Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	20000UZS
Размер	1.0MB
Покупки	13
Дата загрузки	26 Май 2024
Расширение	docx
Категория	Литература

“Boburnoma” asarini o’rganishda fanlararo aloqadan foydalanish

o’z boshidan kechirgan, o’z ko’zi bilan ko’rgan minglab voqea –
hodisalarning eng muhimlari haqida qiziqarli ma'lumot bergan.
“Boburnoma”dagi bayon tartib bilan, avvalo u yoki bu shaharning
tabiiy – geografik tasviri, o’sha yerning hukmdori, uning tashqi qiyofasi,
ma'naviy dunyosi, avlod – ajdodlari, ziyolilari, amir – beklari haqida
ma'lumot berish yo’li bilan boradi. So’ngra o’sha joyning urug’ –
elatlari, til, urf – odat va boshqa xususiyatlarini tasvirlaydi. Shu jihatdan
“Boburnoma” dagi ma'lumotlar O’rta asrdagi bir qator o’lka, shahar va
mamlakatlar tarixini o’rganishda ham qimmatli manba bo’lib xizmat
qiladi. Chunonchi, Bobur 1497 – 1498 yillarda Samarqand shahri va
viloyati muyassar va musaxxar bo’ldi deb, shahar va uning tabiiy –
geografik holatini shunday tasvirlaydi: “Rub'i maskunda Samarqandcha
latif shahr kamroqdur. Shahri Samarqanddur, viloyatini Movarounnahr
derlar. Samarqandni Iskandar bino qilg’ondur. Mo’g’ul va turk ulusi
Semirkand derlar. Temurbek poytaxt qilib edi. Temurbekdin burun
Temurbekdek ulug’ podshoh Samarqandni poytaxt qilg’on emastur. Eli
tamom sunniy...Ko’hak suyi bila ma'mur va mazru'dur. Uzumi va
qovuni va olmasi va anori, balki jami' mevasi xo’b bo’lur. Qishi
mahkam sovuqtur...yozlar yaxshi havosi bor...
Temurbek va Ulug’bek Mirzoning imorati va bog’oti Samarqand
mahallotida ko’ptur. Samarqand arkida Temurbek bir ulug’ ko’shk
solibtur, to’rt oshyonliq, Ko’k saroyga mavsum va mashhur va bisyor
oliy imorattur. Samarqandning sharqida ikki bog’ solibtur, birikim
yiroqroqtur, bog’i Bo’ldudur, yovuqrog’i Bog’i Dilkushodur. Andin
Feruza darvozasig’acha xiyobon qilib, ikki tarafida terak yig’ochlari
15

elektron darsliklar va maktablar orqali tarixiy ma'lumotlar olish
mumkin.
Tarixiy manbalar bilan ishlash o'rganishni chuqurroq tushunishga
yordam beradi, chunki ular asl obrazning muhiti va sharoitini yaxshi
tushunishga yordam beradi. Bundan tashqari, ular fikr yuritish va tahlil
qilish qobiliyatini ham rivojlantiradi.
41

mug'laq bo'ladur. Bundin nari betakalluf va ravshan va pok alfoz bila
biti; h а m sanga tashvish ozroq b о 'lur, h а m o'qug'uchig'a". 1529- yili
Н um о yun kasal bo'lganida, uni Badaxshondan Dehliga, Bobur yoniga
yuboradilar. "Boburnoma"da yoziladi: "...tabiblar har n ес h а dorudarmon
berdilar, yaxshi bo'lmadi. Mir Abulqosimkim, ulug' kishi erdi, arzg'a
yetkurdikim, ushmundoq dardlarg'a darmon budurkim, yaxshi
nimarsalardin tasadduq qilmoq kerak. Toinki tengri taolo sihhat bergay.
Mening ko'nglumga keldikim, Muhammad Humoyunningmendin o'zga
yaxshiroq nimarsasi yo'q. Ме n o'zum tasadduq bo'layin, xudoy qabul
qilsun. Xoja Xalifa, o'zga muqarrablardin arzg'a tegurdilarkim,
Muhammad Н um о yun sihhat topar, siz bu so'zi n ес hun tilingizga
kelturasiz. G'araz budurkim, dunyo molidin yaxshisi tasadduq qilmoq
kerak. Bas, o'shal olmoskim, Ibrohimni urushida tushub erdi,
Muhammad Humoyunga inoyat qilib erdingiz, tasadduq qilmoq kerak.
Tilga keldikim, dunyo m о li aning evazig'anechuk bo'lg'ay, m е n aning
fidosi qilurmenkim, h о l anga mushkul bo'lubtur. Va andin o'tubturkim,
m е n aning betoqatlig'ig'a toqat kelturg'aymen. O'shal holatga kirib, u с h
qatla boshidin o'rgulub, dedimkim, m е n ko'tardim, har n е darding bor.
O'shal zamon m е n og'ir bo'ldum, ul yengil bo'ldi. Ul sihhat bo'lub
qopti. Ме n noxush bo'lub yiqildim. A'yoni davlat va arkoni mamlakatni
chorlab, bay'at qo'llarini Humoyunni qo'lig'a berib, joynishinlig'ig'a va
valiahdlig'ig'a nasb qildim. Va taxtni anga topshurdum".
Во bur tirikligida taxtini vorisiga topshirgan kamdan-kam
hukmdorlar sirasidan edi. Bobur nima haqda va kim haqda yozmasin,
g`oyat samimiydir.
10

3.BOB. Boburnoma o'rganishning metodlari
3.1. Tarixiy manbalardan foydalanish
Boburnoma o'rganish uchun bir nechta metodlar mavjud, va har bir
insonning o'zining eng maqbul usuli mavjud. Ammo, ular quyidagilar
o'rtasida eng ko'p ishlatiladiganlaridan bir nechta misollardir:
1. Fanlar : Boburnoma o'rganish uchun rasmiy maktablarda,
institutlarda yoki onlayn platformalarda ta'lim olish. Bu usul bilan,
o'qishga oid qonunlar va asoslar haqida tushunchalar olinadi.
2. Mentorlik : Bir mentor yoki o'qituvchining yo'riqnomalari va
yordamida batafsil boburnoma o'rganish. Bu usul bilan, insonning
shaxsiy e'tibori va qat'iy ehtiyojlari ko'rib chiqiladi.
3. Xalq ta'limi : Boburnoma o'rganish uchun xalq ta'limi darsliklari,
o'quvlar yoki onlayn maqolalar orqali o'rganish. Bu o'rganish usuli
odatda o'quvchilar uchun arzon va muhim bo'ladi.
4. Tajribavi o'rganish : Amaliy tajribani o'zlashtirish orqali
boburnoma o'rganish. Bu usul bilan, inson o'zini o'zlashtirish,
o'rganishga ishonch hosil qilish va shaxsiy rivojlanish uchun keng
imkoniyatlar mavjud.
5. Onlayn kurslar va resurslar : Internetda bepul yoki pullik onlayn
kurslar, video darslar va elektron darsliklardan foydalanish. Bu
usul bilan, inson o'zining boshqarilishi va o'z-o'zini tayyorlashga
osonlik bilan qatnashishi mumkin.
39

ABDULLA QODIRIY NOMIDAGI JIZZAX DAVLAT
PEDAGOGIKA UNIVERSITETI
O’zbek tili va Adabiyotti fanidan
KURS ISHI
Mavzu: “Boburnoma” asarini o’rganishda fanlararo aloqadan
foydalanish
S1201-19-guruh talabasi
Bajardi: Abdullayeva Iroda
Qabul qildi: _____________
Jizzax 2024
1

xasta bo’lib qolganini muallif quyidagicha bayon etadi: “Muhammad
humoyun sanbalg’akim, aning joygiri erdi. Ruxsat berildi. Olti oygacha
anda erdi. Zohiran ani yer va suyi xush yoqmadi, Isitma tutar ekandur,
bora- bora uzoqqa tortar, Toniki biz eshuttuk, farmon berildikim,
dehlig’a keltirub. Dehlidan kemag’a solib keltirsinlarkim, hakimi
hoziqlar ko’rub, dardig’a davo qilsunlar. Bir necha kun daryo yo’li bilan
kelturdular va tabiblar har necha doru darmon berdilar. Yaxshi bo’lmadi.
Mir Abulqosimkim, ulug’ kishi erdi. Arzg’a yetkurdikim, ushmundoq
dardlarg’a darmon budurkim, yaxshi nimarsalardin tasadduq qilmoq
kerak. Toinki tengri taolo sihhat bergay. Mening ko’nglimga berdikim,
Muhammad Humoyun (ning) mendin o’zga yaxshi nimarsasi yo’q. Men
o’zim tasadduq bo’layin, xudoy qabul qilsun. Xoja halifa o’zga
muqarrablardinarzg’a tegurdilarkim, Muhammad Humoyun shifo topar,
siz bu so’zzi nechun tilingizga keltirasiz. G’araz budurkim, dunyo
molidin yaxshisini tasadduq qilmoq kerak. Bas o’shal olmoskim,
Ibrohimni urushida tushub erdi. Muhamad Humoyung’a niyat qilib
erdingiz, tasadduq qilmoq kerak. Tilga keldikim, dunyo moli aning
evaziga nechuk bo’lg’ay. Men aning fidosi qilurmenkim, hol anga
mushkul bo’libtur. .. Va andin o’tubturkim, men aning betoqatlig’ini
toqat kelturg’ayman,. O’shal holatda kirib, uch qatla boshidan o’rgulib
dedimkim, Men ko’tardim, har ne darding bor, O’shal zamon men og’ir
bo’ldim. Ul yengil bo’ldi. Ul sihat bo’lib qoldi. Men noxush bo’lib
yiqildim. A’yoni davlat va arkoni mamlakatni charlab, bay’at qullqrini
Humoyunni qo’lig’a berib, joynishinlig’ig’a va valiahdlig’ig’a nasib
qildim. Va taxtni anga topshurdim. Va Xo’ja Xalifa va Qnbar Alibek va
26

