Bola hayotida kun tartibi va uning ahamiyati - Дошкольное и начальное образование - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	15000UZS
Размер	203.5KB
Покупки	2
Дата загрузки	05 Декабрь 2024
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Дошкольное и начальное образование

Продавец

Alisher

Дата регистрации 03 Декабрь 2024

67 Продаж

Bola hayotida kun tartibi va uning ahamiyati

Купить

1M U N D A R I J A:
KIRISH ........................................................................................................................................... 2
I BOB. MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARGA TA’LIM –
TARBIYA BERISHNING PEDAGOGIK ASOSLARI ................................................................ 5
1.1. Maktabgacha ta`lim tushunchasi ................................................................................................ 5
1.2. Sharq mutafakkirlari va pedagog olimlarning bola tarbiyasi to g risidagiʻ ʻ qarashlari .......... 10
1.3. Maktabgacha yoshdagi bolani rivojlanishida kun tartibining ahamiyati ................................ 12
II BOB. MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLANI RIVOJLANISHIDA KUN
TARTIBIGA RIOYA QILISH MAZMUNI ............................................................................ 18
1.4. Maktabgacha yoshdagi bolalar kun tartibining mazmuni va rioya qilish usullari ............... 18
1.5. Bola asab tizimining alohida xususiyatlari ............................................................................ 21
1.6. Maktabgacha yoshdagi bolalarda kun tartibiga rioya qilish malakalarini o stirishning
ʻ
semaradorligini oshiruvchi tajriba ishlari ...................................................................................... 27
XULOSA ................................................................................................................................. 30
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ..................................................................................... 31
ILOVALAR

2K I R I S H
Kurs ishining dolzarbligi: Maktabgacha ta’lim muassasalaridagi ta’lim –
tarbiya jarayonida ilg orʻ pedagogik va axborot texnologiyalardan foydalanish,
muassasalarni zamonaviy bilimlar bilan qurollangan tarbiyachilar bilan to ldirish
ʻ
hamda ularda kasbiy malaka, faoliyatga nisbatan ijodiy yondashuv hissini qaror
toptirish, uzluksiz ta’lim tizimida olib borilayotgan islohatlarning muhim
yo nalishlaridan biridir.
ʻ
Respublikamizda uzluksiz ta’lim tizimining barcha bosqichlariga, jumladan
uning maktabgacha ta’lim bosqichiga e’tibor ortib borishi bilan bir qatorda
maktabgacha yoshdagi bolalarni maktabgacha yoshdagi ta’lim muassasalariga jalb
etish ulushi kamayib borishi bu borada maqsadli Kurs ishininglar olib borish
mamalakatimiz ilmiy texnikaviy dasturi, ustuvor Kurs ishininglar yo nalishlarining
ʻ
bir qsmi sifatida qaralishi mumkin. Zero, ta’kidlab o tganimizdek, uzluksiz ta’lim
ʻ
bosqichlarining samarali ishlashi ma’lum darajasida maktabgacha ta’lim sifata
bog liq bu davrda bolaning dunyoqarashi, tasavvurlari shakllanib bo ladi. uncha
ʻ ʻ
to g ri mazmun va yo nalish berish pedagogika fani, ta’lim amaliyotining dolzarb
ʻ ʻ ʻ
muammosidir.
O zbekiston
ʻ Respublikasida maktabgacha ta’lim to g risidagi ʻ ʻ Nizomga
muvofiq bola maktabgacha ta’limni uyda, ota –onalarning mustaqil ta’lim berishi
orqali, shuningdek maktabgacha ta’lim muassasalariga jalb qilinmagan bolalar
uchun maktabgacha ta’lim muassasalarida, maktablarda yoki markazlarda oladi.
Bu yerda ular xaftda 2-3 marta shug ullanishadi.
ʻ Ota –onalarga maktabgacha
ta’lim shaklini tanlash huquqi beriladi.
6-7 yoshli bolaning maktab ta’limiga tayyorligini aniqlashda maktabgacha
yoshdagi bolalar ta’lim –tarbiyasi bilan shug ullanuvchilar
ʻ asosiy shart hisoblanish
– bolaning maktabga tayyorligi maktabgacha va maktab davridagi hayot tarzi
hamda faoliyati uchun ko rik vazifasini o tashini, oila yoki maktabgacha ta’lim
ʻ ʻ
muassasadagi ta’lim –tarbiya sharoitlarida maktab ta’limiga ozorsiz o tkazishni
ʻ
ta’minlash zarurligini hisobga olishlari lozim.

3Maktabgacha yoshdagi bolaning maktab ta’limiga o tishi hamisha uningʻ
hayoti, axloqi, qiziqishi va munsoabatlarida anchayin jiddiy o zgarishlarni yuzaga
ʻ
chiqardi. Shuning uchun bolani yoki uydayoq maktab ta’limiga tayyorlash, uni
uncha qiyin bo lmagan bilim, tushuncha, ko nikma va malakalar bilan tanishtirish
ʻ ʻ
kerak bo ladi.
ʻ Maktabgacha yoshdagi bolalarni maktab ta’limiga tayyorlash
muammolani ijtimoiy –siyosiy ahamiyatga egadir. Shu bois, pedagogika nazariyasi
va amaliyotida bu yo nalishda
ʻ bir qancha Kurs ishining ishlari olib borilgan.
Chunonchi oila sharoitida bolalarni maktab ta’limiga tayyorlash muammosi har
doim dolzarb bo lib qolmoqda. Maktabgacha yoshdagi bolani maktabga tayyorlash
ʻ
muammolari – G.Yusupova, M.Sh.Rasulova, G.Jalolova, N.U.Bikboyeva,
T.Charova, K.M.Mahkamjonov, chet el olimlaridan Ye.T.Nedonikina,
A.V.Nikolsnaya, X.Klinton, L.A.Venlerlarning Kurs ishininglarida tatqiqi etilgan.
Kurs ishininglar tahlilidan ma’lum bo ldiki, maktabgacha yoshdagi bolani
ʻ
maktabga tayyorlash muammolari bo yicha
ʻ Kurs ishining ishlari amalga
oshirilgan. Ammo bolani maktabga tayyorlash muammolani bo yicha
ʻ Kurs
ishining ishlari amalga oshirilgan. Ammo bolani maktabga tayyorlashda kun
tartibiga qo yilgan talablar va rioya qilish muammosi ilmiy metodik jihatdan keng
ʻ
qamroqli tahlil va tadqiq etilmagan. Bu hol 5 -7 yoshli bolalarning ma’naviy va
amaliyo faoliyatga salbiy ta’sir etadi. Bu esa muammoning dolzarbligini
ko rsatadi. Aka shu muammoning nazariy va amaliy jihatdan o rganish maqsadida
ʻ ʻ
ilmiy Kurs ishining mavzusini “Maktabgacha yoshdagi bolalarda kun tartibiga
rioya qilish malakalarini o stirish”
ʻ deb belgiladik.
Kurs ishi vazifalari:
1. Bolani maktabga tayyorlashda kun tartibiga qo yilgan talablar va ularga
ʻ
ota –onalar tomonidan rioya qilinishi pedagogik muammo ekanligini nazariy
jihatdan asoslash.
2. Maktabgacha yoshdagi bolani maktabga tayyorlashda kun tartibining
mazmunini ishlab chiqish.
3. Maktabgacha yoshdagi bolani maktabga tayyorlashda kun tartibiga
qo yilgan
ʻ talabalar va rioya qilish usullarini ishlab chiqish va tajribada tekshirish.

44. MTM tarbiyachilari va ota –onalar uchun bolani maktabga tayyorlashda
kun tartibi va unga rioya qilish usullari bo yicha metodikʻ tavsiyalar tayyorlash.
Kurs ishining obyekti: maktabgacha, yoshdagi bolani maktabga
tayyorlashda kun tartibi va unga rioya qilish jarayoni.
Kurs ishi predmeti: maktabgacha yoshdagi bolalarning kun tartibining
mazmuni.
Kurs ishining tuzulishi: Kirish, 2 bob, 4 ta paragrif xulosa va
foydalanilgan adabiyotlar ro yxati va
ʻ ilovadan iborat.

