Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	20000UZS
Размер	92.5KB
Покупки	0
Дата загрузки	30 Октябрь 2024
Расширение	docx
Категория	Литература

Boburnomada temuriylarga munosabatning badiiy talqini

mamlakatni boshqarish va uni munosib shaxslar bilan ta’minlash, adib axloqi,
ijodi o’rtasidagi mustahkam hamkorlik, estetik birlikning mavjudligi, buning
barchasi esa o‘z navbatida adabiyot orqali jamiyat ahli tarbiyasiga erishish, uning
rirvoji esa o‘sha davrda shaxs ongida hayotga zavq, umuminsoniy xislatlarni
mujassamlashishi imkonini ham beradi. Bobur adabiyot va uning vazifalari,
jamiyatda tutgan o‘rni, adabiyot va uning vakillari ijodiga bergan bahosi va
umuman ruhiy-ma’naviy olamdagi ahamiyatini belgilashida namoyon bo‘ladi.
6. Bobur ijodkorlar portretini yaratishda asosiy diqqatini ularning tashqi
ko’rinishlari yoki boshqa detallariga qaratmaydi, balki ular yaratgan asarlarning
mazmun mohiyatiga e’tibor beradi. Shuningdek, ijod ahlining portretini
tasvirlashda uning ta’bi nazmiga alohida e’tibor qaratadi, siyrati va adabiy
merosini parallel tarzda tahlil qiladi, shoir ijodidagi o‘ziga xoslik aniq tavsiflanadi,
tahlilda tanqidiy ruh kuchlilik qiladi.
7. Bobur yuksak e’tiqodli kishi sifatida qayerda bo‘lmasin din
peshvolari, ulamolar, mutasavvuf shayxlarga alohida e’tibor bilan qaraydi, ularni
hayot bo‘lganlarini borib ko‘rishga, bu dunyodan o‘tib ketganlari bo‘lsa ularga
vayslik tariqasida ehtirom ko‘rsatishga harakat qiladi. Ularning ma’naviy
madadidan umidvor bo‘ladi.
8. Bobur o‘zining hayotiy faoliyati davomida temuriylar saltanati
an’analariga qat’iy amal qilgan holda davlatini idora etadi. U e’tiqodi masalasida
ham bu an’analarda sobit qoldi, otasi Umarshayx mirzo yo‘lidan borib, mashhur
so‘fiy – Xoja Ubaydulloh Ahrori Valiga ixlos qo‘ydi. Demak, Boburning ilk rasmiy
piri Xoja Mavlono Qozi bo‘lsa, ma’naviy murshidi Xoja Ubaydulloh Ahrori Vali
sanaladi.
32

universiteti olimlari Boburning she’riy mahorati, “Mubayyin” asari borasida
tadqiqotlar olib borishmoqda.
“Bobirnoma” mavzusida qator badiiy asarlar ham yaratilgan. Flora Anna
Stilning “Boburxon” (Parij, 1940), Fernard Grenardning “Bobur” (Parij, 1930),
Harold Lembning “Bobur-yo’lbars” (Nyu-York, 1961) romanlari, Vambek
Gaskonining “Bobur va uning avlodlari yoki Buyuk mo’g’ullar” (Nyu-York, 1980)
esse-romanlari shular jumlasidandir. Hindistonlik Muni La’l boburiylar haqida 6 ta
roman yozgan. O’zbek adabiyotida Oybek, P.Qodirov, B.Boyqobilov, X.Sultonov,
X.Davron Boburga bag’ishlab roman, qissa va dostonlar yaratdilar.
Bobur nomida xalqaro ilmiy eksriditsiya mavjud bo’lib, uning a’zolari Bobur
qadamjolari bo’ylab besh marta safar uyushtirdilar. Ekspeditsiya materiallari
asosida “Bobur va uning jahon sivilizatsiyasida tutgan o’rni” memorial muzeyi
tashkil qilinib, uning jamg’armasida Bobur nomi bilan bog’liq 500dan ortiq kitob
va manbalar bor. Andijonda Bog’i Bobur tashkil qilinib, buyuk shoirning hoki
keltirilgan ramziy qabr bor, Ark ichi memorial kompleksi Bobur yashagan davr
haqida ma’lumot beradi.
Zahiriddin Muhamad Bobur Farg`ona viloyati poytaxti Andijon shahrida
ushbu viloyat hokimi Umarshayx Mirzo xonadonida dunyoga keldi. Umarshayx
Amir Temurga evara - to`rtinchi (Abusaid Mirzo-Sulton Muhammad Mirzo-
Mironshoh-Amir Temur) avlod edi. Onasi Qutlug`nigorxonimning otasi Toshkent
hokimi Yunusxon esa o`zbeklashgan mo`g`ul urug`idan bo`lib, 12 avlod bilan
Chingizxonga tutashgandir.
Otasining bevaqt vafotidan so`ng Bobur 12 yoshida taxtga chiqadi. 1497-yilda
Bobur Samarqandni egallaydi. Biroq, Bobur o`z yaqinlarining xiyonati tufayli
Samarqandni yuz kun deganda tashlab chiqib ketadi. U Andijonga qaytadi. Biroq u
Xo`jandga yetganda shahar xiyonatchilar qo`liga o`tib ketganligi ma`lum bo`ladi.
Shaharni qayta olish maqsadida qilingan xatti-harakatlar, Toshkentdagi tog`asidan
7

MUNDARIJA:
KIRISH. 3
3I-BOB. "BOBURNOMA"NING UMUMIY TAVSIFI 5
1.1. "Boburnoma" asarining muallifi va uning tarixiy konteksti 5
1.2. Temuriylar va ularning siyosiy faoliyati: Boburning nuqtai nazari 11
II-BOB. Temuriylar merosi va "Boburnoma" badiiy talqini 15
2.1. Zahiriddin Muhammad Boburning davri, faoliyati va me'rosi 15
2.2. Zahiriddin Muhammad Bobur-shoir va davlat arbobi 19
XULOSA. 33
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`YXATI. 35
2

“Boburnoma”da adabiy portreti tasvirlangan Shayxim Suhayliy, Muhammad
Solih, Binoiy, Saidxon kabi ijod ahli, ular faoliyati haqida ham ishda atroflicha
ma’lumotlar berilgan, tahlillar amalga oshirilgan.
Ikkinchi bobning “Mutasavvif ijodkorlar tasviri va muallif shaxsiyati” nomli
uchinchi faslida Boburning hayotiy faoliyatida muhim o‘rin tutgan din peshvolari,
valiy zotlar haqida ilmiy mulohazalar bayon etilgan.
Bobur hayotiy faoliyati, ijodi, shaxsiyati va dunyoqarashini tasavvuf ta’limoti,
xususan naqshbandiya tariqatisiz tasavvur qilib bo’lmaydi. Bobur fenomeni –
tasavvufning o’ziga xos hosilasi, naqshbandiya tariqatining ko’p asrlik taraqqiyoti
mahsuli sanaladi. Temuriy hukmdorlarning, shahzodalarning tasavvuf pirlariga
murid tushishi Sohibqiron Amir Temurdan boshlangan, deyish mumkin.
Temuriylar har doim tasavvuf piru murshidlari ruhidan madad olib, o’zlarini
shayxlar madadi bois shunday yuksak martabalarga erishgan hisoblab kelishgan.
Aytish mumkinki, tasavvuf temuriylar uchun ma’naviy panoh bo’lgan. Bobur ham
ushbu an’analarga sodiq qolgan holda doimo tasavvuf ahliga, o’zi pir deb e’tiqod
qilgan mutasavvif shaxslarga alohida hurmat, ehtirom ko’rsatgan.
“Boburnoma”da muallifning Xoja Ubaydulloh Ahrorga nisbatan chuqur ehtiromi
va mustahkam e'tiqodi borligi seziladi. Otasi Umarshayx mirzoning Xoja
Ubaydullohga e'tiqodi borligini ta'kidlash orqali ulug' pir nomi “Boburnoma”ning
dastlabki sahifalaridanoq tilga olinadi. Asarda muallif Samarqandni egallashi
haqidagi voqealarni bayon qilar ekan, Xoja Ubaydulloh haqida shunday yozadi:
“…o’sha fursatda ajoyib tush ko'rdim. Tush ko'rsam, hazrati Xoja Ubaydulloh
kelmishlar, men istiqbollariga chiqibman. Xoja kelib o'tirdilar… o'ng qo'limdan yo
chap qo'limdan tutib shunday ko'tardilarki, bir oyog'im yerdan uzildi…” 12
Shu
voqeadan bir necha kun o’tib, Bobur Samarqandni egallaydi.
Karnon qal’asida o'limni bo'yniga olib turgan Boburga Xoja Ubaydullohdan
g'oyibona najot kelishi Bobur e'tiqodining cho'qqisidir. Bobur ikki rak’at namoz
o’qigach, boshini sajdaga qo'yib munojot qilar ekan, ko'zi uyquga ketib tush
12 Zahiriddin Muhammad Bobur. Boburnoma. Toshkent., O’qituvchi nashriyot-matbaa ijodiy uyi, 2008. 77 b.
26

yordam kutishlar samarasini bermadi. Oilalari Andijonda bo`lgan yigitlar
Boburdan ajrala boshlaydi. Shu tariqa ming kishilik qo`shindan ikki yuzdan ortiq
kishi qoladi. U qishni Samarqand yaqinidagi qishloqlardan birida o`tkazadi va
ko`klam kelishi bilan qilingan harakatlari ham besamar ketadi.
Shunday kunlarning birida unga bir paytlar xiyonat qilgan Ali Do`st
Tag`oyining navkari kelib, unga Tag`oyining tazarrusini yetkazadi. Tag`oyi agar
Bobur uning gunohidan o`tsa, o`zi egallab turgan Marg`ilonni topshirishini ma`lum
qiladi. Shu tariqa ikki yil davom etgan sargardonlikdan so`ng, Bobur yana o`z ota
shahriga qaytadi.
1500-yilda Oysha Sultonbegim Xo`jandga keladi. Bobur uni o`z nikohiga
oladi. Aynan shu davrlardan boshlab u she`rlar mashq qila boshlaydi. Uning ilk
she`rlari forsiyda yozilgan edi.
Bobur yana hokimiyat uchun kurashlarga sho`ng`ib ketadi. Samarqandni
egallaydi. Shayboniyxon yurishidan xabar topgan Bobur kuch to`plash uchun
Shahrisabzga ketadi. Bu orada Shayboniyxon Samarqandni egallaydi.
Samarqand qo`ldan ketgach Bobur 240 nafar yigiti bilan Kesh-Hisor
oralig`ida sarson bo`lib yuradi. Kech kuz kunlarida Bobur yana Samarqandga
kirishga harakat qiladi. U 70-80 nafar yigiti bilan tunda "Feruza" darvozasini
ishg`ol qiladi. Tongda esa ikki da`vogar "Ohanin" darvozasi yonida to`qnashadi.
Vaziyat Bobur foydasiga hal bo`layotganini ko`rgan Shayboniyxon Samarqandni
tashlab chiqib ketadi.
Ko`p o`tmay Shayboniyxon bilan yana to`qnashuv bo`lib o`tadi. Bu safar
Bobur yengiladi va Samarqand qamal ichida qoladi. Shayboniyxon Boburga sulh
taklif qiladi. U bunga rozilik beradi va shu kuni tunda shaharni tark etadi. Biroq
opasi Xonzodabegim shahar darvozasidan chiqqan joyda Shayboniy qo`liga
tushadi. Shayboniyxon unga uylanadi va undan Xurrambek ismli farzand ko`radi.
8

