Bog’dorchilik sohasini innovatsion rivojlantirish yo’llari - Qishloq va o'rmon xo'jaligi - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	104.5KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	09 May 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Qishloq va o'rmon xo'jaligi

Sotuvchi

Shahzodabonu

Ro'yxatga olish sanasi 17 Aprel 2025

19 Sotish

Bog’dorchilik sohasini innovatsion rivojlantirish yo’llari

Sotib olish

MAVZU: BOG`DORCHILIK SOHASINI INNOVATSION
RIVOJLANTIRISH YO`LLARI.
MUNDARIJA
KIRISH………………………………………………….3
I BOB. BOG`DORCHILIK SOHASINI
RIVOJLANTIRISH USULLARI……………………...8
1.1 Himoyalangan yerda ko`chat yetishtirish……………8
1. 2 Issiqxonalarda ko`chat yetishtirish…………………12
II BOB. BOG`DORCHILIKKA EKOLOGIK
OMILLARNING TA`SIRI…………………………..17
2.1 Yorug`lik , suv, tuproq omillari tasiri……………….17
2.2 Orografik omillar tasiri……………………………..20
III BOB. BOG`DORCHILIKKA ZARAR
YETKAZUVCHI OMILLARNING TURLARI……22
3.1 Bog` zararkunandalarining ta`siri………………….22
3.2 Shiralarning ta`siri…………………………………26
XULOSA………………………………………………29
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR……………..31

KIRISH
1

Bog dorchilikʻ , mevachilik — 1) qishloq xo jaligi ning meva, uzum va rezavor ʻ
mevalarni yetishtiradigan muhim sohasi. Aholining meva va meva mahsulotlariga,
sanoatning meva xom ashyosiga bo lgan ehtiyojlarini qondirishga xizmat qiladi.
ʻ
Sof B. (olma, nok, o rik, gilos va boshqa yetishtirish) va ko chatchilik
ʻ ʻ
(ko chatzorlarda mevali daraxtlar ko chatlari yetishtirish) tarmoqlariga bo linadi.
ʻ ʻ ʻ
Jahon bog dorchiligida 200 dan ortiq meva, rezavor meva, yong oq meva turlari
ʻ ʻ
ekiladi, ulardan 100 meva turi sanoat ahamiyatiga ega. Olma, zaytun, finikiya
pal masi, banan, mango, tok eng ko p ekiladigan meva turlariga kiradi. B. Xitoy,
ʼ ʻ
AQSH, Hindiston, Argentina, Braziliya, Yaponiya, Ispaniya, Fransiya, Italiyada
rivojlangan. O rta Osiyodagi B. haqida dastlabki ma lumotlar miloddan avvalgi 1-
ʻ ʼ
ming yillikning o rtalariga oid yunon, xitoy, rim manbalarida uchraydi. O rta
ʻ ʻ
Osiyo ko pgina meva turlarining vatani hisoblanadi. Asrlar davomida xalq
ʻ
seleksiyasi asosida o rik, olma, nok, yong oq, bodom, anor, tok va boshqalarning
ʻ ʻ
juda serhosil navlari yaratilgan. Ularning ko plari sifat jihatidan dunyo
ʻ
kolleksiyasida o zining takrorlanmas o rniga ega. 20-asr boshlarida hozirgi
ʻ ʻ
O zbekiston hududida taxminan 50 ming ga bog , jumladan 22 ming ga mevazor,
ʻ ʻ
37 ming ga tokzor bo lgan. Bog larning asosiy maydonlari Fargona vodiysi (24%),
ʻ ʻ
Toshkent vohasi (36%) va Zarafshon vodiysi (tokzorlarning 50%) ga to g ri kelar
ʻ ʻ
edi. Bog larda danakli mevalar 70% ni (asosan o rik), urug li mevalar (olma, nok,
ʻ ʻ ʻ
behi) 25% maydonni egallagan edi. Shahar va qishloqlar atroflarida alohida
mevazorlarda aholining bog lari va chorbog lari (mevazor, tokzor, poliz va
ʻ ʻ
sayilbog )da mevalar, tok, turli gullarning mahalliy navlari ekib kelingan.
ʻ
Yetishtirilgan mevalar yangiligida iste mol etilgan, lekin qoqi va mayiz solish
ʼ
asosiy o rinda turgan. 20 yillarning 2-yarmidan ixtisoslashtirilgan mevachilik va
ʻ
tokchilik xo jaliklari barpo etila boshladi, tog va tog etaklari zonalarida
ʻ ʻ ʻ
joylashgan jamoa xo jaliklarida ham bu tarmoqqa katta e tibor berildi.
ʻ ʼ
Mevalarning nav tarkibini yaxshilash maqsadlarida olma, nok, uzum va boshqa
ning Yevropa mamlakatlarida yetishtirilgan navlari keltirib ekildi. 50- yillar oxiri
— 60- yillarda 2500—3000 ga bog va tokzorlarga ega bo lgan agrokombinatlar
ʻ ʻ
tashkil etildi.
Respublikada meva va rezavor mevaning 20 turi ekiladi. Urug li meva daraxtlari
ʻ
2

(olma, nok, behi va boshqalar), danakli meva daraxtlari (o rik, shaftoli, olxo ri, ʻ ʻ
gilos, olcha, oluvoli va boshqalar), subtropik o simliklar (anor, anjir), yong oq
ʻ ʻ
mevalilar (yong oq, pista, bodom), rezavor mevalilar (qulupnay, malina,
ʻ
smorodina, chakanda) asosiy o rinni egallaydi. Olma, nok va tokning yozgi, kuzgi
ʻ
va kishki navlari muhim xo jalik ahamiyatiga ega. Tokchilik qadimdan Toshkent,
ʻ
Samarqand viloyatlari, Farg ona vodiysida taraqqiy etgan, xo raki, mayizbop va
ʻ ʻ
konserva mahsulotlari (shinni, murabbo, sharbatlar) hamda vinochilik
yo nalishlariga ega. O zbekistonda meva qoqilari va mayizning noyob xillari
ʻ ʻ
tayyorlanadi. Respublikaga tropik va subtropik mintaqalardan olib kelingan limon,
apelsin, mandarin, unobi, sharq xurmosi, pekan kabi mevalar tobora ko proq
ʻ
maydonlarda ekilmoqda. Andijon, Namangan, Surxondaryo, Toshkent
viloyatlarida ko pgina xo jaliklarda issiqxona limonzorlari barpo qilingan.
ʻ ʻ
Respublika bo yicha bunday issiqxonalar maydoni 427 ga dan ko proq (2001). 90-
ʻ ʻ
yillardan boshlab paxta maydonlari qisqartirilishi munosabati bilan
Qoraqalpog iston Respublikasi; Xorazm, Buxoro, Sirdaryo va Jizzax viloyatlarida
ʻ
ko plab bog va tokzorlar tashkil etildi. Respublikada 100 dan ortiq
ʻ ʻ
ixtisoslashtirilgan B. xo jaliklari bor. Respublikada bog larning umumiy maydoni
ʻ ʻ
320 ming ga ga yetdi (meva bog lari 199 ming ga, tokzorlar 120 ming ga), yalpi
ʻ
meva va uzum hosili 833 ming t dan oshdi (1999). Mevaning har bir viloyat,
tumanning tuproq va iklim sharoitiga moslashtirilgan, rayonlashtirilgan navlari
ekiladi. 2) B. fan sifatida mevali daraxtlarning tuzilishi, o sishi, rivojlanishi,
ʻ
ko payishi hamda hosil berish qonuniyatlarini, shuningdek ularning tashqi muhit
ʻ
bilan aloqadorligini o rganadi, turli tabiiy muhitda o sib, yaxshi hosil berishini
ʻ ʻ
ta minlash uchun ilg or agrotexnika usullarini ishlab chiqadi. B. biol., tuproqning
ʼ ʻ
fizik va kimyoviy xususiyatlari, o simliklar fiziologiyasi, agrokimyo hamda
ʻ
umumiy dehqonchilik bilan bevosita aloqador bo lib, B. agrotexnikasining barcha
ʻ
usullari shu fanlarga asoslanadi. O zbekistonda B.ni rivojlantirishda akademik R.
ʻ
R. Shreder nomidagi Bog dorchilik, uzumchilik va vinochilik instituti va
ʻ
O zbekiston O simlikshunoslik institutitsht xizmati katta. Keyingi yillarda meva,
ʻ ʻ
rezavorlar va tokning 200 dan ortiq serhosil navlari yaratildi, boshqa
mamlakatlardan keltirib ik,limlashtirildi va ekishga tavsiya etildi.