5I BOB. MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARGA
TA’LIM – TARBIYA BERISHNING PEDAGOGIK
ASOSLARI
1.1. Maktabgacha ta`lim tushunchasi
Maktabgacha ta`lim uzluksiz ta`limning boshlang ich qismi hisoblanadi. Uʻ
bolaning sog lom va rivojlangan shaxs bo lib shakllanishini ta`minlab, o qishga
ʻ ʻ ʻ
bo lgan ishtiyoqini uyg otib, tizimli o qitishga tayyorlab boradi. 6-7 yoshgacha
ʻ ʻ ʻ
bo lgan
ʻ maktabgacha ta`lim davlat va nodavlat bolalar maktabgacha ta`lim
muassasalarida va oilada amalga oshiriladi. Maktabgacha ta`limning maqsadi –
bolalarni maktabdagi o qishga tayyorlash, bolani sog lom, rivojlangan, mustaqil
ʻ ʻ
shaxs bo lib shakllantirish, qobiliyatlarini ochib berish, o qishga, tizimli ta`limga
ʻ ʻ
bo lgan ishtiyoqini
ʻ tarbiyalashdir.
Maktabgacha ta`lim muassasasida bolalarning hayoti va sog lig ini
ʻ ʻ
muhofaza qilish maktabgacha ta`lim muassasasi hamda shtatdagi tibbiyot
xodimlari, shuningdek maktabgacha ta`lim muassasasiga biriktirilgan sog liqni
ʻ
saqlash organlarining tibbiyot xodimlari tomonidan amalga oshiriladi.
Maktabgacha ta`lim muassasasida bolalarning hayoti va sog lig ini
ʻ ʻ
muhofaza qilishni tashkil etish tartibi va qoidalari, maktabgacha ta`lim
muassasasiga bolalarni olib kelish va olib ketish qoidalari, maktabgacha ta`lim
muassasasi binolarida xavfsizlikni tashkil etishga oid talablar, maktabgacha ta`lim
muassasasida yong in xavfsizligini tashkil etishga oid talablar, hudud xavfsizligiga
ʻ
bo lgan
ʻ talablar “Maktabgacha ta`lim muassasalarida bolalarning hayoti va
sog lig ini muhofaza qilishni tashkil etish tartibi to g risida Nizom”
ʻ ʻ ʻ ʻ bilan tartibga
solinadi.
Maktabgacha ta’lim muassasalari – O zbekiston Respublikasidagi ta`lim
ʻ
muassalarining turi bo lib,
ʻ turli yo nalishdagi ʻ maktabgacha bo lgan ʻ davrdagi
umumta`lim dasturlarini amalga oshiradi. Maktabgacha ta`lim muassasalari 2
yoshdan 7 yoshgacha bo lgan bolalarni tarbiyalashni, o qitishni, nazorat qilishni,
ʻ ʻ
parvarishlashni va sog lomlashtirishni ta`minlaydi.
ʻ

6Maktabgacha ta`lim muassasasini tashkil etish tartibi, faoliyatini tashkil
etish va butlash, hamda maktabgacha ta`lim muassasasining mol-mulki va pul
mablag lari, javobgarligi, boshqaruvi va ta`lim jarayoni qatnashchilari to g risidagiʻ ʻ ʻ
kerakli ma`lumotlarni “O zbekiston
ʻ Respublikasida davlat maktabgacha ta`lim
muassasasi to g risida Nizom”
ʻ ʻ dan olishinigiz mumkin.
O zbekistonda
ʻ maktabgacha ta`lim muassasalarining zamonaviy tizimi
Maktabgacha ta`lim muassasalari, faoliyat yo nalishiga
ʻ ko ra, ʻ quyidagi
turlarga bo linadi:
ʻ
 Bolalar yaslisi, bolalar yasli bog chasi,
ʻ bolalar bog chasi, ʻ uydagi
bolalar bog chasi (mustaqil
ʻ muassasa yoki filial sifatida).
 Maktabgacha tarbiya va boshlang ich
ʻ ta`lim mussasasi (bolalar
bog chasi-maktab).
ʻ
 Tarbiyalanuvchilarni bir yoki bir nechta yo nalishda
ʻ (til, badiiy
estetik, sport va boshqalar) tarbiyalovchi maktabgacha ta`lim muassasalari.
 Tarbiya jismoniy va ruxiy rivojlanishdagi og ishlarni kvalifikatsion
ʻ
yaxshilovchi tiklovchi turdagi bolalar bog chasi.
ʻ
 Tibbiyot gigiena, profilaktika va sog lomlashtirish,
ʻ tadbir va
proseduralarini amalga oshiruvchi zaiflashgan bolalarni nazorat qilish va
sog lomlashtirish bog chasi.
ʻ ʻ

7 Birlashtirilgan turdagi bolalar bog chasi (birlashtirilgan turdagi bolalarʻ
bog chasiga
ʻ rivojlantiruvchi, tiklovchi va sog lomlashtiruvchi ʻ guruhlar
umumlashtirilgan ko rinishda
ʻ kiradi).
Maktabgacha ta`lim muassasasining ish tartibi va u yerda bolalarning
bo lish
ʻ davomiyligi davlatning maktabgacha ta`lim sifat va darajasiga bo lgan ʻ
talablari, nizom, maktabgacha ta`lim muassasasi va ota-onalar orasida tuzilgan
shartnoma, hamda ta`sischilar tomonidan belgilanadi.
Imkoniyatlari cheklangan bolalar uchun maxsus maktabgacha ta`lim
muassasalari tashkil qilingan bo lib, u yerga bolalar davlatning joylardagi vakolatli
ʻ
ta`limni boshqarish va sog liqni saqlash organlari tarafidan tashkil qilingan ruhiy-
ʻ
tibbiy pedagogik komissiyaning xulosasiga binoan qabul qilinadi.
Maxsus maktabgacha ta`lim muassasasini tashkil etish tartibi, mol-mulki va
pul mablag lari,
ʻ maxsus maktabgacha ta`lim muassasasida o quv-ta`lim ʻ va
sog lomlashtirish jarayonini tashkil qilish, ta`lim jarayoni ishtirokchilari va maxsus
ʻ
maktabgacha ta`lim muassasasining boshqaruvi haqidagi to liq
ʻ
ma`lumotlar “Maxsus davlat maktabgacha ta`lim muassasasi to g risidagi
ʻ ʻ
Nizom” da ko rsatilgan.
ʻ
Maktabgacha ta`lim muassasalarining asosiy maqsadlari

8Maktabgacha ta`lim, olinish shakli va usullaridan qat`iy nazar, quyidagi
maqsadlarni o zʻ oldiga qo yadi: ʻ
Maktabgacha ta`lim maqsad va vazifalarni amalga oshirishda ijtimoiy va
xayri tashkilotlari, mahalla, xalqaro fondlar faol ishtirok etadilar.
O zbekistonda
ʻ maktabgacha ta`lim davlat tilida hamda qoraqalpoq, rus,
tojik, qirg iz,
ʻ qozoq va turkman tillarida olib boriladi.
Maktabgacha tarbiya va boshlang ich
ʻ ta`lim mussasasi (bolalar
bog chasi-maktab).
ʻ
Tarbiyalanuvchilarni bir yoki bir nechta yo nalishda
ʻ (til, badiiy estetik,
sport va boshqalar) tarbiyalovchi maktabgacha ta`lim muassasalari.
Tarbiya jismoniy va ruxiy rivojlanishdagi og ishlarni
ʻ kvalifikatsion
yaxshilovchi tiklovchi turdagi bolalar bog chasi.
ʻ
Tibbiyot gigiena, profilaktika va sog lomlashtirish,
ʻ tadbir va
proseduralarini amalga oshiruvchi zaiflashgan bolalarni nazorat qilish va
sog lomlashtirish bog chasi.
ʻ ʻ
Birlashtirilgan turdagi bolalar bog chasi (birlashtirilgan turdagi bolalar
ʻ
bog chasiga
ʻ rivojlantiruvchi, tiklovchi va sog lomlashtiruvchi ʻ guruhlar
umumlashtirilgan ko rinishda
ʻ kiradi).
Bolalarni maktabda o qishga maqsadli va tizimli tayyorlash;
ʻ
Bolalarning shaxsiy qobiliyatlari va iste`dodlarini
rivojlantirish;
Bolalarni milliy, umuminsoniy va madaniy qadriyatlar bilan tanishtirish,
bolani intellektual rivojlantirish;
Bolalarda yuqori ma`naviy va odob axloq asoslarini shakllantirish;
Bolalarning jismoniy va ruhiy sog ligini mustahkamlash.
ʻ Maktabgacha
ta’lim maqsad va vazifalarni amalga oshirishda ijtimoiy va xayriya tashkilotlari,
mahalla, xalqaro fondlar faol ishtirok etadilar.
O zbekistonda maktabgacha ta’lim davlat tilida hamda qoraqalpoq, rus,
ʻ
tojik, qirg iz,
ʻ qozoq va turkman tillarida olib boriladi.
Maktabgacha ta’lim muassasalari haqida qisqacha statistik ma’lumot

101.2. Sharq mutafakkirlari va pedagog olimlarning bola
tarbiyasito g risidagiʻ ʻ qarashlari
Sharq mutafakkirlarining merosida ta’lim tarbiya masalalari muhim o rin
ʻ
egallaydi. Ayniqsa, ular oila va oilada farzand tarbiyasiga katta e’tibor berganlar.
Abu Nasr Farobiy, Abu Rayhon Beruniy, Kaykovus, Alisher Navoiy kabi
mutafakkirlarning asarlarida oilada bola tarbiyasi masalalari va ularni hal etish
yo llari ko rsatib
ʻ ʻ berilgan.
Abu Nasr Farobiyning fikricha bola tarbiyasi bir maqsadga qaratilgan holda
olib borilmog i va u aqliy va axloqiy tarbiya birligidan iborat bo lmog i lozim
ʻ ʻ ʻ
degan xulosaga kelgan.
Maktabgacha yoshdagi bolalarga ta’lim tarbiya berish masalalari Abu Ali
ibn Sino merosida yoritilganini ko rishimiz
ʻ mumkin. Beruniy ota –onalarning
bolalari bilan birga harakat qilishlari, turli o yinlar uyushtirishlari, ular bilan o zaro
ʻ ʻ
suhbatlar o tkazishlari
ʻ maqsadga muvofiq deb maslahat beradi. Beruniy
tarbiyaning maqsadi va vazifalari haqidagi, shaxsning rivojlanish to g risidagi
ʻ ʻ