payg‘ambarlar haqidagi syujetlar (Yusuf va Zulayho qissasi va h.k.), keyiroq Sharq
adabiyotining nazmiy va nasriy asarlari tarkibiga olib kirildi.
2. O‘zbek adabiyotida nasriy asarning ilk namunalari Urxun-Enasoy
yodnomalarida uchrashi e’tirof etiladi. Undan so‘ng Mahmud Qoshg‘ariyning
"Devonu lug‘atitit-turk", Yusuf Xos Hojibning "Qutadg‘u bilik"" asarlarida turkiy
nasr xususiyatlari yanada yorqinroq ko‘zga tashlana boshladi. Aslida turkiy tilda
yaratilgan dastlabki yirik nasriy asar Nosiriddin Rabg‘uziyning "Qissasi
Rabg‘uziy" asari sanaladi. Bu asarning turkiy tilda maydonga kelishi, birinchi
navbatda, turk tilida hali nazmning rivojlanmagani, nazmda islom dini aqidalari,
Muhammad (s.a.v.) payg‘ambar, boshqa aziz-avliyolar tarixiga oid ma’lumotlar
turkiyzabon xalqlar orasida keng tarqalmaganligi va o‘sha davrning muhim
ma’naviy ehtiyoji bilan aloqador edi. Rabg‘uziy asarda folklor imkoniyatidan keng
foydalanadi, oddiy, sodda, jonli tilda Muhammad (s.a.v.) payg‘ambar va u bilan
bog‘liq qissa va afsonalardan foydalanib, kalam tebratadi.
3. “Boburnoma” asari o’zbek nasri tarixida beqiyos ahamiyat va mohiyat
kasb etadi. Bu asar tilda, uslub va ifodada nasr olamidagi o‘ziga xos uslubi, ijodda
barkamolllik, nasrda jasorat kitobi, mukammallik namunasi edi. Boburning shohlik
mavqei uning tabiatiga xos to‘g‘rilik, haqgo‘ylik va sadoqat bilan birlashib,
“Boburnoma”da haqiqatni bayon etishni maqsad qilganining shohidi bo‘lamiz.
Aynan shu jihati bilan "Boburnoma" o‘sha davr nasriy asarlaridan ajralib turadi.
4. "Boburnoma"da muallifning uslubiga xos bo’lgan to‘rt jihat yaqqol
ko‘zga tashlanadi. Birinchisi, Boburning atrof-muhitni teran idrok etishi, mavzu
tanlashi va uni har qanday holatda ham real, naturalistik tasvirda berishi;
ikkinchisi, shu mavzuni o‘zining bilim doirasida ilmiy-amaliy tahlildan o‘tkazib,
badiiy tarzda ifodalashi; uchinchisi, o‘ziga xos uslub “har so‘zni rostini” bitishi;
to‘rtinchisi, ana shu jihatlarni yuksak badiiy saviyada o‘quvchiga yetkazib berish
xususiyatidir.
5. Boburning adabiy-estetik qarashlari faqat uning adabiyot va
san’atning jamiyat hayoti uchun zarurligi masalasiga qaratilmasdan, davlatchilik,
31

Kurs ishining maqsadi — "Boburnoma" asarida Temuriylarga bo‘lgan
munosabatni badiiy talqin qilish orqali, ushbu asar orqali Temuriylar davri siyosiy,
ijtimoiy va madaniy hayotini chuqur tahlil qilishdan iborat.
Kurs ishing obyekti — Zahiriddin Muhammad Boburning "Boburnoma"
asari. Ushbu asar orqali Temuriylar davridagi ijtimoiy, siyosiy va madaniy
hayotning badiiy talqini, Temuriylar sulolasiga bo‘lgan muallif munosabati va
ularning tarixiy o‘rni o‘rganiladi. "Boburnoma" asaridagi tarixiy voqealar, shaxslar
va Temuriylarning faoliyati badiiy obrazlarda qanday aks etganligi asosiy tadqiqot
obyekti hisoblanadi.
Kurs ishining predmeti — "Boburnoma" asarida Temuriylarga bo‘lgan
munosabatning badiiy talqini . Bu predmet doirasida asarda Temuriylar sulolasiga
oid voqealar va shaxslarning tasvirlanishi, Boburning ularga bo‘lgan shaxsiy
munosabati, ularning ijobiy va salbiy jihatlarining badiiy obrazlar orqali yoritilishi
tadqiq qilinadi. Shu bilan birga, "Boburnoma"da Temuriylar merosining siyosiy va
madaniy ahamiyati, asardagi badiiy vositalar orqali qanday ifodalanganligi ham
tahlil qilinadi.
4

talabchanlik bilan munosabatda bo‘lganini ko‘ramiz. Uning Navoiy haqidagi
ma’lumotlarini sharhlagan adabiyotshunos N.Otajonov shunday yozadi: “... u
Navoiyni atigi bir sahifada g‘oyibona nihoyatda aniq va nozik tasvirlaydi.
O‘ylaysizki, bu ikki ulug‘ zot azal-azaldan xuddi Husayn Boyqaro bilan
Alisherbek singari ajralmas qalin do‘st bo‘lgan. Navoiy qiyofasi hamda ichki
dunyosini u bilan doimiy hamroh va hamsuhbat bo‘lib yurgan zotlardan ham hech
biri bunchalik samimiy va latif chiza olmagan bo‘lsa kerak. Bunda chin insoniy
hayrat va afsus ham, e’tirof va inkor ham, faxriya va nadomat ham bor.
Oxiroqibatda o‘quvchi ko‘z o‘ngida shunday bir siymo o‘zining bor-bo‘yi bilan
gavdalanadiki, har qanday odam ham unga havas qilmay, tahsin o‘qimay, haqiga
duo qilmay qolomaydi” 9
. Alisher Navoiy siymosi “Boburnoma”ning o‘n olti
o‘rnida turli xil munosabat bilan tilga olinadi. Dastlabki ma’lumot asarning
Andijon tasviriga bag‘ishlangan matnida uchraydi: “Eli turkdir. Shahri va
bozorisida turkiy til bilmas kishi yo‘qtur. Elining lafzi qalam bila rosttur. Ani
uchunkim, Mir Alisher Navoiyning musannafoti, bovujudkim Hirida nash’u namo
topibtur, bu til biladur” 10
. Bu o‘rinda Bobur Andijon ahlining tili haqida ma’lumot
berish jarayonida uni Navoiy asarlarining badiiy tiliga hamohang ekaniga urg‘u
bermoqda.
Bobur Alisher Navoiyning davlat arbobi sifatidagi faoliyatiga e’tibor qaratib,
uning “Ahli fazl va ahli hunarg‘a Alisherbekcha, murabbiy va muqavviy ma’lum
emaskim, hargiz paydo bo‘lmish bo‘lg‘ay” 22
deya yuqori darajada e’tirof etadi.
Uning homiyligi va rag‘bati ostida kamolga yetgan bir qator ijod ahli, san’atkor,
rassom, ahli hunar haqida ham batafsil ma’lumot beradi. Shuningdek, uning
davlat, yurt obodonchiligi yo‘lida amalga oshirgan ishlari ham beqiyos ekanini
ko‘rsatib o‘tadi: “Muncha binoyi xayrkim, ul qildi, kam kishi mundoqqa muvaffaq
bo‘lmish bo‘lg‘ay” 11
.
9 Отажонов Н. Бобурнома жаҳон адабий жараёнида. – Т.: 1994. – Б. 72.
10 Заҳириддин Муҳаммад Бобур. Бобурнома. Шарқ. НМАК. – Т.: 2002. – Б. 34.
22
Заҳириддин Муҳаммад Бобур. Бобурнома. Шарқ. НМАК. – Т.: 2002. – Б. 132.
11 Заҳириддин Муҳаммад Бобур. Бобурнома. Шарқ. НМАК. Т.: 2002. Б. 133.
25

Shohrux Mirzo, Ulug‘bek va Husayn Boyqaro singari hukmdorlar, o‘z davrining
muhim siyosiy arboblari bo‘lishlariga qaramay, ichki nizolar va taxt talashuvlari
tufayli davlat qudratini saqlab qola olmaganlar. Bobur bu nizolarni bevosita
Temuriylar sulolasining ichki zaifligi va davlatni boshqarishdagi birlikning
yo‘qligi bilan bog‘laydi.
Bobur Temuriylar davlatining inqirozga uchrashiga sabab bo‘lgan
omillardan biri sifatida, ularning o‘zaro raqobat va nizolarga berilib ketishlarini
ko‘rsatadi. "Boburnoma"da u bu jarayonlarni tafsilotlari bilan bayon qiladi va
o‘zining shaxsiy hayoti ham aynan shu siyosiy kurashlar tufayli og‘ir kechganini
ochib beradi. Bobur hukmdorlikka bo‘lgan intilishlarining asosiy qismida, uning
o‘zi ham bunday nizolarga duch kelgani haqida yozadi, bu esa Temuriylar
sulolasining ichki ziddiyatlar bilan tobora zaiflashganini anglatadi.
Biroq, Bobur Temuriylar sulolasiga badiiy munosabatda bo‘lar ekan,
ularning yuksak madaniy va ilmiy merosini ham ta’kidlaydi. Ular davrida barpo
etilgan san’at, me’morchilik va adabiyot asarlari tarixiy qadriyatlar sifatida katta
o‘rin tutgan. Bobur o‘zining shaxsiy hayotida bu madaniy merosga bo‘lgan
hurmatini ham ko‘rsatib, Temuriylar davrida yaratilgan badiiy va ilmiy asarlarning
o‘ziga bo‘lgan ta’sirini qayd etadi. Ulug‘bekning ilm-fan sohasidagi xizmatlari,
Husayn Boyqaroning adabiy va san’atga bo‘lgan hissa qo‘shishi ham
"Boburnoma"da alohida ahamiyat kasb etadi.
Boburning Temuriylar sulolasiga bo‘lgan munosabati ko‘p qirrali: u ularning
siyosiy va madaniy yutuqlarini tan oladi, lekin ularning ichki nizolar va
parokandalik tufayli qulashiga ham haqqoniy baho beradi. Shu bilan birga, u
Temuriylar merosini o‘zining hukmronligi va kelajak avlodlari uchun muhim
saboq sifatida ko‘rsatadi.
14

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
TOSHKENT IQTISODIYOT VA PEDAGOGIKA INSTITUTI
“Tillar va maktabagacha ta’lim” fakulteti
“O‘zbek tili va adabiyoti”
y о ‘nalishi 21/1-guruh talabasi
Komilova Moxira Abdilixatovna.
“ O`zbek adabiyoti ” fanidan
KURS ISHI
MAVZU : "Boburnoma" da temuriylar munosabatning badiy talqini.
Ilmiy rahbar: ______________________
«____» ________ 2024-y.