3

Mavzuning dolzarbligi
Ona yurtimizda bog‘dorchilik keng rivojlanib kelmoqda, xalqimiz dasturxoniga turli
mevalar yetishtirib bermoqda. Hozirda turli mevalar g‘arq pishib, dasturxonlarimiz
ko‘rkiga ko‘rk qo‘shmoqda. Bog‘bonlarimiz nafaqat xalqimiz dasturxoniga, qo‘shni
mamlakatlar bozorlariga ham sifatli mevalar yetishtirib bermoqdalar. Bu esa o‘z
navbatida yurtimizning iqtisodiy jihatdan rivojlanishiga olib kelmoqda.
Mavzuga oid qarorlar .
Bog‘dorchilik tarmog‘i va issiqxona xo‘jaliklarida boshqaruv tizimini
takomillashtirish hamda davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlashning samarali
mexanizmlarini joriy etish, shuningdek, zamonaviy resurs tejamkor texnologiyalar
asosid yuqori sifatli, raqobatbardosh va eksportbop mahsulotlar ishlab chiqarish
hajmlarini kengaytirish maqsadida:
(1-band O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2021-yil 15-dekabrdagi
PQ-52-sonli qaroriga asosan o‘z kuchini yo‘qotgan — Qonunchilik ma’lumotlari
milliy bazasi, 16.12.2021-y., 07/21/52/1165-son)
2. O‘zbekiston Respublikasi Qishloq xo‘jaligi vazirligi huzurida Qishloq
xo‘jaligida xizmatlar ko‘rsatish agentligining (keyingi o‘rinlarda — Agentlik)
asosiy vazifalari etib quyidagilar belgilansin:
(2-bandning birinchi xatboshisi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining
2023-yil 10-iyundagi PF-90-sonli Farmoni tahririda — Qonunchilik ma’lumotlari
milliy bazasi, 12.06.2023-y., 06/23/90/0352-son)
intensiv meva-sabzavotchilik, uzumchilik va issiqxona xo‘jaliklarini
barqaror rivojlantirishni ta’minlashga qaratilgan maqsadli kompleks dasturlarni
ishlab chiqish va amalga oshirish;
(2-bandning ikkinchi xatboshisi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining
2021-yil 15-dekabrdagi PQ-52-sonli qarori tahririda — Qonunchilik
ma’lumotlari milliy bazasi, 16.12.2021-y., 07/21/52/1165-son)
zamonaviy resurs tejamkor texnologiyalarni, shu jumladan tomchilatib va
yomg‘irlatib sug‘orish tizimlarini qo‘llagan holda intensiv meva-sabzavotchilik,
xo‘raki, kishmishbop uzum plantatsiyalari va issiqxona xo‘jaliklari maydonlarini
kengaytirish, shuningdek, bozor konyunkturasi tahlilini hisobga olgan holda,
intensiv usulda yetishtiriladigan meva-sabzavot, uzum mahsulotlari turlarini
ko‘paytirish choralarini ko‘rish;
4

(2-bandning uchinchi xatboshisi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining
2021-yil 15-dekabrdagi PQ-52-sonli qarori tahririda — Qonunchilik
ma’lumotlari milliy bazasi, 16.12.2021-y., 07/21/52/1165-son)
hududlarning tuproq-iqlim sharoitlarini hisobga olgan holda, bog‘dorchilik,
uzumchilik va issiqxona xo‘jaligida ilmiy yutuqlar, ilg‘or ilmiy ishlanmalar va
intensiv agrotexnologiyalardan keng foydalanishni tashkil etish;
uzumning xo‘raki va kishmishbop navlari plantatsiyalarini kengaytirish,
uzumchilik korxonalarini kompleks modernizatsiyalashga ko‘maklashish va
qo‘llab-quvvatlash, eksport salohiyatini oshirish;
O‘zbekiston texnik jihatdan tartibga solish agentligi bilan birgalikda
bog‘dorchilik xo‘jaliklari, xo‘raki, kishmishbop uzum plantatsiyalari va issiqxona
xo‘jaliklariga xalqaro sertifikatlash standartlarini joriy etishda ko‘maklashish;
meva-sabzavotchilik, uzumchilik mahsulotlarini saqlash, saralash, qayta
ishlash va eksportini tashkil etish, shuningdek, ushbu sohalarda “daladan
rastagacha” tamoyili asosida qo‘shilgan qiymat zanjirini yaratuvchi meva-
sabzavotchilik klasterlari (kooperatsiyalar) faoliyatini rivojlantirish;
(2-bandning yettinchi xatboshisi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining
2021-yil 15-dekabrdagi PQ-52-sonli qarori tahririda — Qonunchilik
ma’lumotlari milliy bazasi, 16.12.2021-y., 07/21/52/1165-son)
bozorlar konyunkturasi bo‘yicha chuqur marketing tadqiqotlarini o‘tkazish
yo‘li bilan raqobatbardosh mahsulot yetishtirish, uni sotishni tashkil qilish, eksport
salohiyatini oshirish maqsadida sohaga mahalliy va to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy
investitsiyalarni jalb etishga ko‘maklashish;
tashqi bozorlarda talab yuqori bo‘lgan meva va uzum navlarini joylashtirish
va yetishtirish bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqish;
intensiv meva-sabzavotchilik, uzumchilik va issiqxona xo‘jaliklari sohasida
mutaxassislarni o‘qitish, ularning malakasini oshirish, innovatsiyalarni
rivojlantirish va joriy etish masalalari bo‘yicha mahalliy va xorijiy ta’lim
muassasalari, ilmiy-tadqiqot institutlari, xorijiy tashkilotlar va tarmoqning yetakchi
ishlab chiqaruvchilari bilan hamkorlik qilish;
(2-bandning o‘ninchi xatboshisi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining
2021-yil 15-dekabrdagi PQ-52-sonli qarori tahririda — Qonunchilik
ma’lumotlari milliy bazasi, 16.12.2021-y., 07/21/52/1165-son)
1
1
Lex.uz
5

O‘zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo‘mitasi huzuridagi Kadastr
agentligi bilan birgalikda bog‘lar va issiqxona xo‘jaliklari maydonlarining hamda
uzum plantatsiyalarining elektron reyestrini yuritish.
(2-band O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2021-yil 17-iyuldagi PF-
6263-sonli Farmoni tahririda — Qonunchilik ma’lumotlari milliy bazasi,
17.07.2021-y., 06/21/6263/0685-son)
(3-band O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2023-yil 10-iyundagi PF-
90-sonli Farmoniga asosan o‘z kuchini yo‘qotgan — Qonunchilik ma’lumotlari
milliy bazasi, 12.06.2023-y., 06/23/90/0352-son)
. O‘zbekiston Respublikasi Qishloq xo‘jaligi vazirligi Adliya vazirligi,
boshqa manfaatdor vazirliklar va idoralar bilan birgalikda ikki oy muddatda qonun
hujjatlariga ushbu qarordan kelib chiqadigan o‘zgartirish va qo‘shimchalar
to‘g‘risida O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasiga takliflarni kiritsin.
Mazkur qarorning ijrosini nazorat qilish O‘zbekiston Respublikasining
Bosh vaziri A.N. Aripov va O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Administratsiyasi
rahbari Z.Sh. Nizomiddinov zimmasiga yuklansin.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh. MIRZIYOYEV
Toshkent sh.,
2019-yil 20-mart,
PQ-4246-son
Oldingi tahrirga qarang.
(ilova O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2023-yil 10-iyundagi PF-90-
sonli Farmoniga asosan o‘z kuchini yo‘qotgan — Qonunchilik ma’lumotlari milliy bazasi,
12.06.2023-y., 06/23/90/0352-son)
(Qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy bazasi, 21.03.2019-y., 07/19/4246/2800-son;
26.10.2019-y., 07/19/4499/3960-son; 12.12.2019-y., 07/19/4549/4143-son; 12.05.2020-y.,
07/20/4709/0577-son; 31.12.2020-y., 07/20/4938/1680-son; 04.02.2021-y.,
07/21/4975/0085-son, Qonunchilik ma’lumotlari milliy bazasi, 09.06.2021-y.,
06/21/6243/0540-son; 17.07.2021-y., 06/21/6263/0685-son, 16.12.2021-y., 07/21/52/1165-
son; 12.06.2023-y., 06/23/90/0352-son; 11.11.2023-y., 06/23/193/0844-son)
6

I BOB. BOG`DORCHILIK SOHASINI
RIVOJLANTIRISH USULLARI
1.1 HIMOYALANGAN YERDA KO`CHAT
YETISHTIRISH
Ko`chat yetishtirish usullari. Ko`chatlar ilgari ko`pincha biologik usulda isitiladigan
parniklar va ko`chatxonalarda yetishtirilgan. Hozirgi kunda ochiq yer uchun ko`chatlar
asosan isitiladigan plyonkali issiqxonalarda, tomorqa va dala hovlilarida esa plyonkali
isitiladigan kichik issiqxonalarda plyonkali parniklarda yetishtiriladi. Himoyalangan yer
uchun qishki-bahorgi aylanishda ko`chatlar isitiladigan qishki oynavand yoki plyonkali
issiqxonalarning ko`chat bo`limida yetishtiriladi. Boshqa aylanishlar uchun ko`chatlar
maxsus shu maqsad uchun moslangan inshootlarda yetishtiriladi.
Chet eldagi mamlakatlarining yirik issiqxona kombinatlarida himoyalangan yerlarning
barcha aylanishlari uchun ko`chatlar maxsus issiqxonalarda yoki ko`chat bo`limlarida
to`g`ridan-to`g`ri tuproq ustida (so`kchaksiz) yetishtiriladi, bu maydonni iqtisod qilish va
mexanizatsiyadan foydalanish imkoniyatini ta’minlaydi. Yirik sabzavotchilik xo`jaliklarida
ochiq yerga ko`chatlarni tayyorlash uchun issiqxona (asosan plyonkali), plyonkali qurilma
va sovuq ko`chatxonalardan tashkil topgan ko`chat-sabzavot komplekslari bunyod
etilmoqda, u yerlarda oldin ochiq yer uchun ko`chat, so`ng sabzavotlar yetishtiriladi.
Ko`chat ikki xil uslubda: ko`chirib o`tqazib, ko`chirib o`tkazmay o`stiriladi. Ko`chirib
o`tqazish usuli doimiy joyiga ko`chirib o`tqazilganda ildizlar shikastlanishga chidamli
bo`lgan (karam, pomidor, qalampir, oddiy piyoz, porey piyozi, salat) o`simliklar uchun
qo`llaniladi. Maysalarni ko`chirib o`tkazmasdan (pikirovkasiz) ko`chatlarni yetishtirish
uslubini (bodring, qovoqcha, patisson, qovun, tarvuz, baqlajon) va kichik oziqlanish
maydonida o`stiriladigan (salat, piyoz kabilar) ekinlar uchun qo`llash maqsadga muvofiq
bo`ladi.
Ko`chirib o`tkazish uslubi bilan o`stirishda urug` qalin sepiladi va u unib chiqqandan
so`ng 1-2 chin bargi hosil bo`lganida oziqlanish maydonini kattaroq berib, inshoot
tuprog`iga yoki oziqali kubiklarga va tuvakchalarga ekiladi. Yosh maysani ko`chirib
o`tkazish pikirovka (siyraklab ko`chirib o`tkazish), ko`chirib o`tkaziladigan yosh nihol
7