11fikrlarining zamirida insonparvarlik g oyasiʻ yotadi. U har bir ota –ona o z ʻ
farzandlariga ana shu g oyani
ʻ singdirishi zarur degan xulosaga keladi.
Maktabgacha yoshdagi bolalar hayotini muhim uyushtirish, ularni vaqtdan
to g ri
ʻ ʻ va unumli foydalanishning asosiy garovi ekanligini ota –onalar o z ʻ
farzandlariga o qtirishlari lozim. Bola tarbiyasi masalalari bo yicha Abu Ali ibn
ʻ ʻ
Sino “Tadbir almanozil” nomli asarini yozgan. Unda olim ota –onaning bolalarni
tarbiyalashdagi vazifalarini yoritilgan. Asarda oilada onaning vazifasi va burchiga,
oila munosabatlariga to xtalar
ʻ ekan, ayniqsa ota –onalarning oilada
mehnatsevarligi bilan farzandlarini ham kasb va xunarga o rgatish borasida muxim
ʻ
fikrlar bayon etadi.
Ibn Sino tarbiyaviy qarashlarida oila va oilaviy masalalarga keng o rin
ʻ
berilgan. Oilada farzand tarbiyasini to g ri yo lga qo yishning asosiy vositasi uning
ʻ ʻ ʻ ʻ
manaviy olamida etiqodni shakllantirish deb xisoblagan edi olim.
Yusuf Xos Xojib “Qtudg u
ʻ bilig” asarida oilaviy maishiy turmush
muammolariga ham katta e’tibor beradi. Ota –onalar nazoratda bo lgan bolaning
ʻ
ma’suliyat hissi rivoj topadi. Shu sababli ham bola tarbiyasida ota –onaning
mavqyei alohida ahamiyatga egadir. Ular tanlagan to g ri
ʻ ʻ yo l ʻ farzandlarining
kelajakni, kamoloti uchun psixologiyasida muhimdir. Mirzo ulug bekning
ʻ
qarashlarida bolaning bilim olishga bo lgan
ʻ qiziqishi havasini oshirishda u
tarbiyalanayotgan muhit muhim o rin
ʻ tutadi. Kaykovus “Qobusnoma”
pandnomasida o z farzanding sening haqingda qanday bo lishini iishlasang, sen
ʻ ʻ
ham ota –ona haqida shunday bo lg il deb yoshlarni ota –onasini hurmat qilishga
ʻ ʻ
e’zozlashga, mehr –oqibatli bo lishga da’vat etadi. Bola tarbiyasi masalasi buyuk
ʻ
mutafakkir masalasi buyuk mutafakkir Alisher Navoiy merosida ham munosib
o rin
ʻ egallaydi. U o zining ʻ qator asarlarida ta’lim –tarbiya masalalari
umuminsoniyg oya
ʻ ekanligini ta’kidlaydi.
Ya.A.Komenskiy o zining “Onalar maktabi” kitobini maktabga tayyorlash
ʻ
bobida, shunday yozadi, barcha insonlar bajaradigan ishlar, ma’lum bir
tayyorgarlikni talab qiladi. Komenskiy ota –onalar uchun quyidagi vazifalarni
ko rsatadi:
ʻ

121. Bolalarda maktabga borganda o zʻ tengdoshlari bilan o qigan ʻ va
o ynagan xursandchilik
ʻ hissini tug dirish; ʻ
2. Bolalarni maktabdagi ta’limning mohiyatini tushuntirish, maktabdagi
faoliyat turlari bilan tunishtirish;
3. Bolalar bo lajak
ʻ o qituvchilarga ʻ nisbatan hurmat va ishonchni
shakllantirish.
Ta’lim jarayonida bola imkoniyatlarining namoyon bo lishi
ʻ ma’lum
darajada nasliy omillar bilan ham bog liqdir.
ʻ Bolalar o z ʻ temperamenti
xususiyatlariga ko ra
ʻ ham bir –birlaridan ajralib turadilar:
- xushchaqchaq, sergap, quvnoq, xayotning o zgaruvchan sharoitlariga tez
ʻ
moslasha oladigan bolalar sangvennik tipreramentga mansub;
- qo shimcha
ʻ noxush kayfiyatda yuradigan, ta’sirchan, kamgan, sust bolalar
–melanxolik temperamentga kiradilar;
- xotirjam, befarq, kamharakat, nutqi sust bolalar –flegmatik;
- jaxldor, betoqat, serzarda, xarakatchan bolalar –xolerik hisoblanadilar.
Bolalar kattalarning yordamiga muxto bo lishiga ham qarab bir –birlaridan
ʻ
farq qiladilar. Ba’zi bolalar biror xatti- harakatni bajarishni bir necha marta
ko rsatish, tushuntirish kerak. Bolalar o zlarini qiziquvchanlik, aqliy faolliklariga
ʻ ʻ
qarab ham bir –birlaridan ajralib turadilar. Bolalarning maktabga psixologik
tayyorgarligi keng va mukammal bo lib
ʻ rivojlangan bo lishi ʻ darkor. Bolalarga
qanchalik yaxshi bilim bersak, o ylaymizki ular kelajakda Vatanga sadoqat ruhida,
ʻ
yetuk inson bo lib yetishadilar. Demak, tarbiyachi bola shaxsida axloqiy his
ʻ –
tuyg ularni tarbiyalash uchun hamma vosita va metodlarni qullasa, yaxshi xulq
ʻ
namunalarini o rgatish
ʻ ancha oson kechadi.
1.3. Maktabgacha yoshdagi bolani rivojlanishida kun tartibining ahamiyati
Maktabgacha yoshdagi bolalarni rivojlantirish va maktabga tayyorlash
jarayoni oldiga qo yilgan
ʻ maqsad va vazifalarning bajarilishi “Maktabgacha
yoshdagi bolalar ta’lim –tarbiyasiga qo yiladigan Davlat talablari” orqali nazorat
ʻ
qilinadi. Davlat talablaridan maktabgacha yoshdagi bolalarga beriladigan ta’lim –

13tarbiya mazmunining asosiy yo nalishlari hamda ularning maktabga tayyorgarlikʻ
darajasiga qo yiladigan minimal talablar berilgan bo lib u davlat xujjati sifatida
ʻ ʻ
e’tirof etiladi.
Bolarni rivojlantirish va maktabga tayyorlash jarayoni oldiga qo yilgan
ʻ
maqsad va vazifalarning bajarilishiga erishish “Bolalarni rivojlantirish va
maktabga tayyorlash” tayanch dasturi asosida amalga oshiriladi.
“Ta’lim to g risida”gi Qonun hamda “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”da
ʻ ʻ
mamlakatning ijtimoiy –iqtisodiy taraqqiyotini ta’limning asosiy omili bo lgan
ʻ
kadrlarni tayyorlash borasidagi eng zarur tadbirlar tizimi belgilab berilgan sog lom
ʻ
avlodni tarbiyalash davlat va jamiyatning ustuvor yo nalishidir.
ʻ
Davlat talablari asosida tuzilgan “Bolajon” tayanch dasturiga asosan
maktabgacha yoshdagi bolalarning ota –onalari, tarbiyachilari, hamda o zlari
ʻ
uchun turli sohalar bo yicha
ʻ dasturlar, qo llanmalar, ʻ tavsiyalar va jismonan
rivojlantirishga yordam beradigan turli tuman o yinlar va ta’lim tarbiya metodi
ʻ
yoritiladi.
Maktabgacha yoshdagi bolalar ta’lim –tarbiyasiga qo yiladigan
ʻ Davlat
talablarida belgilangan ko rsatkichlarga erishish 6-7 yoshdagi bolalarni maktabga
ʻ
tayyorlashga, mustaqil O zbekistonning
ʻ ravnaqi uchun barkamol inson bo lib ʻ
yetishishlariga zamin hozirlaydi. Bolani maktabga tayyorlashda oilani o rni juda
ʻ
kattadir. Bola tarbiyasida oilaning barcha a’zolaridan bolalarga nisbatan to g ri
ʻ ʻ
munosabatni, balki ularning taqdiri uchun yuksak ma’suliyat hissini ham talab
qiluvchi qiyin va murakkab ishdir.
Bolani maktabga tayyorlashda tarbiyani har tomonlama jumladan ma’naviy
axloqiy, aqliy estetik, jismonan va mehnat tarbiyalarini birgalikda olib borish
yaxshi samara beradi.
Ma’naviy tarbiyani bolaga o tmishda Vatan ravnaqi, el –yurt tinchligi va
ʻ
faravonligi yo lida kurashgan xalq qahramonlari haqida gapirib berish, mustaqillik,
ʻ
qadriyat va an’analarimizni o rgatish
ʻ orqali singdirish mumkin.