CHIRCHIQ – 2024
1

Komron mirzo, Ubaydiy, Shayboniy, Bayramxon va b. she’riyati); doston va uning
turli xillari: ma’rifiy pand-nasihat, sarguzasht, tarixiy va b. (Bobur, Xoja, Majlisiy,
Muhammad Soleh, Muhammad Rahimiy dostonlari); nasriy asarlar – esdalik, tarix,
hikoya, manoqib; ilmiy risolalar: aruz, tibbiyot, astronomiya va б.(Бобур «Risolai
aruz», Ali Tabib «Dastur al-iloj», Yusuf Kuhhol «Zubdat ul-kuxholayn»…). Bu
davrdagi o‘zbek nasri «Boburnoma» misolida yangi xildagi nodir adabiy-tarixiy
yodgorlikka ega bo‘ldi.
-mazkur davrning adabiy muhiti Samarqand va Buxoroda markazlashgan
bo‘lib, bu markazlarda faqat Movarounnahrlik qalam ahli to‘planib qolmasdan,
balki Xorazm va Xurosonning turli mavzelaridan tashrif buyurgan qalam ahli ham
faoliyat ko‘rsatar edilar. Bunday hol Hasanxoja Nisoriy va mavlono
Mutribiylarning yuqorida eslatganimiz tazkiralarida o‘z ifodasini topgan.
Qayd etilgan xususiyatlarga ega bo‘lgan mazkur davr adabiy jarayonida
yaratilgan asarlar asosan ma’rifiy va dunyoviy-hayotiy tamoyillardan bahs
yuritadilar.
Ma’rifiy tamoyilga mansub turli adabiy nav’larda yozilgan asarlarda shariat
masalalari, ilohiyot muammolari hamda ijtimoiy axloq muammolaridan so‘z
yuritilgan. Xoja Ahmad Kosoniy-Maxdumi A’zam Dahbediy risolalari, Shayx
Husayn Xorazmiy, Shayx Xudoydodi Vali she’riyatlari, Zahiriddin Muhammad
Boburning «Mubayyin»i, Ubaydiy she’rlari ana shu tamoyildagi asarlardir.
2.2. Zahriddin Muhammad Bobur-shoir va davlat arbobi
“ Boburnoma” muallif tomonidan original bir uslubda, dabdabalilik,
manmanlikdan holi, oddiy va shu bilan birga jonli hamda obrazli tarzda
yozilganligi bilan shu tipdagi asarlardan tubdan farq qiladi. Shu boisdan mazkur
asarga bo‘lgan qiziqish bugungi kunda tobora kuchayib bormoqda.
Bobning uchinchi faslida “ Asarda adabiy uslub masalasi va muallif mahorati”
o‘rganilgan. “Boburnoma” yuzasidan bir qator tadqiqotlar, o‘rganishlar olib
borilgan bo‘lsada asarning uslubi masalasi alohida aspektda tadqiq etilmagan.
19

1503-yilning sentabr oyida Bobur Qobul va G`znani jangsiz oladi. Qobuldagi
dastlabki yillar og`ir kechadi. 1505-yilda onasi Qutlug`nigorxonim vafot etadi. U
kishi Bog`i Navro`ziyga dafn etilgandir.
Shayboniyxon 10 oy davomida Xorazmni qamal qilib, egallagach, yo`lni
Xuroson tarafga burdi. Husayn Boyqaro esa barcha Temuriy beklarni to`plab,
Shayboniyga qarshi jang qilishga chog`landi. Bu haqda Bobur shunday yozadi: "...
Sulton Husayn Mirzodek Temurbek o`rniga o`turg`on ulug` podshoh yig`noq qilib,
atfov va javonibdin o`g`lonlarini va beklarini tilatib, Shayboniyxondek g`animning
ustiga ozim bo`lg`onda, el oyoq bila borg`onda, biz bosh bila borg`aymiz, el tayoq
bila borg`onda - biz tosh bila borg`aymiz..." Biroz bu ish amalga oshmay qoladi.
Sababi Husayn Boyqaro yo`lga otlanganda vafot etadi. 1503-1504-yillarda
Afg’onistonni egalladi.
Bobur Qobulni olgach bobolari rusumlarini o`zgartiradi. U o`zini xon emash,
shoh deb ataydi. U Hindistonni egallash rejasini tuza boshlaydi. Bu maqsadda
qilgan ilk harakatlati 1507-yilning yanvar oylariga to`g`ri keladi. Bobur
Hindistonni 1526-yildagina olishga muvaffaq bo`ladi. U o`zining 12 ming kishilik
qo`shini bilan Ibrohim Lodining 100 ming kishilik qo`shinini yengib chiqadi va
XIX asrning ikkinchi yarmiga qadar hukmronlik qilgan Boburiylar imperiyasiga
asos soldi. Yevropada u "Buyuk mo`g`ul imperiyasi" nomi bilan shuhrat
qozongandir.
Bobur 1530-yilning 26-dekabrida Agrada vafot etadi. Keyinchalik uning hoki
o`z vasiyatiga ko`ra Qobulga ko`chirilgan.
Adabiy merosi Bobur yigirma yoshligi chog`ida yangi yozuv - "Xatti
Boburiy"ni kashf qilgan. U ajoyib she`rlar yozgan, musiqa bilan shug`ullangan.
"Boburnoma"day ulkan tarixiy-badiiy asarni yaratdi. 1521-yilda soliqlarni tartibga
soluvchi she`riy janrdagi "Mubayyina-l-zakot" (Zakot bayoni) asarini yozdi. 1523-
1525-yillarda aruz vazni haqida risola tuzdi. Bu risolasi "Muxtasar" nomi bilan
9

o'lturgan g'ozi. Barcha Tengrining kalomi oti-la ont ichmak kerakkim, hech kim
bu qitoldin yuz yondirur xayol qilmag'ay, to badandin joni ayrilmag'uncha, bu
muhoraba va muqotaladin ayrilmag'ay” 16
.
Bobur vatanidan ancha uzoqda bo’lmasin, sudragan oyog‘i qayergacha yetmasin, u
o’zi to’g’ilib o’sgan yurti, vatani – Movarounnahr, so‘lim Axsi va Andijon
yerlarini doimo qo‘msab yashadi. Buni biz “Boburnoma”ning juda ko’p
o’rinlarida, Boburning lirik she’rlarida uchratamiz. Jumladan uning bir g’azalida
xuddi shunday holat tasviri berilganini ko’rish mumkinki, unda muallif taqdirning
bir qancha nayranglarini boshidan kechirgan, azob-uqubatlarini pisand qilmay
begona yurtlarda ezgulik sari intilgan, ulkan davlatni barpo etgan shaxsning bu
sinoatlar, marhamat va kulfatlar, hayotning sururli gashti va iztiroblarining
barchasini “tengrining xosti” deb taqdirga tan bergan Boburning - yuksak
insonning iltijosi sifatida qabul qilish mumkin: Dema Boburg‘a netarsen bosh
olib ketmak ne?, Tengrining xosti mundoq esa men netgaymen?
Boburning bu satrlaridan Allohning inoyati shunday ekan, mening qo‘limdan nima
kelardi , deb parvardigor yo‘lida qo‘l qovushtirib taqdir chizig‘iga beparvo shaxs
suvrati gavdalanmasligi kerak. Balki barcha imkoniyatlarni sinab ko‘rgan,
Samarqand taxti – otasi Umar Shayx mirzo, bobosi Shohruh mirzoning taxti uchun
muttassil kurash olib borgan sultonzodaning armonlari sifatida talqin qilish
o’rinlidir. Ikkinchi tomondan, taqdirning hukmini mo‘min banda sifatida tan olish,
Allohning unga nisbatan ko‘rsatgan hisobsiz muruvati oldida tiz cho‘kish ham
musulmon farzandi shoh Boburning ruhiyatiga mos jihat sanaladi.

1. Dastlabki nasriy asarlar Sharq adabiyotida yozma adabiyot yaratila
boshlangandan so‘ng paydo bo’ldi. Ularning ilk namunalari sifatida xalq og‘zaki
ijodidagi afsonalarning yozma adabiyotga ko‘chib o’tishini aytish mumkin.
Ma’lumki, arab adabiyotida Qur’oni karim islom aqidasi, qonuni vazifasidan
tashqari, arab tilidagi yuksak nasriy asar sifatida ham o‘ta qadrli. Undagi turli,
16 Заҳириддин Муҳаммад Бобур. Бобурнома. Шарқ. НМАК. Б. 223.
30

Badriddinbek, Mir Ali miroxo'r, Sayyid Hasan o'g'loqchi kabi ko'plab amir-u
umarolar ham ta’riflanadi, ulardan ayrimlarining mardonalik sifatlarini alohida
ta'kidlanadi, ishda o’rni bilan ularga ham to’xtalib o’tilgan.
Bobning ikkinchi fasli “Hukmdorlik va irfoniy g’oya” deb nomlangan.
Mazkur faslda hukmdor shaxsning e’tiqodi, davlat boshqaruvida bunga qay
darajada amal qilgani kabi masalalar o’rganilgan. Bobur faoliyatini o'rganar
ekanmiz, uning mardonalik, lashkarni boshqara olish sifatlari bilan tengsiz
kurashlarda golib chiqishiga guvoh bo'lamiiz. Bobur bunday g'oliblikni faqat
o'zining sarkardalik salohiyatidan emas, balki Ollohning inoyatidan deb bilishi
ham uning naqadar odil va e'tiqodli hukmdor ekanligidan dalolat beradi.
«Tavakkulimizga yarasha Tengri taolo ranj va mashaqqatimizni zoyi' qilmay,
mundoq zo'r g'animni mag'lub qilib, Hindustondek keng mamlakatni maftuh
ayladi. Bu davlatni o'zumizning sa'y va himmatidin bilmasbiz, balki tengrining
ayni karam va inoyatidindur» 15
. Bu misralar Bobur muvaffaqiyatlari, zafarli
natijalarining qisqa va lo'nda ifodasi bo’lib, quyidagi jumlalar esa Hindistonda
ulkan saltanat barpo etgan ajdodimiz erishgan jamiki ne'matlarning kalitidir:
«Tangri ne'matlarining ketma-ket kelib turishi unga shukr va sano aytishning
ko'payishiga boisdir» 29
.
Bobur zarurat bo’lganda lashkarni ruhlantirishni ham biladi, o'z lashkarini
qo'rqmaslikka, mardona bo'lishga va, albatta, Alloh inoyati bilan g'alaba
qozonishiga ishontira oladi: “…elning mundoq bedilliqlarini so'rub va bu nav'
sustluqlarini ko'rub bir tadbir xotirimg'a yetti. Jam'i beklarni va yigitlarni chorlab
dedimkim: «Beklar va yigitlar!
Harki omad ba jahon ahli fano xohad bud,
Onki poyandavu boqist, Xudo xohad bud .
Har kimki hayot majlisig'a kiribtur, oqibat ajal paymonasidin ichgusidur va
har kishikim, tiriklik manzilig'a kelibtur, oxir dunyo g'amxonasidin kechgusidur.
Yomon ot bila tirilgandin, yaxshi ot bila o'lgan yaxshiroq… O'lgan shahid,
15 Заҳириддин Муҳаммад Бобур. Бобурнома. Шарқ. НМАК. – Т.: 2002. – Б. 195.
29
Заҳириддин Муҳаммад Бобур. Бобурнома. Шарқ. НМАК. Б. 270.
29