maysa, ularni qalin ekilgan joyi esa maysazor deyiladi. Maysalar yerga oldindan taxtacha
yoki qoziqcha yoki tishli marker bilan belgilab qo`yilgan egatcha yoki chuqurchalarga
pikirovka qilinadi Ko`chat yetishtirishda yorug`likni yaxshi o`tishi uchun qoplamani
toza xolatda saqlash kerak. O`zbekistonda tabiiy yoritilish sifati va uni jadalligi yetarli,
ammo ba’zan ertagi pomidorni yetishtirishda qo`shimcha yoritishni qo`llash foydalidir.
Ko`chat sifatiga substraat namligining tartiboti ta’sir etadi. Nihollar yoppasiga
paydo bo`lgan davrda (yoki pikirovka davrida) ko`chatlarni chiniqtirish o`tkazishdan
oldin substratni maqbul sug`orish oldi namligi karam uchun 55-65% NV ga va
pomidor uchun 55-60% NV ga tengdir. Ko`chatni namlik bilan ta’minlashni
ko`paytirish ortiqcha xarajatlarga va uni nozik bo`lishiga olib keladi, kamayishi esa -
ertagi, ba’zan umumiy xosilni kamaytiradi. Ko`chat xaftada 1-2 marta muntazam
sug`oriladi. O`suv davomida ikki marta qo`shimcha oziqlantiriladi: birinchisi -
pikirovkadan so`ng 10-20 kun o`tgach; ikkinchisi - birinchisidan 10-15 kundan keyin
o`tkaziladi. Havoning eng maqbul nisbiy namligi bosh karam, ituzumguldoshlar va
poliz ekinlari uchun - 60-70%, gulkaram, bodring va sabzavot qovoqchalari uchun -
70-80%.
Ochiq yerga ekishga bir necha kun qolganda havoning nisbiy namligi
kamaytiriladi. Bu ko`chatlarni qurg`oqchilikka chidamliligini oshirishga imkon beradi.
Namlik xuddi havo harorati singari shamollatish orqali kamaytiriladi, sug`orish
orqali esa oshiriladi. Shamollatish nafaqat harorat va havo namligini kamaytiradi, balki
uni xarakat qilishini ham ta’minlaydi, bu esa to`qimalarni mexanik pishiq va
qayishqoq qiladi .
Ochiq yerga tayyorlanadigan ko`chatlarni parvarish qilish kompleksiga kasallik va
zararkunandalarga qarshi kurashish ham qiradi. Tayyorgarlik davrida kasalliklarga qarshi
olib borilgan bino, tuproq va urug`larni zararsizlantirishdan tashqari ko`chatlarni
parvarishlash jarayonida shamollatish, yumshatish va qo`shimcha tuproq solish tadbirlari
olib boriladi hamda mineral oziqlantirish tartibiga rioya qilinadi. Soxta un shudringga
qarshi ko`chatni 1% li bordo suyuqligi (0,2 l/m2) bilan purkaladi yoki oxak bilan
(pushonka) changlanadi. Strik va qora songa qarshi pomidor ko`chatlari 1 m2/100 ml
8

hisobida kaliy permanganati purkaladi. Ko`chatlar zararkunandalariga qarshi
insektitsidlar bilan ishlov beriladi.
Ekishga tayyor ko`chat sog`lom, yaxshi chiniqtirilgan, kattaligi bir xil, poyasi
to`g`ri, so`lish belgilarisiz bo`lishi kerak. Ko`chatning kattaligi: ilidiz bo`g`imidan to
barglar oxirigacha 20-25 sm (kamida 15 sm) barglar soni karamda 5-7, pomidorda 6-8,
bodring va boshqa qovoqdoshlarda 3-5 ta bo`lishi kerak. Poyaning yo`g`onlgi karamda
4-5, pomidorda 6 mm. Mexanik xususiyati qayishqoq, ko`chat tarkibida namlik 87-92%
bo`ladi.
Saralab olishda ildiz tizimini mumkin qadar saqlab qolishga erishish ko`chatning
yaxshi tutib ketishiga olib keladi. Ko`chat tayyorlashda oziq kubiklari parchalanmasligi
kerak. Tuvaksiz ko`chat albatta tuprog`i bilan olinishi kerak. Dalada qo`shimcha
oziqlantirish sonini kamaytirish uchun sug`oriladigan suv bilan mineral o`g`itlar beriladi.
Tuvaksiz ko`chat saralab olinishidan 2-3 soat oldin takror sug`oriladi.
O`simlik dalada zararlanishining oldini olish uchun ko`chatga zaxarli ximikatlar
bilan ishlov beriladi. Tanlab olish vaqtida ko`chatlar kattaligiga ko`ra saralanadi,
kasallangan, zaif, bo`yiga ortiqcha cho`zilib ketgan, uchki kurtakka ega bo`lmaganlari
chiqitga chiqariladi. Saralab olishda ekish uchun zahiraga qoldiriladi: tuvaklilardan 2-3%,
tuvaksizlardan 5-7%.
Tanlab olingan tuvaksiz ko`chatning ildiz tizimi tez quriydi va qisman nobud
bo`ladi. Ildizni yaxshi saqlash uchun uni zararsizlantiradigan moddalar qo`shilgan tuproq
va mol go`ngidan tayyorlangan qaymoqsimon atalaga botirib olinadi.
Olib ketiladigan ko`chat 50 oziq kubiklar yoki 150 tuvaksiz ko`chat sig`adigan
standart sabzavot yashiklariga joylashtiriladi. Ekish joyiga avtomashina yoki boshqa
transport vositasida olib boriladi. Saqlash va tashish vaqtida ko`chat soyada saqlanadi
yoki ustiga matolar yopib panalanadi.
Havo ochiq bo`lganda ko`chatni ochiq yerga butun kun davomida ekish mumkin,
quyoshli kunda tongi soatlarda va kunning ikkinchi yarmida ekiladi. Ko`chatlar ko`chat
ekuvchi mashinalar yordamida, kichik yerlarga esa qo`lda ekiladi. Ko`chat tuproqqa
pastki bargi bandigacha ko`mib ekiladi. Ekish bilan birga uyalab sug`orish (0,3-1 l)
amalga oshiriladi.
9

Oziqali kubiklarni tayyorlashda aralashmaga yopishtiruvchi modda sifatida 5%
suyuq mol go`ngi qo`shiladi. Urug` ekilgan yoki pikirovka qilingan tuvakli
ko`chatlarni joylashtirib chiqilgandan so`ng, tuvakchalarni orasi o`zini tayyorlashda
ishlatilgan aralashma bilan to`ldiriladi.
Ilgarilash va ko`chatlarni tannarxiga urug` ekilgandan boshlab uni unib
chiqishigacha o`tgan vaqtni qisqartirish ta’sir etadi. Shuning uchun urug`larni
namlash, undirib olish va chiniqtirish usullaridan keng foydalaniladi. Chiniqtirish,
ko`chatlarni ochiq ko`chatxonalarda va plyonkali inshootlarda yetishtirilganda
ayniqsa, samaralidir. Urug`larni dastlab yirik va o`rtacha fraksiyalarga ajratib
saralanadi, 15-20% maydalari chiqitga chiqariladi. Saralangandan so`ng ular
zararkunanda va zamburug` sporalariga qarshi qizdiriladi. Buning uchun 25-35°S
haroratda bir sutka davomida yaxshilab quritilgan karam, bodring va pomidor
urug`larini 3-3,5 soat davomida 50-55°S da qizdiriladi. Agarda urug`lar yuzida
kasallik qo`zg`atuvchi va zararkunandalar bo`lmasa ekiladigan urug`lar qizdirilmaydi,
ammo kasalliklarga chalinishi oldini olish uchun ularni zararsizlantiruvchi moddalar
bilan ishlanadi.
Virusli infeksiyaga qarshi bodring va pomidor urug`lariga ikki muddatda termik
ishlov beriladi, u himoyalangan yerlarga ko`chatlarni tayyorlashda izohlangan.
Ekiladigan maydon hajmiga ko`ra urug`larni ekish qo`lda yoki ekish seyalkalar
yordamida bajariladi. Maysazorga urug`lar sochma yoki qatorlab qo`lda ekiladi.
Qatorlab ekilganda tuproq tekislanadi va bir oz zichlanadi, so`ng planka (yog`ochli)
marker (xashkash) bilan chuqurligi 1-1,5 sm li jo`yaklar olinadi. Bu jo`yaklarga bir-
biridan 0,5-1 sm oraliqda urug`lar terib chiqiladi. Urug`larning usti mayda oziq
aralashmani g`alvir orqali o`tkazib 0,5-1 sm qalinlikda ko`miladi. Marker izlariga
ekilganda urug`larni xaskashning orqa tomoni bilan ko`mish mumkin.
Ochiq yerga ko`chatlarni yetishtirishda urug`larni ekish muddatlari uni dalaga
o`tkazish muddatlari, yetirishtirish davomiyligi va foydalaniladigan inshootlarning
turlariga ko`ra aniqlanadi.
10