14Oilaviy tarbiya jarayonida shaxsning bir qator axloqiy jihatlari
shakllanadigan, boshqa hyech qaysi tarbiya ob’kti oiladagidek yuqori natija
bermaydi.
Kelajak avlodga estetik tarbiya berishda ham oilaning muhim o rni bor.ʻ
Oila davrasida qo shiqlar kulanishi, biror ertak yoki asarni oila davriasida o qish,
ʻ ʻ
birga spektakl va kino ko rish va tahlil qilish va hokazolar bolani estetik tarbiyasini
ʻ
shakllantirishdagi jihatlardir.
Ota –onalar voyaga yetayotgan farzandlarining jismoniy barkamolligiga
o ta
ʻ ma’suliyat bilan qarashlari lozim. Masalan: ertalabki badan tarbiya
mashqlarini bolalar bilan birgalikda bajarish, to g ri
ʻ ʻ va vataminlashgan ovqat
berish, dam olishni, uyquni to g ri tashkil etish, kun tartibiga rioya qilish, vaqtida
ʻ ʻ
shifokor nazoratidan o tkazishlari
ʻ zarur.
Bola hayotida mehnat tarbiyasi muhim sanaladi. Mehnat bolalarda
uyushqoqlik, diqqat, saramjom – sarishtalikni tarbiyalash, shuningdek maqsadga
erishishda sabot va matonat kabi iroda xususiyatlarini rivojlantirish vositasidir.
Bola hayotining kun tartibi, odatda sog lom
ʻ bola kasalmand va zaif bolaga
nisbatan maktab kun tartibiga va butun dars davomida o zida jo sh o rib turgan
ʻ ʻ ʻ
g ayratlarini
ʻ tiyib jim o tirishga ʻ tezroq ko rinadi. ʻ Bolani maktab kun tartibiga
tayyorlashda, uning sog ligini mustahkamlashda ertalab ma’lum vaqtda o rindan
ʻ ʻ
turish, ovqatlanish va uyquga yotishga aniq rioya qilinishi kerak.
Har bir oila mehnat faoliyatining harakteri, maishiy marosimi, bolalarning
soni va shu kabilarga o z yashash sharoitini bolalarning soni va shu kabilarga o z
ʻ ʻ
yashash tartibini o rnatadi. Biroq bir narsani, ya’ni maktabgacha yoshdagi bolaning
ʻ
nonushtasi va tushligi o rtasidagi oraliq 4 soatdan oshmasligini, tushlik vak kechki
ʻ
ovqat o rtasidagi
ʻ oraliq –bir oz kattaroq (6 – 7 soat), buning orasida yengil
ovqatlanish kechki choy bo lishi
ʻ kerakligini unutmaslik kerak. Bolaning bir
sutkadagi uyqusi taxminan 11 soatni tashkil qilishi kerak. Bola tushlikdan so ng
ʻ 1 -
1.5 soat dam olishga odatlansin. Kechqurun u doimo bir vaqtda ya’ni 9 dan
kechikmay uxlagani yotsin.Bola miriqib uxlasin desangiz,quyidagi qoidalarga
rioya qilish lozim:bola uxlaydigan xonani yaxshilab shamollatish; bolani uxlashga

15yotishdan oldin tishini tozalashga, yuz-qo lini,ʻ oyog ini ʻ yuvishga odatlantirish
bolaga o rinda nonushta
ʻ qilishga aslo yo l ʻ qo ymaslik. ʻ
Bolaning me’yorida rivojlanish uchun u toza xavoda ko p harakat qilish
ʻ
kerak. Bola ochiq havoda qish oylarida 4 soatdan kam bo lmasligi, yozda deyarli
ʻ
butun kunni ochiq havoda o tkazish
ʻ lozim.
Bolaning kun tartibiga amal qilishi uchun asosan qat’iy nazorat lozim. Bola
kun tartibini bajarashi majburiyligiga va hyech qanday va iltimoslar, ma’lum
vaqtda ovqatlanmaslik hamda o ynamaslikka sabab bo la olmasligiga ko nikishi
ʻ ʻ ʻ
kerak. Shu bilan birga kun tartibining zarurligi va uning foydasini doimo
tushuntirib borish lozim. Masalan:
- ertalabki badantarbiya mashqlarini yaxshi bajarding, endi kun bo yi tetik
ʻ
yurasan;
- barakalla, gullarni tozalab yaxshi qilibsan menga ancha yordaming tegdi;
- o z
ʻ vaqtida ovqatlansak, piyoz o sagan ʻ hamda kasalga chalinmaysan;
kun tartibining qimmat bola faoliyatining har xil turlarining almashinib
turishini ta’minlashdir, bu esa yosh o suvchi organizmni char chashdan saqlaydi,
ʻ
bolaning har tomonlama kamol topishiga imkon beradi. Masalan: bola rasm
solishga qiziqib ketib, stoldan 40 minut davomida turmadi, lekin u faol harakat
qilishi, chopishi kerak. Shuning uchun u o ynab bo lganidan keyingina unga tinch
ʻ ʻ
o yin
ʻ yoki mashg ulotni ʻ tavsiya qilish mumkin. Bola shunday tartibga rioya qilsa,
u qay darajada bo lmasin
ʻ asta –sekin o z ʻ faoliyatini boshqarishga odatlanadi, bu
uni kundalik va maktab kun tartibining asosiy qoidalariga osongina ko nikishda
ʻ
katta ahamiyatga egadir.
5 -6 yoshli bolalar bilan ishlaydigan bog cha tarbiyachilar so rovlari shuni
ʻ ʻ
ko sratdiki,
ʻ ko pchilik ʻ bolaning maktabga tayyorlashda jismoniy va aqliy
rivojlanishni afzal qo yishmoqda.
ʻ Ta’lim tarbiyaviy –ishni bolaning tafakkuri,
nutqi va bilim jarayonlarini shakllantirishga yo naltirilib, pedagoglar bolani tabiat
ʻ
va jamoat to g risida
ʻ ʻ asosiy bilimlar bilan boyitishadi.
Qanday qilib olimlar maktabgacha tayyorgarlikni aniqlashadi? Pedagogik
va psixologik adabiyotlarda bolaning ta’lim va tarbyai jarayoniga qirib, uning

16mazmuni muvaffaqiyatli o zlashtirib olishga yo l qo yadigan shaxsning umumiyʻ ʻ ʻ
rivojlanganligi deb ko rsatilgan,
ʻ aqliy va estetik rivojlanishida egallashi kerak
bo lgan sifat va
ʻ jihatlarning yaxlit bir sistemasi deb ko rsatilgan. ʻ
Maktabgacha tayyorgarlik darajasini bolaning aqliy, jismoniy vazifalarni
bajara oladigan butun organizm va asab sistemasining ma’lum yetuklik saviyasini
aniqlaydi. Shu bilan bir qatorda tevarak atrof haqida olingan oddiy bilimlar
xulqning ijtimoiy va axloq –irodaviy sifatlarini shakllanish darajasi katta
ahamiyatga ega.
7 yosh – bu bola yangi sharotiga tez o rganadigan va o qish jarayonida
ʻ ʻ
muvaffaqiyatli ishtirok etadigan davr hisoblanadi. Ya.A.Komenskiy bolaning
yettinchi yili –bu bekorchilikda buzilib kengmaslik uchun maktabda o qishni
ʻ
boshlaydigan vaqt hisoblangan. Bolani ona maktabida 5 -6 yil ta’lim –tarbiya
olishini, u yetarli va optimal muhlat deb hisoblagan.
Bolaning yoshi (7 yosh) mezonidan tashqari, uni sog ligini umumiy holati
ʻ
va asosiy antronometrik ko rsatkichlari
ʻ jismoniy tayyorgarligini belgilashadi.
Bunda bo yoi (7 yoshga 110 smdan kam bo lmasligi kerak) vazn (20kg), ko krak
ʻ ʻ ʻ
aylanasi (nafas chiqqanda 55 smdan kam bo lmasligi kerak), tanadagi o zgarishlari
ʻ ʻ
suyaklarni o sishi. Bola mustaqil o zi kiyinishni, ovqat yeyishni, narsalarni toza va
ʻ ʻ
tartibli sayalashni o rganishi kerak. Bola kattalar mehnatini muhimligini tushunishi
ʻ
va hurmat qilish kerak.
Bog cha
ʻ tarbiyachilari har bir bolani maktabga tayyorgarligini to g ri ʻ ʻ
aniqlashda yetarli pedagogik va texnologik bilim va tajribalarga ega bo lishi kerak,
ʻ
bunda ular “maktabgacha yoshdagi bolalarning ta’lim tarbiyachiga qo yiladigan
ʻ
davlat talablari” talablariga tayanishlari kerak. Agar maktabgacha davrda bola
normal rivojlangan bo lsa, uning jismoniy va aqliy rivojlanishiga hyech qanday
ʻ
kuchli ta’sirlar bo lmagan bo lsa, unda bola yetti yoshda ta’lim olish darajasiga
ʻ ʻ
yetadi. Ammo ba’zi oila va bog chada maktabga tayyor bo lmagan bolalar ham
ʻ ʻ
uchraydi. Bunday bolalar mutaxassis nazoratida maxsus tekshiruvdan o tishadi va
ʻ
mutaxassis haqida xulosa chiqaradi. Bolaning maktabga tayyormaslik