Boysunqur mirzoning g‘azallari oncha shoyi’durkim, kam uy bo‘lg‘ay erdikim,
mirzoning ash’ori ul uyda bo‘lmag‘ay edi” 5
. Bundan Boysunqur mirzoning ancha
iste’dodli shoir bo‘lganini, Samarqand ahli ham she’riyatga, ijod ahliga nisbatan
e’tiborsiz bo‘lmaganini anglash mumkin.
Ushbu davr adabiy muhitlari haqida fikr yuritganda, albatta Hirot muhiti xususida
alohida to‘xtalish lozim bo‘ladi. Bu adabiy muhit Husayn Boyqaro va Alisher
Navoiy homiyligi va rag‘bati sabab ancha shuhrat topgan edi, buni Bobur ham
ko‘p bor ta’kidlaydi. “Boburnoma”da “... Sulton Husayn mirzoning zamoni ajab
zamone edi, ahli fazl va benazir eldin Xuroson, bataxsis Hiri shahri mamlu edi.
Har kishiningkim, bir ishg‘a mashg‘ullig‘i bor edi, himmati va g‘arazi ul edikim,
ul ishni kamolga tegurgay” 6
. Hirotdagi adabiy, madaniy hayot tasviri
Alisher Navoiyning “Hayrat ul-abror” dostonida ham quyidagicha
beriladi: Olloh-olloh, ne Hiri, bu Hiri, Bir-biridan turfa aning har
biri 7
.
Shuningdek, bu muhitda Abdurahmon Jomiy va Alisher Navoiy rahnamoligida
ilm-fan, adabiyot, san’at, minniatyura kabilar ham rivoj topganligini misollar
orqali ko‘rsatib o‘tadi. Musiqa bilan mashg‘ul bo‘lgan Qulmuhammad Udiy,
Shayx Noyi, G‘ulom Shodiy, Husayn Udiy, va hatto Pahlavon Muhammadning
ham musiqadan yaxshi xabardorligini misollar bilan keltirib o‘tadi. Bobur Hirot
adabiy muhitini tasvirlashda tarixiy shaxslarni turli xil guruhlarga tasniflagan
holda beriganini kuzatish mumkin. Xususan, avlodi, umarosi, sudur, vuzaro,
shuaro, xushnavislar, musavvirlar, ahli nag’ma, musannif va h.k. Ayni shu
tasniflarda Boburning adabiy tanqidchi sifatidagi mahorati namoyon bo’ladi.
Jumladan, Bobur adabiyotshunoslikning muhim jihatlariga e’tibor qaratadi,
ijodkor, uning asari mazmuni va g’oyasi kabilar muallif tomonidan chuqur ilmiy
tahlil etiladi.
5 Заҳириддин Муҳаммад Бобур. Бобурнома. Шарқ. НМАК. – Т.: 2002. – Б. 72.
6 Заҳириддин Муҳаммад Бобур. Бобурнома. Шарқ. НМАК. – Т.: 2002. – Б. 137.
7 Алишер Навоий. Хамса / Нашрга тайёрловчи А.Ҳожиаҳмедов. – Т.: Янги аср авлоди, 2010. – Б. 66.
23

“ Ijodkor tarixiy shaxslar tasviri va adabiy-tanqidiy qarashlar in’ikosi” nomli
ikkinchi faslda tadqiq etilyotgan adabiy muhitlarda faoliyat yuritgan ijod ahli
haqida fikr yuritilgan . “Boburnoma”da juda ham ko‘p tarixiy shaxslarning adabiy
portretlarini, ruhiy holatlarini ma’lum badiiylik mezonlari asosida umumlashtirib
tasvirlanganini kuzatish mumkin. Muallif bu jarayonda oddiy fuqarodan tortib
davr hukmdorigacha bo‘lgan tabaqa vakillari tasviriga bir xil tarzda munosabatda
bo‘lgani e’tirofga loyiq sanaladi. Bobur hukmdor shaxs haqida fikr yuritadimi yoki
oddiy shaxs haqida ma’lumot beradimi ularga nisbatan ob’ektiv yondashganini,
bir xil uslubda bayon qilishini ko‘ramizki, bu faqat unga xos bo‘lgan tasvirlash
uslubi hisoblanadi. Asarda ijodkor tarixiy shaxslar adabiy portretlari tasvirlarida
ham bu holatni kuzatish mumkin. Bobur tasvirlayotgan shaxsning ham tashqi
qiyofasi, ham ichki olami haqida shunchalik mukammal ma’lumot beradiki,
o‘quvchi ko‘z o‘ngida ma’lum bir tipik shaxs gavdalanadi.
Bobur “Boburnoma”da Sharq tazkirachilik an’analariga xos bir tarzda ijodkorlar
adabiy portretlarini tasvirlashga harakat qilgan. Unda muallif tasvir etayotgan
shoir zikrida uning shaxsiyati, ijodi va davr adabiy muhitidagi o‘rni kabi
masalalarga o‘ziga xos tarzda e’tibor qaratadi.
Bobur Hirot adabiy muhiti haqida ma’lumot berar ekan bu muhit rivojida beqiyos
hissa qo‘shgan Alisher Navoiy nomini alohida ehtirom bilan tilga oladi. Boburdan
oldin ham Navoiy haqida bir qancha manbalarda ma’lumotlar berilgan, ularda
asosan an’anaviy tasvirlar ko‘proq ko‘zga tashlanishini aytish lozim. Lekin “Bobur
qarashlarida esa Navoiy siymosi bilan bog‘liq fikrlari o‘z zamondoshlarinikidan
o‘ziga xosligi bilan farqlanib turadi” 8
. Bunda ham Bobur o‘ziga xos yo‘ldan
borganligini, original tarzda yondashganini ko‘rish mumkin. Sababi “... u ulug‘
o‘zbek shoiri Alisher Navoiy, tojik shoiri Badriddin Hiloliy, rassom
miniatyuristlardan Kamoliddin Behzod kabilar haqida so‘z yuritar ekan, ularga
xarakteristika berishda Boburning badiiy ijod masalalariga munosabati ham ifoda
etilgan” 19
. Bobur ijodkor shaxslar tasvirida ham o‘zining an’anasiga amal qilib,
8 Юсупова Д. Ўзбек адабиёти тарихи (Алишер Навоий даври). – Т.: Академнашр, 2013. – Б. 8.
19
Ўзбек адабиёти тарихи. 3-жилд. – Т.: Фан, 1978. – Б. 75.
24

Ochudi ko’ngli shu ochding sochingni
Boburning,
Ne ayb, agar desa dilbandu dilkuso sochilur,
Valoyi ishqki har doim manda jofeyidur.
Bu ishdin kecha olmon ajab bo’lay yedur,
Xati labiga tutash bo’lsa, ey kongil ne ajab.
Ki xizir chashmai xayvonga yahnomoyedur
Yarar ku xasta ko’ngil dardig’a o’qin yarasa.
Magarki xar yarasa yorning davoidir,
Ul oy raqibga bo’ldi rafiqu Boburning
Rafiqu hamdami hajrinda ohi voy yedur
Ko’zimda multasil, ul negma qosh kerak bo’lsa
Qoshimda ko’z yorug’u ul quyosh kerak bo’lsa
Xijron qafasida jonqushi dam qiladur,
G’urbat bu aziz umrni kam qiladur
Ne naf bitay firoqi g’urbat shaxrin
Kim ko’z yoshi nomaning yuzin nam qiladur
1.2. Temuriylar va ularning siyosiy faoliyati: Boburning nuqtai nazari
Zahiriddin Muhammad Bobur, o‘zining "Boburnoma" asarida Temuriylar
sulolasining siyosiy faoliyatini keng va chuqur tasvirlaydi. Bobur nafaqat o‘z
ajdodlari haqida ma’lumot beradi, balki Temuriylarning siyosiy faoliyatini o‘zining
shaxsiy nuqtai nazaridan baholaydi. U Temuriylarning davlatchilik an’analari,
11

Bobur hukmdorlardagi shijoatlilik va mardonalik sifatlarini qattiq hurmat qiladi.
Bu boradagi fikrlari asarning dastlabki qismlaridanoq otasi Umarshayx haqidagi
ta'riflaridan boshlanadi: “Umarshayx mirzo… Bisyor saxovati bor erdi.
Xulqi dag'i saxovaticha bor edi… shujo' va mardona kishi edi… uch masof urush
qilib edi…” 13
.
Asarda Boburning Sulton Husayn Boyqaroning hukmdorlik faoliyati, harbiy
taktikasi haqidagi fikrlari ahamiyatlidir. Bunday tasvirlarda Bobur mamlakatni
boshqarishning, yurtga sulton bo‘lishning bir qancha talablari, kurashlarda jasorat
ko‘rsatishi, oldiga qo‘ygan maqsadi sari intilishi kabi jihatlar tahliliga e’tibor
qaratib: “Sulton Husayn mirzo ham Hirini ushbu yo‘sunluq g‘ofilliqta olibtur”
tarzida tasvirlagan Bobur ba’zi janglarda unga taqlidan ish tutganligini ham
ko‘rish mumkin. Bunday holatlar, albatta, Bobur hali yosh, tajribasi
shakllanmagan paytlardagi janglarda uchrasa, keyinchalik yoshi ulg‘ayib, harbiy
tajribasi oshib, mohir sarkarda bo‘lgan vaqtlarida esa o‘ziga xos bo‘lgan
usullardan foydalanadi.
“Boburnoma”da ko‘p fikr yuritilgan hukmdorlardan biri, shubhasiz Shayboniyxon
sanaladi.
Uchunchi mendurmen , vale mening ishim ul podshohlarning ishiga
o ‘ xshamas ; ne uchunkim , Sulton Mahmud , Hindustonnikim musaxxar qildi ,
Xuroson taxti aning taxti zabtida edi va Xorazm va Dorulmurz salotini anga muti ’
va munqod edi .
Samarqand podshohi aning zeri dasti edi. Cheriki ikki lak bo‘lmasa, xud bir
lakta ne so‘z edi. Yana g‘animlari raajalar edi. Tamom Hinduston bir podshohda
emas edi. Har raaja bir viloyatga o‘z boshicha podshohliq qilur edi” 14
.
Asarda nafaqat hukmdorlar, balki Xudoyberdi Temurtosh, Hofiz Muhammadbek
do'ldoy, Qosimbek. Boboquli Bobo Alibek, Xoja Husaynbek, Shayx Mazidbek, Ali
Mazidbek, Hasan Ya'qubbek, Ali Darvesh, Qambar Ali, Hasan Ali jaloyir,
13 Заҳириддин Муҳаммад Бобур. Бобурнома. Шарқ. НМАК. – Т.: 2002. – Б. 37.
26
Заҳириддин Муҳаммад Бобур. Бобурнома. Шарқ. НМАК. Б. 38.
14 Заҳириддин Муҳаммад Бобур. Бобурнома. Шарқ. НМАК. – Т.: 2002. – Б. 64.
28

10. Sayipova D.R. “Boburnoma”da hukmdor shaxs tasviri. “Akademik Vohid
Abdullayev va Samarqand adabiyotshunoslik maktabi taraqqiyoti”. Respublika
ilmiy-amaliy konferensiya materiallari. – Samarqand, 2022. –B. 327-334.
11. Sayipova D.R. “Baburnama” historical figures mental image. International
conference on multidisciplinary science. Vol. 1 No. 6 (2023). – P. 131-133.
12. Sayipova D.R. Bobur – pok e’tiqod egasi. Zahiriddin Muhammad Boburning sharq
davlatchiligi va madaniyatida tutgan o‘rni. Xalqaro ilmiy-nazariy konferensiya. –
Toshkent, 2023. –B. 388-392.
13. Sayipova D.R. Boburning portret yaratish mahorati. Zahiriddin Muhammad
Boburning jahon ilm-fani, madaniyati taraqqiyotidagi o‘rni va ahamiyati.
Farg‘ona, 2023. –B. 263-267
14. Sayipova D. “Boburnoma”da Husayn Boyqaro portreti. Alisher Navoiy va
Zahiriddin Muhammad Bobur merosi – mo‘tabar madaniy manba. Alisher Navoiy
nomidagi Davlat adabiyot muzeyi. Toshkent, 2023. –B. 244-251.
15. Sayipova D.R. “Boburnoma”da hukmdorlik va irfoniy g’oya masalasi. Zahiriddin
Muhammad Bobur adabiy merosining jahon adabiyotida tutgan o’rni va ahamiyati.
Xalqaro ilmiy-nazariy konferensiya. Samarqand, 2024. – B. 385-391.
16. Sayipova D.R. Adabiy muhit va adabiy tanqid in’ikosi. Oriental Renaissance:
Innovative, educational, natural and social sciences. // Volume 1, ISSUE 10.
November 2021. ISSN 2181-1784. ResearchiBib IF: 5.423 // P. 1005-1019.

