Dokument ma'lumotlari

Narxi 60000UZS
Hajmi 390.3KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 09 Fevral 2025
Kengaytma docx
Bo'lim Diplom ishlar
Fan Tilshunoslik

Sotuvchi

Benjamin Franklin

Ro'yxatga olish sanasi 29 Oktyabr 2024

33 Sotish

Bolalar folklorida zoonimlar

Sotib olish
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI MIRZO ULUG‘BEK NOMIDAGI O‘ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI O‘ZBEK FILOLOGIYASI FAKULTETI FILOLOGIYA VA TILLARNI O‘QITISH YO‘NALISHI _______________________________________ FANIDAN BITIRUV MALAKAVIY ISHI MAVZU: BOLALAR FOLKLORIDA ZOONIMLAR BAJARDI: ________________________ QABUL QILDI: ________________________ Toshkent 202 5 1 MUNDARIJA Kirish… … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … 3 I BOB Bolalar folklorida zoonimlarning leksik-semantik xususiyatlari 1.1. Tilshunoslikda zoonimlarning o‘rganilishi 1.2. Bolalar folklorida zoonimlarning leksik-semantik xususiyatlari 1-bob yuzasidan xulosa… … … … … … … … … … … … … … … II BOB Bolalar folklorida zoonimlarning uslubiy xususiyatlari 2.1. Alla va ertaklardagi zoonimlarga xoslangan emotsional bo‘yoqdorlik 2.2. Topishmoq va tez aytishlarda metaforalarning qo‘llanilishi 2.3. Bolalar folkloridagi zoonimlarni ifodalovchi frazeologik birliklar 2 KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Bugungi kunda ilm-fanda inson omili, san’at va adabiyot, xalq og‘zaki ijodi inson ma’naviy dunyoqarashida tobora muhim ahamiyat kasb etmoqda, uning odamiylikni targ‘ib etuvchi hissiy-estetik ta’sir kuchi oshib bormoqda. Zero, xalq og‘zaki ijodi insonni ma’naviy-axloqiy jihatdan tarbiyalab, obyektiv borliq, inson hayoti haqidagi tushuncha, bilimlarini boyitadi, ruhiyatiga ta’sir etadi, qalbida turli his-tuyg‘ular uyg‘otadi. Prezidentimiz Shavkat Miromonovich Mirziyoyev “O‘zbek tili siyosiy- huquqiy, ijtimoiy-iqtisodiy, ma’naviy-ma’rifiy jabhalarda faol qo‘llanilib, xalqaro minbarlarda baralla yangramoqda Xorijiy mamlakatlarda tilimizga e’tibor va uni o‘rganishga qiziqish kuchayib bormoqda, bugungi globallashuv davrida har bir xalq, har qaysi mustaqil davlat o‘z milliy manfaatlarini ta’minlash, bu borada, avvalo,o‘z madaniyatini, azaliy qadriyatlarini, ona tilini asrab avaylash va rivojlantirish masalasiga ustuvor ahamiyat qaratishi tabiiydir”, deb ta’kidlaydi. 1 Mustaqillikka erishganimizdan keyin milliy qadriyatlarimizni va mentolitetimizni belgilaydigan folklor an’analarini tiklash va rivojlantirishga alohida ahamiyat berila boshlandi. Ajdodlarimiz tomonidan asrlar davomida yaratilib, badiiy sayqal berib kelingan muhtasham folklor yodgorliklarining ahamiyati xususida so‘z yuritish, xalq ijodiyotining unutilish arafasiga kelib qolgan ko‘plab janrlarini qayta tiklash, ijrochilik an’analarini rivojlantirishning misli ko‘rilmagan imkoniyatlari yuzaga keldi. Natijada joylarda faoliyat olib borayotgan folklor-etnografik jamoalar soni ko‘paydi, nafaqat, Surxondaryo, Qashqadaryo va Xorazm viloyatida, balki baxshichilik maktablarining jonli an’analari yo‘qolib ketgan deb hisoblangan Samarqand, Jizzax, Sirdaryo viloyatlarida ham baxshi- shoirlar yetishib chiqa boshladi. “Alpomish” dostoni yaratilganligining 1000 yilligi 1 O ‘ zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2019- yil 21 oktabridagi “ O ‘ zbek tilining davlat tili sifatidagi nufuzi va mavqeyini tubdan oshirish chora - tadbirlari to ‘ g ‘ risida ” gi PF -5850 sonli Farmoni . https://lex.uz/docs/4561730 3 tantanalari keng nishonlanishi va baxshi-shoirlar hamda oqinlarning ko‘rik- tanlovlari an’anaviy tarzda o‘tkazib kelinayotganligi ham ko‘plab yangi