1.2 ISSIQXONALARDA KO`CHAT YETISHTIRISH
Ko`chat miqdori va uni chiqishi muddatlari, o`simlik va kompleks tashqi
muhit sharoitlarini bir-biriga murakkab ta’sirining natijasidir. Muhit sharoitlarini
hisobga olmay sabzavot ko`chatlarini yetishtirish texnologiyasini to`g`ri olib
borish va qoniqarli hosil olish mumkin emas.
Ko`chat o`stiriladigan inshootlarda o`simliklarni xususiyatlari, yoshi, navi va
o`stirish maqsadlarini hamda mavjud iqlim sharoitlarni hisobga olgan holda sun’iy
mikroiqlim va maqbul tuproq muhitini yaratish imkoni mavjud.
Mikroiqlim - bu har qaysi ekin o`stiriladigan inshootlarda havo va ildiz
joylashgan muhitdagi barcha fizik o`lchamlardir (parametrlar).
Isitish tuproq va havoni namlash, shamollatish, gazlash, elektr yorug`lik
berish tizimlari bilan jihozlangan zamonaviy issiqxonalarda o`simlik talablarini
hisobga olib amalda sun’iy iqlimni yaratish mumkin. Parniklarda va isitilmaydigan
inshootlarda mikroiqlimni sozlashga erishish kamroq darajadadir. Bu inshootlarda
mikroiqlim ko`pincha tashqi muhitga bog`liq.
Ekin o`stiriladigan inshootlarda maqbul harorat, suv va havo tartibotlarini
sun’iy yaratish mumkin. Yorug`likni hozircha tabiiy quyosh radiatsiyasi hisobiga
ta’minlash samarali va faqat ayrim vaqtlarda elektr yoritkichlardan foydalaniladi.
Quyosh radiatsiyasi - iqlimni yaratuvchi asosiy jarayon bo`lib, mavjud joyda
himoyalangan yer inshootlarini turi va xillari, tanlanadigan ekinlar va ularni
yetishtirish muddatlarini belgilab beruvchi asosiy omil hisoblanadi.
Plyonkali qoplamalar ostida oyna ostidagiga nisbatan sutka davomidagi
harorat keskin o`zgaradigan, havo namligi yuqori bo`ladigan, yorug`lik yaxshiroq
va ultrabinafsha nurlarini miqdori balandroq bo`ladigan mikroiqlim yuzaga keladi.
Plyonkalar o`simliklarni salbiy haroratdan saqlayolmasligi tufayli, ularni tez-tez
qaytalaydigan sovuqlar o`tgandan so`ng qo`llaydilar.
11

O`simliklarni o`zi ham mikroiqlimga katta ta’sir ko`rsatadi. Issiqxona ekini
joylashgan havo va tuproq muhitida, o`simlik yashay oladigan mikroiqlim
mintaqasi - agrofitoiqlim yaratiladi. Bu qonuniyatni o`zgartirish o`ziga xos
xususiyatlarga ega, issiqxona maydoni va o`simliklarni massasi qanchalik katta
bo`lsa, bu xususiyatlar shunchalik sezilarli bo`ladi .
Issiqxona sabzavot ekinlarini o`sishi, rivojlanishi va hosildorligi uchun
yorug`likni jadalligi va spektr tarkibi, hamda yorug` kunning davomiyligi ham
ahamiyatga ega. Quyoshdan tushadigan yorug`lik qanchalik ko`p bo`lsa, havo harorati
va CO2 miqdori shunchalik (tegishli me’yorgacha) yuqori bo`lishi kerak.
O`simliklarni hayoti uchun FFR (fotosintetik faol radiatsiya) -fotosintezni
ta’minlovchi 380 dan to 720 nm to`lqin uzunligidagi optik nurlanadigan maydon
ayniqsa zarurdir. O`simliklarni tarkibida vitaminlarni ko`paytiruvchi va sovuqqa
chidamliligi, poyasini cho`zilib ketishini oldini oluvchi uzun to`lqinli ultrabinafsha
nurlarini (280 dan to 380 nm) ichiga olgan fiziologik faol radiatsiya va issiqlik
keltiruvchi qisqa to`lqinli infraqizil (720 dan to 800 nm li) nurlar ham ahamiyat-li
hisoblanadi.
Issiqxona ekinlarini yorug`likka talabi turlicha bo`lib u yetishtirish usullariga
bog`liq. Bu belgilarga ko`ra himoyalangan yerdagi sabzavot o`simliklari quyidagi uch
guruhga bo`linadi: 1) yorug`likka juda talabchan (minimal yorug`lik 5-6 ming lyuks
va minimal yorug`likni davomiyligi ko`rsatilgan yorug`likni jadalligida sutkasiga 8-
10 soat) - urug` va ko`chat bilan yetishtiriladigan barcha ekinlar; 2) kam talabchan
(sutkada 5-6 soat davomida 0,5-2 ming lyuks) - yetiltirish, tezlashtirib o`stirish va
konser-vatsiya (o`sishdan to`xtab turish) qilinadigan barcha ekinlar, faqat uchinchi
guruhga kiruvchi o`simliklardan tashqari; 3) yorug`liksiz yetishtiriladigan -
tezlashtirib o`stirishga mo`ljallangan sikoriy salati, rovoch va yetiltirib olinadigan
sarsabil, romen-salati, porey-piyozi, gul va bryussel karamlari.
Eng minimal yorug`likda pomidorni o`sishi, gullashi va hosil berishi uchun - 5
ming lk, bodring uchun - 2,4 ming lk ni tashkil qiladi. Rediska, ismaloq, ukrop 4 ming
lk yorug`likda o`sadi, piyoz bargini olish uchun - 1-2 ming lk kerak. Ko`chatlik
fazada o`simliklar yorug`likka ayniqsa talabchandir. 25 kunlik bodring ko`chatlarini
12

o`sishi va rivojlanishi uchun zarur minimal FFR (fotosintetik faol radiatsiya) - 3,9
ming lk, yoki 0,054 kal/sm2-min, 35 yoshlik ko`chatlar uchun - 3,3 ming lk, yoki
0,046 kal/sm2-min, 35 kunlik pomidor ko`chati uchun - 6,0 ming lk, yoki 0,084
kal/sm2-min, 50 yoshli uchun - 3,8 ming lk, yoki 0,053 kal/sm2-min tashkil qiladi.
Yorug`likni yetishmovchiligi o`simlik poyalarini bo`yiga cho`zilib va kelgusida
bukilib egilib ketishiga olib keladi. Bunda ko`chatlar ochiq yerga ko`chirib
o`tkazganda yetib qoladi. Past yorug`lik hosilni kamayishiga, mevalarni shakllanishini
ushlab turishga va ularni tovarlik sifatini pasayishiga, mahsulot tarkibida qand va
vitaminlarni kamayishiga olib keladi.
O`simliklarni yorug`likdan unumliroq foydalanishi uchun har bir ekin uchun
maqbul oziqlanish maydoni, o`simliklarga shakl berish usullarini, ekinlarni bag`azga
olish usullarini tanlash zarur. Ekin o`stiriladigan inshootlarda yorug`lik sharoitlari
yildagi davrlarga, inshootlarni konstruksiyasiga (tuzilishiga), iqlim sharoitlarga va
boshqalarga qarab o`zgaradi.
O`simliklar uchun havoning turli komponentlari (tarkiblarini) ahamiyati .
Himoyalangan yerda kislorod, karbonat angidrid va suv parlari havoning eng muhim
komponentlari hisoblanadi. O`simlik kislorod bilan nafas oladi, karbonat angidrid esa
organik moddani sintez qilish uchun zarur.
Havo tarkibidagi suv parlarining miqdori haroratga bog`liq. Havo qanchalik issiq
bo`lsa, shunchalik suv parlari unda ko`p bo`ladi (15°S - 13 g, 35°S - 40 g/m3). Agar havo
harorati 15° dan 40°S gacha ko`tarilsa va unda 13 g par bo`lsa, havoning nisbiy namligi
100 dan 33 foizgacha tushadi. Havo tarkibida 13 g par bo`lib, uni harorati 15° dan 5°S
gacha pasaysa, ortiqcha 6,5g kondensat (shudring) ko`rinishida tushadi. Sovuqroq vaqtda
kondensat (shudring tomchilari) oynalarda yig`iladi.
Havo tarkibida 21 foiz kislorod bo`lib, uni zahirasi muntazam ravishda
o`simliklarning fotosintezi hisobiga to`lib boradi. Shuning uchun o`simliklarning pastki
qismi kislorod yetishmasligini sezmaydi. Tuproq aralashmasidagi kislorod ildizlarni va
tuproq mikroorganizmlarining nafas olishi uchun singadi. Kislorod ildiz tarqalgan yer
qatlamida yetarli darajada bo`lishi uchun tuproq aralashmasi zichlashmagan g`ovak
13