ta'sirga ega. U bu tarixiy asar, O'zbekiston adabiyoti va madaniyatining
asosiy manbalari orasida hisoblanadi. "Boburnoma" Mirzo Ulug'bekning
o'g'li Babur sultonning xotiralariga asoslangan, uning hayoti, ijodiy
faoliyati, jangi, siyosiy qadam-ko'rsatmalari, do'stonlik munosabatlari va
madaniy qarashlari haqida tavsiflar to'plamidir.
Bu asar O'zbek adabiyoti tarixida asosiy maqomga ega bo'lib,
o'zbek xalqining tarixiy yodgorliklarini saqlashda katta ahamiyatga ega.
Bobur sultonning yozgan gazallari, qasaidalari, hikoyalari va masallari
uning shoiriy san'atini ifodalaydi va o'zbek adabiyoti tarixidagi o'ziga
xos o'rnini egallashiga yordam beradi.
"Boburnoma" asari o'zbek adabiyoti bo'yicha klasik asarlar
qatoriga kiradi va uning tarixiy yodgorliklarining saqlanishi, o'zbek
xalqining adabiyot va madaniyatini o'z ichiga olgan "Boburnoma"ning
o'zbek adabiyoti bo'yicha katta ta'siriga sabab bo'ladi. Bu esa asarning
O'zbek adabiyoti bo'yicha ta'sirini ko'rsatadi.
"Boburnoma" asari O'zbek adabiyoti bo'yicha juda muhim va
e'tiborli asar hisoblanadi. Bu asar O'zbek xalqining tarixiy
yodgorliklarini saqlashda katta ahamiyatga ega. Bobur sultonning
hayoti, ijodiy faoliyati, siyosiy va madaniy qadam-ko'rsatmalari haqida
o'zining o'ziga xos ko'rinishda ma'lumotlar olib
boradi."Boburnoma"ning ijodiy qismi esa O'zbek adabiyoti tarixida
mustahkam o'rni bor. Bobur sultonning yozgan gazallari, qasaidalari,
hikoyalari va masallari uning shoiriy san'atini ifodalaydi va uning
37

“Boburnoma”da, aytish mumkinki, 5 yoshlarida Samarqandga
borgan yosh Zahiriddinning umrining oxirgi yillarigacha o’z boshidan
o’tgan voqealari, ko’rgan – kechirganlari, o’zi bilan jangu jadallarda
birga bo’lgan kishilar, o’z ko’zi bilan ko’rgan shahar va qishloqlar, o’zi
suhbatlasha olmagan, lekin madaniy – siyosiy hayotda katta iz qoldirgan
Alisher Navoiy, Abdurahmon Jomiy, Husayin Boyqaro va boshqalar,
hamda qarindosh – urug’, oila a'zolari, o’zi haqidagi ma'lumotlar
haqqoniyat bilan tasvirlangan.
“Boburnoma” ning umumiy mazmuni va unda aks ettirilgan voqealar
haqida ingliz olimi Elfiniston quyidagi samimiy so’zlarini yozadi: “Bu
memuarlarda buyuk turk podshosining hayoti batafsil tasvirlangan,
uning shaxsiy his – tuyg’ulari har qanday mubolag’adan, pardadan holi,
uning uslubi oddiy va mardona, shuningdek, jonli va obrazli, o’z
zamondoshlarining qiyofalarini, intilishlarini, qiliqlarini oynadek
ravshan tasvirlaydi. Bu jihatdan u, Osiyoda yagona, chinakam tarixiy
tasvir namunasidir. Bobir har bir odamning tashqi ko’rinishini, kiyimini,
ta'bini va odatini ifoda qiladi va mamlakatlarni, ularning iqlimini,
tabiatini, xo’jaligini, san'at va hunarmandchilik asarlarini tasvirlab
beradi. Lekin asarga muallifning xarakteri eng ko’p joziba bag’ishlaydi”.
“Boburnoma”da Zahiriddin Boburning uzoq yillik kuzatishlari
memuar – xotira ko’rinishida izchillik bilan tasvirlanadi. Shu bilan birga
ayrim yillarning voqealari noma'lum sabablarga ko’ra “Boburnoma” da
berilmagan. Shunday bo’lishiga qaramasdan “Boburnoma” da 12
yoshdan taxtga chiqib, Andijon, Samarqand, Afg’oniston, Hindistonda
14

Xullas, Boburning shaxsiyati, shajarasi,va avlodlarini o’rganish
yo’lida ushbu nodir asar eng katta tarixiy, yozma manba hosoblanadi.

43

Oxir navbat kelaturgandakim ul fursatda Toshkent viloyati Umarshayx
mirzo tasarrufida edikim, kitoblarda Shosh bitirlar ba’zi Choch
bitirlarkim , “kamoni chochiy” andin iborattur berdi. O’shal fursatin
tarix to’qqiz yuz sakkizgacha Toshqand va Shoxruxiya viloyati
Chig’atoy xonlarining tasarrufida edi. Bu fursatda mo’g’ul ulusining xon
va sultonlig’i Yunusxonning ulug’o’g’li –mening tog’oyim Sulton
Maxmudxon chun Umarshayx mirzoning badmaoshlig’idan mutazarrir
edilar, bir- birlari bila ittifoq qilib Sulton Axmad mirzo va shimol
tarafidin Sulton Maxmudxon Umarshayx mirzoning ustig’a cherik
torttilar.
Bu asnoda g’arib voqea dast berdi, mazkur bo’lib edikim Axsi qo’rg’oni
balan jar ustida voqe’ bo’libtur, imoratlar jar yoqasida erdi. Ushbu tarida
dushanba kuni ramazon oyining to’rtida Umarshayx mirzo jardin
kabutar va kabutarxona bila uchib shunqor bo’ldi. O’ttiz to’qqiz yoshar
erdi”.
Bobur bu o’rinda o’z otasi haqida yozar ekan, Umarshayx Mirzo juda
himmatli, qo’li ochiq va ulug’ podshoh bo’lganligini qayd etadi. Doimo
mulkchilikka qiziqishi bor edi, Bir necha marotaba Samarqand shahri
ustiga yurush qilib qo’shin tortdi.Ba’zan g’alaba qozondi, ba’zan esa
mag’lubiyatga uchradi. Ko’pincha murodsis yana ortga qaytdi.
Qaynotasi yunusxon ekanligini yozadi. U Chingizxonning ikkinchi
o’g’li Chig’atoyning naslidan deydi. Chig’atoyxonning yurtida bu
paytda mo’g’ul xalqinig xoni o’sha edikim, mening ulug’ otam
bo’ladilar. Ular har safar kelganlarida viloyatlar berar edilar. Ammo u
Umarshayx Mirzoning muddaosidek bo’lmas edi. Qaynotasi so’nngi
19

alohida ta’riflar bilan ba’yon etadi. U urush oldidan urush
qatnashchilarining katfiyati qanday holatda bo’lganligini yetarlicha
tasvirlaydi. Bu urushda Bobur kuchli to’qnashuvga duch keladi.
“Boburnoma”da muallifning boshidan kechirgan jangu- jadallari birin
ketin xronotop tarzida bayon etiladi. Bobur asarni yozishdan avval
urushlarning yillarini alohida bitiklar tarzida yozib boravergan va
ulardan foydalangan holda asarni to’liq matnini yozgan. Ammo asarni
nashr ettirgan ba’zi olimlar Boburning yozishga ulgurmay qolgan asar
qismi deb tushunganlar. “Boburnoma” asari yuzasida hali- hamon
tortishuvlar davom etmoqda. 1
1.2 Asardagi Umarshayx Mirzo va Qurlug’ Nigorxonim shaxslari
ta’rifi.
“ Chun Umarshayx mirzo baland himmatliq va ulug’ doiyalik
podshoh erdi. Hamisha mulkgirlik dag’dag’dasi bor erdi, necha navbat
Samarqand ustiga cherik tortti ba’zi maxal shikast topti, ba’zi maxal
bemurod Necha navbat qayin otasi Yunusxonnikim Chingizxonning
ikkinchi o’g’li Chig’atoyxon naslidindur Chig’atoyxonning yurtida
mo’g’ul ulusining xoni ul fursatta ul erdikim mening ulug’ otam
bo’lg’ay istid’o qilib kelturdi har qatla kelturganda viloyatlar berur edi,
Chun Umarshayx mirzoning badmaoshlig’idin gohi mo’g’ul ulusining
muxolafatidin viloyatda tura olmay yana Mo’g’ulistong’a chiqar erdi.
1 Нурмонов А. Искандарова Ш. Узбэк тили еа адабиёти журнали. 1995-5-6.
18

deya yozadi Bobur. Eron shohi shoh Ismoil o’zbeklar ustiga Marvda
bostirib kelganda opasi Xonzodabegim Marvda bo’ladi. Bobur oradan
o’n yil o’tib Mrvga Ismoilshoh huzuriga borai, ammo opasi uni
tanimaydi. Bobur o’z ismini aytgandan so’ngra uni tanib oladilar.
Umarshayxning yana bir qizi Mehrbonubegim edi,- deydi muallif.
Mehrbonu va Nosir mirzo bir onadan tug’ulgandirlar. U Boburdan ikki
yosh katta bo’lgan. Yana bir qizi Shahrbonubegim edi. U ham Nosir
mirzo bilan bir onadan tug’ilmash. Bobur mirzoba sakkiz yosh kichik
edi. Yana bir qizi Yodgor Sultonbegim edi. Onasi Og’a Sulton ismni
ayol edi. Yana bir qizi Ruqiya Sultonbegim edi. Onasi Mahdum
Sultonbegim edi. Uni Qorako’zbegim derlar edi. U vafot etdi. Yodgor
Sultonbegimni Boburning katta onasi Esan Davlatbegim saqlab qolgan.
Andijon va Axsini Shayboniyxon bosib olish arafasida uHamza
Sultonning o’g’li Abdullatif Sultonga uzatiladi. Ruqiya Sultonbegim
Jonibek Sultonga turmushga beriladi, ammo ilar uzoq yashamaydilar.
“Boburnoma”da Bobur Onasining shaxsiyatiga ham alohida ta’rif
keltiradi: “Qutlug’ Nigorxonim erdi. Yunusxonning ikkinchi qizi. Sulton
Mhmudxon va Sulton Ahmadxonlarning egachisi erdi.
Yunusxon Chingizxonning ikkinchi o’g’li Chig’atoyxonning
naslidandur.
Yunusxon ibn Vaysxon ibn Sherali ibn Muhammadxon ibn Hizr
Xojaxon ibn Tug’luq Temurxon ibn Esan Bug’axon ibn Duvaxon ibn
Baroqxon ibn Yesuntuva ibn Mutugon ibn Chig’atoy ibn Chingizxon.
23