17xususiyatlaridan –bu o yinʻ qarorligi mustaqil bo la ʻ olmasligi va ijtimoiy
rivojlanishining past darajasidir.
Tuman psixologik –pedagogik konsultatsiyalarida bolaning maktabga
tayyorgarligini har tomonlama aniqlashadi. Ular ta’’lim –tarbiyadagi profilaktik va
korreksion usullarni tavsiya etadilar.
Eng tanilgan va keng tarqalgan psixologik diagnostika vositalari:
- A.Kernning maktabga tayyorgarlik testlari.
- A.Effektning “Reversiv test”.
- Maktabga tayyorgarlikni tekshiradigan Topningen tekshiruvi.
Testlarni mazmun jihatdan 2 guruhga bo lish mumkin: o qish jarayonida
ʻ ʻ
ishtirok etadigan alohida psixologik tomonlarni shakllangan darajasini
aniqlaydigan testlar; maktabga umumiy tayyorgarlikni tekshiradigan testlar.
Konsultasiya xodimlari bolani tekshiriuvini ota –onalar oldida o tkazadilar.
ʻ
So ngra
ʻ tekshiruvlar natijalari asosida qo yidagi ʻ choralarni maslahat beradilar:
a) umum ta’lim maktabning 1 –sinfga yozish;
b) o qishni
ʻ 1 yilga qoldirish;
v) bosani bog chaga
ʻ yoki maktab qoshidagi maxsus sinfga yozdirish;
g) bolani maxsus maktabga yozdirish.
Bolani qachon va qancha tayyorlash kerak? Deganda kattalar orasida ota –
ona va tarbiyachilar 3 yoshdan boshlab, 1 sinfga bir yil qolganda tayyorlashni
kuchaytirish kerak.
Maktab xayotiga bolani kim tayyorlashi kerak? Bog cha
ʻ tarbiyachilari
bolani maktabga tayyorlash butun bog cha
ʻ davrida amalga oshishi kerakligini
tushunishadi va dastur talablariga binoan shuni amalga oshiriladi.
Hozirgi zamon ota –onalar bolalani maktabga qanday tayyorlashmoqda.
Biz shuni ko rsatib
ʻ utgan edikki, ota –onalarning maktabda yaxshi o qishning ʻ
shartlaridan biri –shaxsning umumiy rivojlanishi deb hisoblanadi. Ammo, bolaning
aqliy rivojlanishini eng asosiy deb bilishadi, shuning uchun mashg ulotlarda bilim,
ʻ
nutq, xotirasini rivojlantirishga xarakat qiladilar.

18II BOB. MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLANI RIVOJLANISHIDA KUN
TARTIBIGA RIOYA QILISH MAZMUNI
2.1. Maktabgacha yoshdagi bolalar kun tartibining mazmuni va rioya
qilish usullari
7 yoshli bolalarni maktab faoliyatidagi kun tartibi juda murakkab vazifa
bo lib, ayrim ota –onalar bu ma’suliyatni bola hayoti va maktabgacha yoshdanʻ
o yin davridan
ʻ muhimligini his qilmaydi.
Bolalar uchun to g ri tashkil etilgan bir kunlik kun tartibini uni nafaqat
ʻ ʻ
bilimiga balki sog lig ini mustahkamlashga yordam beradi. Kun tartibini birdaniga
ʻ ʻ
o zgarishi bola ruhiyatiga katta ta’sir ko rsatadi. Ota –onalarga kun tartibini to g ri
ʻ ʻ ʻ ʻ
tashkil qilish uchun birinchi jadval yordam beradi. Kun tartibi umumiy ko rsatkich
ʻ
asosida olinib: kunduzi va kechki uyqu, gigiyenik tayyorgarlik, yetarlicha toza
havodagi faol harakatdan turli mashg ulotlarni
ʻ olish bu navbatma navbat
olmashtirish va ovqat rasionidan iborat.
Uyqudan oldin asosan kechki uyqudan oldin asosan bola tinch va xotirjam
bo lishi
ʻ kerak. Uyqudan oldin kattalar bolalarga kiyimlarini saramjomlashga
o rgatadilar.
ʻ
Maktab yoshidagi bola har ko ni kamida 4 soat ochiq havoda bo lishi shart.
ʻ ʻ
Sovuq kunlarda xona harakati +180 bo lishi kerak. Kechki uyqu 11,5-12 soatga
ʻ
cho zilishi mumkin. Haftani o tishida bolani ishchanlik qobiliyati haraktayerini
ʻ ʻ
o zgarishiga olib keladi. Seshanba kuni 6 yoshli bolalarda markaziy nerv sistemasi
ʻ
funsionnal darajasi yaxshi bo ladi va ishchanlik qobiliyati juda baland ko rsatkich
ʻ ʻ
bo ladi.
ʻ
Chorshanbadan shanbagacha bolalarda qisqa mashg ulotlarda
ʻ ham
ishchanlik qobiliyati pasaya boshlaydi. Dushanba ertalabki vaqt ishchanlik
qobiliyati past bo ladi.
ʻ
Stolni oyna oldiga shunday joylashtirish kerakki, yorug lik chap tomondan
ʻ
tushsin.
Stol stulning uzunlik o lchami.
ʻ

19Badaning
bo yiʻ Stol Stul
Stol va
stul
orasidagi
uzunlik
Poldan uzunligi
Eni
U
zunligi
Poldan
o
rindiqqach
ʻ a bo
lgan
ʻ
balandlik
C
huqurligi
Eni
Suyanchiqda
n o
rindiqqach
ʻ
35-99 43 45-
50 24 24 21 49 24 19
100-109 47 45-
50 27 27 23 49 26 20
110-109 52 45-
50 32 32 27 49 29 20
120-129 57 45-
50 27 27 27 49 38 22
130-139 62 45-
50 27 27 27 49 31 24
Agar mashg ulotda odatiy stol mavjud bo lsa, u yog ochdan tayyorlangan
ʻ ʻ ʻ
bo lishi, qiyaligi 12 -15 darajada bo lishi kerak. Bunday stol o tirishi va ko zini
ʻ ʻ ʻ ʻ
tasviriy faoliyat bilan shug ullanishida
ʻ chorchashidan saqlaydi.
Kun tartibida bolani o z to lovi asosida o yin va mashg ulot uchun bo sh
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
vaqt ajratish kerak. Bo sh
ʻ vaqtda bolalar radio dastur eshitishlari mumkin va
haftasiga 3 martadan ortiq bo lmagan
ʻ bolalar uchun televizion dasturlarni
ko rishlari mumkin.
ʻ
Bola 5-6 yoshda 2000 kaloriya sutkada qabul qilishi kerak. Ovqatlanish 4
maxal, aniq bir vaqtda bo lishi shart. Hayvon oqsilida va bolani ovqatlanishdagi
ʻ
oqsil umumiy tarkibini 60% ga to g ri keladi. 1 sutkada yog dan foydalanish 11g
ʻ ʻ ʻ
o simliklar
ʻ yog ini ʻ tashkil etadi. Asosiy energiya manbai –uglevodlardir.
Uglevodlar non, kartoshkada mavjud. Bir sutkada qabul qilingan uglevod 60g toza
shakar va 10 -15 g qandolat mahsulotiga to g ri
ʻ ʻ keladi. Non ozodalik bilan
to g ralgan, torelkalar chiroyli joylashtirilgan bo lishi kerak, oshxonadagi barcha
ʻ ʻ ʻ
gigiyenik talablarni bajarilishi uni kun tartibini to g ri
ʻ ʻ tashkil etilishi katta
maktabgacha yoshdagi bolalarni maktabga tayyorlashni yengillashtiradi.

206 yoshli bolali taxminiy kun tartibi
Tartibli laxzalar Vaqt
Uyqudan turish, ertalabki badantarbiya, yuvinish 8:00-8:45
Nonushta 8:45-9:15
Sayr 9:15-10:00
Mashg ulotʻ 10:00-11:00
Sayr, o yin va
ʻ ko ngil ochish toza ʻ havoda 11:00-12:45
Tushlik va kundalik uyquga tayyorgarlik 12:45-13:00
Kunduzgi uyqu 13:00-15:00
Mashg ulot
ʻ 15:00-16:30
Sayr va toza havodagi o yin
ʻ 16:30-18:00
Tinch o yin
ʻ 18:00-20:00
Kechki uyquga tayyorgarlik, yuvinish, tishini tozalash 20:00-20:30
Uyqu 20:30-8:00
Burchak hosil qilgan holda bukilib, oyoq tagi polga yoki oyoq qo yshchga
ʻ
tiralib turadi. Bolani yoza boshlashdan oldin qo lini tirsagidan stol chetiga erkin
ʻ
qo yib ketin yelkasini stolga chetidan taxminan 450 burchak hosil bo ladigan qilib
ʻ ʻ
echib o tirishga odatlantirish
ʻ zarur.
Bunda o ng qo l daftar ustida turadi, chap qo l esa daftarni uchidan salgina
ʻ ʻ ʻ
ushlab turadi. Ko zdan kito yoki daftargacha bo lgan oraliq 30 -35 smga teng
ʻ ʻ
bo lishi
ʻ kerak. Daftarning pastki chap burchagi o quvchining ʻ ko krak ʻ o rtasi ʻ
qarshisiga to g ri
ʻ ʻ keladigan qilib qo yilishi ʻ kerak.