ijrochilami kashf etish bilangina cheklanib qolmasdan, “Alpomish”, “Kuntug‘mish”, “Go‘ro‘g‘li”, “Orzigul”, “Oshiq G‘arib va Shohsanam” singari an’anaviy dostonlarning yangi variantlari yuzaga kelishiga yo‘l ochdi. Baxshi-shoirlar hur diyorimizda istiqlol yillarida amalga oshirilgan bunyodkorlik ishlarini tarannum etuvchi doston va termalami yaratdilar. O‘zbek marosim folklori, askiyachilik, qiziqchilik, tomosha san’ati, xalq hunarmandchiligining qadimiy an’analari tiklandi. Xalqning asl qiyofasi, avvalo, uning ma’naviyatida ko‘zga tashlanadi. Zero, insoniy buyuklik, ijtimoiy - iqtisodiy yuksalishining boshi ham ma’naviyatdadir. Shu boisdan ham mustaqillikning dastlabki kunlaridanoq ma’naviyatga e’tibor milliy siyosatimizning muhim tamoyillaridan biri sifatida amalga oshirilmoqda. Milliy qadriyatlarimizni tiklash, xalq og‘zaki ijodi namunalarini to‘plash, urf -odat, an’ana va marosimlarni yo‘lga qo‘yish ana shu siyosat sharofati o‘laroq umumxalq, umumdavlat ishiga aylandi. O‘zbek xalqining og‘zaki ijodi turli janrlarga - maqol, topishmoq, ertak, latifa, qo‘shiq, rivoyat, doston va bolalar o‘yinlariga boy. Ayniqsa, ma’naviy qadriyatlarimizning cheksiz xazinasi bo‘lgan folklor asarlarini o‘qish, o‘rganish yosh avlodni barkamol o‘sishida, teran fikrlashida, ruhan tetik shakllanishida yetakchi vosita bo‘lib xizmat qilishi tabiiy. Xususan boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun ertaklar, maqol va topishmoqlar, tez aytishlar uchun alohida sahifalar ajratilgan. Chunki, xalq ma’naviy boyligining yuksalishi, ta’lim-tarbiyaning mustahkamlanishi kelajak avlodning komil inson bo‘lib shakllanishida folklorning o‘rni beqiyosdir. Tadqiqotning obyekti. Mazkur bitiruv malakaviy ishi bolalar folklorida qo‘llangan zoonimlar obyekt sifatida tanlandi. Tadqiqotning predmetini o‘zbek xalq og‘zaki ijodini, jumladan, bolalar folkloridagi maqol, topishmoq, tez aytish, ertak, erkalatma, allalarda ishtirok etgan zoonimlarning leksik-semantik va uslubiy xususiyatlari tashkil qiladi. 4 Muammoning o‘rganilganlik darajasi. “Bolalar folklorida zoonimlar” mavzusi yuzasidan ko‘plab ilmiy ishlar qilingan. Turkologiya, xususan, o‘zbek tilshunosligida xalq og‘zaki ijodi asarlari, xususan, mavzumiz obyekti hisoblangan zoonimlarning leksik-semantik va uslubiy xususiyatlarini yoritishga bag‘ishlangan D.X.Bozorova, I.F.Ishberdin, F.Is’hoqov, Sh.Nosirov, S.Usmonov, D.Yo‘ldosheva, G.Jumanazarovalarning tadqiqotlari xarakterlidir. 4 Bulardan tashqari, xalq dostonlari leksikasini tadqiq etish yoki zoonimlarning xarakterli xususiyatlariga oid Sh.Shoabdurahmonov, A.Hafizova, O.To‘raqulov, X.Donyorov, A.Ishayev, S.Tursunov kabi olimlarimizning mavzu bilan bevosita yoki bilvosita aloqador bir qator tadqiqotlari ham alohida ahamiyat kasb etadi 2 Bitiruv malakaviy ishning ob’yekti va predmeti. O‘zbek xalq og‘zaki ijodini, jumladan, maqol, topishmoq, tez aytish, ertak, erkalatma, allalarda ishtirok etgan zoonimlar va ularni tahlil qilish. Bitiruv malakaviy ishning maqsadi: Bolalar folklorida zoonimlarning o‘rganilishi, yani bolalar folkloridagi janrlarda ishtirok etgan zoonimlarning leksik-semantik, uslubiy xususiyatlarini o‘rganish BMIning maqsadini tashkil qiladi. Bitiruv malakaviy ishning vazifalari:  Mavzuga oid manbalarni o‘rganish;  Zoonimlarning leksik-semantik, uslubiy xususiyatlarini yoritish; 2 Базарова Д.Х. История формирования и развитие зоологической терминологии узбекского языка (на материале названий птиц). - Ташкент, 1978.; Ишбердин Э.Ф. Наименования птиц в башкирских говорах //«Вопросы башкирского языкознания». – Уфа, 1973.; Ф.