36

Har ne ko‘rdum cherikida bir-bir,
Barchasin nazm ila qildim tahrir.
Majlisiydan:
Qiling bir qissa paydo ovunoyin,
O‘qib, ondin zamone sevunoyin.
Ki man eshitmagan bo‘lg‘aymen oni,
Yana ham ko‘rmagan bo‘lg‘aymen oni.
Xojadan:
«Bir kun hakimlar Aristolis hakimdin savol qildilar: Na hikmat erdi,
Iskandarga yetti iqlim mute’ bo‘ldi? Aristolis hakim aytdi: Miskinlarga rahm qilur
edi, taqi o‘zi odil edi».
- adabiy jarayonda kuzatiladigan xususiyatlardan biri unda taxayyul
(romantik) tasvir uslubidan hayotiy (realistik) tasvir uslubining yetakchiligidir.
Buning natijasida ko‘pgina mashhur asarlar, jumladan Boburning «Boburnoma»,
Muhammad Solehning «Shayboniynoma»si, Hofiz Tanishning
«Abdullanoma»sida o‘sha davr tarixiy voqealari, shaxslari badiiyat qonuniyatlari
asosida tasvirlandi; shoirlar she’rlarida esa hasbi hollik, hayotiy voqealardan
olingan taassurotlarning badiiy tasviri muhim mavqeni egalladi. Shuning bilan bir
qatorda taxayyul uslubida ijod etish an’anasi ham davom etar edi. Bunday hol
Majlisiy dostoni, Xoja hikoyalari, Komron mirzo, Bayramxon va boshqalarning
she’riyatida kuzatiladi. Ayrim asarlarda esa, masalan Vosifiyning «Badoye’ ul-
vaqoye’»sida bu har ikkala uslubning qorishiq holda kelishi ham uchraydi.
-adabiy jarayonda quyidagi adabiy nav’lardan foydalanilgan edi: she’riy
asarlar – g‘azal, ruboiy, qit’a, tuyuq, qasida, masnaviy, fard va boshqalar (Bobur,
18

II-BOB. Temuriylar merosi va "Boburnoma" badiiy talqini
2.1. Zahriddin Muhammad Boburning davri, faoliyati va me'rosi
XVI asrdagi adabiy jarayon shu davrga qadar mavjud bo‘lgan ilmiy-adabiy
an’analarni uzluksiz tarzda davom ettirish bilan bir qatorda ijtimoiy-siyosiy
hayotdagi o‘zgarish va voqealar, adabiy-estetik qarashlardagi ma’lum siljishlar
tufayli o‘ziga xos xususiyat va tamoyillarni ham ifoda etdi.
Ijtimoiy-siyosiy hayotdagi o‘zgarishlarga hukmron sulolalarning almashuvi,
o‘lkada yaxlitlikdan ko‘ra mintaqaviylashuv jarayonining kuchayishi,
mintaqalarning o‘zida ham markazlashishdan uzoqlashishga intilish kayfiyatining
ustunlasha borishini misol sifatida keltirish mumkin. Masalani aniq tasavvur etish
uchun quyidagilarga e’tibor berish lozim.
Agar XIV asr oxiri va XV asrning boshlarida Sohibqiron Amir Temurning
say’-harakatlari bilan markazlashgan saltanatning maydonga kelganligi kuzatilsa,
Sohibqiron Amir Temur vafotlaridan so‘ng bu markazlashgan saltanatdan Xuroson
va Movarounnahrgina temuriyzodalar ixtiyorida qolgan edi. XV asrning ikkinchi
yarmida esa Xuroson va Movarounnahr ham alohida-alohida boshqaraladigan
bo‘ldi: Samarqand markazligidagi Movarounnahrda Sulton Ahmad mirzo
hokimiyati; Hirot markazligidagi Xuroson esa Sulton Husayn Boyqaro hokimiyati.
XVI asrning boshida Movarounnahrda temuriyzodalar saltanati o‘rnida
Shayboniyxon hukmronligi o‘rnatilib, u XVI asrning oxirigacha davom etdi.
Ammo xuddi shu davrda Movarounnahr ham ikki mintaqaga bo‘lindi: biri avvalida
Samarqand, keyinchalik Buxoro markazligidagi shayboniylar hukmronligi
mintaqasi, ikkinchisi esa Xiva markazligidagi elborslar hukmronligi mintaqasi.
Movarounnahrning bunday mintaqalarga bo‘linishi o‘lkadagi yaxlitlikka ziyon
yetkazdi, hokimliklar o‘rtasidagi qarama-qarshiliklarni yuzaga keltirdi. Bunday
holatning mavjudligi Abulg‘oziy Bahodurxonning «Shajarai turk» asarida o‘z
ifodasini topgan. Shuning bilan bir qatorda har bir mintaqaning o‘zida ham ichki
15

beqarorliklarga sabab bo‘ldi. Bunday holning sabablari Muhammadyor Arab
qatag‘onning «Musaxxir ul-bilod» asarida yoritilgan.
Shunday bo‘lsa-da, shayboniylar qaramog‘idagi mintaqada hokimlik qilgan
Ubaydulloxon (vaf. 1539 yil) va Abdulloxon II lar (ваф.1598 yil) mintaqada
markazlashish, barqarorlikni ta’minlash, ilmiy, madaniy, adabiy kuchlarni
birlashtirish sohasida sezilarli hissa qo‘shdilar. Bu ishlarni amalga oshirishda
ma’naviy hayotda katta mavqega ega bo‘lgan Maxdumi A’zam Dahbediy, Jo‘ybor
xojalari (xoja Islom, xoja Sa’d), shayx Xudoydodi Vali va boshqalar
hokimiyatlarga ma’naviy jihatdan ko‘maklashdilar.
Ijtimoiy-siyosiy hayotdagi bunday vaziyat o‘lkadagi ilmiy hayot va adabiy
jarayonning ham mintaqaviy bo‘lishiga olib keldi. Shuning natijasida hozirgi
kunda shayboniylar hukmronligi mintaqasidagi ilmiy hayot va adabiy jarayon
xususiyatlaridan bahs yurituvchi manbalar bizgacha ko‘proq yetib kelgan.
Elborslar hukmronlik qilgan mintaqada ham ilmiy-adabiy muhit davom etgan
bo‘lsa-da, bu haqda xabar beruvchi manbalar oz. Shunisi ham borki, Shayboniylar
hukmronlik qilgan mintaqa poytaxtlari-Samarqand, keyinchalik Buxoroda
Xorazmning turli joylaridan kelgan va shu yerlarda faoliyat ko‘rsatgan olim va
shoirlar anchagina. Bunga misol qilib, Shayx Husayn Xorazmiy, Shohzoda
Muhammad Rahimiy, Sharafiddin Sharifiy va boshqalarni ko‘rsatish mumkin.
Mazkur davrdagi adabiy jarayon yuqorida uqtirilgan omillar asosida
shakllanib, rivojlanib borar hamda quyidagi xususiyatlarga ham ega edi:
-adabiy jarayonning qatnashguvchilari doirasi faqat Movarounnahr bilan
cheklanib qolmay, balki Zahiriddin Muhammad Bobur faoliyatining Afg‘oniston
va Hindiston bilan bog‘liq bo‘lgani tufayli o‘zbek tilida ijod qiluvchilar
Afg‘oniston va Hindistonda ham o‘z faoliyatlarini davom ettirar edilar. Bunga
misol qilib, Zahiriddin Muhammad Boburning o‘zi, Bayramxon Xoni xonon,
Hajriy Andijoniy, Komron mirzo va boshqalarni ko‘rsatish mumkin.
16

singari, siyosiy barqarorlikka va birlikka katta e’tibor qaratgan. Bobur o‘zining
hukmronlik davrida bu sulolaning siyosiy qudratini tiklashga intilgan, lekin o‘sha
davrdagi og‘ir ijtimoiy-siyosiy sharoitlar bunga imkon bermagan. Buning
oqibatida Bobur Markaziy Osiyoni tark etib, Hindistonni zabt etishga majbur
bo‘ladi va bu yerda o‘zining Boburiylar davlatiga asos soladi.
Bobur Temuriylar davrida amalga oshirilgan ijobiy siyosiy islohotlarni
qadrlaydi, ayniqsa, Amir Temurning davlatni boshqarishdagi yondashuvlari va
adolat tamoyillarini yuqori baholaydi. U Temuriylar davlatida amalga oshirilgan
markazlashgan boshqaruv tizimi va kuchli siyosiy tashkilotni ulug‘laydi. Lekin u
keyingi Temuriy hukmdorlarning siyosiy xatolarini ham ko‘rsatib, ularni kelajak
uchun muhim saboq sifatida qayd etadi.
Boburning "Boburnoma" asaridagi Temuriylarga bo‘lgan munosabati
murakkab va ko‘p qirrali. U Temuriylarning siyosiy qudratini va ulkan tarixiy
rolini tan oladi, ammo ularning siyosiy inqiroz va ichki parokandalik sababli
qulashiga ham haqqoniy baho beradi. Bobur o‘z avlodiga saboq sifatida siyosiy
barqarorlik va birlikning muhimligini ta’kidlaydi, bu uning o‘zi asos solgan
Boburiylar davlati uchun ham asosiy qadriyat bo‘lib xizmat qiladi.
Boburning Temuriylarga bo‘lgan munosabati faqat siyosiy faoliyatni tanqid
qilish bilan cheklanmaydi, balki u o‘z ajdodlari, xususan, Amir Temur va boshqa
Temuriy hukmdorlarning shaxsiy fazilatlariga ham alohida e’tibor qaratadi. Amir
Temurning jasoratli sarkarda, mahoratli siyosatchi va adolatparvar hukmdor
sifatidagi fazilatlarini yuqori baholab, Bobur uning harbiy mahorati va davlat
boshqarishdagi donoligiga hayratlanadi. Bobur Amir Temurning qattiq intizom va
tartibga asoslangan boshqaruv uslubini asar davomida ko‘p marotaba ta'kidlab, uni
o‘zining ideal hukmdor sifatida ko‘rsatadi.
Shu bilan birga, Bobur Amir Temurning vorislariga ham o‘zining badiiy
munosabatini bildiradi. Uning fikricha, Amir Temurdan keyingi avlodlar, ayniqsa,
13