holatda bo`lishi kerak. Tuproqni qatqaloqlanishi, og`ir mexanik tarkib, me’yoridan ortiq
namlanishi, zichlashib qolishi tuproq aralashmasi ichiga kislorod kirishini qiyinlashtiradi.
35-50 foiz quruq modda uglerodni tashkil etadi, o`simliklar uni karbonat angidrid
gazini (CO2) assimilyatsiya qilgan vaqtda havodan oladi. Atmosferadagi havo tarkibida
karbonat angidrid gazi o`rtacha 0,03 foiz, uning 1 m3 hajmida 0,3 l yoki 0,57 g ni tashkil
qiladi. 1 ga issiqxonada o`sayotgan bodring o`simligi, har kuni havodan 700 kg karbonat
angidrid gazini yutadi. Buning uchun ularni ko`k qismiga 1 mln. m3 havo kirishi kerak.
Havoning faqat surunkali harakati tufayli o`simliklar (CO2) karbonat angidrid gazini
uzluksiz o`zlashtirish imkoniyatga ega bo`ladi, shamol tezligini oshishi bilan fotosintez
jarayoni kuchayadi. Havo turg`un bo`lib qolganda gaz almashishi buziladi, karbonat
angidridni (CO2) yetishmasligi fotosintez jadalligini susaytiradi, suv parlarini juda sekin
ajralishi transpiratsiya jarayonini chegaralab qo`yadi. Bunday sharoitda o`simliklarni
o`sishi sekinlashadi va ular kasallana boshlaydilar. Ko`pchilik hollarda havoni turg`un
bo`lib qolishi qish faslida kuzatiladi. Issiqxonada havo xarakatini o`rtacha tezligi 0,3-0,5
m/sek, ayrim vaqtda 1-1,5 m/sek gacha yetadi. Havo harakati tezligi isitish va
shamollatish yordamida o`zgartiriladi.
Atmosferada CO2 zahirasi tirik organizmlarning nafas olishi, organik moddalarning
parchalanishi, yonilg`ilarni yoqish hisobiga ko`payib (to`lib) boradi. Issiqxonalarda,
biologik usulda isitiladiganlaridan tashqari, quyoshli kunlarda havo tarkibidagi CO2
gazining miqdori tabiiy miqdordan pasayib ketishi mumkin (0,01% gacha). Bu xususan
gidroponli issiqxonalarda sodir bo`ladi, chunki unda foydalaniladigan substratlar CO2 ni
o`zidan ajratmaydi.
Havo tarkibidagi karbonat angidrid gazi miqdori o`simliklar uchun yetarli
(qoniqarli) hisoblanmaydi. Uni miqdori ko`payib borishi bilan o`simliklarni sintez qilish
faoliyati kuchayadi. Uni konsentratsiyasi 0,15-0,20% bo`lganda fotosintez jarayoni
jadallashadi. Keyinchalik gaz miqdorini ko`payishi fotosintez jadalligi va nafas olishni
sekinlashtiradi. CO2 gazi miqdori va harorat ko`tarilsa-yu unga mos keladigan darajada
yorug`lik yetarli bo`lmasa samara bermaydi. CO2 gazning maqbul konsentratsiyasi
mineral o`g`itlar bilan oziqlantirish darajasi va havoning nisbiy namligiga ko`ra o`zgarib
turadi. Havo tarkibidagi ortiqcha CO2 bo`lishi zararlidir. Masalan, havo tarkibidagi CO2
14

miqdori kechasi 0,15 foizdan 0,9 foizgacha ko`paytirilsa pomidor va rediska hosildorligi
4 baravarga kamayadi .
Tuproq havosi tarkibidagi karbonat angidrid gazi ham o`simliklar uchun ma’lum darajada
ahamiyatga ega. Uni zahirasi bu yerda ildizlarning nafas olishi va organik moddalarni
mikroorganizmlar yordamida parchalanishi natijasida ajralib chiqadigan SO2 hisobiga
to`lib (ko`payib) turadi. Tuproq qatqalog`i va uni zichlashib qolishi tuproq va atmosfera
o`rtasida gaz almashinuvini qiyinlashtiradi. Gazning yomon almashinishi natijasida
karbonat angidrid gazi konsentratsiyasi ildizlarga salbiy ta’sir ko`rsatishi mumkin. 2
Tuproqda ortiqcha karbonat angidrid gazining to`planishini oldi olish uchun uni o`z
vaqtida yumshatib turish kerak.
2
Agro.uz
15

II BOB. BOG`DORCHIKKA EKOLOGIK
OMILLARNING TAS`IRI
2.1 YORUG`LIK,SUV, TUPROQ OMILLARI
TA`SIRI
Yorug’lik eng muhim iqlim ekologik omillariga mansubdir. Bu omil Yerda hayotni
davom etishini ta‘minlab turadi. Yorug’lik ta‘sirida o’simliklarda fotosintez
jarayoni natijasida anorganik moddalardan organik moddalar hosil bo’ladi.
O’simliklarning rivojlanishi va ko’payishi, nasl qoldirishi fotosintez jarayonining
jadalligi bilan bog’liq. Fotosintezning faol radiatsiya (FFR) chegarasi nurining
uzunligi 380-710 nm bo’lgan ko’rinadigan nurlar tashkil etadi. Tropiklarda
quyosh radiatsiyasi tik tushgani bois, juda baland bo’ladi. Ayniqsa, sariq va qizil
nurlar (600-680 nm) ni o’simliklar juda yaxshi o’zlashtiradi. Yerdagi o’simliklar
quyoshdan yetib keladigan radiatsiya nurlarining ko’pi bilan 1% ini fotosintez
uchun qayta ishlay oladi.
Yorug’lik eng muhim iqlim ekologik omillariga mansubdir. Bu omil Yerda hayotni
davom etishini ta‘minlab turadi. Yorug’lik ta‘sirida o’simliklarda fotosintez
jarayoni natijasida anorganik moddalardan organik moddalar hosil bo’ladi.
O’simliklarning rivojlanishi va ko’payishi, nasl qoldirishi fotosintez jarayonining
jadalligi bilan bog’liq. Fotosintezning faol radiatsiya (FFR) chegarasi nurining
uzunligi 380-710 nm bo’lgan ko’rinadigan nurlar tashkil etadi. Tropiklarda
quyosh radiatsiyasi tik tushgani bois, juda baland bo’ladi. Ayniqsa, sariq va qizil
nurlar (600-680 nm) ni o’simliklar juda yaxshi o’zlashtiradi. Yerdagi o’simliklar
quyoshdan yetib keladigan radiatsiya nurlarining ko’pi bilan 1% ini fotosintez
uchun qayta ishlay oladi .
Yorug’lik eng muhim iqlim ekologik omillariga mansubdir. Bu omil Yerda hayotni
16

davom etishini ta‘minlab turadi. Yorug’lik ta‘sirida o’simliklarda fotosintez
jarayoni natijasida anorganik moddalardan organik moddalar hosil bo’ladi.
O’simliklarning rivojlanishi va ko’payishi, nasl qoldirishi fotosintez jarayonining
jadalligi bilan bog’liq. Fotosintezning faol radiatsiya (FFR) chegarasi nurining
uzunligi 380-710 nm bo’lgan ko’rinadigan nurlar tashkil etadi. Tropiklarda
quyosh radiatsiyasi tik tushgani bois, juda baland bo’ladi. Ayniqsa, sariq va qizil
nurlar (600-680 nm) ni o’simliklar juda yaxshi o’zlashtiradi. Yerdagi o’simliklar
quyoshdan yetib keladigan radiatsiya nurlarining ko’pi bilan 1% ini fotosintez
uchun qayta ishlay oladi
Tanasidagi suv miqdorini ta‘minlab tura olish qobiliyatiga ko’ra o’simliklarni ikki
guruhga bo’lish mumkin:
1.Poykilogidrid o’simliklar.
2.Gomoygidrid o’simliklar.
Poykilogidridlar o’z to’qimalaridagi suvni, muhitda namlik etishmasa mustaqil
ushlab tura olmaydi, natijada tez anabioz holatiga tushib qoladi: Masalan,
lishayniklar, moxlar, suvo’tlar va qirqquloqlarni bularga misol qilish mumkin.
Gomoygidridlar esa mustaqil ravishda tana to’qimalarini suvga bo’lgan ehtiyojini
(baquvvat va murakkab tuzilgan ildiz tizimi, suvdan tejab tergab foydalanish,
bug’latish) qondira oladi. Bularga asosan yuksak o’simliklarning deyarli barchasi
mansubdir.
Kserofitlar. Qurg’oqchil muhitga moslashgan o’simlik turlariga kserofitlar
(grekchadan “ kseros ”- quruq) deyiladi. Tuproqda suvning miqdori yetarli
bo’lganda ularda transpirasiya jadalligi sodir bo’ladi, tuproqdagi namlik
kamayganda esa transpirasiya susayadi, yoki butunlay to’xtaydi (kaktuslar).
Kunning issiq paytlarida kserofitlarda transpiratsiya juda pasayadi, biroq yuqori
haroratqa chidamliligi oshadi, barglari uzoq muddat o’zining turgor holatini saqlab
turadi. Kserofitlarning ana shunday noqulay sharoitda yashashi va ko’payishi
17

uchun moslashgan quyidagi belgilari mavjuddir:
1. Kserofitlarda hujayralar o’lchami kichik bo’ladi.
2. Hujayra po’sti qalinlashgan.
3. Barg mezofilida palisad parenxima yaxshi rivojlangan.
4. Barg tomirlari zich joylashgan.
5. Bargdagi og’izchalar soni ko’p.
6. Ildizning osmotik bosimi yuqori bo’lib, ba‘zida 100 atmosferagacha yetadi.
Ekologik omillar organizmlarda bevosita yoki bilvosita ta‘sir etadi: Masalan bizda
shimoliy qiyaliklar janubiy qiyalikga nisbatan salqinroq, yoki qumli tuproqga
nisbatan bo’z tuproqlarda namlik miqdori ko’proq bo’lishi, baland bo’yli
daraxtlarning uning ostida o’sadigan o’tchil va butalarga yorug’likni cheklab
qo’yishi bular o’simliklar hayotida bilvosita ta‘sir ko’rsatadi. Optimal muhit
bo’lgandagina o’simliklar yaxshi rivojlanib, ko’p biologik massaga va urug’ hosil
qilishga erishadi. Maksimal va minimal yashash darajasi chegarasidan chiqganda
organizmlar nobud bo’ladi. Demak, har bir tirik organism uchun ma‘lum ekologik
omilning o’z maksimumi, minimumi va optimumi bo’ladi.
Chidamlilik chegarasi – organizmning shundan tashqari sharoitda yashay
olmasligidir. Har bir turning har bir ekologik omilga nisbatan chidamlilik chegarasi
mavjud bo’ladi.
18