21Uy vazifalarini bajarayotganda ham ish bilan dam olishni almashtirib
turish: har bir vazifani bajarib bo lgan 10 -15 minut tanaffus qilish zarur.ʻ
Ota –onalarning bolaga, uning o qishiga
ʻ doim e’tibor berishlari, o quv ʻ
mabduriyatlarini bajarishi bilan qiziqishlari, maktab va o qituvchining o quvchiga
ʻ ʻ
qo yiladigan talab va qoidalariga maslahat va topshiriqlariga jiddiy munosabatda
ʻ
bo lishlari bolani muvaffaqiyatli o qitish va tarbiyalashda muhim ahamiyat kasb
ʻ ʻ
etadi.
2.2. Bola asab tizimining alohida xususiyatlari
Ilk yoshdagi va maktabgacha yoshdagi bolalarning to laqonli
ʻ jismoniy
tarbiyasini amalga oshirishda bola markaziy asab tizimi rivojlanishining yoshga
oid qonuniyatlarini o rganish alohida ahamiyatga ega. Bu pedagogik ta’sir etish
ʻ
shakllarni tanlashga va ta’lim-tarbiyaviy jarayonni tashkil etishga yordam beradi.
Olimlarni aniqlashicha, bola o zining
ʻ tug ma ʻ qobiliyati va asab tizimi
xususiyatlari bilan dunyoga keladi. Biroq, ular bola psixik rivojlanishining organik
zamini bo lib,
ʻ bu rivoshlanishning xarakter va darajasini belgilamaydi.
Shuningdek, har bir bola o zining
ʻ asab-ruhiy rivojlanishi uchun ishonchli asosni
tashkil etuvchi katta potensial psixofiziologik imkoniyatlarga ega bo lishi
ʻ
isbotlangan. Shunday qilib, bir tomondan organik zaminni va ikkinchi tomondan
potensial imkoniyatlarni hisobga olgan holda, eng qulay pedagogik sharoit
yaratish, maqsadga yo naltirilgan
ʻ tarbiya va ta’lim sharoitida bola organizmi va
psixikasga bevosita ta’sir etish imkonini beradigan jismoniy tarbiya jarayonini
to g ri
ʻ ʻ tashkil etish lozim. Bolaning tug ma ʻ asab tizimi xususiyatlari va uning
shakllanishidagi tashqi ta’sirning yetakchi rolini hisobga olgan holda to g ri
ʻ ʻ tartib
(yaxshi uyqu, mashg ulotlar
ʻ hajmini aniq belgilash, faol harakat faoliyati, ochiq
havoda bo lishga
ʻ belgilangan vaqt) va uning og ishmay ʻ bajarilishini ta’minlash
muhimdir. Bunda ijobiy emotsional vaziyat – bolalarning o zaro
ʻ va kattalarning
bolalar bilan bir maromda vazmin, do stona munosabatlari alohida ahamiyatga ega.
ʻ
Fiziolog N.I. Krosnagorskiy fikricha: “Kattalarning namu- na bo lishi,
ʻ
atrof-muhit va butun sharoit oliy asab tizimining rivojlanishida muhim omillar

22sanaladi. Norozilik, hayajonli, janjalli vaziyatda bolalar injiqliklarining turli
shakllari kelib chiqadi, bolaga har tomonlama vazmin muomala qilish esa qat’iy,
tugallangan xarakter shakllanishining yaxshigina vositasidir”.
Jismoniy tarbiya jarayonida bolalarning tipologik xusu-siyatlariga
individual tartibda yondashish, tartib uchun optimal sharoit, chiniqish, faol harakat
faoliyati, bolaning emotsional ijobiy holatini amalga oshirish maqsadida hisobga
olinadi.
Tarbiyachining kundalik turmush jarayonidagi shaxsiy kuzatishlari juda
muhimdir. Mavjud tahlil qilish tarbiyachiga zarur xulosalar chiqarishga va
bolaning emotsional holatini saqlab turishga, xilma-xil faol faoliyatni
rivojlantirishga, ijodiy maylini namoyon qilish yo llariniʻ belgilashga yordam
beradi.
Jismoniy tarbiya bola shaxsining har tomonlama rivojlani- shiga ta’sir
etishning amaliy vositalari va metodlariga ega. Faol harakat faotiyati jarayonida
bola axloqiy-irodaviy sifatlarni namoyon etishni mashq qiladi: o yinda
ʻ qo lga ʻ
tushish xavfiga qaramasdan botirlik bilan harakat qiladi, o rtog ini
ʻ ʻ qo llashga, ʻ
umumiy ishni hamma bilan birgalikda bajarishga intiladi, (masalan, o z vaqtida
ʻ
yugurib kelib, barcha bolalar bilan safga tizilishi) va boshqalar. Bunday harakat
birnecha bor takrorlangach, bola uni zarurat sifatida anglaydi, tarbiyachi va
tengdoshlarining rag batlantiruvchi
ʻ bahosi bolada ma’naviy qoniqish tuyg usi, ʻ
emotsional ko tarinkilik,
ʻ bundan keyin ham shunday harakat qilish istagini
uyg otadi.
ʻ Yetakchi rollarni tortinchoq bola ijro etishi va tarbiyachining
topshirig iga ko ra biror mashqni qanday bajarishni barcha bolalarga ko rsatish va
ʻ ʻ ʻ
tushuntirish, uni asta-sekin uyatchanlikdan qutqaradi, xotira- sini charxlaydi,
mashg ulotlarga qiziqishni uyg otadi. Bola an- cha xushmuomala, tashabbuskor,
ʻ ʻ
xushchaqchaq bo la
ʻ boradi. Yengiltak, biroq o ziga ʻ bino qo ygan ʻ bolalar
mashg ulotlar va o yinlar jarayonida asta-sekin umumiy talablarga bo ysunadigan,
ʻ ʻ ʻ
ancha vazmin, uyushgan, o zgalarga yon beradigan, qiziqarli topshiriqlar (o yinda
ʻ ʻ
boshlovchi bo lish, sevimli rolni o ynash, mashqlarni tushuntirish va namoyish
ʻ ʻ
qilish h.k.)ni bajarishda navbatga rioya qiladigan bo la
ʻ boradilar.

23Chiniqishga oid tadbirlar asab tizimini mustahkamlaydi va uning faoliyatini
yaxshilaydi; jismoniy mashqlar, jumladan harakatli o yinlar faol harakat faoliyatiʻ
uchun sharoit yaratadi va emotsional ko tarinkilik,
ʻ g ayrat ʻ uyg otadi, ʻ qon
aylanishi, yurak faoliyati va miyaning qon bilan ta’minlanishini kuchaytiradi,
organizmni umumiy sog lomlashtirishga
ʻ yordam beradi.
Bolada ijodiy tashabbusning tizimli rivojlanishini jismoniy tarbiyaning
ajralmas qismi deb hisoblash lozim. Bu tashabbusning namoyon bo lishiga
ʻ
harakatli o yinlar va jismoniy mashqlardagi harakat faoliyati yordam beradi. Bu
ʻ
harakat shakllarida (bolalarga) beriladigan ijodiy topshiriqlar tasavvur va
tafakkurning rivojlanishini, assosiatsiya va biror narsa o ylab topish
ʻ istagining
tug ilishini, so ng
ʻ ʻ o z ʻ niyatini amalda qo llashga intilishni kuchaytiradi. ʻ (L.M.
Korovina, E.Y. Stepanenkova).
“Inson salomatligi haqida g amxo rlik, ayniqsa bola salo- matligi haqida
ʻ ʻ
g amxo rlik, – deb yozgan edi V.A. Suxom- linskiy, – bu faqatgina sanitariya-
ʻ ʻ
gigiyena me’yor va qoida- lari kompleksi, tartib, ovqatlanish, mehnat qilish, dam
olishga qo yiladigan talablar yig indisigina emas. Bu avvalo, barcha jismoniy va
ʻ ʻ
ma’naviy kuchlarning garmonik to kisligi
ʻ haqida- gi g amxo rlikdir ʻ ʻ va
garmoniyaning gulchambari – ijod zavqi, quvonchi hisoblanadi”.
Maktabgacha yoshdagi bolalar jismoniy tarbiyasi vazifalarini hal etishda
gigiyenik omillar, tabiatning tabiiy kuchlari va jismoniy mashqlar va boshqalardan
foydalaniladi. Har xil faoliyat turlariga kiruvchi (qo l mehnati, musiqa asboblarini
ʻ
chalish, loy yoki plastilindan narsa yasash, qurish-yasash, rasm chizish, kiyinish,
yuvinish va boshqalar) xilma-xil harakatlar bolaning jismoniy rivojlanishiga ta’sir
etadi. To laqonli
ʻ jismoniy tarbiyaga barcha vositalar, umumiy qo llanilganda ʻ
erishiladi, chunki ularning har biri kishi organizmiga turlicha ta’sir qiladi.
Gigiyenik omillar (mashg ulotlar rejimi, dam olish, ovqatla- nish, uyqu,
ʻ
kiyim-bosh, poyabzal, jismoniy tarbiya jihozlari, xonalari, maydonchalari va
boshqalar) jismoniy tarbiya vazifalarini hal etishning majburiy sharti hisoblanadi.
Ular jismoniy mashqlarning shug ullanuvchilar organizmiga ta’siri samaradorligini
ʻ
oshiradi. Masalan, jismoniy mashg ulotlar
ʻ suyak va muskul tizimining