orqali o'zbek xalqining o'zining tarixiy shakllanish va rivojlanish
jarayonlariga oid muhim ma'lumotlar olish mumkin. Bobur sultonning
xotiralarida turli xil jangi, do'stonlik munosabatlari, sultonning ijodiy
yaratishlari va davlat rahbari sifatida uning hayotining tajribalarini va
qarashlarini o'rganish imkoniyati mavjud. Shuningdek, "Boburnoma"
O'zbekistonning milliy identitetini aniqlashda ham ahamiyatga ega,
chunki bu asar o'zbek xalqining o'zining tarixiy va madaniy ildizlarini
ko'rsatadi.
"Boburnoma" asari O'zbek adabiyoti va tarixida ahamiyatli, chunki
uning orqali O'zbekistonning eng qadimgi va taninmish davlat
rahbarlari, shoir va ilmiy shaxslari haqida eng to'liq ma'lumotlar olish
mumkin. Bobur sultonning xotiralarida o'z ijodiy yaratishlari, o'zining
o'zida biriktirgan madaniy, diniy, ijtimoiy tajribalari va qarashlari
tavsiflanadi. Uning janglari, do'stonlik munosabatlari, diniy qarashlari va
davlat boshqaruviga oid fikrlari tarixiy ma'lumotlar to'plamiga
aylantirilgan."Boburnoma" shuningdek, O'zbek adabiyoti va tarixida
adabiy yozuvchilikning yuqori darajasini ifodalaydi. Bobur sultonning
yozgan shoiriy qissalari, hikoyalari va o'zbek adabiy tilidagi
ifodalarining nazariy va amaliy ahamiyati katta. Uning asarida
yozuvchilikning o'ziga xos xususiyatlari va o'zining shoiriy fikr-
mulohazalari ko'rsatiladi. Bu esa asarining o'zbek adabiyoti tarixida
o'ziga xos o'rin egallaganligini ko'rsatadi.
2.2. Asarning tarixiy ma’lumotlari va yodgorlik
33

hayoti, o'zbek xalqining adabiyotida va madaniyatida o'ziga xos o'rin
egallagan joylari to'plangan. Bu esa uning yozma yodgorliklarini qadr-
qimmat qilish, o'zbekiston tarixi va madaniyatini o'z ichiga olgan
"Boburnoma" asarining tarixiy ahamiyatini ko'rsatadi.
"Boburnoma" asarida Bobur sultonning ijodiy faoliyati va
shoiriyatining yodgorliklariga ham e'tibor qaratiladi. Uning yozgan
gazallari, qasaidalari va hikoyalari uning san'atini, shoiriy o'ziga xos
xususiyatlari va dastlabki adabiyot tuzumlarini ifodalaydi. Bu esa
O'zbek adabiyoti tarixida Bobur sultonning yaratgan asarlarining yuqori
qiymatiga ega bo'lishini ta'minlaydi."Boburnoma" asari O'zbek adabiyoti
va tarixida yana bir nechta ko'p muhim o'rnashuvlarga ega. Ushbu asar
orqali o'zbek xalqining qadimgi tarixi, madaniyati, adabiyoti va davlat
boshqaruvining muhim jihatlari haqida keng ma'lumotlar olish mumkin.
"Boburnoma" Bobur sultonning o'zining shaxsiy hayoti, ijodiy
faoliyati, jangi, do'stonlik munosabatlari va davlat boshqaruviga oid o'z
fikrlarini o'z ichiga olgan maqolalar to'plamidir. Uning yozgan
maqolalarida Bobur sultonning Turon va Samarqand boshqaruvini,
uning siyosiy va madaniy qadam-ko'rsatmalari, janglari va do'stlar bilan
munosabatlari keng jihatdan tavsiflangan.Shuningdek,
"Boburnoma"ning ijodiy qismi ham juda muhimdir. Bobur sultonning
yozgan gazallari, qasaidalari, hikoyalari, masallari va boshqalar uning
shoiriy san'atini ifodalaydi. Uning ijodiy faoliyati va shoiriyatining
yodgorliklari O'zbek adabiyoti tarixidagi ahamiyatga ega bo'lib, uning
adabiyotda o'zining o'ziga xos o'rnini egallashiga yordam beradi.
35

2.1. O'zbek adabiyoti va tarixida asarning o'rnining muhimi
"Boburnoma"ning O'zbek adabiyoti va tarixidagi o'rnining muhimi
juda katta. Bu asar, Mirzo Ulug'bekning o'g'li Babur, 16-17 asrlarda
Turon sultonlarining asarlarini yozib qoldirgan eng mashhur shoir va
davlat rahbarlari biri sifatida tanilgan Bobur sultonning xotirasiga
bag'ishlangan sharhlar to'plamidir.
Bu asar, O'zbek tilida yozilgan eng muhim dastanlardan biri
sifatida hisoblanadi va O'zbek adabiyoti tarixidagi ahamiyatini oshiradi.
"Boburnoma", O'zbek adabiyotining klassik asarlaridan biri bo'lib,
ushbu davlat rahbarining hayoti, ijodiy yaratuvchiligi va davlat
rivojlanishining o'zbek xalqining tarixiy va madaniy yodgorligiga ta'sir
ko'rsatadi. U shuningdek, diniy, ijtimoiy va siyosiy ko'plab
muammolarni ko'rsatib beradi. Bobur sultonning xotiralarida o'zining
jangi, shoiriyati, siyosiy va madaniy faoliyati haqida ma'lumotlar
keltirilgan. Bu esa uning shaxsiyati va davlatni boshqarishidagi o'ziga
xos usullari bilan tanishishga imkon beradi. Shuningdek, "Boburnoma",
O'zbek adabiyoti va tarixida sadoqat, do'stonlik, jangi va boshqaruvga
oid atroflarda amaliy ma'rifat olib boruvchi dastan sifatida muhim
ahamiyatga ega."Boburnoma", O'zbek adabiyoti va tarixida ko'p yarim
asr davomida o'qilib kelgan va o'qiladigan asarlar qatorida o'z o'rnini
egallab keldi. Bu asar, O'zbek tilida yozilgan ilk avliyo yoki tarixiy
eskiy dastanlardan biri hisoblanadi. Bobur sultonning xotiralariga
asoslangan bu asar, uning shoiriyati, tadbirlari, siyosiy faoliyati va jangi
haqida keng ma'lumotlar beradi. "Boburnoma"ning O'zbek adabiyoti va
tarixidagi ahamiyati shundan ham ko'ra bo'lishi mumkin, chunki bu asar
32

Mundarija
Kirish…………………………………………………………………3
1.BOB. Boburnoma………………………………………………....12
1.1 “Boburnoma” asari haqida… …………………………………..12
1.2 Asardagi Umarshayx Mirzo va Qurlug’ Nigorxonim shaxslari
ta’rifi.
………………………………………………………………...18
1.3 “ Boburnoma ” da Bobur avlodlari ta ’ rifi …………………………..24
2. BOB " Boburnoma " asarining tarixiy va adabiy ahamiyati ……31
2.1. O'zbek adabiyoti va tarixida asarning o'rnining muhimi…………31
2.2. Asarning tarixiy ma'lumotlari va yodgorlik………………………33
2.3. "Boburnoma" asarining o'zbek adabiyoti bo'yicha ta'siri…………35
3.BOB. Boburnoma o'rganishning metodlari ………………………38
3.1. Tarixiy manbalardan foydalanish ………………………………..38
3.2. Muqobil ma'lumotlarni qidirish va tahlil qilish…………………..39
Xulosa....................................................................................................41
Foydalanilgan abaiyotlar.....................................................................43
2

Derlarkim, nabotat orasida xurmo daraxtining ikki ishi hayvonotqa
o`xshar: biri ulkim, nechukkim hayvonot boshini kesarlar-hayoti
munqati` bo`lur (uzilur). Xurmo daraxtining ham boshi kesilsa, daraxti
qurur. Yana biri ulkim, nechukkim hayvonottin benar natija hosil
bo`lmas, xurmo daraxtig`a ham nar xurmo shoxini kelturub,
tegurmasalar, yaxshi bar bermas. Bu so`zning haqiqati ma`lum ermas”.
“Boburnoma” o`zbek nasri taraqqiyotiga juda katta ta`sir
ko`rsatdi. Buning yorqin namunasi Abulg`ozi Bahodirxonning
“Shajarai turk” va “Shajarai takorima” asarlaridir. “Boburnoma”ning
tasvir va bayon usuli tarjimalar orqali boshqa adabiyotga ham o`tdi.
G`arb va Sharqning fan va davlat arboblari Boburning tarix va
madaniyat oldidagi xizmatlarini belgilashda bu kitobga asosiy manba
sifatida qaradilar. Hindiston tarixini yoritishda esa, mutaxassislar
fikricha, hali xam buyuk bobomiz Beruniyning “Hindiston” idan
keyingi muhim asar “Boburnoma” bo`lib turibdi. “Boburnoma” XV–
XVI asrning muhim voqealarini badiiy aks ettirgan prozaning qimmatli
namunasidir.
“Boburnoma” qomusiy xarakterdagi asar bo’lib, unda ilm – fan, urf –
odat, ijtimoiy – siyosiy, tabiiy etnografik bilimlar mohirlik bilan
ifodalangan. Shu bilan birga bu asar o’zbek klassik adabiyotida badiiy
prozaning ham namunasi. “Boburnoma” fanning qator sohalari uchun
nihoyat darajada muhim ahamiyatga ega bo’lishi bilan birga o’zbek
adabiyoti tarixida badiiy prozaning eng birinchi buyuk namunasi ham
hisoblanadi. Bu asar adabiyotimizda proza janrini rivojlantirishga uzoq
vaqt ijobiy ta'sir etib keldi.
13