I-BOB. "BOBURNOMA"NING UMUMIY TAVSIFI
1.1. "Boburnoma" asarining muallifi va uning tarixiy konteksti
Ulug’ o’zbek shoiri, mutafakkir, tarixchi va davlat arbobi; markazlashgan
davlat va boburiylar saltanati asoschisi.
Zahiriddin Muhammad Bobur Andijon (1483 y. 14 fevral)da tug’ildi. Amir
Temurning beshinchi avlodi, Farg’ona hukmdori Umarshayxning farzandi. Bobur
12 yoshda (1494) taxtga chiqdi. 1503-1504 yillarda Afg’onistonni egalladi. 1519-
1525 yillarda Hindistonga 5 marta yurish qiladi. Uch asrdan ortiq davom etgan
(1526-1858 y.y.). boburiylar saltanatiga asos soldi dekabrda Agra (1530 y. 26
dekabr)da vafot etdi. Qabri keyinchalik vasiyatiga ko’ra Qobulga ko’chirilgan.
Lirik merosi “Qobul devoni” (1519)ga, 1528-29 yillarda “Hind devoni” ga
jamlangan. To’liq devon tuzgani haqida ma’lumot bor. She’rlarining umumiy
hajmi 400 dan ortadi. Shundan 119 g’azal, 231 ruboiy va tuyuq, qit’a, fard,
masnaviy kabi janrlarda asarlar yaratgan. She’rlarini mavzu jihatidan oshiqona,
ta’limiy, tasavvufiy, hasbi hol kabi turlarga ajratish mumkin. Bobur she’riyati
intellektual qalb izhori sifatida arqoqlidir. Uning asarlari samimiy, ravon, usluban
tugal va mushakkaldir. Bobur ruboiy janrini turk adabiyotida dunyoga olib chiqqan
shoirdir.
Boburning ulug’ asari “Boburnoma” bo’lib, uni “Vaqoe” deb ham
nomlaydilar. Buyuk memorial asarda 1494-1529 yillari Markaziy va Kichik
Osiyoda, Yaqin va O’rta sharq mamlakatlarida kechgan voqealar bayon etilgan.
“Boburnoma”ning o’ndan ortiq qo’lyozma nusxalari bor. Asarni Qozonda N.I.
Ilminskiy (1857), Londonda Beverij xonim nashr (1905) etgan. O’zbekistonda
dastlab professor Fitrat 1928 yilda asardan parchalar e’lon qildi. “Boburnoma”ning
5

XULOSA .
" Boburnoma " asari orqali Zahiriddin Muhammad Bobur nafaqat o ‘ z
davrining buyuk tarixiy voqealarini yoritadi , balki Temuriylarga bo ‘ lgan badiiy va
shaxsiy munosabatini ham teran ifodalaydi . Asarda Amir Temur va uning avlodlari
davrida kechgan siyosiy , ijtimoiy va madaniy jarayonlar batafsil tasvirlangan
bo ‘ lib , Bobur bu jarayonlarga o ‘ zining shaxsiy nuqtai nazaridan yondashadi .
Bobur Amir Temurni buyuk sarkarda va davlat arbobi sifatida ulug‘laydi. U
Amir Temurning davlat boshqarishdagi donoligi, kuchli siyosiy intizomi va adolat
tamoyillarini yuqori baholaydi. Shu bilan birga, Bobur Temuriylar sulolasining
keyingi hukmdorlari orasida sodir bo‘lgan ichki nizolar va taxt talashuvlarining
sulolaning zaiflashishiga sabab bo‘lganligini ta'kidlaydi. Temuriylarning siyosiy
inqirozga uchrashi, ayniqsa, ularning birligi yo‘qolganini Bobur og‘riqli ravishda
tan oladi va bu xatolarni kelajak avlodlar uchun saboq sifatida ko‘rsatadi.
Madaniy jihatdan esa, Bobur Temuriylar davridagi yuksak san’at, ilm-fan va
adabiyotga bo‘lgan hurmatini ochiq ifodalaydi. Ulug‘bek va Husayn Boyqaro
singari hukmdorlarning madaniy yutuqlari, ilm-fan sohasidagi ulkan hissalari
Bobur uchun juda katta ahamiyat kasb etgan.
"Boburnoma" asarida Temuriylarga bo‘lgan munosabat ikki qirrali: bir
tomondan, Bobur ularning siyosiy va madaniy yutuqlarini yuksak baholasa, boshqa
tomondan, ularning ichki ziddiyatlar va siyosiy xatolarini keskin tanqid qiladi. Bu
tanqidlar orqali Bobur kelajakda bunday xatolardan saboq olish va siyosiy
barqarorlikka erishish zarurligini ta’kidlaydi. Shu tariqa, "Boburnoma" nafaqat
tarixiy hujjat, balki siyosiy va badiiy tahlil sifatida ham katta ahamiyat kasb etadi.
Bobur o‘z asarida nafaqat o‘z ajdodlari bo‘lgan Temuriylar sulolasining
faoliyatini tahlil qiladi, balki bu sulolaning tarixiy yutuqlarini, siyosiy
muvaffaqiyatlarini va ularning qulashiga olib kelgan omillarni badiiy vositalar
orqali teran anglatadi. U Amir Temur va boshqa Temuriy hukmdorlarning davlat
33

boshqaruvidagi muvaffaqiyatlari va donoligini ulug‘lab, shu bilan birga, ichki
nizolar va davlatga xavf tug‘dirgan omillarni tanqid qilish orqali, kelajakda
davlatni mustahkamlash yo‘lida qanday xatolardan qochish kerakligini ko‘rsatadi.
Boburning o‘zi ham buyuk Temuriylar sulolasining merosxo‘ri sifatida
ularning yutuqlari va xatolaridan saboq olganligini ochiq aytadi. U Hindistonni
zabt etib, Boburiylar davlatiga asos solganida, Amir Temur va Temuriy
hukmdorlarning boshqaruv uslublaridan o‘ziga xos jihatlarni olgan va o‘z davlatini
mustahkamlashga intilgan. "Boburnoma" orqali u siyosiy barqarorlik, xalq
manfaatlarini ko‘zlovchi boshqaruv va ichki ziddiyatlardan qochishning
muhimligini ta’kidlaydi.
Shu bilan birga, asarda Boburning madaniy va ilmiy merosga bo‘lgan
munosabati ham yaqqol namoyon bo‘ladi. U Temuriylar davridagi badiiy va ilmiy
yutuqlarni yuksak baholagan holda, bu merosni saqlab qolish va rivojlantirishni
maqsad qilib qo‘ygan. Xususan, Ulug‘bekning ilmiy ishlari, Husayn Boyqaroning
adabiyot va san’atga qo‘shgan hissasi Bobur uchun katta ilhom manbai bo‘lgan.
Xulosa sifatida aytish mumkinki, "Boburnoma" asarida Temuriylarga
bo‘lgan badiiy munosabat nafaqat o‘tmishdagi siyosiy va madaniy voqealarni
yoritadi, balki Boburning o‘z sulolasi, ajdodlari va ularning yutuq va
kamchiliklariga bo‘lgan chuqur munosabatini ham ochib beradi. Asar orqali Bobur
o‘zining Temuriylar merosiga bo‘lgan hurmatini, shu bilan birga, ularning siyosiy
xatolaridan saboq olish zarurligini ta’kidlab, bu asarni nafaqat tarixiy, balki badiiy
va ma’naviy meros sifatida yaratadi.
34

KIRISH.
"Boburnoma" — buyuk adib va sarkarda Zahiriddin Muhammad Bobur
tomonidan yozilgan, Temuriylar sulolasining vakillariga tegishli bo'lgan ulug‘
asarlardan biridir. Bu asar o‘z davrining ijtimoiy-siyosiy va madaniy hayotini,
shuningdek, Temuriylar sulolasining tarixiy o‘rni va ahamiyatini keng yoritib
beradi. "Boburnoma" nafaqat tarixiy faktlar bilan, balki badiiy obraz va tafsilotlar
bilan boyitilgan asar bo‘lib, u Temuriylar davrini chuqurroq tushunish uchun
qimmatli manba hisoblanadi.
Mazkur kurs ishi mavzusi "Boburnoma"da Temuriylarga munosabatning
badiiy talqini bo‘lib, unda Boburning ajdodlari — Temuriylarga bo‘lgan
munosabati, ularni qanday badiiy obrazlarda ko‘rsatgani, ularning ijobiy va salbiy
tomonlari, shuningdek, Boburning Temuriylar sulolasidagi merosiga bo‘lgan
qarashi o‘rganiladi.
Kurs ishida Temuriylarning siyosiy faoliyati, madaniyati va ularning o‘sha
davr jamiyatiga ta’siri "Boburnoma"da qanday yoritilgani ham tahlil qilinadi.
Temuriylar sulolasi, ayniqsa, Amir Temur tomonidan asos solingan siyosiy tizim va
uning merosxo‘rlari orasidagi ziddiyatlar, shuningdek, madaniy va badiiy meroslar,
ushbu asar orqali qanday ifodalanganligi asosiy tadqiqot mavzusi bo‘ladi.
Mavzuning dolzarbligi "Boburnoma"ni o‘rganish orqali nafaqat Temuriylar
davridagi tarixiy voqealarni, balki Boburning shaxsiy munosabati va ularning
badiiy tasvirini anglash mumkin. Shu bilan birga, "Boburnoma" adabiy va tarixiy
manba sifatida Temuriylar sulolasining tarixiy obro‘sini va ularning keyingi
davrlarga ta’sirini ham yoritadi.
Mazkur ishda "Boburnoma"da Temuriylarga bo‘lgan badiiy
munosabatlarning turli qirralari chuqur tahlil qilinadi va Boburning bu sulola
haqida qanday xulosalar chiqargani o‘rganiladi.
3