24rivojlanishiga yaxshi yordam beradi (to laqonli va o z vaqtida ovqatlanilganda).ʻ ʻ
Xonalar, jismoniy tarbiya jihozlari, atribut, o yinchoqlar,
ʻ bolalar kiyimlari va
poyabzalining tozaligi kasalliklarning oldini oladi. Gigiyena talablarini bajarish
bolalarda ijobiy emotsiya uyg otadi va jismoniy mashqlarni o zlashtirish uchun
ʻ ʻ
qulay sharoit yaratadi.
Gigiyenik omillar ikki turga bo linadi.
ʻ
1. Umumiy madaniy gigiyenik omillar.
2. Shaxsiy madaniy gigiyenik omillar.
Umumiy madaniy gigiyenaning omillariga hamma bola- lar uchun umumiy
bo lgan talablar: xona kengligi, yoritilishi, shkaflarning, stol, stul, yuvinish xonasi,
ʻ
yotoqxonada kravatlar- ning bolalar yoshiga, bo yiga mosligi umumiy madaniy
ʻ
gigiyenaga kiradi. Shaxsiy madaniy gigiyenik omillarga esa bola shaxsi bilan
bog liq
ʻ bo lgan ʻ gigiyena, yani bolaning tozaligi, kiyimlarining o ziga ʻ mosligi,
tirnoqlarining olinganligi, dastro molchalarining borligi, o z shkafi, o z sochiqlari,
ʻ ʻ ʻ
o z kravati, o z o rni bo lishi kabilar kiradi. Gigiyena omillari mustaqil ahamiyatga
ʻ ʻ ʻ ʻ
ham ega: ular barcha organ va tizimlarning normal ishlashiga yordam beradi.
Masalan, muntazam va sifatli ovqatlanish ovqat hazm qilish organining faoliyatiga
ijobiy ta’sir qiladi va boshqa organlarga zaruriy oziq moddalarning o z vaqtida
ʻ
yetib borishini ta’minlaydi, bolaning normal rivojlanish va o sishiga
ʻ yordam
beradi. To laqonli uyqu asab tizimiga dam beradi va uning qobiliyatini oshiradi.
ʻ
To g ri yoritish ko z kasalliklari (shabko rlik va boshqalar)ning sodir bo lishiga
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
yo l
ʻ qo ymaydi, ʻ bolalarning maydonchada harakat qilishi uchun qulay sharoit
yaratadi. Kundalik rejimiga qat’iy rioya qilish uyushqoqlikka, intizomlilikka
o rgatadi. Tabiatning tabiiy kuchlari (Quyosh, havo, suv)jismoniy mashqlarning
ʻ
organizmga ta’sirini kuchaytiradi va kishi ish qobiliyatini oshiradi. Quyoshli, ochiq
havoda yoki suvda (suzish) bajariladigan mashqlar jarayonida ijobiy emotsiyalar
paydo bo ladi, ayrim organlar va organizm tizimlarining funksional imkoniyatlari
ʻ
oshadi (ko proq
ʻ kislorod yutiladi, modda almashinuvi kuchayadi va hokazo).
Quyosh, havo, suv organizmni chiniqtirish, uning yuqori va past haroratga
moslashuv qobiliyatini oshirish uchun foydalani- ladi. Bular natijasida issiqlikni

25idora qiluvchi apparat harakatga keladi, ya’ni kishi organizmi meteorologik
omillarning xilma-xil o zgarishlarigaʻ o z ʻ vaqtida javob bera oladigan darajaga
keladi. Bunda tabiatning tabiiy kuchlarini jismoniy mashqlar bilan birga qo shib
ʻ
olib borish chiniqish samaradorligini oshiradi. Tabiatning tabiiy kuchlaridan
mustaqil vosita sifatida ham foydalanish mumkin. Suv terini kirdan tozalash, kishi
tanasiga mexanik ta’sir etish uchun qo llaniladi. O rmon, bog lar, xiyobonlardagi
ʻ ʻ ʻ
shifobaxsh moddalar (fitonsidlar)ga boy havo mikroblarni yo qotishga
ʻ yordam
beradi, qonni kislorodga to yintiradi,
ʻ kishi organizmiga yaxshi ta’sir qiladi.
Quyosh nuri teri ostida D vitaminining saqlanishiga xizmat qiladi, turli mikroblarni
o ldiradi
ʻ va kishini turli kasalliklardan (raxit va boshqalardan) saqlaydi.
Organizmga har tomonlama ta’sir ko rsatish
ʻ uchun tabiatning barcha tabiiy
kuchlarini qo llash, ularni oqilona tarzda birga qo shib olib borish zarur. Jismoniy
ʻ ʻ
mashqlar. Jismoniy tarbiyaning kishiga har tomonlama ta’sir etuvchi asosiy o ziga
ʻ
xos shaklidir. Ulardan jismoniy tarbiyaning sog lomlashtirish,
ʻ ta’limiy va
tarbiyaviy vazifalarini hal etishda foydalaniladi: aqliy, axloqiy, estetik va mehnat
tarbiyasini amalga oshirishga xizmat qiladi, shuningdek, ko plab
ʻ kasalliklarni
davolashda vosita hisoblanadi. Musiqa jo rligidagi raqs mashqlari organizmning
ʻ
barcha tizimlariga ta’sir qiladi, jismoniy fazilatlar (chaqqonlik, tezkorlik va
boshqalar)ni rivojlantiradi, shuningdek, harakatlar nafis, erkin, ifodali bo lib
ʻ
boradi, ijobiy emotsiyalar paydo qiladi, to g ri qomatni shakllantirishga yordam
ʻ ʻ
beradi. Shuning uchun raqs va o yinlarning
ʻ xilma-xil elementlari (oyoqlarni
yonma-yon qo yish
ʻ kabilar) jismoniy tarbiya vositalari sifatida foydalaniladi.
Xilma-xil faoliyat turlari (mehnat, rasm chizish, va narsa yasash boshqalar)ga
kiruvchi harakatlar, agar qomatni to g ri
ʻ ʻ tu- tishiga rioya qilinsa, shuningdek,
jismoniy yuklamalar bolalarning yosh va individual xususiyatlari, sog lig ining
ʻ ʻ
ahvoli, jismoniy rivojlanishi va tayyorgarligini hisobga olgan holda berilsagina
bola organizmiga ijobiy ta’sir etishi mumkin. Massaj (silash, surtish, uqalash,
shapatilash, titratish) teriga ta’sir qilib kishining butun organizmiga ta’sir etadi.
Teri analizatorlarining o tkazuvchi
ʻ yo llari ʻ bola tug ilguncha ʻ yuzaga keladi,
shuning uchun yangi tug ilgan
ʻ chaqloq teri retseptorlari orqali bo ladigan ʻ tashqi

26ta’sirni ko proqʻ qabul qiladi (bolalarda 6 oygacha teri yuzasidagi retseptorlar
nisbatan ko p bo ladi). Massaj qon tomiri tizimiga ham ta’sir qiladi. Terida asab
ʻ ʻ
kuchlari ta’siriga javob tariqasida tomir reflekslari yuzaga keladi, kapillarlar
kengayadi, qon aylanishi kuchayadi, issiqlik chiqarish ortadi. Shu ma’noda massaj
organizmni issiq havodan, qizib ketishidan saqlaydi. Massaj ta’sirida yog va teri
ʻ
bezlarining sektor funksiyasi yaxshilanadi, muskullarda oksidlanish-qaytarilish
jarayoni kuchayadi va ularning qisqarish qobiliyati ortadi. Massaj limfa tizimiga
ta’sir qilib, suyuqlik oqimini tezlashtiradi. Bola hayotining birinchi kunlaridanoq
namoyon bo ladigan
ʻ shartsiz (tug ma) ʻ reflekslar uning jismoniy rivojlanishiga
ijobiy ta’sir qiladi. Agar bola qorni bilan yotqizilsa, u boshini ko taradi va buradi,
ʻ
chalqancha yotganda oldinga oladi. O ngga
ʻ yonboshlatilganda chapga, chapga
yonboshlatilganda o ng tomonga buriladi. Bolaning oyoq terisiga qo l tekkazilsa
ʻ ʻ
emaklay boshlaydi, orqa terisiga tekkizilsa qayisha boshlaydi. Shunday qilib,
shartsiz refkkslar muskullar qisqarishini yuzaga keltiradi va ulardan bola
hayotining birinchi haftasida, hali jismoniy mashqlarni qo llash
ʻ mumkin
bo lmagan (qo l va oyoqlarni bukuvchi muskullar gipertoniyasi tufayli) paytda
ʻ ʻ
rivojlantirish va umuman organizmga ta’sir etishda foydalanish mumkin.
Sog lomlashtirish
ʻ ta’limiy, tarbiyaviy vazifalarni to la ʻ hal etishning majburiy
sharti: jismoniy tarbiyaning yuqorida sanab o tilgan barcha vositalaridan umumiy
ʻ
tarzda foydalanish hisoblanadi. Turli yosh bosqichlarda ko rsatib
ʻ o tilgan ʻ
vazifalarning amalga oshirish samaradorligi asosiy va qo shimcha
ʻ vositalarni
to g ri qo shib olib borgan taqdirdagina oshadi. Chunonchi, bolaning dastlabki uch
ʻ ʻ ʻ
oyligida gigiyena omillari, tabiatning tabiiy kuchlari, shartsiz reflekslar katta
ahamiyatga ega bo ladi.
ʻ Bola bir yoshga to lganida ʻ mas- saj, sust, sust-faol
mashqlar, asosiy harakatlar (emaklash va boshqalar) dan foydalaniladi. Yoshi katta
bo lgan sari gigiyenik omillar, tabiat tabiiy kuchlarining roli kamaymaydi, biroq
ʻ
uyqu, ovqatlanish va boshqalarga, ozroq vaqt sarflanadi va bir- muncha murakkab
jismoniy mashqlardan foydalanish uchun zamin yaratiladi.