Bobur ruboiylaridan birida “Har ishniki ayladim xatolig` bo`ldi”, -
deydi. Aslida Bobur qilgan ishlar xato bo`lmagan. Birgina “Boburnoma”
asarini olib qaraydigan bo`lsak ham hali bu darajada har tomonlama
yetuk asar yaratilmaganligining guvohi bo`lamiz. Bu asar butun jahon
ommasiga mashhur bo`lgan shoh asardir. “Boburnoma” da Bobur
yashagan davrdagi Movarounnahr, Xuroson, Eron va Hindiston
xalqlari tarixi yoritilgan. Asar uch qismdan iborat bo`lib, 1-qismi- XV
asrning ikkinchi yarmida Markaziy Osiyoda ro`y bergan voqealarga, 2-
qismi XV asrning oxiri, XVI asrning birinchi yarmida Qobulda ro`y
bergan voqealarga, 3-qismi XVI asrning birinchi choragidagi Shimoliy
Hindiston xalqlari tarixiga bag`ishlangan. “Boburnoma” ning mavjud
to`liq matni 1857-yilda turkolog N.Ilminskiy tomonidan Qozonda
tipografiya yo`li bilan nashr qilingan. 1905-yilda ingliz olimasi
A.Beverigi xonim “Boburnoma” ning Haydaroboddagi qo`lyozma
nusxasini chop ettirdi. Ana shu 2 ta nusxaga asoslanib
1948-49-yillarda asarning ikki qismdan iborat to`liq matni
P.Shamsiyev, Sodiq Mirzayevlar tomonidan nashr qilindi. 1960-1989-
yillarda yana qayta nashr etildi. “Boburnoma” dagi ma`lumotlar o`sha
davrda yaratilgan boshqa tarixiy manbalar: Mirxond, Xondamir,
Muhammad Solih, Binoiy, Muhammad Haydar, Farishta, Allomiy kabi
tarixchilarning asarlarida bu darajada oshiq va mukammal yoritilmagan.
Muallif “Boburnoma” da Alisher Navoiy, Abdurahmon Jomiy, Behzod,
Mirzo Ulug`bek va boshqa allomalar haqida o`zining eng yuqori fikr va
mulohazalarini bildiradi. Kamoliddin Binoiy, Behzod, Mirak naqqosh,
8

marta kelganida Toshkent shahri Umarshayx Mirzining tasarrufida
bo’lganligi qayd etilgan.Asarda muallif Toshkent haqidagi ta’riflari
bilan o’z fikrini davom ettiradi. Toshkentni O’sha davrda yaratilgan
kitoblarda “Shosh” yohud “Choch” deyilganini zikr etadi u. Qolaversa
Toshkentning kamonlari ham mashhur bo’lgan deydi Bobur. O’sha
davrdan tarix to’qqiz yuzi sakkiztagacha Toshkent va Shohruxiya
viloyati Chig’atoy xonlarining tasarrufida bo’lganligi,bu yerlarni
Zahiriddin Muhammad Boburning ona tomondan bobosi Yunusxonning
to’ng’ich o’g’li – tog’asi Mahmudxonning qo’l ostida bo’lganligi yozib
ketilgan. Umarshayx Mirzoning akasi Samarqand podshohi Sulton
Ahmad mirzo va mo’g’ul ulusining xoni Mahmudxon Umarshayx
mirzoning Andijon taxtini boshqarib kelayotganidan norozi edilar. Ular
bir- birlari bilan o’zaro ittifoq tuzishib, Sulton Ahmad mirzo
Mahmudxonni o’ziga kuyov qilib, Xojandning janubidan Sulton Ahmad
va Shimolidan Mahmudxon Umarshayx mirzoning qal’asi ustiga qo’shin
tortib kelishganini batafsil keltiradi Bobur shoh. Ammo Axsi qo’rg’oni
baland jar ustida joylashgan, imoratlar ham jar yoqasida qurilgan edi. Bu
hol dushanba kuni ramazon oyining to’rtida Umarshayx mirzo jardan
kabutar va kabutarxona bilan uchib halok bo’lganligi yozilgan Bundan
ko’rinib turibdiki, Boburning otasi kabitarlarni sevib parvarishlovchi,
qushlarga qiziquvchi kishi bo’lgan.
“Uch o’g’ul, besh qiz mirzodin qolib edi. Bori o’g’lonlardan uluq
menZaxiriddin Muhammad Bobur edim; mening onam Qutluq
Nigorxonim edi Yana bir o’g’ul Jahongir mirzo edi,mendin ikki yosh
kichik edi, aning onasi mo’g’ulning tuman beklaridin edi, Fotima Sulton
20

1.BOB. BOBURNOMA
1.2 “Boburnoma” asari haqida.
“ Boburnoma ” asari haqida . “ Boburnoma ” Bobur kezgan yurtlar
haqida o ` ziga xos qomusdir . Lekin bu faqat sinchkov emas, badiiy
zavqi ham baland bo`lgan ijodkor tomonidan yozilgan. Asarda turli
fanlarga oid ma`lumotlar bilan bir qatorda go`zal ijodiy kuzatishlar,
chiroyli badiiy lavhalar ham bor. Ayniqsa, Xuroson va Hindiston
manzaralarini chizganda, xususan, o`zbek o`quvchisiga notanish urf-
odatlar, o`simlik va hayvonlar haqida hikoya qilganda Boburning
badiiy iste`dodi ish beradi. Masalan, u xurmoni shunday tushuntiradi:
“Yana xurmodir. Agarchi xurmo Hindiston maxsusi emas. Chun ul
viloyatlarda yo`q edi, mazkur bo`ldi. Xurmo daraxti Lamg`onda ham
bordur, shoxlari daraxt kallasida bir yerda-o`q bo`lur. Barglari
shoxlarining tubidin uchig`acha ikki tarafida bo`lur, tanasi nohamvor
(notekis) va badrang (ko`rimsiz) dir. Mevasi uzumning xo`shasidek
bo`lur, xo`shasidin xili ulug`roq bo`lur.
12

"Boburnoma" asari o'zbek adabiyoti va tarixida uning yozuvchilik
sifatidagi yuqori qiymatini va ahamiyatini o'z ichiga olgan o'zbek
xalqining tarixiy va madaniy yodgorligini saqlashda muhim ahamiyatga
ega.
2.3. "Boburnoma" asarining o'zbek adabiyoti bo'yicha ta'siri
"Boburnoma" asari O'zbek adabiyoti bo'yicha juda katta ta'sirga
ega. Bu asar O'zbek adabiyoti tarixida eng qadimgi va tanilgan asarlar
orasiga kiradi. "Boburnoma" Bobur sultonning xotiralariga asoslangan
va uning hayoti, ijodiy faoliyati, siyosiy qadam-ko'rsatmalari, jangi va
do'stonlik munosabatlari haqida ma'lumotlar to'plamidir.Bu asar o'zbek
xalqining tarixiy yodgorliklarini saqlashda katta ahamiyatga ega, chunki
uning orqali o'zbek xalqining o'zining tarixiy va madaniy ildizlariga oid
ma'lumotlarni saqlashda yordam beradi. Bobur sultonning yozgan
gazallari, qasaidalari, hikoyalari, masallari va boshqalar uning shoiriy
san'atini ifodalaydi va o'zbek adabiyotida uning yaratgan asarlarining
yuqori qiymatiga ega bo'lishini ta'minlaydi."Boburnoma" asari o'zbek
adabiyoti tarixida o'z o'rnini egallagan, asosiy dastlabki
yozuvchiliklardan biri hisoblanadi. Uning ijodiy faoliyati va
shoiriyatining yodgorliklari O'zbek adabiyoti tarixidagi ahamiyatga ega
bo'lib, uning adabiyotda o'zining o'ziga xos o'rnini egallashiga yordam
beradi. Bu esa asarning O'zbek adabiyoti bo'yicha ta'sirini
kuchaytiradi."Boburnoma" asari O'zbek adabiyoti bo'yicha juda katta
36

_________ viloyati ___________ tumani
M.M.T.Bga qarashli “__”-umumiy o'rta
ta'lim maktabining Ona tili va adabiyot fani
o'qituvchisi __________________ Jizzax davlat
pedagogika universiteti sirtqi bo'lim “O'zbek
tili va adabiyoti” yo'nalishi “______”- guruh
talabasi _________________ O’zbek tili va
Adabiyotii fanidan “ “Boburnoma” asarini
o’rganishda fanlararo aloqadan foydalanish” mavzusida
yozgan
KURS ISHIGA TASHQI
TAQRIZ
Bu mavzu Maktab “Boburnoma” asarini o’rganishda fanlararo
aloqadan foydalanish o’z ichiga jamlagan bo’lib bu kurs Ishida shular
haqida ma’lumotlar jamlangan.Bu kurs ishi hozirgi raqamlashgan
dunyoda zamonaviy pedagoklarni shakllantirish va ularni shu
texnologiyalar bilan ishlashini o’rganilib tayyorlangan bunda asosan
vazirlar mahkamasi tomonidan tasdiqlanga Davlat ta’lim standartidan
foydalanilgan va shu ma’lumotlar asosidan kurs ishi yoritilgan.
Kurs ishi Kirish, 3 bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar
ro’yhatidan iborat.Kurs ishi yozishda Z.M.Bobur “Mahrami asror
topmadim”. T., 1998.
Z.M.Bobur “Boburnoma”. T., 1989.
V.Abdullayev. O`zbek adabiyoti tarixi. T., 1976.
I.Haqqul. Tasavvuf va she`riyat. T., 1990.
Ma`ruza matnlari. II qism. N-2000.
I.Haqqul. “Davlatqa yetib mehnat elin unutma”. “Ishonch”
gazetasi.
45

bo’lgan cheksiz muhabbati, ayniqsa, Humoyun mirzoga bergan ta’rifida
Humoyunni o’ziga munosib farzand deya ma’qul ko’radi. Humoyunni
davlatni oqilona va adolat bilan boshqarishiga katta ishonch bildiradi.
Uning farzandlariga bo’lgan otalik mehri shunchalar kuchliki, hatto
farzandi Humoyun mirzoni o’z jonidan ham afzal ko’radi. Mirzo
Komronga ham ishonch bilan Qobulni boshqarishdek ulkan vazifani
topshirganini qayd etadi. Boburning avlodlari ilm hamda ijod bilan
shug’ullanuvchi yetuk shaxslar bo’lib yetishadi.
Ba’zi notanish so’zlar lug’ati:
1 Ehtimom - g'ayrat, urinish.
2 Somon topmoq - yo'lga tushmoq, tartibga kelmoq.
3 Ul viloyatlar -Farg'ona vodiysi ko'zda tutiladi.
5 Mug’laq - mavhum, tushunarsiz.
6 Tasadduq qilmoq - sadaqa qilish, bag'ishlash.
Boburning qisqacha shajarasini shu tariqa ko’rsatish mumkin:
2.BOB "Boburnoma" asarining tarixiy va adabiy ahamiyati
31