2.2 OROGRAFIK OMILLAR
Orografik omillarni relef omillari deb ham ataladi. Bu omil bilvosita ta`sir etib,
o`simlikka to`g`ridan-to`g`ri ta`sir etmaydi, balki boshqa omillar — iqlim omili
orqali ta`sir ko`rsatadi. Orografik omillarga joyning dengiz sathidan balandligi ,
o`ziga xosligi, yonbag`irliligi kiradi. Orografik omillarning ta`siri yer yuzasining
balandligiga qarab o`zgarib boradi. O`rta Osiyoda dengiz sathidan ko`tarilish
darajasiga qarab o`simliklar mintaqalari navbat bilan almashinadi. O`rta Osiyo
sharoitida o`simliklarning mintaqalar bo`ylab pastdan yuqoriga qarab ko`tarilib
borishini va bu yerda bo`ladigan o`zgarishlarning qonuniyatini akademik Q. 3.
Zokirov aniqlagan. O`rta Osiyoda cho`l, adir, tog`, yaylov mintaqalari mavjud.
Dengiz sathidan ko`tarilishi bilan har yuz metrda harorat 0,5 °S ga o`zgarib boradi.
Shunga ko`ra o`simliklar qoplami ham o`zgarib boradi. Shu bilan birga yer
yuzasining ekspozitsiyasi va tomonlari ham o`simliklar qoplamiga, qoplamdagi
turlar tarkibiga ta`sir ko`rsatadi. Bir xil balandlikdagi shimoliy va janubiy
tomonlarda o`simliklarning morfologik, biologik , fiziologik, ekologik xususiyatlari
ham farq qiladi. O`simliklar qoplami va turlarning tarqalishida joyning
yonbag`irligi va qiyalik darajasi ham katta rol o`ynaydi. Janubiy yonbag`irlarga
quyosh nuri ko`p va tez tushishi natijasida turlar son jihatidan kam, o`simliklar
qoplamining zichlik darajasi past bo`ladi. Tog` mintaqasining shimoliy yon
bag`rida, asosan, o`rmon hosil qiladigan daraxtlar va butalar ko`p o`sadi. Daraxt va
butalarning qalin o`sishi joyning mikroiqlimini o`zgartiradi,
ya`ni nam uzoq vaqt saqlanadi , tuproq unumdorligi yuqori bo`ladi,
chirindilar miqdori boshqa tur o`simlikning o`sishi uchun qulay muhit yaratadi.
Janubiy yonbag`irlarda yorug`sevar, issiqsevar turlar ko`proq o`sadi.
Orografik omillar mintaqalikni keltirib chiqaradi. Shuning uchun ham har bir
19

mintaqa ikkita bosqichdan iborat, ya`ni pastki va balandgi mintaqalardan iborat
bo`ladi. Misol uchun, pastki tog` mintaqasi va yuqorigi tog` mintaqasi mavjuddir.
O`simliklarning mintaqalar bo`ylab tarqalishi hayotiy shakllariga ham ta`sir
ko`rsatadi. Relefning o`simliklar qoplamiga ta`sir ko`rsatish darajasiga qarab 3
gruppaga bo`linadi.
1. Makrorelef — baland tog`lar bo`lib, dengiz sathidan har 100 m ko`tarilishi bilan
havo harorati 0,5 °S ga pasayib boradi. Natijada o`simliklar qoplami ham o`zgarib
boradi. Makrorelef, asosan, baland tog` mintaqasi bo`lib, tog`lar ham uch qismga
bo`linadi. Tog etagi-adir bilan tutashgan joyi , togning asosiy qismi, tog`ning ustki
qismi, ya`ni yaylov bilan tutashgan qismi.
2. Mezorelefga , asosan, daryo o`zanlari kirib, bu yerda tuproq namligi , oziq
moddalar miqdori va tarkibi o`ziga xos rol o`ynaydi. Yil fasllarining almashinishi,
jumladan bahorgi suv toshqinlari vaqtida daryo o`zanlarining tuproq qatlami va
tarkibi o`zgarib turadi. Daryo suvlarining tez oqishi natijasida boshlanish qismida
yirik toshlar va shag`allar to`planib qoladi. O`rta va quyi qismida esa oqim
sekinlashib chirindiga boy tuproq zarrachalari — loyqa yig`iladi. Daryoning
boshlanish qismida tuproq g`ovak bo`lib, tosh va shag`allar to`plangan yerlarda
buta va daraxt turlari o`sadi, ba`zi bir ko`p yillik boshoqdoshlar vakillari uchraydi.
Daryo o`zanining o`rta oqimida ikki pallalilar sinfining vakillari uchrasa, quyi
oqimidagi loyqa tuproqlarda chim hosil qilib o`suvchi iloq, qo`ng`irbosh kabi
qo`ng`irboshdoshlar oilasining vakillari uchraydi.
3. Mikrorelef uncha katta bo`lmagan tepachalardan iborat bo`ladi. Bunday
tepachalar cho`l mintaqasida , adir mintaqasining tekis qismida kemiruvchi
jonivorlarning faoliyati natijasida hosil bo`ladi. Ba`zan shamollar natijasida
o`simliklarning (yantoq, isiriq, achchiq buta) ildizlari bo`g`zida qum tepachalar
hosil bo`lib qoladi.
20

Bular bilvosita omil bo'lib, o'sim liklarga to 'g 'rid a n -to 'g 'ri ta ’sir
etmay, balki boshqa omillar orqali ta ’sir ko'rsatadi. Orografik omillarga
III BOB. BOG`DORCHILIKKA ZARAR
YETKAZUVCHI OMILLARNING TURLARI
3.1 BOG` ZARARKUNANDALARINING TA`SIRI
Olma qurti - Laspeyresia pomonella L.
Olma qurti O’zbekiston bog’larida juda keng tarqalgan bo’lib, barcha navli
olmalarni zararlaydi. Bog’larda asosiy kimyoviy kurash choralari aynan olma
qurtiga qarshi yo’naltirilgan va shuning uchun ham unga qarshi kurashni to’g’ri
tashkil etish, kimyoviy preparatlarni to’g’ri tanlay bilish juda muhim. Tajriba
hosilga kirgan va olma qurti bilan ko’proq zararlanadigan navlar ekilgan
olmazorlarda o’tkaziladi. Tanlangan bog’da olma qurti bilan zararlanish o’tgan
yilda 2 foizdan oshiq bo’lgan bo’lsa, «tutqich belbog’lar» ostida qishlashga ketgan
qurtlar soni rejalashtirilgan hosilning tonnasiga 0,05 nusxa (dona) bo’lishi kerak.
Tajriba majmuasiga sinalayotgan insektitsid (2-3 sarf me'yorida), andoza va
nazorat varianti kiritiladi. Andoza sifatida ishlab chiqarishda keng
qo’llanilayotgan, kimyoviy tarkibi va ta'sir etishi bo’yicha sinalayotgan preparatga
yaqin bo’lgan dori olinadi.
Tajriba bo’laklarining hajmi ishlab chiqarish sharoitida kamida 1 ga,
nazoratda 0,1-0,2 ga bo’lishi lozim. Dala tajribalari har biri 3 daraxtdan kam
bo’lmagan 3-4 takrorlanishda bajariladi. Keng maydondagi tajribalar zamonaviy
traktor purkagichlari yordamida, kichik tajribalar esa qo’l purkagichlari bilan
amalga oshiriladi.
Sinalayotgan preparatlarning sarfi preparat tavsiya etgan tashkilotning
taklifiga asosan maxsus tayyorlangan tavsiyanoma va preparatlarning qisqacha
yozilgan ta'riflaridan, andozaning sarfi esa sinalayotgan hududlar uchun
21

chiqarilgan rasmiy tavsiyanomalardan olinadi. Ishchi suyuqligining sarfi kam sarfli
purkagichlarda gektariga 500 l gacha, o’rtacha sarfli purkagichlarda esa bog’ning
holatiga ko’ra, 1000-2000 l gacha qilib belgilanadi.
Birinchi dorilash 1-avlod qurtlari paydo bo’ladigan va o’simlik mevaga
kiradigan davrda, keyingilari esa dorilarning ta'sir muddatiga bog’liq holda
o’tkaziladi. Bu muddatni belgilashda feromon tutqichlardan foydalanish ham
mumkin. Feromon tutqichlar 3 gektar yerga 1 donadan, daraxtning kun botar
tomoniga 2 metr balandlikdagi shoxiga ilinadi. Hap bir tutqichga har 3 kunda 2-3
donadan olma qurti kapalagi tusha boshlashi 3-5 kundan so’ng dorilash davri
kelganligini ko’rsatadi. Bog’larda barcha turdagi kimyoviy dorilash ishlari hosil
yig’ishtirib olinishdan 30 kun oldin yakunlanishi shart.
Tajriba bo’laklariga boshqa turdagi zararkunanda va kasalliklarning ta'sirini
yo’qotish uchun sepilgan dorilar bir vaqtning o’zida andoza va nazorat bo’laklarida
ham ishlatiladi.
Hosil yig’ishtirib olinishidan 30 kun oldin 5-10 model daraxt tanlanadi va
belgilab chiqiladi. Daraxt osti tekislanadi va begona o’tlardan tozalanadi. Har 5
kunda daraxt ostita to’kilgan mevalar teriladi va «qurtlagan»lari alohida
hisoblanadi.
Oxirgi hisob hosilni yig’ishtirish davrida bajariladi. So’ngra to’kilgan va
«qurtlagan» mevalarning hammasi alohida-alohida sanaladi, bir daraxtdagi
zararlangan mevalarning o’rtacha soni aniqlanadi. Hosilni yig’ishtirishda har bir
model daraxtdan 30 donadan meva teriladi hamda ularning olma qurti bilan
zararlanish foizi hisoblanadi.
Tajribani o’tkazish va hosilni hisoblash davrida sinalgan preparat o’simlikni
o’ziga qanday ta'sir ko’rsatganligi ( фитотоксичность ) keltirilgan shkala bo’yicha
aniqlanadi. Tajriba davrida yaqin joydagi meteostansiyaning ma'lumotlari yozib
boriladi. Daraxtdan va yerdan terilgan hosilning nazoratga nisbatan zararlanish
darajasi sinalgan preparatning biologik samaradorligini belgilovchi asosiy
ko’rsatkich hisoblanadi. Bunda quyidagi formuladan foydalaniladi:
v
22

S 100 X100
a
Bu yerda:
S-meva zararlanishini nazoratga nisbatan foiz hisobida kamayishini
ko’rsatuvchi biologik samaradorlik;
v - tajriba bo’lagidagi mevaning hisoblangan kunda zararlanganligi; a -
nazorat bo’lagidagi mevaning hisoblangan kunda zararlanganligi.