272.3. Maktabgacha yoshdagi bolani kun tartibiga rioya qilish
malakalarini o stirishningʻ samaradorligini oshiruvchi tajriba –
sinov ishlari.
Maktabgacha yoshdagi bolani maktab talimiga tayyorlashda kun tartibiga
qay darajada amal qilishlarini aniqlash hamda bolani maktabga tayyorlashda kun
tartibiga qo iylgan
ʻ talablar va rioya qilish usullarini ishlab chiqish maqsadida
aniqlovchi va shakllantiruvchi tajriba –sinov ishlari olib borildi.
Aniqlovchi tajriba sinov ishining vazifalari:
1. Bolani maktabga tayyorlashda kun tartibiga qo yilgan talablar va ularga
ʻ
ota –onalar tomonidan rioya qilinishi pedagogik muammo ekanligini nazariy
jihatdan asoslash.
2. Maktabgacha yoshdagi bolani maktabga tayyorlashda kun tartibining
mazmunini ishlab chiqish.
3. Maktabgacha yoshdagi bolani maktabga tayyorlashda kun tartibiga
qo yilgan
ʻ talablar va rioya qilish usullarini ishlab chiqish va tajribada tekshirish.
4. Ota –onalar hamda tarbiyachilar uchun bolani maktabga tayyorlashda
kun tartibi va rioya qilish usullari bo yicha
ʻ metodik tavsiyalar tayyorlash.
Kurs ishi ishida Quyi Chirchiq tuman “G uncha”
ʻ maktabgacha ta’lim
muassasasi tayyorlov guruhiga qatnovchi 20 ta bolaning ota –onalari bilan
izlanishlar olib boriladi. Ota –onalar uchun anketa savollari ishlab chiqildi va shu
asosda ota –onalarning kun tartibiga rioya qilish darajalari aniqlandi.
Ota –onalar uchun anketa savollari
1. Farzandingiz uchun kun tartibi tuzib chiqilganmi?
2. Kun tartibini tuzishda qanday tavsiyalardan foydalangansiz?
3. Siz tuzgan kun tartibi bilan bog chadan
ʻ kun tartibi o rtasida ʻ farq bormi
4. “Shanba va Yakshanba” kunlari farzandingiz kun tartibiga rioya
qiladimi?
5. Kun tartibiga rioya qilinmaganda bolangizda qanday o zgarishlar
ʻ
bo ladi.
ʻ

286. Yuolani maktabga tayyorlashda kun tartibiga rioya qilish ahamiyatli deb
o ylaysizmi?ʻ
7. Farzandingizni maktabga tayyorgarlik darajasini bilish qiziqib
ko rganmisiz.
ʻ
8. Bolani maktabga tayyorlik darajasini aniqlovchi testlar, so rovnomalarni
ʻ
bilasizmi?
Bolalar uchun anketa savollari.
1. Kun tartibi rioya qilish deganda nimani tushunasan?
2. Bir kunlik kun tartibini aytib bera olasanmi?
3. Ertalab badan tarbiya bilan shug ullanasanmi?
ʻ
4. Shanba va Yakshanba kunlari kun tartibiga amal qilasanmi?
5. maktabga borish va “o quvchi” bo lish uchun nimalarni bilish kerak db
ʻ ʻ
o ylaysan?
ʻ
Ota –onalardan berilgan savollarga quyidagicha javoblar olindi:
4 kishi 8 ta savoldan barchasiga qoniqarli javob berdi (20%) 6 kishi 8 ta
savoldan 4 tasiga qoniqarli javob topa olishdi 30%, qolgan ota –onalardan
savollarga qoniqarli javob olinmadi (30%).
Ota – ona soni Bilim darajasi
I II III
20 ta 50% 30% 20%
Tayyorlov guruhi bolalari bilan o tkazilgan
ʻ so rovnmalardan ʻ ma’lum
bo ldiki, bolalar kun tartibi, unga rioya qilish usullari haqida ma’lumotga egadilar.
ʻ
Faqatgina bolalar oilada shanba va yakshanba kunlari kun tartibiga rioya
qilmasliklari aniqlandi.
Bolalar soni Bilim darajasi
I II III
20 ta 50% 30% 20%

29Shakllantiruvchi tajriba –sinov ishining vazifalari:
1. Oilada bolani maktabga tayyorlashda kun tartibiga rioya qilishni izchillik
tarzda olib borish;
2. Oilada bolani maktabga tayyorlashda kun tartibiga rioya qilish
jarayonining mazmui maktabgacha ta’limning maqsad va vazifalariga muvofiq
tarzda tanlash;
3. Oilada bolani maktabga tayyorlashda kun tartibiga rioya qilish usullarini
to g ri tanlabʻ ʻ foydalanish.
4. Oilada bolani kun tartibi ilmiy –nazariy va metodik jihatdan asosli tarzda
tashkil etish va maktabga tayyorlash samaradorligi oshirish.
Shakllantiruvchi tajriba sinov ishining vazifalaridan kelib chiqqan holda
ota –onalar uchun mashg ulot
ʻ ishlanmalari va tavsiyalar ishlab chiqildi. Oilada ota
–onalar biz tavsiya qilgan ishlanmalardan foydalanishlari natijasida bolalar
tarbiyasiga ijobiy ta’sir ko rsatishi
ʻ va bolani maktabga tayyorlashda katta
natijalarga erishishlari mumkinligi isbotlandi. Shakllantiruvchi tajriba –sinov
yakunida ota –onalar bilan qayta so rovnomalar o tkazildi va ijobiy natijalarga
ʻ ʻ
erishildi.
Ota – ona soni Bilim darajasi
I II III
20 ta 60% 20% 20%
Tajriba sinov ishlarimizni yakunida oilada ota –onalarda bolani maktabga
tayyorlash omillari, bolani maktabga tayyorlik darajasini aniqlash usullari, bolani
aniqlash usullari, bolani maktabga tayyorlashda kun tartibiga qo yilgan talablar va
ʻ
rioya qilish usullari haqida bilim, malaka va ko nikmalar
ʻ hosil qilindi.

30X U L O S A
Bolani maktab ta’limga tayyorlashda, uning sog ligini mustahkamlashdaʻ
ertalab ma’lum vaqtda o rindan turish, ovqatlanish va uyquga yotishga aniq rioya
ʻ
qilsa, u qay darajada bo lmasin
ʻ asta –sekin o z ʻ faoliyatini boshqarishga
odatlanishi, bu uni kundalik va maktab kun tartibining asosiy qoidalariga osongina
ko rinishi aniqlanadi.
ʻ
Bolaning kun tartibiga amal qilishi uchun asosan qat’iy nazorat lozimligi
kun tartibini bajarish majburiyligiga va hyech qanday iltimoslar, ma’lum vaqtda
ovqatlanmaslik hamda o ynamaslikka sabab bo la olmasligiga ko nikishi lozimdir.
ʻ ʻ ʻ
Kun tartibida bola faoliyatining har xil turlarining almashinib tushunishi
ta’minlash, bolaning har tomonlama kamol topishiga imokn berishi aniqlandi.
Kurs ishi pedagogik muammo sifatida o rganildi. Maktabgacha yoshdagi
ʻ
bolani maktabga tayyorlashda kun tartibiga rioya qilinmaslik sabablari:
adabiyotlarni yetarli emasligiga, kun tartibiga rioya qilish mohiyatini tushunib
yetmaslik. Tajriba sinov ishlarimiz natijasi shuni ko rsatdiki,
ʻ sanoqli oilalardagina
kun tartibiga amal qilinadi. Mashg ulotlar va tavsiyalarimizni tartibli
ʻ qo llash ʻ
natijasida oilada bolani maktabga tayyorlashda kun tartibiga rioya qilish
usullaridan foydalanish zarurligi singdirildi.
Tajria sinov ishlarimizni yakunida oilada ota –onalarda bolani maktabga
tayyorlash omillari, bolani maktabga tayyorlik darajasini aniqlash usullari bolani
maktabga tayyorlashda kun tartibiga qo yilgan
ʻ talablar va rioya qilish usullari
haqida bilim, malaka va ko nikmalar hosil
ʻ qilindi.

31FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATIʻ
1. I.A.Karimov “Jahon moliyaviy –iqtisodiy inqirozi, O zbekiston sharoitada uni
ʻ
bartaraf etishning sharoitida uni bartaraf etishning yo llari va choralari” Toshkent –
ʻ
“O zbekiston”
ʻ – 2009y
2. I.A.Karimov “Yuksak ma’naviyat yengilmas kuch” Toshkent “Ma’naviyat”
2008 y
3. Asosiy vazifamiz –Vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz faravonligini yana
yuksaltirishdir” Toshkent “O zbekiston”
ʻ 2010 yi
4. I.A.Karimov “Mamlakatni madernisiya qilish va iqtisodiyotimizni barqaror
rivojlantirish yo lida”
ʻ .O zbekiston ʻ NMIU 2008y
5. Karimov I.A. “Barkamol avlod –O zbekiston taraqqiyotining poydevori”. T.,
ʻ
Sharq 1997y
6. O zbekiston Respublikasining “Ta’lim to g risida”gi qonuni “Marifat” gazetasi.
ʻ ʻ ʻ
1997 yil 1 oktyabr
7. Maktabgacha yoshdagi bolalar ta’lim –tarbiyasiga qo yiladigan davlat talablari.
ʻ
T., O z.PFITI,
ʻ 2000y. Tuzuvchilar M.Rasulova, X.Abduraxmonova va boshqalar.
8. Bolalarni maktabga o qishga
ʻ tayyorlash. T.: O z.PFITI. ʻ 1997y
9. Maktabgacha ta’lim davlat standarti O z.PFITI.,
ʻ T.: 1995y
10. “Bolajon” tayanch dasturi. T.: 2010 y

Kurs ishi talabalar uchun

Купить