2006-yil 14-fevral.
Internet.www.tuit.uz.
Нурмонов А. Искандарова Ш. “Узбек тили ва адабиёти”
журнали.
1995. 5-6-сонлар .
Zahiriddin Muhammad Bobur. “Boburnoma”. -T., 1960.
Bobur hayoti va ijodi. Risola. Toshkent- 2012.
З.М. Бобур. Бобурнома. Тошкент;- “Юлдузча” нашриёти.
1990.
Po’latjon domla Qayumiy. Mumtoz so’z, Tanlangan asarlar, X
jild, Toshkent;-2009. Kabi adabiy manbalardan foydalanilgan.
“Boburnoma” asarini o’rganishda fanlararo aloqadan foydalanish”
mavzusini o’qitish texnologiyalari bayon qilinib, pedagogik
texnologiyalarning bugungi kun O’zbekiston ta’lim tizimidagi
ahamiyati yoritilgan. Kurs ishida sezilarli xato va kamchiliklarga yo'l
qo'yilmagan.Yuqoridagi mulohazalardan kelib chiqib, Abdullayeva
Iroda ning ““Boburnoma” asarini o’rganishda fanlararo aloqadan
foydalanish”” mavzusidagi yozgan kurs ishini himoyaga loyiq deb
hisoblayman.
Maktab direktori _____________
Taqrizchi: ____________
Sana: 1 9 .04.2024
46

O`zining quvonchini ham, g`amini ham hech kimdan yashirmay, ro`y-
rost aytadi.
Do`sti haqida ham, dushmani haqida ham ko`nglidagini so`zlaydi.
Bobur butun umri jangu jadallarda kechishiga qaramasdan tabiatan
nihoyatda ziyrak va sinchkov, g`oyat fahmli va idrokli, hamma narsaga
qiziquvchan bir zot edi. U qaerga bormasin, o`sha yerning geografik
tuzilishi, joylashishi o`rindan tortib, o`simlik va hayvonot
dunyosigacha, qishu yozining obhavosidan, elining tili-yu, urf-
odatlarigacha hamma-hammasi bilan qiziqadi va yozib qoldiradi.
“Boburnoma” da Boburning ilk she`riy mashqlaridan tortib yirik
asarlarigacha yozilish tarixi, ular bilan bog`liq voqealar haqida
ma`lumot berilgan. Alisher Navoiy bilan xatlashgani, “Boburiy xat” ni
ixtiro etgani, musiqa bilan shug`ullangani, turkiy tilning sofligi va
ravnaqi uchun kurashganlari haqida ham batafsil ma`lumot beradi.
11

boradi. 1526-yilning aprel oyida Ponopatda Hindiston sultoni Ibrohim
Lo`di bilan va 1527-yili mart oyida Chitora hokimi Rano Sango bilan
bo`lgan janglarda Boburning qo`li baland keladi. Tarixiy
ma`lumotlarning bayon qilishicha, Boburning Hindistonga yurishida
Dehli hukmdori Ibrohim Sulton siyosatidan norozi bo`lgan Panjob
hokimlari ham Boburni qo`llaganlar va Sikri jangidagi bu g`alaba
Boburga Hindistonga o`z hukmronligini uzil-kesil o`rnatish va
Boburiylar sulolasini barpo etish imkoniyatini berdi. Yangi mustahkam
davlat “Buyuk mug`ul imperiyasi” nomini oladi va 300 yildan ortiq
hukmronlik qiladi. 1526-yilning 21-dekabrida Bobur zaharlanadi, tasodif
tufayli omon qoladi. 1530-yilda Agrada vafot etadi. Keyinroq vasiyatiga
ko`ra, farzandlari uning xokini Qobulga olib kelib, dafn etadilar.
Bobur qisqa vaqt ichida Hindistonda siyosiy muhitini
barqarorlashtirish, Hindiston yerlarini obodonlashtirib, birlashtirish,
savdo-sotiq ishlarini to`g`ri yo`lga qo`yish, bog`-rog`lar yaratish
ishlariga rahbarlik qildi. Madaniy yodgorliklar qurish, karvonsaroylar
barpo qilish, kutubxonalar qurish Bobur va uning o`g`illari davrida keng
miqyosda yoyildi. Hindiston me`morchiligiga Markaziy Osiyo uslubi
kirib kela boshladi. Bobur va uning hukmron avlodlari huzurida o`sha
davrning ilg`or va zehni o`tkir olimlari, shoirlari, musiqashunoslarini
mujassam etgan mukammal bir ma`naviy-ruhiy muhit vujudga keldi.
Bobur Hindistonda katta hajmdagi davlat ishlari bilan bir qatorda
o`zining adabiybadiiy faoliyatini ham davom ettirdi. 1503-yilda “Xatti
Boburiy” ni yaratdi. 1521yilda “Mubayyin al-zakot”, 1523-25-yillarda
“Muxtasar”, “Xarb ishi”, “Musiqa ilmi” (topilma), “Volidiyya”
4

pisand qilmaydi, aniqrog`i arzitmaydi. Shunday ekan, qaysi xon yoki
sulton:
Qilmoq umidu biym ila xizmat shah olida
Darbonining so`kunchu tayoqig`a arzimas, -
deydi.. Insonga xos qanaqa tabiiy fazilat va sof tuyg`ular bo`lsa, Bobur
hayotda ham, ijodda ham asosan ana shularga suyangan. U o`z davlati
va saltanati manfaati yuzasidan she`riyatiga bir siyosiy rang, targ`ibot
ohanglarini olib kirsa bo`lardi. Yo`q Bobur she`riyatida topolmaysiz
bunday ohanglarni.
Mohiyatan toju taxt, hukmronlikka borib tarqaladigan murod-
maqsadlarini ham u nihoyatda oddiylashtirib, oddiy odamlarning
yuragiga uyg`unlashib ketadigan mazmunda aks ettiradi:
Ko`ngli tilagan murodig`a yetsa kishi
Yo barcha murodlarni tark etsa kishi, Bu ikki ish
muyassar o`lmasa olamda, Boshni olib bir sorig`a ketsa
kishi.
Bu fikrlar aynan shoh va shoir Boburga tegishli ekanini bilamiz,
ammo ko`ngli bir murodga intilib, yetolmagan, “bu ikki ish muyassar”
bo`lmasa-da, boshini olib qayonlargadir ketishning ham uddasidan
chiqolmagan har bir kishiga daxldorligini ham inkor etolmaymiz.
Shuning uchun Boburning ma`naviy-ruhiy dunyosi shohu gadoni o`ziga
jalb etaveradi. Ko`ngilni sehrlash, ruhni qanoatlantirishdan to`xtamaydi.
6

Har bir usulning o'ziga xos afzalliklari va chegaralari mavjud.
O'rganishni boshlashda, insonning maqsadlariga va zamonaviy
imkoniyatlarga qarashlarini hisobga olish muhimdir.
3.2. Muqobil ma'lumotlarni qidirish va tahlil qilish
Tarixiy manbalardan foydalanish boburnoma o'rganish uchun juda
muhim bo'lishi mumkin, chunki tarixiy manbalar o'rganilayotgan
obrazning asl rivojlanishini, o'sishi va o'zgarishi tarixiy kontekstda
tushuntiradi. Bundan tashqari, tarixiy manbalar o'rganuvchiga asl san'at,
madaniyat, ijtimoiy va siyosiy jarayonlarni tushunishga yordam beradi.
Quyidagi usullar orqali tarixiy manbalardan foydalanishingiz mumkin:
1. Tarixiy kitoblar : Tarixiy mavzular bo'yicha yozilgan rasmiy
kitoblar, akademik asarlar va ilmiy maqolalar o'rganuvchilar uchun
eng ommabop manbalardan biridir.
2. Arxivlar va muzeylar : Arxivlar va muzeylar tarixiy hujjatlarni va
obrazlarni saqlab turadi. Shuningdek, ular o'rganuvchilarga tarixiy
matnlar, fotosuratlar va boshqa ma'lumotlar bilan ta'minlaydi.
3. Ilmiy jurnallar va maqolalar : Ilmiy jurnallar va maqolalar,
tarixiy tadqiqotlarni va yangi izlanishlarni o'z ichiga oladi.
Ularning elektron variantlari internet orqali ham erkinlik bilan
dastlabkiq o'quvchilar uchun mavjud.
4. Internet manbalari : Internetda tarixiy saytlar, elektron
kutubxonalardan yoki universitetlar tomonidan taqdim qilingan
40

Uzatma muncha ham Bobur so’zingni,
Bu so’zlar birla xor etma o’zingni.
Agarchi ko’p so’zing bor muxtasar qil,
Ul oyg’a so’zing aslidin xabar qil.
“Boburnoma”ning qimmatli tomonlaridan biri unda o’z davrining
juda ko’p tarixiy shaxslarning xatti – harakatlari, ijtimoiy – siyosiy
qiyofalarini yorqin tasvirlashda ko’rinadi. Bu tarixiy shaxslarning
aksariyat ko’pchiligi temuriylar xonadoniga mansub amir-beklar,
shayboniylar, shu davrda ijtimoiy-siyosiy hayotda katta mavqega ega
bo’lgan sarkarda va ruhoniylar hamda juda ko’p san'at va adabiyot
namoyandalaridir
“Boburnoma”da Umarshayx mirzo, Husayn Boyqaro kabilarning
qiyofasi, naslnasabi, amir-umarolari, shajarasi batafsil tasvirlangan.
Bobir tasviriy vositalar orqali bu tarixiy siymolarning yaxlit
qiyofalarini aniq tasavvur qilish, hatto mukammal portretlarni chizish
mumkin.
“Boburnoma” 1526- yil voqealari bayon etiladi. Chunki shun
yili Bobur Ponipat degan yerda Hind sultoni Ibrohim Lo’diy bilan
to’qnashib uni yengadi. Ibrohim shu urushda o’ldiriladi. Hindning
bosh shahri Dehli Boburshoh qo’liga o’tadi. Hindning turli o’lkalarini
boshqarib turgan hind roylari va rojalari birin- ketin Boburga
bo’ysunib , uning hokimyatini tan ola boshlaydilar. Boburga
bo’ysunishni istamaganlar esa Chetur o’lkasining Ronosi Sango
tevaragida uyushadilar. Boburning shundan keying kurashi ana su
yerda bo’lib o’tadi. Bobur o’z asarida Rono bilan bo’lgan jangni
17