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`YXATI:
1. Sayipova D.R. Obraz pravitelya v «Baburname». The multidisciplinary journal of
science and technology // Volume 3, Issue 5. Decemer, 2023. ISSN: 2582-4686.
ResearchiBib IF: 8.848 // P. 244-251.
2. Sayipova D. “Boburnoma” depicts the mental state of a historical person. The
multidisciplinary journal of science and technology // Volume 3, Issue 5. Decemer,
2023. ISSN: 2582-4686. ResearchiBib IF: 8.848 // P. 252-255.
3. Sayipova D.R. The image of religious views in the “Boburnoma”.
Multidisciplinary Journal of Educational Research. 2021. Volume: 11.
ResearchiBib IF: 8.115. P. 188-205.
4. Sayipova D.R. “Boburnoma”da davr ijtimoiy-siyosiy holati tasviri.
O‘ZBEKISTON MILLIY AXBOROT AGENTLIGI – O‘zA.
(ELEKTRON JURNAL). – Toshkent, 2021. – B. 193-202. (10.00.00. №)
5. Sayipova D.R. «Boburiynoma»da Zahiriddin Muhammad Bobur obrazi talqini.
SamDU axborotnomasi. 2021. №1. – B. 75-78. (10.00.00. №6)
6. Sayipova D.R. Mumtoz adabiyotda hukmdorlar tasviri (“Boburnoma” va “Majolis
un nafois” asalari misolida). SamDU axborotnomasi. 2020. №6. – B. 20-22.
(10.00.00. №6)
7. Sayipova D.R. Zahiriddin Muhammad Boburning “Boburnoma” asarida xalq
og‘zaki ijodiga xos xususiyatlarning aks etishi. Temuriylar davrida yaratilgan
“Xamsa”larning komparativistik tadqiqi va ularning Sharq adabiyoti
taraqqiyotidagi o‘rni. Xalqaro ilmiy-nazariy konferensiya. – Samarqand, 2020. –
B. 271-274.
8. Sayipova D.R. Tarixiy-adabiy asarlarning o‘rganilishiga doir. Akademik Aziz
Qayumov va mumtoz adabiyotshunoslik. Xalqaro ilmiy-nazariy konferensiya. –
Toshkent, 2021. – B. 284-298.
9. Sayipova D.R. “Boburnoma”da adabiy muhit tasviri. Akademik Botirxon
Valixo‘jayev va mumtoz adabiyotshunoslik. Respublika ilmiyamaliy konferensiya
materiallari. – Samarqand, 2022. – B. 294-308.
35

aniq sanalar, raqamlarni keltiradi, ularga o‘zining munosabatini bildiradi.
Shuningdek, Bobur voqealar tasvirida xronoligik ketma ketlikka qat’iy amal
qiladi.
Dissertatsiyaning ikkinchi bobi “Boburning adabiy-estetik qarashlari masalasi”
tarzida nomlangan bo‘lib mazkur bob uch faslni o‘z ichiga oladi. Bobning
“Boburnoma”da adabiy muhit ifodasi” nomli birinchi faslida XV asrning
ikkinchi yarmi XVI boshlaridagi Movarounnahr va Xuroson hududlarida mavjud
adabiy muhitlar faoliyati tadqiq etilgan. “Boburnoma”da muallif o‘zi tasvir etgan
hudud haqida ma’lumot berganda, albatta u yerdagi ijod ahli va adibiy muhit
xususida ham batafsil ma’lumotlar berishga harakat qiladi. Jumladan, asarda
Samarqand, Andijon, Kobul, Hirot shaharlaridagi ijodkorlar, adabiy davralar
haqida ta’sirchan lavhalar beriladi. Bu jarayonda ham muallif o‘ziga xos uslubda
yondashganini kuzatish mumkin. Bobur ma’lum tarixiy shaxslar, xususan
Umarshayx mirzo, Husayn Boyqaro, Sulton Mahmud mirzo, Boysunqur mirzo,
Sulton Ahmad mirzo kabi temuriy hukmdorlar shaxsiyati, faoliyati haqida
tahlillarida Farg‘ona, Samarqand, Hirotdagi adabiy-madaniy hayot xususida ham
batafsil ma’lumot berish orqali o‘quvchini o‘sha davr haqida atroflifcha xabardor
qilishga intilganini ko‘rish mumkin.

Adabiy muhit – ijod ahli uchun barcha sharoitlar yaratilgan, ularning ijodiy
kamoloti rivojida ijobiy ta’sirga ega adabiy davra sanaladi. Ma’lumki, bunday
adabiy muhitlar asosan poytaxt shaharlarda shakllangan va uning rivoji, taraqqiy
etishida ma’lum hukmdor ta’siri nihoyatda zarur bo‘lgan. Masalan, Hirot adabiy
muhitida Husay Boyqaro va Alisher Navoiy, Qo‘qonda Amir Umarxon, Xivada
Ogahiy va Muhammad Rahimxon Feruz (Soniy) kabilarni keltirish mumkin.

Bobur Samarqand adabiy muhiti haqida ancha keng ma’lumot berishga harakat
qiladi. Bilamizki, Samarqand muhitida iste’dodli ijodkorlar ko‘p bo‘lgan. Masalan,
Bobur Boysunqur mirzo haqida: “...nasta’liq xatini xeyli xo‘b bitur edi.
Naqqoshlikda ham iligi yomon emas edi. She’rni ham tavre aytur edi. Odiliy
taxallus qilur edi. She’riy devon tartib qilg‘uncha bo‘lmaydur edi... Samarqandda
22

Shuningdek, ushbu tadqiqotda olim asarning badiiy xususiyatlarini ancha
sinchkovlik bilan talqin etadi, o‘zining asosli mulohazalrini taqdim etadi.
Keyingi davrda amalga oshirilgan tadqiqotlardan olima M.Abdullaevaning
“Tarixiy-nasriy asarlar badiiyatining qiyosiy tahlili” (“Boburnoma” va “Shajarai
turk”ning badiiy qiyosi) nomli ishida asarni “badiiylashgan tarixiy memuar”
tarzida talqin etadi 3
. Shu o‘rinda asarning kitobxonni o‘ziga tortadigan jihatlar:
“Boburnoma”ning ta’sir kuchini oshirgan va uning o‘qishliligini ta’minlagan
omillardan biri undagi shoirona zavq bo‘lgan”ini 4
alohida ta’kidlash lozim.
“Boburnoma” asarida muallifning voqealarni bayon etishda tavsifiylikka, ularga
munosabat bildirishda, baho berishda rostbayonlikka, xolislikka asoslanishi,
tarixiy shaxslar portretini berishda ob’ektiv yondashishi, tabiat manzaralari va
narsa buyumlar tasvirida muallif mahorati, tarixiy voqealarni yoritishda ilmiylik
mezoniga amal qilish va shu bilan birga har doim badiiylikka intilish asarning
o‘ziga xos original bir uslubda maydonga kelishiga sabab bo‘lgan.
Asarning uslubi masalasida yuqorida keltirilgan adabiyotshunos
H.Qudratullayevning fikrlarini ma’qullagan holda ba’zi mulohazalarni bildirib
o‘tishni joiz deb topdik. Birinchidan, asarning badiiyligi ko‘rsatuvchi omillar
sifatida uning tarkibida she’riy parchalarning va badiiyat kasb etuvchi lavhalarning
kiritilganligidir. Bu jihatlar asarning badiiyligini oshirish bilan birga asarning
o‘qishli bo‘lishini ham ta’minlagan. Ikkinchidan, asarda muallif olimlarga xos
ziyraklik bilan har bir narsaga diqqat qaratishi, mushohada yuritishi va ma’lum
ilmiy xulosalarini ifodalashi kuzatiladi. Bobur faqat ijodkorlarga, ularning
asarlariga baho berib qolmasdan boshqa sohalar haqida ham mulohazalar yuritadi.
Xususan, adabiyotshunoslik, tilshunoslik, tarix, jug‘rofiya, dinshunoslik, iqtisod,
insho, siyosat, tibbiyot va boshqa ko‘plab sohalar haqida muhim ma’lumotlar
keltiradi, ularga muallif o‘zining ilmiy mushohadalarini bildiradi. Uchinchidan,
asarda tarixnavislik uslubi – bunda muallif ma’lum voqea hodisani tasvirlashda
3 Абдуллаева М. Тарихий-насрий асарлар бадииятининг қиёсий таҳлили (“Бобурнома” ва “Шажараи
турк”нинг бадиий қиёси) 10.01.03 – Ўзбек адабиёти тарихи. ф.ф.н. дисс.. – Т.: 2008. – Б 76.
4 Тожибоева М. Жадид адиблари ижодида мумтоз анъаналари. ф.ф.док.дисс иши. – Т. 2017.
21

-adabiy jarayonda an’anaviy tarzda ikki tilda –o‘zbek va fors-tojik tillarida
asarlar yaratildi.
-adabiy jarayonda o‘zbek tilida yozilgan asarlarda soddabayonlik uslubi,
ya’ni keng kitobxonlar ommasi uchun tushinilishi oson bo‘lgan uslubda asar
yaratish tamoyili kuchaydi. Bu fikrning isboti uchun Bobur, Muhammad Soleh,
Ubaydiy, Majlisiy, Xoja, Komron mirzo, Bayramxonlarning she’riy va nasriy
asarlarini eslatish mumkin. Jumladan:
Boburdan:
Ko‘rgach seni, ishqingdin afsona bo‘lubturmen,
Ko‘rmay seni , hajringdin devona bo‘lubturmen.

Bayramxondan:
Ey, chamani jon aro, sarvi xiromonginam,
Umr gulistonida g‘unchai xandonginam.
Ubaydiydan:
Ey do‘stlar, jondin kechib, ishq etogin tutdum mano,
Vahdat mayin ichguncha, ne xunobalar yutdum mano.
Muhammad Solehdan:
Keldi xotirgaki, topsam fursat,
Tilabon hazrati xondan nusrat…
Aylagan ishlarini nazm qilay,
Masnaviy shevasini dog‘i bilay…
17

1948-1949 yillarda ikki jildli; 1960, 1989 yillarda tuzatilgan, 2002 yilda
to'ldirilgan qayta nashri amalga oshirildi.
“Boburnoma”ni Abdurahim xoni xonon (1586) fors tiliga, Vitsen (1705)
golland tiliga, J.Leyden (1826) va V.Erskin ingliz tiliga, Pavel de Kurteyl (1871)
fransuz tiliga, Rashit Rahmati Arat (1940) turkchaga, Mixail Sale (1943) ruschaga
tarjima qilganlar. 1826-1985 yillar davomida “Boburnoma” 4 marta ingliz
(1826,1905,1921,1922), 3 marta fransuz (187, 1980, 1985), 1 marta nemis (1878)
tiliga o’girilgan.
Yangi alifbo-“Xatti Boburiy”ni (1504) kashf qildi. Unda she’rlar yozdi va
Qur’on ko’chirtirdi.
Boburning soliq ishlari haqida ma’lumot beruvchi “Mubayyinul-zakot”
(1521), aruz vazni haqidagi "Risolai aruz” (1523-25) kabi asarlari bor. “Aruz
risolasi”da turkiy aruzning tabiati, taraqqiyoti va she’riy asarlardagi ko’rinishlari;
aruzning 272 vazni va 21 bahriga ilmiy sharhlar berilgan. Xoja Ahror Valining
“Volidiya” asarini o’zbekchaga she’riy tarjima qilgan. Boburning “Harb ishi”,
“Musiqa ilmi” nomli asarlar yaratgani haqida ham ma’lumot bor. Ammo, ular
topilgan emas.
Javohirlal Neru, M.Gandi, A.K.Singxa, B.A.Luniya kabi davlat va fan
arboblari Bobur va boburiylarning Hindiston taraqqiyotidagi, jahon
sivilizatsiyasidagi mavqeini haqqoniy e’tirof etgan.
Bobur ijodi bilan xorijiy olimlardan U.Erskin, S.M.Edvards, A.Beverij, X.
Beverij, R.M.Kaldekot, Ch.Stori, E.Xolden, L.U.King. F.J.Talbot, D.Ross,
J.Elfiniston, I.Mano; F.Ko’prulu, Z.Mansuriy, A.K Singxa, R.Sharma, R.R.Arat,
H.Boyir, Sh.Yorqin; N.Ilminskiy, N.Veselovskiy, A.Samoylovich, M.Sale,
I.V.Stebleva; o’zbek olimlari Fitrat, P.Shamsiev, H.Yoqubov, V.Zohidov,
S.Azimjonova, A.Qayumov, A.Abdug’afurov, G’.Salomov, N.Otajonov,
B.Qosimov, S.Hasanov, H.Boltaboev v.b. shug’ullanganlar. O’zbekiston Milliy
6