Xo’jalik samaradorligini aniqlash uchun daraxtdan terilgan hosilning sifati
aniqlanadi va davlat standarti (GOST) bo’yicha navlarga ajratiladi. Har bir
daraxtdan olinadigan sifatli hosil miqdori aniqlanadi.
Olma qurti sonini zarar keltirish darajasidan past holda saqlagan (zararlanish
umumiy hosilning foizidan kam bo’lishi), shuningdek, sotib olish, qo’llash
harajatlaridan ancha yuqori qo’shimcha foyda keltirgan preparatgina samarali
hisoblanadi. Hisob ko’rsatkichlari quyidagi jadvallarga tushiriladi:
jadval Olma qurtiga qarshi sinalgan..preparatning
(preparat nomi) xo’jalik samaradorligi (tajriba o’tkazilgan joy, ekin, nav va
kun.)
Do’lana o’rgimchakkanasi – Tetranychus (Ampitetranychus) vinensis L.
Bog’ o’rgimchakkanasi - Schizotetranychus pruni.
Kanalar bog’ biotsenozi shakllanishida asosiy o’rin tutadi. O’zbekiston
sharoitida ularning bir necha turi uchraydi. Ayrim hududlarda do’lana
o’rgimchakkanasi ustunlik qilsa, boshqa joylarda boshqa turlar ustunlik qiladi.
Kimyoviy kurash ishlarini tashkil etishda o’rgimchakkanalarning rivojlanish
davrlarini yaxshi bilish talab etiladi.
Yangi dorilar kanalar bilan kuchli zararlanadigan mevali bog’larda sinaladi.
Tajriba dalalarida;
- bog’larda kanalarning soni iqtisodiy zarar keltiradigan darajadan past
bo’lmasligi kerak (1 bargda 3-4 kana).
23

Tajriba majmuasiga sinalayotgan preparat 2-3 sarfda, andoza akaritsid va
toza nazorat bo’lagi kiritiladi. Andoza sifatida ishlab chiqarishda keng
qo’llanilayotgan akaritsid olinadi va bunda quyidagilarga e'tibor beriladi:
-tajriba qo’yilayotgan joydagi kanalar populyasiyasi andoza preparatga 3
nisbatan chidamli bo’lmasligi;
-andoza preparat kimyoviy tarkibi va ta'sir etish holati bo’yicha sinalayotgan
preparatga yaqin bo’lishi kerak.

3
Karimov I.A. O‘zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. – T.: O‘zbekiston
, 2011, 125 bet
24

3.2 SHIRALARNING TA`SIRI
Yashil olma shirasi - Aphis pomi Deg.
Nok shirasi - Psylla vasilievi Suls.
Katta shaftoli shirasi - Pterochloroides persicae Chol.
Bog’larda juda ko’p turdagi shiralar uchraydi. Ular kurtaklar, barglar, gullar
va ingichka novdalar shirasini so’rib, daraxtlarni kuchsizlantiradi. O’sishdan
orqada qoldiradi, barglarini burishtirib qo’yadi. Shiralardan qattiq zararlangan
daraxtlar yaxshi hosil bermaydi.
Tajriba shiralar bilan kuchli zararlangan, navi, agrotexnikasi bir xil bo’lgan,
novdalari 20% gacha zararlangan hamda har bir bargda 2 donadan ortiq
zararkunanda tarqalgan bog’larda o’tkaziladi.
Tajriba majmuida sinalayotgan preparat 2-3 sarfda, andoza, dorilanmaydigan
nazorat variantlari bo’lishi lozim. Andoza sifatida ishlab chiqarishda keng
qo’llanayotgan va kimyoviy tarkibi bo’yicha sinalayotgan preparatga yaqin
bo’lgan dori olinadi.
Tanlangan maydon katta dala tajribalarida 1-2 gektar, nazorat bo’lagi esa 0,1-
0,2 gektar bo’lishi kerak. Kichik xajmli dala tajribalari esa 3-4 qaytarilishda 3-4
daraxtda o’tkaziladi.
Insektitsid zamonaviy purkagichlarda, preparatning qisqacha ta'rifida
ko’rsatilgan sarf me'yorida qo’llaniladi. Andoza esa, rasmiy tavsiyanomalar
asosida ishlatiladi. Ish eritmasi sarfi gektariga 2000 litr, bir daraxtga esa 20 litr.
Tajriba bo’laklari ertalabki soatlarda dorilanadi.
Insektitsidlar ularni sinash maqsadiga va hasharotning biologiyasiga binoan
qo’llanadi.
Kichik yoshdagi lichinkalarga va asosiy urg’ochilarga qarshi daraxtlarning
«yashil kurtak» davrida, yetuk urg’ochilariga qarshi kurtakning bo’rtish davrida,
ko’payuvchi avlodiga qarshi esa guldan va mevalarning fiziologik to’kilishidan
25

so’ng o’tkaziladi. Shiralarning soni keskin ko’tarilib ketsa, mevalarga rang
kirguncha bo’lgan davrda takroran dorilanadi.
Tajriba samarasini hisoblash uchun har bir variantda shiralar bilan
zararlangan 5 donadan model daraxt tanlanadi. Har bir daraxtning 4 tomonidan 1
donadan novda belgilanadi. Belgilangan novdaning 10 sm qismidagi shiralar soni
sanaladi. Sanash dori sepilguncha va dorilangandan keyin 3-7-kunlari, so’ngra har
7 kunda, o’suv davrining oxirigacha davom ettiriladi.
Tajriba davomida preparat sinalayotgan o’simlikning o’ziga, foydali
hasharotlarga ko’rsatgan ta'siri ham kuzatiladi va oldingi bo’limlarda ko’rsatib
o’tilgandek baholanadi. Kuzatishda tajriba aniqligiga ta'sir qiluvchi ob-havo
o’zgarishlarini ham yozib borish tavsiya etiladi. Sinalayotgan preparatlarning
biologik samaradorligini hisoblashda Abbot formulasidan foydalaniladi:
Hisoblash natijalari 21-jadvalda qayd etiladi. Zararkunandalar sonini 95-98%
ga kamaytirgan preparatgina samarali hisoblanadi. Ishlab chiqarish tajribalarida
yangi sinalayotgan preparatlarning iqtisodiy samaradorligi yuqorida ko’rsatib
o’tilgan tarzda hisoblanadi.
Oddiy o’rgimchakkana - Tetranychus urticae Koch.
Bog’ o’rgimchakkanasi - Schizotetranychus pruni Oudms.
Uzumzorlarda bir necha turdagi o’rgimchakkanalar uchraydi. Ularning zarari
oqibatida barglarning qizarib ketishi, hosil sifatini keskin pasayishi xamda kelgusi
yilda kutiladigan hosil miqdoriga ham keskin ta'siri kuzatiladi. O’rgimchakkanalar
zarari yozning ikkinchi yarmida yaqqol ko’rinadi.
Tajribalar tok navlaridan qa'tiy nazar zararkunandaning harakatchan shakllari
bir xilda tarqalgan, o’simlikning rivojlanish holati va yoshi, tuproq sharoiti,
agrotexnikasi bir xil bo’lgan tokzorlarda o’tkaziladi.
Tajriba majmuiga sinalayotan preparat 2-3 sarf me'yorida, ishlab chiqarishda
keng qo’llanilayotgan dorilardan andoza va nazorat bo’laklari kirgiziladi. Kichik
dala tajribalari har biri 20 tupdan iborat bo’lgan 4-6 takrorlanishda, katta bo’lakli
26

dala tajribalari esa 0,5 gektardan kam bo’lmagan tokzorlarda 3-4 takrorlanishda
o’tkaziladi. Dori zamonaviy purkagichlar yordamida purkaladi.
Dorilash kanalarning soni bir bargda 4 dona bo’lganda va tok tuplari 5-10 %
gacha zararlanganda o’tkaziladi. Sinalayotgan preparatlarning sarfi mavjud
qisqacha ta'riflardan, andoza sarfi esa, rasmiy tavsiyanomalardan olinadi. Ish
eritmasi sarfi dala hamda ishlab chiqarish tajribalarida gektariga 1000-2000 litr
bo’lishi mumkin.
Kanalarning sonini hisoblashda har bir takrorlanishda 5 tupdan 50 ta barg
ko’rib chiqiladi va lupa yordamida faqat harakatchan zararkunandaning miqdori
sanaladi. Sanash dorilaguncha va dorilashdan so’ng 3, 7 va 14 kunlari bajariladi.
Tajriba davomida sinalayotgan preparatning o’simlikka, atrof- muhitga,
foydali hashoratlarga ko’rsatadigan ta'siri ham kuzatiladi xamda ob-havo
o’zgarishlari yozib boriladi. Sinalayotgan preparatning biologik samaradorligini
zararkunanda sonining nazoratga nisbatan kamayishi belgilaydi.
Biologik samaradorlik Abbot formulasi yordamida hisoblanadi. Natijalar 23
jadvalga yoziladi, 95 % dan yuqori samara bergan preparatgina samarali
hisoblanadi. Ishlab chiqarish tajribalari o’tkazilganda iqtisodiy samaradorlik ham
dastlabki bo’limda ko’rsatib o’tilganidek hisoblanadi.
27