Xulosa.
Xulosa qilib aytganda, “Boburnoma”ni o’qigan kitobxon ilm –
fanning juda ko’p sohalari bo’yicha qimmatli ma'lumotlar olishi bilan
birga, Zahiriddin Muhammad Boburning nihoyatda murakkab, ayni
paytda sarkarda sifatida mard – jasur, inson sifatida jozibador, ota
sifatida farzandlari uchun mehribon – fidoiy qalbning porloq siymosini
yaqqol tasavvur qiladi. Shu jihatdan Hindistonning atoqli jamoat arbobi
Javoharlal Neruning “Hindistonning kashf etilishi” asarida Bobur haqida
aytgan quyidagi so’zlarini keltirish o’rinlidir: “Bobur dilbar shaxs
uyg’onish davrining tipik hukmdori, mard va tadbirkor odam bo’lgan. U
san'atni, adabiyotni sevardi, hayotdan xuzur qilishni yaxshi ko’rardi”.
Bobur o`zining ma`lum va mashhur asarlari bilan tarixnavis adib, lirik
shoir va ijtimoiy masalalar yechimiga o`z hissasini qo`shgan olim
sifatida xalqimiz ma`naviy madaniyati tarixida munosib o`rin
egallaydi. “Boburnoma”da keltirilgan ma’lumotlar ichida katta
ahamiyatga ega bo’lgan muallifning shajarasidir. Chunki kitobxon
temuriyzodar haqidagi zarur ma’lumotlarni shu asardan oladi.
“Boburnona”da keltirilgan har bir shaxs tarixiy fakt asosida, hech
qanday o’zgartirishlatsiz, bo’rttirishlarsiz, ortoqcha baholarsiz tarzda
asarga kiritilgan. Boberning ona tomondan ajdodlari, ota tomondan
ajdodlari ko’z o’ngimizda namoyon bo’ladi. Muallif ularni ketma- ket
joylashtirib ismlarini keltiradi, zarur hollarda ularga ta’rif berib, ular
bilan bo’g’liq har bir voqeaga urg’u berib o’tadi. Umarshayx mirzo,
Qutlug’ Nigorxonim, Hamda Boburning farzandlarini alohida boblarda
ta’riflaydi.
42

ekturubtur. Dilkushodda ham ulug’ ko’shk soldurubtur, ul ko’shkta
Temurbekning Hindiston urushini tasvir qilibturlar. Yana Pushtai
Ko’xakning domanasida Kongilning qora suyining ustidakim, bu suvni
Obirahmat derlar, bir bog’ solibtur. Naqshi jahong’a mavsum”...
(“Boburnoma”)
Bobur Samarqand haqida yozar ekan, bu yerda shuhrat topgan
Shayx Abu Mansur, Sahihi Buxoriy “Xoja Ismoil Xartanak, sohibi
“Xidoya” kim Imom Abu Xanifa mazhabida “Hidoya” din mo’'tabarroq
kitobi fiqh kam bo’lg’oy, Farg’onaning Marg’inon otliq viloyatindur”,
deb bir qator olim, din arboblari, huquq ilmining namoyandalari,
Ulug’bek Mirzoning Ko’hakdagi rasadxonasi va u tuzgan “Ziji
Ko’ragoniy”, Xoja Nasr Tusiy tomonidan Marog’a rasadxonasida
bitilgan “Zichi Elxoniy”, Samarqandning olamga mashhur yaxshi
qog’ozlari haqida atroflicha ma'lumot beradi.
“Boburnoma” ning yana bir muhim fazilati tarixiy fakt va
xodisalarni beg’araz, xolisona izchillik bilan tasvirlashda ko’rinadi.
“Boburnoma”da Boburning o’zi asarning markazida turishiga
qaramasdan, uning xatti – harakatlari asosan haqqoniy tasvirlanganligini
ko’ramiz. Ko’pchilik tarixiy-memuar xarakterdagi asarlar tumtaroq,
jimjimador uslubda yozilgan bo’lsa, Bobur sodda, ravon yozish
namunasini ko’rsatdi. Bu jihatdan o’g’li Humoyun mirzoga yozgan
nasihatomuz maktubi xarakterlidir. Hatto Bobur o’zining poetik
asarlarida ham qisqa va sodda uslubda fikr bayon qilishga intilgan.
Jumladan, masnaviylardan birida bunday yozadi:
16

Turdibek va Hindubek va o’zga xaloyiq ham bu nasoyixda bor erdilar.
Borisi qabul qilib, band bo’ldilar. Musavvidi avroq aytadurkim, to’qquz
yuz o’ttiz yettida mujodil avval oyining oltisida chahor bog’idakim,
O’shul podshoh o’z qo’li bilan obod qilib erdi. Holi mutag’g’ayir bo’lib
bu olami bevafoni padrud qildi.
Va fuzaloyi ahdkim, tarix va marosi vaqasoid va tarokib ayttilar, az
on juma Mavlono shuhobmuammoi,bu misrani tarix topdi: “Humoyun
bud vorisi mulki vay”. Va maholdurkim, ul podshohi qobulning
yaxshilig’larini aytgan bilan va bitgan bilan tugangay, lekin mujmal
bulkim, sekkiz sifati asl aning zotig’a mutassil erdi: birisi bulkim,
najhati baland erdi; ikkimchisi, himmati anjumand erdi; uchimchisi
viloyat olmog’, to’rtimchi viloyat saqlamog’; beshimchisi, ma’murlug’;
oltinchisi, rafohiyat niyati tengri taolo bandalarig’a; yettinchisi, cherikni
ko’nglini qo’lg’a olmoq; sekkizimchisi, adolat qilmoq.
27

Chu muncha ta’qib bo’ldi. Xonlarning avlodini tag’I mujg’ol Bila zikr
qiladir.Yunusxon va Esan Buvaxon Vaysxonning o’g’lonlari edi.
Yunusxon o’g’lonlari Ofoqxon va Jonboboxon edi. Yunusxonning onasi
Turkistonliq qipchoq beklaridin Temurbek rivoyat qilg’on shayx
Nuriddinbekning qizi yo nabirasi bo’lur. Yunusxonning egachisini
Ulug’bek mirzo Abdulaziz mirzog’a olib erdi. Yunusxonning Esan
davlatbegim otliq qizidn uch qizi bo’ldi. Boridin ulug’ Mehr
Nigorxonim erdikim, Sulton Abusaid mirzo O’g’li Ahmad Mirzog’a
qo’lub edi. Mirzodin hech o’g’ul va qiz bo’lmadi. So’ngra fatarotta
Shayboniyxong’a tushub erdi. Men Qobulg’a kelgonda SHoh Begim
bila Samarqanddin Xurosong’a kelib, Xurusondin Qobulg’a keldilar.
Ikkinchi qizlari mening volidam- Qutlug’Nigorxonim erdi. Aksar
qazoqliklarda va fatarotlarda mening bilan bir edilar. Qobulni olg’ondin
besh olti oy so’ngra tarix to’qquz yuz o’n birida tengri rahmatig’a
bordilar.
Uchinchi qizi Xo’p Nigorxonim erdilar. Muhammad Husayn
Ko’ragon dug’latg’a berib edilar. Bir qizi va bir o’g’li bo’lib erdi. Men
Buxoro va Samarqandni olg’onda chiqmay qolib erdi. Sulton
Saidxonning amakisi Said Muhammad mirzo Samarqang’a manga
elchilikka kelganda anga qo’shulub bordi. Sulton Saidxon oldi. O’g’ul
Haydar mirzo erdi.
Bobur Onasi haqida hikoya qilar ekan, Yunusxonning uch qizidan
birinchisi- Mehr Nigorxonim, ikkinchisi o’zining onasi Qutlug’
Nigorxonim va uchinchisi Xo’p Nigorxonim edi deb yozadi u. Katta
24

Bobur tasavvuf ta`limoti bilan maxsus shug`ullanmagan bo`lsa-
da, ayrim she`rlarida tasavvufiy g`oyalar aks etgan. Shoirning quyidagi
she`rlarida dunyoi dundan chekinayotgan, siyrati darveshvash, Bobur
bilan yuzma-yuz kelganday bo`lamiz:
Arzimas g`am yemakka bu dunyo, Bal otin demakka bu dunyo.
Xotiringdin chiqar bu dun yodin.
Davlat uchun o`zungni zor etma,

7

Kirish
Bukilmas iroda va jasorat namunasini amalda namoyon etib, o‘z
hayotini aziz Vatanimizning har tomonlama ravnaq topishi, bugungi
tinch va osoyishta kunlar uchun jonini fido qilgan ajdodlarning
muqaddas xotirasini yod etib, ezgu ishlarini davom ettirish, safimizda
yurgan keksalarni e’zozlash — odamiylikning eng oliy mezoni va bizga
tinchlik, omonlik kerak, deb yashaydigan bag‘rikeng va olijanob
xalqimizga xos azaliy qadriyatdir.
Shavkat Mirziyoev
Z.M.Bobur O`rta asr Sharq madaniyati, adabiyoti va she`riyatida
o`ziga xos o`rin egallagan adib, shoir, olim bo`lishi bilan birga yirik
davlat arbobi va sarkarda hamdir. U 1483-yil 14-fevralda Andijonda
Farg`ona usuli hokimi Umarshayx Mirzo oilasida dunyoga kelgan.
Barcha temuriy shohzodalar singari otasi saroyida tahsil oladi. 12
yoshida shiddatli saroy kurashlari girdobida qolib, biron-bir madrasani
ham tugatishga imkon va fursati bo`lmasa-da, adabiyot, nafis san`atining
chinakam shaydosi bo`lib yetishadi. Andijon taxti uchun ukasi Jaxongir
Mirzo, amakasi Sulton Ahmad Mirzo, tog`asi Sulton Mahmudxon va
boshqa raqiblarga qarshi kurashadi. Samarqand taxti uchun bir necha
yil shiddatli janglar olib boradi, ammo samarasiz kechgan bu janglardan
keyin Bobur janubga qarab yo`l oladi. 1503-yilda Qobul va G`aznani
jangsiz qo`lga kiritadi. 1505-1515-yillarda bir necha bor Markaziy
Osiyoga qaytishga urinib ko`radi, ammo hech qanday natijaga erisha
olmaydi. 1519-1525-yillarda Hindistonni qo`lga kiritish uchun jang olib
3