ko'radi. Tushida Xoja Ubaydullohning nabirasi Xoja Ya'qub fath va g'alaba hozir
Boburga nasib qilib turganini aytib uyg'onishga da'vat qiladi. Hayratlanarlisi
shundaki, shu zamonda qutqarishga yetib kelgan Boburning odamlaridan Qutlug'
Muhammad barlos ham tushuida Xo'ja Ubaydullohni ko'rgani, Boburning Karnon
kentida ekanidan pir orqali xabar topganini bayon etadi.
Bobur Xo'ja Ubaydullohga yuksak e’tiqodi bois uning “Volidiya” asarini katta
ixlos va samimiy niyat bilan tarjima qilganida ham ko’rish mumkin. Bobur
temuriy hukmdorlar kabi naqshbandiya tariqati vakillariga katta ehtirom ko’rsatish
bilan birga davlat boshqaruvida ham ularning maslagiga tayanib ish ko’radi. Bobur
Xoja Ubaydulloh va uning avlodlarini kamsitgan, behurmat qilgan odamlarni
yoqlamaydi. O'z amakisi bo'lsa-da, Samarqand taxtiga o'tirgan Sulton
Mahmudxonning adolatsiz siyosati va saltanatda axloqiy buzuqlikning avj olishi,
Xoja Ubaydullohning avlodiga salbiy ta’siri borligini bayon etib, Sulton
Mahmudxonni bad e'tiqod kishi sifatida e’tirof etadi.
Ishda shuningdek, Boburning Xoja Yahyo, Xoja Ya’qub, Maxdumi A’zam Kosoniy
Dahbediy, Mavlonoyi Qozi Abdulloh, Abdurahmon Jomiy, Alisher Navoiy kabi
siymolar shaxsiyati bilan bog’liq jihatlar tahlil qilingan, muallifning ularga bo’lgan
munosabati o’rganilgan
Dissertatsiyaning uchinchi bobi “Boburnoma»da Bobur xarakteri va hukmdor
shaxslar tasviri” deb nomlangan. “Hukmdor shaxs va uning xarakteri
masalasi” nomli birinchi faslda asarda tasvirlangan hukdorlar shaxsiyati va
ularning xarakteri masalasi tadqiq etilgan. “Boburnoma”da muallifning mamlakat
hukmdori, podshohi sifatida o‘zidan oldin yashab o‘tgan va o‘z davrining saltanat
hukmdorlari, davr sultonlari va shohlar faoliyatiga bergan ob’ektiv bahosini
kuzatish mumkin. Bunday tasvirlarda Bobur davlat boshqaruvida amal qilish lozim
bo‘lgan eng muhim jihatlarga alohida e’tibor qaratadi, davlatchilik siyosati,
saltanatni asrash, uning qudratini yuksaltirish, tasarrufiga kiritgan hududlarni bir
butunlikda idora qilish, askarlarni hamma ehtiyojlarini ta’minlash kabi jihatlar
hukmdorga xos fazilatlar ekanini ta’kidlaydi, o‘zi ham doim shunga amal qiladi.
27

Asarni turli soha mutaxassislar o‘zlarining tadqiqot yo‘nalishlaridan kelib chiqqan
holda o‘rgangan, tadqiq va tahlil etishgan, lekin uning adabiy uslubi masalasi
atroflicha yoritilmagan. Ma’lumki, har bir ijodkor, yozuvchi o‘ziga xos bo‘lgan
uslubda ijod qiladi. Shu bois har bir ijodkorning uslubini belgilash, yo‘nalishini
aniqlash muhim vazifalardan sanaladi. Adabiyotshunoslikda mazkur masalasi
xususida ham turlicha fikrlar mavjudligini kuzatish mumkin. Xususan, Abdurauf
Fitrat ijodiy uslub haqida shunday fikr yuritadi: “Go‘zal san’atlarda har millatning
o‘ziga maxsus uslubi bordir. Navoiy o‘zining “Majolis un-nafois” kitobida ba’zi
shoirlarning tarjimai holini yozg‘andan keyin “turkona” yozadir, “Turkona
she’rlari bor” deb ko‘rsatadirkim, bu “turk uslubida yozadir” demakdan boshqa
narsa emas” 1
. Ko‘rinadiki bunda Fitrat turkiy adabiyotdagi uslub masalasini ilgari
surmoqda.
“Boburnoma”ning adabiy uslubi masalasiga e’tibor beradigan bo‘lsak, unda asosan
ikki xil uslub qo‘llanilganini kuzatish mumkin:
1. Xotiralarni bayon qilish uslubi;
2. Voqealar izidan borib, ularni qayd etish yo‘li.
Muallifning bunday yo‘l tutishi birinchidan, adabiy-estetik talablar natijasi bo‘lsa,
ikkinchidan, asarning ilmiy badiiy qimmatini oshirishga ham xizmat qilganidir.
Shu bois asarga faqat memuar-esdalik sifatida qarash emas, balki ma’lum estetik
ehtiyoj talabi sifatida yaratilgan deb qaralsa muallifning maqsadi oydinlashgan
bo‘ladi.
“Boburnoma”ning janri masalasida ham mutaxassislar turlicha yondashishganini
ko‘rish mumkin. Bu haqda maxsus tadqiqot olib borgan olim Hasan Qudratullayev
o‘zining tadqiqotida 2
ancha keng to‘xtalib o‘tadi. Olim o‘zining kuzatishlari
natijasida asarni “badiiy-voqeiy-ilmiy sarguzasht” asar sifatida baholaydi.
1 Фитрат А. Адабиёт қоидалари. 1995. – Т.: Фан. – Б.21
2 Қудратуллаев Ҳ. “Бобурнома”нинг тарихий-адабий ва услубий таҳлили (Навоий, Бобур, Хондамир ва
Восифий насрининг қиёсий таҳлили асосида). 10.01.03 – Ўзбек адабиёти тарихи. Ф.ф.док. дисс. – Т.: 2003. –
Б. 342.
20

shuhrat qozongan bo`lib, Alisher Navoiyning "Mezonu-l-avzon"dan keyingi
aruzga bag`ishlangan ikkinchi kitob bo`lib hisoblanadi. Boburning "Harb ishi",
"Musiqa ilmi" nomli asarlari hozirgacha topilgan emas.
U tarjima sohasida ham faoliyat yuritgan. Bobur Xo`ja Ahrorning "Volidiya"
asarini o`zbek tiliga tarjima qilgan.
Bobur o`zbek va tojik tilida ijod qilgan. U o`zbekcha she`rlarini to`plab 1519-
yilda Qobulda, 1528-1529-yilda Hindistonda devonlar tuzdi. Bu ikki devon o`sha
joy nomlari bilan "Qobul devoni" va "Hind devoni" deb nomlanadi. "Qobul
devoni" hozirgacha topilgan emas.
Bizgacha yetib kelgan she`rlarning umumiy soni 400 tani tashkil etadi.
Shulardan 119 tash g`azal, 231 tasi ruboiydir.
She’rlarini mavzu jihatidan oshiqona, ta’limiy, tasavvufiy, hasbi hol kabi
turlarga ajratish mumkin. Bobur she’riyati intellektual qalb izhori sifatida
arqoqlidir. Uning asarlari samimiy, ravon, usluban tugal va mukammaldir. Bobur
ruboiy janrini turk adabiyotida dunyoga olib chiqqan shoirdir.
Boburning ulug’ asari “Boburnoma” bo’lib, uni “Vaqoye” deb ham
nomlaydilar. Buyuk memorial asarda 1494-1529-yillari Markaziy va Kichik
Osiyoda, Yaqin va O’rta Sharq mamlakatlarida kechgan voqealar bayon etilgan.
“Boburnoma”ning o’ndan ortiq qo’lyozma nusxalari bor.
Ko’ngulga bo’ldi ajoyib balo qaaro soching,
Shikasta ko’nglima ermish qaro balo soching
Muyassar o’ldi jonim mulki ey junun axli,
Nisori ashkni emdi bu kun manga soching,
Soching shikastida bor shikasta ko’ngillar,
Kongillar ochilur, ochilsa ul qaro soching.
10

ularning markazlashgan davlatni boshqarishdagi siyosiy mahorati, ichki va tashqi
siyosatdagi muvaffaqiyatlari va muvaffaqiyatsizliklari haqida so‘z yuritadi.
Bobur o‘zining bobosi Amir Temurga chuqur hurmat bilan qaraydi va u
haqida "buyuk sarkarda" sifatida fikr yuritadi. Amir Temurning keng hududlarni
zabt etishi, davlatni mustahkamlashga intilishi va adolatli boshqaruv tamoyillarini
ilgari surishi Boburning nazarida muhim siyosiy qadriyatlar sifatida ko‘rsatiladi. U
Amir Temurning faoliyatini badiiy vositalar orqali ko‘klarga ko‘taradi, shu bilan
birga, uning qiyinchiliklari va mashaqqatlari haqida ham ochiq gapiradi.
Biroq Bobur, shuningdek, Temuriylar sulolasining keyingi avlodlari
o‘rtasidagi siyosiy parokandalik va tarqoqlikni tanqid qiladi. U Temuriylar
o‘rtasidagi ichki nizolar va taxt uchun kurashlar sulolaning zaiflashishiga olib
kelganini qayd etadi. Bobur o‘z hayotini ushbu nizolar ta’sirida kechganligini va
bu ziddiyatlar Temuriylar davlatining qulashiga sabab bo‘lganligini ta’kidlaydi.
Boburning nuqtai nazarida Temuriylarning siyosiy faoliyati murakkab va
ko‘p qirrali bo‘lib, u bu sulolani tarixiy obro‘ va madaniy meros nuqtai nazaridan
yuksak baholaydi. Shu bilan birga, Bobur o‘z asarida Temuriylarning siyosiy zaif
tomonlarini ham ochib beradi va ularni kelajak avlodlarga saboq sifatida taqdim
etadi. Bu bilan u o‘zi asos solgan Boburiylar sulolasi davrida siyosiy birlik va
mustahkamlikka e’tibor qaratish lozimligini urg‘ulaydi.
Boburning Temuriylar sulolasiga nisbatan tanqidiy yondashuvi ayniqsa,
keyingi Temuriy hukmdorlar o‘rtasidagi ichki nizo va taxt talashuvlarini
tasvirlaganda yaqqol namoyon bo‘ladi. "Boburnoma"da Bobur o‘z davridagi
siyosiy noaniqliklarni va sulolaning parokanda holatini ochiq-oydin yoritadi. U o‘z
oilasi vakillari orasidagi ziddiyatlarni hal etishda xalq manfaatlari e’tibordan
chetda qolganligini tan oladi. Bu jarayon Temuriy davlatining kuchsizlanishiga va
parokandalikka olib kelganini qayd etadi.
Bobur, ayniqsa, taxt uchun kurashda qarindoshlar o‘rtasidagi ixtiloflarni
tanqid qiladi. U o‘z ajdodlari Amir Temur va boshqa buyuk Temuriy hukmdorlar
12

Купить