XULOSA
Bog dorchilik
ʻ , mevachilik — 1) qishloq xo jaligi ning meva, uzum va rezavor ʻ
mevalarni yetishtiradigan muhim sohasi. Aholining meva va meva mahsulotlariga,
sanoatning meva xom ashyosiga bo lgan ehtiyojlarini qondirishga xizmat qiladi.
ʻ
Sof B. (olma, nok, o rik, gilos va boshqa yetishtirish) va ko chatchilik
ʻ ʻ
(ko chatzorlarda mevali daraxtlar ko chatlari yetishtirish) tarmoqlariga bo linadi.
ʻ ʻ ʻ
Jahon bog dorchiligida 200 dan ortiq meva, rezavor meva, yong oq meva turlari
ʻ ʻ
ekiladi, ulardan 100 meva turi sanoat ahamiyatiga ega. Olma, zaytun, finikiya
pal masi, banan, mango, tok eng ko p ekiladigan meva turlariga kiradi. B. Xitoy,
ʼ ʻ
AQSH, Hindiston, Argentina, Braziliya, Yaponiya, Ispaniya, Fransiya, Italiyada
rivojlangan. O rta Osiyodagi B. haqida dastlabki ma lumotlar miloddan avvalgi 1-
ʻ ʼ
ming yillikning o rtalariga oid yunon, xitoy, rim manbalarida uchraydi. O rta
ʻ ʻ
Osiyo ko pgina meva turlarining vatani hisoblanadi. Asrlar davomida xalq
ʻ
seleksiyasi asosida o rik, olma, nok, yong oq, bodom, anor, tok va boshqalarning
ʻ ʻ
juda serhosil navlari yaratilgan. Ularning ko plari sifat jihatidan dunyo
ʻ
kolleksiyasida o zining takrorlanmas o rniga ega. 20-asr boshlarida hozirgi
ʻ ʻ
O zbekiston hududida taxminan 50 ming ga bog , jumladan 22 ming ga mevazor,
ʻ ʻ
37 ming ga tokzor bo lgan. Bog larning asosiy maydonlari Fargona vodiysi (24%),
ʻ ʻ
Toshkent vohasi (36%) va Zarafshon vodiysi (tokzorlarning 50%) ga to g ri kelar
ʻ ʻ
edi. Bog larda danakli mevalar 70% ni (asosan o rik), urug li mevalar (olma, nok,
ʻ ʻ ʻ
behi) 25% maydonni egallagan edi. Shahar va qishloqlar atroflarida alohida
mevazorlarda aholining bog lari va chorbog lari (mevazor, tokzor, poliz va
ʻ ʻ
sayilbog )da mevalar, tok, turli gullarning mahalliy navlari ekib kelingan.
ʻ
Yetishtirilgan mevalar yangiligida iste mol etilgan, lekin qoqi va mayiz solish
ʼ
asosiy o rinda turgan. 20 yillarning 2-yarmidan ixtisoslashtirilgan mevachilik va
ʻ
tokchilik xo jaliklari barpo etila boshladi, tog va tog etaklari zonalarida
ʻ ʻ ʻ
joylashgan jamoa xo jaliklarida ham bu tarmoqqa katta e tibor berildi.
ʻ ʼ
Mevalarning nav tarkibini yaxshilash maqsadlarida olma, nok, uzum va boshqa
ning Yevropa mamlakatlarida yetishtirilgan navlari keltirib ekildi. 50- yillar oxiri
— 60- yillarda 2500—3000 ga bog va tokzorlarga ega bo lgan agrokombinatlar
ʻ ʻ
28

tashkil etildi.
Respublikada meva va rezavor mevaning 20 turi ekiladi. Urug li meva daraxtlari ʻ
(olma, nok, behi va boshqalar), danakli meva daraxtlari (o rik, shaftoli, olxo ri,
ʻ ʻ
gilos, olcha, oluvoli va boshqalar), subtropik o simliklar (anor, anjir), yong oq
ʻ ʻ
mevalilar (yong oq, pista, bodom), rezavor mevalilar (qulupnay, malina,
ʻ
smorodina, chakanda) asosiy o rinni egallaydi. Olma, nok va tokning yozgi, kuzgi
ʻ
va kishki navlari muhim xo jalik ahamiyatiga ega. Tokchilik qadimdan Toshkent,
ʻ
Samarqand viloyatlari, Farg ona vodiysida taraqqiy etgan, xo raki, mayizbop va
ʻ ʻ
konserva mahsulotlari (shinni, murabbo, sharbatlar) hamda vinochilik
yo nalishlariga ega. O zbekistonda meva qoqilari va mayizning noyob xillari
ʻ ʻ
tayyorlanadi. Respublikaga tropik va subtropik mintaqalardan olib kelingan limon,
apelsin, mandarin, unobi, sharq xurmosi, pekan kabi mevalar tobora ko proq
ʻ
maydonlarda ekilmoqda. Andijon, Namangan, Surxondaryo, Toshkent
viloyatlarida ko pgina xo jaliklarda issiqxona limonzorlari barpo qilingan.
ʻ ʻ
Respublika bo yicha bunday issiqxonalar maydoni 427 ga dan ko proq (2001). 90-
ʻ ʻ
yillardan boshlab paxta maydonlari qisqartirilishi munosabati bilan
Qoraqalpog iston Respublikasi; Xorazm, Buxoro, Sirdaryo va Jizzax viloyatlarida
ʻ
ko plab bog va tokzorlar tashkil etildi. Respublikada 100 dan ortiq
ʻ ʻ
ixtisoslashtirilgan B. xo jaliklari bor. Respublikada bog larning umumiy maydoni
ʻ ʻ
320 ming ga ga yetdi (meva bog lari 199 ming ga, tokzorlar 120 ming ga), yalpi
ʻ
meva va uzum hosili 833 ming t dan oshdi (1999). Mevaning har bir viloyat,
tumanning tuproq va iklim sharoitiga moslashtirilgan, rayonlashtirilgan navlari
ekiladi. 2) B. fan sifatida mevali daraxtlarning tuzilishi, o sishi, rivojlanishi,
ʻ
ko payishi hamda hosil berish qonuniyatlarini, shuningdek ularning tashqi muhit
ʻ
bilan aloqadorligini o rganadi, turli tabiiy muhitda o sib, yaxshi hosil berishini
ʻ ʻ
ta minlash uchun ilg or agrotexnika usullarini ishlab chiqadi. B. biol., tuproqning
ʼ ʻ
fizik va kimyoviy xususiyatlari, o simliklar fiziologiyasi, agrokimyo hamda
ʻ
umumiy dehqonchilik bilan bevosita aloqador bo lib, B. agrotexnikasining barcha
ʻ
usullari shu fanlarga asoslanadi. O zbekistonda B.ni rivojlantirishda akademik R.
ʻ
R. Shreder nomidagi Bog dorchilik, uzumchilik va vinochilik instituti va
ʻ
O zbekiston O simlikshunoslik institutitsht xizmati katta. Keyingi yillarda meva,
ʻ ʻ
rezavorlar va tokning 200 dan ortiq serhosil navlari yaratildi, boshqa
29

mamlakatlardan keltirib ik,limlashtirildi va ekishga tavsiya etildi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR.
1.
Karimov I.A.O‘zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yo‘lida. –
T.: O‘zbekiston, 1995, 273 bet.
2.
Karimov I.A. Qishloq xo‘jaligi taraqqiyoti-
to‘kin hayot manbai.– T.: O‘zbekiston, 1998, 22 bet.
3.

Karimov I.A. Iqtisodiyotni erkinlashtirish va islohotlarni chuqurlashtirish
eng muhim vazifa. – T.: O‘zbekiston, 2000 yil.
4.

Karimov I.A. O‘zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. – T.: O‘zbe
kiston, 2011, 125 bet.
5.
Karimov I.A. Jahon moliyaviy-
iqtisodiy inqirozi, O‘zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo‘llari va
choralari. – T.: O‘zbekiston, 2009, 56 bet.
6.
Karimov I.A. Bosh maqsadimiz–
mavjud qiyinchiliklarga qaramasdan, olib borayotgan islohotlarni, iqtiso
diyotimizda tarkibiy o‘zgarishlarni izchil davom ettirish, xususiy mulkchili
k, kichik biznes va tadbirkorlikka yanada keng yo‘l ochib berish hisobid
an oldinga yurishdir. Halq so‘zi, 2016 yil 16 yanvar.
7.
Mirziyoyev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-
intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoi
dasi bo‘lishi kerak, Xalq so‘zi, 2017yil, 16 yanvar.
8.
Mirziyoyev Sh.M. Rizq-
ro‘zimiz bunyodkori bo‘lgan qishloq xo‘jaligi xodimlari mehnatini ulug‘las
h, soha rivojini yangi bosqichga ko‘tarish – asosiy vazifamizdir, Xalq so‘
zi, 10.12.2017 yil
9.

Mirziyoyev Sh.M. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoy
evning Oliy Majlisga Murojaatnomasi, Xalq so‘zi, 22.12.2017 yil
10www.Lex.uz
11 www.wikipedia.org
12 Qalampir.uz
13Agro.uz

30

Bog’dorchilik sohasini innovatsion rivojlantirish yo’llari

Sotib olish