Husayn Udiy singari adabiyot va san`at arboblari haqida qimmatli
ma`lumotlar va mulohazalarni keltiradi.
"Boburnoma" muallifning о 'ziga xos tarjimayi holi, aqlini tanigandan
boshlab umrining oxirigacha kechgan hayoti solnomasidir.Muhimi,
asarda eng og'ir damlarda ham o'zining tanti, jo'mard, mehribon insoniy
fazilatlarini saqlab qola olgan muallif timsoli turadi. Bobur
vatanigamuhabbatini hayotining so'ngigacha asraydi. 1528- yili Bobur
Andijonga, Xo'jakalonga yozadi: "Bizni ehtimomimiz о l sorilar
bormoqqa behad va beg'oyatdir. Hinduston ishlari h а m bir nav' somon
topib keladi... Ul vil о y а tl а rning latofatlarini kishi nechuk unutqay... В u
fursatta bir qovun keltirib erdilar, kesib yegach, g'arib ta'sir qildi, tamom
yig'lab yedim". Bobur asarida ota v а o'g'il, shoh v а shahzoda
munosabatlariga ham befarq qaramagan. Taxtni egallash uchun
Ulug'bekday donishmand otani qatl qildirgan Abdullatifni qattiq
qoralaydi. Boburning o'zi esa farzandlariga ham mehribonlik v а ham
talabchanlikning ajoyib namunalarini ko'rsatadi. Chunonchi, 1528- yili
Н um о yun o'g'il ko'rganida, Bobur farzandini tabriklaydi. Murabbiy v а
ustoz sifatida unga otalik nasihatlarini beradi. Humoyunga xatlaridagi
imlo xatolaridan tortib, yurish-turishigacha y о 'l ko'rsatib, mehribonlik
qiladi: "...xatlaringda yolg'uzluq, yolg'uzluqim debsen, podshohliqta
aybdur... Podshohliq bila yolg'uzluq rost kelmas... Xatingni xud tashvish
bila o'qisa bo'ladur vale asru mug'laqtur ... Imlong y о m о n emas. Agarchi
х ili rost emas. Iltifotni "to" bilan bitibsen, Qulunjni "y о " bilan bitibsen.
Xatingni xud har tavr qilib o'qisa bo'ladur, vale bu mug'laq alfozingdin
maqsud tamom m а hfum bo'lmaydur... Takalluf qilay deysen, о l jihattin
9

onasi Esan Davlatbegimning to’ng’ich qizi Mehr Nigorxonim haqida
so’z yuritar ekan, Mehr Nigorxonim Baridan kattasi edi, Sulton Abusaid
mirzo uni To’ng’ich farzandi Ahmad mirzoga xotinlikka olib berdi ,
Ammo Mirzodan hech bir farzand bo’lmadi, Men Samarqandga
kelganda u kishi Xurosondan Qobul tomonga ketgan ekanlar deb yozadi.
Xolasining baxti chopmaganligi ushbu ta’riflar orqali ayon bo’ladi.
Bobur endi o’z onasi Qutlug’ Nigorxonim haqida to’xtaladi. Onasining
doimo u bilan birga bo’lganligini , taxtni boshqarishda ham buvisi va
onasi unga davlat ishlarida bosh- qosh bo’lganliklarini yozadi. U hatto
Qobulni egallaganga qadar qaysi shaharlarda bo’lgan bo’lsa onasi
Qutlug’ Nigorxonim uning yonida yurganini aytadi. Onasi Qobul ishg’ol
etilgandan so’ng olti oy o’tib o’sha yerda vafot etganini yozadi. Esan
Davlatbegimning uchinchi qizi Xo’p Nigorxonim haqida ham asarda
ma’lumotlar beriladi.
1.3“Boburnoma”da Boburning avlodlari ta’rifi.
Zahiriddin Muhammad Boburning to’rt nafar o’g’li va olti nafar qizlari
borligi tarixdan ma’lum. Ulardan eng kattasi Humoyun mirzo (1508),
Komron mirzo( 1509), Askariy (1512), Hindol (15180), qizlari:
Gulbadanbegim,Ma’sumabegim, Gulrangbegim, Gulchehrabegim,
Guldorbegim, Faxrinniso. Asarda Bobur farzandlariga nisbatan bir xilda
mehr- muruvvat ko’rsatishi, ularning husnixati, tarbiyasi borasida,
xatolik uchun qattiq- qattiq gaplar aytishi qayd etiladi. Humoyunning
25

xushlashni bilar edi, hech kimning ko’nglini qoldirmas edi,;
sakkizinchisi adolatli edi. 4

U yana Humoyun haqida quyidagi fikrlarni eslatib o’tadi: “ Va fazilat
bobida kamligi yo’q erdikim, nazm va nzsr va turkey va forsiyni bebadal
aytur edi. Alal husus turkiy devoni bordurkim, anda toza mazmunlar
topib aytibdur va masnaviy kitobi ham borkim, oti mubayyundur. Til
bilur dono xalq orasida aningdek latoyif yoqtur. Va Xoja Ahror aytgan
risolakim aning oti “Volidiya”dur. O’shal podshoh nazm qilibdur.
Ushbu kitobkim”Boburiya”dur. Bayramxonning o’g’li Mirzoxong’a
buyurdilarkim, turkiydin forsiyg’a kelturdikim, turkey bimog’on
xaloyiqqa oson bo’lg’ay. Ul podshoh musiqiy ilmidin ham xabari bor
erdi”.
Bobur mirzo o’g’li Hunoyunnignfazilatlari haqida yozar ekan
uning fazilat bobida also kamchiligi yo’qligini, nazm va nasrda ijod
bilan shug’ullanishini, hamda turkey tilda yozilgan devoni borligini ,
unda eng toza mazmunlar jamlanganini, yana uning masnaviylardan
iborat kitobi borligini hamda kitob “Mubayyin” deya nomlanishini qayd
etadi.
“Ul podshohg’a tengri to’rt o’g’il va uch qiz karomat qilib erdikim,
o’g’lonlar: Muhammad Humoyun podshoh va Komron mirzo va Mirzo
askariy va Mirzo Hindol erdilar. Va qizlar: Gulrangbegim va
Gulbadanbegim va Gulchehrabegim erdilar. Ushbu uch qiz bir onadin
erdilar”. Yuqorida keltirilgan ta’rifga ko’ra Bobur avlodlarining ismlari
tartib bilan nomma- nom keltirib o’tilgan. Boburning farzandlariga
30

otliq. Yana bir o’g’ul Nosir Mirzo edi, onasi andijonliq edi, g’unchachi
edi, Umid otliq. Mendin to’rt yosh kichik edi.
Bori qizlaridin ulug’ Xozonda edi ,mening bila bir tuqon erdi mendin
besh yosh ulug’ erdi. Men Samarqandni ikkinchi navbat olg’onda
bovujudkim
Shayboniyxondek kishi birla Saripulda chiqib urush gilib oncha kim
imkoni sa’y va extimolda taxsir qilmaduk ,nechuk kim maxalida mazkur
bo’lg’usidir sikast topib kelib besh oy qaladorlik qildim , qaladorlik
zabti estimoqi va sardorlikda taqsir bo’lmadi . Atrof va javonidagi
podshoxlar va beklarni hech nab madat va muovanat bo’lmadi, mayus
bo’luk solib chiqtim.
Ul fatarotta Xonzodabegim Muhammad Shayboniyxonga tushub
edi bir o’g’ul bo’lib erdi. Xurramshox otliq maqbul o’g’lon edi. Balx
viloyatini anga berib edi otasi o’lganidin bir-ikki yil so’ngra tengri
raxmatig’i bordi. Shox Ismoil o’zbekni Marvda bosqonda
Xonzodabegim Marvda edi. Men va Muhammadiy ko’kaltosh ikov
keduk begim va begimning yovug’idag’ilar tanimadilar. Bovujudkim,
otimni aytim, ham mudattin so’ngra tanidilar.
Yana bir qiz Mehribonubegim erdi. Nosir Mirzo bila bir to’qg’on
erdi mendin ikki yosh ulug’ erdi.
Yana bir qiz Shahribonubegim erdi ,bu dag’i Nosir mirzo bila bir
tuqg’on erdi mendin sekkiz yosh kichik edi.
Yana bir qiz Yodgor Sultonbegim edi onasi Og’a sulton otliq
g’unchachi edi. Yana bir qiz Ruqiya Sultonbegim edi Qorako’zbegim
21

shoiriy yaratuvchiligining yuqori darajada ekanligini ko'rsatadi. Bu esa
asarning O'zbek adabiyoti bo'yicha ta'sirini kuchaytiradi.
Bundan tashqari, "Boburnoma" asari O'zbek adabiyoti tarixidagi
katta yorqinlik va yuksak qiymatga ega. U O'zbekiston adabiyoti va
madaniyatining asosiy manbalari orasida hisoblanadi. Bobur sultonning
jangi, do'stonlik munosabatlari, siyosiy qadam-ko'rsatmalari, madaniy
faoliyati va shoiriyati haqida bu qadimiy asar orqali ko'p ma'lumotlar
olish mumkin.
38

Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Z.M.Bobur “Mahrami asror topmadim ”. T., 1998.
2. Z.M.Bobur “Boburnoma”. T., 1989.
3. V.Abdullayev. O`zbek adabiyoti tarixi. T., 1976.
4. I.Haqqul. Tasavvuf va she`riyat. T., 1990.
5. Ma`ruza matnlari. II qism. N-2000.
6. I.Haqqul. “Davlatqa yetib mehnat elin unutma”. “Ishonch”
gazetasi.
2006-yil 14-fevral.
7. Internet. www.tuit.uz.
8. Нурмонов А. Искандарова Ш. “Узбек тили ва адабиёти”
журнали.
1995. 5-6-сонлар .
9. Zahiriddin Muhammad Bobur. “Boburnoma”. -T., 1960.
10. Bobur hayoti va ijodi. Risola. Toshkent- 2012.
11. З.М. Бобур. Бобурнома. Тошкент;- “Юлдузча” нашриёти.
1990.
12. Po’latjon domla Qayumiy. Mumtoz so’z, Tanlangan asarlar, X
jild, Toshkent;-2009.

