59 Mujarrad 58 Muqayyad 1 Muassas 1 Qofiya Raviy Vasl Xuruj Mazid Noyira yopi l m sh l r qi l m sh l r oyi l m sh l r 103Qofiya san ’ atlari Miqdori Zulqofiyatayn 7 Zulqavofi ’ - Tarse ’ 1

Bobur g‘azallarining qofiya turlari

KIRISH……………………………………………………………..…....3-9

I BOB. SHARQ MUMTOZ POETIKASI VA QOFIYA ILMI

  1.  Ilmi qofiyaning mumtoz poetikadagi o‘rni………………………….10-17

1.2. Qofiyaga doir mumtoz nazariy asarlar……………………………..17-29

 I bob bo‘yicha xulosa…………...………………………………………29-30

II BOB. BOBUR G‘AZALLARIDA QOFIYA TURLARI

2.1. Bobur ijodida qofiyaning o‘zak tarkibiga ko‘ra turlari………..……31-50

2.2. Tuzilishiga ko‘ra qofiya turlarining qo‘llanilishi…………….……..50-56

2.3. “Boburnoma”da keltirilgan turkiy g‘azallar qofiyasi…………….....56-60

II bob bo‘yicha xulosa……….…………………………………………..60-61

III BOB. BOBUR G‘AZALLARIDA QOFIYA SAN’ATLARI 

3.1. Musajja, tajziya, musalsal g‘azallarda qofiya……………………......62-66

3.2 Bobur g‘azallarida  zulqofiyatayn, zulqavofi’, tarse’ san‘atlari………66-73

3.3. Qofiya, radif va mazmun munosabati…………………………..........73-88

III bob bo‘yicha xulosa……………………………………………………88-89

XULOSA…………………………………………………………………90-92

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI………………….93-101

ILOVALAR……………………………………………………………..102-103

Sotib olish