44

derlar edi, ikkalasi mirzoning favtinidin so’ng bo’ldila. Yodgor
Sultonbegimni Xamza Sultonning Abdullatif Sulton otliq o’g’ilga tushib
edi. Men Hamza Sulton boshliq sultonlarni Xatlon viloyatida bosib
hisorni olg’onda menga qotildi. O’shul fatorrata Ruqiya Sultonbegim
Jonibek Sultong’a tushub edi bir ikki o’g’li bo’ldi, turmadi. Bu
fursatlarda xabar keldikim’ tengri rahmatig’a boribtur” 2
.
Bobur shu o’rinda otasidan qolgan farzandlar haqida ham birma- bir
to’xtalib ularga ta’rif beradi. Otasidan uch o’g’il, besh qiz qolgan.
O’g’illarining eng kattasi Bobur bo’lgan. Onasi Qutlug’ Nigorxonim.
Bir o’g’li Jahongir mirzi Boburdan ikki yosh kichik bo’lgan.
Jahongirning onasi mo’g’ul beklarining qizi Fotima Sulton bo’lgan.
Yana bir o’g’li Nosir mirzo bo’lgan. Uning onasi Andijonlik gulchi edi.
Ismi Umid edi. Nosir Boburdan to’rt yosh kichik edi.
Bobur so’ngra otasinig qizlari haqida ham batafsil to’xtaladi.
Qizlaridan eng kattasi Xonzodabegim edi. Xonzodabegim Bobur bilan
uning onasi bir bo’lib, u Boburdan besh yosh katta edi. Bobur
Samarqandni ikkinch bor qamal qilganda chetdan na beklar, na mirzolar,
van a o’zining jogarlari unga yordam kuchlarini yubormaydilar. U shu
o’rinda Shayboniyxon bilan Saripulda bo’lgan jangni ham yozib
o’tadi.Opasi Xonzodabegim Shayboniyxonga turmushga chiqishga
majbur bo’ladi va undan bir o’g’il dinyoga keltiradi .Uning ismi
Hurramshoh edi. Zahiriddin Muhammad Bobur Jiyanini juda maqul bola
bo’lganligini yozadi. Balx viloyatini unga berib edi. Ammo otasinng
vafotidan ikki yil o’tib Hurramshohni ham olloh o’z dargohiga oldi, -
2 Zahiriddin Muhammad Bobur. “Boburnoma”. -T., 1960.
22

"Boburnoma" asari tarixiy ma'lumotlar va yodgorliklarni o'z ichiga
olgan keng tarqalgan asarlardan biridir. Bu asar Mirzo Ulug'bekning
o'g'li Babur sultonning xotiralariga asoslangan bo'lib, uning hayoti,
ijodiy faoliyati, siyosiy qadam-ko'rsatmalariga oid ma'lumotlar o'z
ichiga jamlangan. Bobur sultonning xotiralarida O'zbekistonning,
xususan, Turon va Samarqandning qadimgi tarixi, uning janglari, siyosiy
muomalalari, mamlakatni boshqarishga oid qarashlari va madaniy
hayotining tavsifi keng joy tutadi."Boburnoma"da Bobur sultonning
davlat boshqaruvchi sifatida qilgan ishlari, uning qarashlari, janglari va
xalq bilan munosabatlari yodgorlik bilan tavsiflanadi. Uning ijodiy
faoliyati, shoiriyatining qiyofasi, jangi va siyosiy doirasidagi yurishlari
tarixiy ko'rsatmalar sifatida ma'lumotlarni o'z ichiga oladi.Boshqalar
o'zining yodgorlik va tarixiy ma'lumotlarini "Boburnoma"ni o'qib ko'rib
chiqarish orqali yaxshi tushunishlari mumkin. Bu asar o'zbek xalqining
tarixiy yodgorliklarini saqlashda ham katta ahamiyatga ega, chunki
uning orqali o'zbek adabiyoti va tarixida muhim asarlar yaratilgan va
o'zbekistonning tarixiy ildizlariga oid ma'lumotlarni saqlashda yordam
beradi."Boburnoma" asarining tarixiy ma'lumotlari va yodgorliklarining
yana bir qismini ko'rib chiqaylik.
Bu asar Bobur sultonning O'zbekiston, xususan Samarqand va
Turon bo'ylab o'tgan jangi, davlat boshqarishida o'zining tajribalari va
qarashlari, shoiriyatida ifodalangan fikrlari, siyosiy va madaniy qadam-
ko'rsatmalari bilan bog'liq juda ko'p yodgorliklarni o'z ichiga olgan.
Bobur sultonning xotiralarida turli xil shaharlar, qishloqlar, to'lar va
hududlar haqida ma'lumotlar, ularning ijtimoiy, siyosiy va madaniy
34

Zahiriddin Muhammad Bobur ushbu asarda sevimli to’ng’ich o’g’lining
og’ir xastalikka chalinib qolganini alohida bayon qiladi. Uning
yozishiga ko’ra, Humoyun Badaxshonda og’ir betob bo’lib qoladi. Ukasi
Hindol Uni dehliga Kemada uzoq yo’l bosib keltiradi. O’zi esa
akasining vazifalarini ado etadi. Bu o’rinda aka- ukalar o’rtasidagi
samimiy munosabat ham yaqqol namoyon bo’ladi. Humoyun mirzo
Dehli shahriga keltirilgandan so’ng otasi uning huzuriga jamiki
tabiblarni chorlaydi. Eng bilimli tabiblar uning xastaligini aniqlay
olmaydilar. Biroq Mir Abulqosim ismli mashhur shayx Boburga so’nggi
28

asarlarini, 1519-yilda 1-devon “Qobul devoni” ni, 1528-29-yillarda 2-
devon “Hind devoni” ni yaratdi. “Tuzuki Boburiy”, “Voqeoti Boburiy”,
“Voqeanoma”, “Boburnoma” nomlari bilan mashhur bo`lgan asarni
1525-1530-yillarda yozdi.
Boburning tarixiy, ilmiy va adabiy merosini o`rganish va
ommalashtirishda O`zbekiston, Tojikiston va Rossiya olimlarining
faoliyatlari diqqatga sazovordir. XIX-XX asrlar davomida Georg Ker,
N.Ilminskiy, O.Senkovskiy, M.Sale, Porso
Shamsiyev, Sodiq Mirzayev, V.Zohidov, Ya.G`ulomov, R.Nabiyev,
S.Azimjonova, A.Qayumov kabi olimlarning harakatlari tufayli
“Boburnoma” bir necha bor nashr qilindi. (o`zbek va rus tillarida).
Bobur ikki tilda –o`zbek va forsiy tillarida erkin ijod qilgan bo`lsa-
da, faqat o`zbekcha she`rlarini to`plab 2 ta devon tuzgan. 1519-yilda
Qobulda, 1529-yilda Hindistonda tuzilgan bu devonlar o`sha joylar nomi
bilan yuritiladi. Qobul devoni topilmagan. Hind devonidagi
she`rlarining umumiy miqdori 400 dan ortiq. 119 tasi g`azal, 231 tasi
ruboiy, boshqalari turli janrdagi she`rlardir. Bobur she`rlarining ma`lum
bir qismi hasbi hol xususiyatiga ega bo`lgan g`azaldir. Bobur g`azallari
orasida hayotga qaynoq mehr aks etgan, jo`shqin g`azallar,
afsusnadomat ohanglari bilan to`lgan g`azallarni ham uchratish
mumkin.
Bobur –podshoh, shoir va olim. Ammo Boburning betimsol shaxsi
shohlik, balki shoirlik va olimlikdan ham teranroqda turadi. Shuning
uchun uning latif ruhi va darveshvash ko`ngli andak-mundak narsalarni
5

yo’lni ko’rsatadi. Uning aytishicha Otasi Humoyun uchun Dunyodagi
eng sevimli narsasidan katta boyligidan, dunyoning boyligidan voz
kechsa, farzandi albatta oyoqqa turishini aytadi. Bobur shoh farzandi
uchun jonini ham berishga tayyor ekanligini aytadi. Ismoil bilan bo’lgan
jangda qo’lga kiritgan olmosni sadaqa qiladi, Humoyunning boshidan
uch marta aylanib, “har ne darding bo’lsa men olay, olloh meni shu
dardga giriftor etsin” qabilidagi gaplarni aytib o’g’lining sog’ayib
ketishini xudodan yolvorib so’raydi va shu ondayoq u o’zin nohush
sezib yerga yiqiladi. Farzandi Muhammad Humoyun esa oyoqqa turadi.
Davlat arboblari, barcha ulamolar Boburning oldiga yig’iladilar.
O’zaro maslahatlashib Humoyunni taxt vorisi etib unga tojni
topshiradilar. Bu voqea barchaga birgek ma’qul tushadi. Bobur shu
o’rinda noma’lum xattot Mavlono shuhob haqida yozib uning humoyun
haqidagi bir og’iz jumlasini keltiradi. “Humoyun mulkning
merosxo’ridur” 3

Bobur Humoyunning sakkizta hislatini sanab o’tadi: birinchisi,
xusnixati go’zal edi; ikinchisi, himmati baland edi; uchinchisi, jang
qilish bobida unga hech kim teng kelmas edi; to’rtinchisi, viloyat
saqlamoq ya’ni davlatni boshqarishni yaxshi uddalar edi; beshinchisi,
ma’muriy ishlarda ustasifarang edi; oltinchisi, ollohning bandalariga
rahimli, himmatli edi; yettinchisi, o’zgalarning qanday ko’nglini
3 З . М . Бобур . Бобурнома . Тошкент ; -
“ Юлдузча ” нашриёти . 1990. 4
Z.M.Bobur
“Mahrami asror topmadim ”. T., 1998.

29

Купить