Исҳ о қ ов «Зарбулмасал»даги қ уш номларига доир //«Ўзбек тили ва адабиёти» журнали, 1973, №1. -Б.46-50.; Носиров Ш. Диалектал орнитологияга оидкузатишлар // «Ўзбек тили ва адабиёти» журнали, 1986, №5. -Б.56-60; Усмонов С. Йилқ ичиликка алоқ адор номлар // «Ўзбек тили ва адабиёти» журнали, 1987, №6. Б. -55-57.; Yo ‘ ldosheva D . O ‘ zbek tilidaornitonimlarning leksik - semantik va uslubiy xususiyatlari haqida . – Samarqand , 2007.–105 b .;Жуманазарова Г. Фозил Йўлдош ўғ ли достонлари тилининг лингвопоэтикаси (лексик-семантик,лингвостилистик ва лингвостатистик таҳ лил ). – Тошкент, 2012. -288 б. 5 SHoabdurahmonov SH . «Ravshan» dostonining tili haqida // «Ergash shoir va uning dostonchilikdagi o‘rni»to‘plami. 2-kitob. - Toshkent, 1971. - B. 146-172.; Hafizova A. «Kelurnoma» leksikasiga doir // O‘zbek tili va adabiyoti. – Toshkent, 1968. -№5. - B.68-71.; To‘raqulov O. Qo‘qon gruppa shevalarining xususiy leksikasidan //O‘zbek tili va adabiyoti. – Toshkent, 1972. -№2. - B.79-83.; Doniyorov X. Qipchoq dialektlarining leksikasi. -Toshkent: Fan, 1979. - 160 b.; Ishaev A. Xalq dostonlari leksikasiga oid kuzatishlar // O‘zbek tili va adabiyoti. –Toshkent, 1970. -№5. - B.56-58.; Tursunov S. «Alpomish» dostoni leksikasini o‘rganishga doir // O‘zbek tili vaadabiyoti. – Toshkent, 1985. -№ 3. - B. 36-38. 5  To‘plangan materiallarni boshlang‘ich sinflarda qo‘llash yo‘llarini tahlil etish;  Tadqiqot natijasi sifatida xulosa va tavsiyalar ishlab chiqish; Tadqiqotning ilmiy yangiligi. Mazkur bitiruv malakaviy ishida bolalar folklorida qo‘llanilgan zoonimlarning leksik-semantik va uslubiy xususiyatlari jihatdan tadqiq qilinishi natijasida: bolalar folklori matnida xalqimizning boy o‘tmishiga oid xarakterli materiallar, xususan, zoonimlar ham katta qismni tashkil etishi, ularning aksariyati umumturkiy qatlamga mansubligi; - bolalar folklori matnidagi hayvon nomlari jinsi, yoshi, rang-tusi, shakl-ko‘rinishi va boshqa xususiyatlariga ko‘ra farqlanishi; - bolalar folklori matnidagi qush nomlarining leksik-semantik jihatdan guruhlanishi; - hayvon nomlari, ya’ni uy hayvonlari, yovvoyi hayvonlar, ularning o‘xshash va farqli belgi xususiyatlari bolalar folklori matnidan olingan misollar asosida tasniflandi; - bolalar folklori matnida qo‘llanilgan zoomorfizmlar yuzaga keltirgan emotsional-ekspressiv, usulubiy xususiyatlar to‘plangan misollar asosida tahlil etildi va ular bo‘yicha xulosalar chiqarildi. BMIning tuzilishi: BMI kirish, ikki bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. 6 I BOB Bolalar folklorida zoonimlarning leksik-semantik xususiyatlari 1.1.Tilshunoslikda zoonimlarning o‘rganilishi. Ma’lum bir matn tarkibida qo‘llangan zoonimlarning aksariyatida biror xalq, millat va jamiyatning turli xususiyatlari o‘z ifodasini topadi. Zoonimlar denotativ ma’nolardan tashqari emotsional-ekspressiv maqsadda ham qo‘llanadi. Har bir tilda zoonimlar anglatadigan konnotativ semalar milliy-madaniy xarakterga ega bo‘ladi. Zoonim komponentli matnlarni o‘rganish turli xalqlar madaniy xususiyatlarini o‘rganish, hozirda mavjud bo‘lmagan hayvonlar haqida ma’lumotga ega bo‘lish, madaniyatlar mushtarakligi yoki farqli jihatlarini aniqlash imkoniyatini yaratadi. Shuning uchun zoonim komponentli matnlarni, asosan, topishmoq, maqollarni tadqiq etish tilshunoslikning bir qator masalalarini hal qilishda ahamiyatlidir. Hozirda ko‘plab yo‘nalishlar: lingvokulturologiya, etnolingvistika, psixolingvistika, sotsiolingvistikalar doirasida zoonimlar tadqiqiga bag‘ishlangan izlanishlar olib borilib, ular zoologik terminlar misolida muayyan xalqqa xos xususiyatlarni o‘rganishga xizmat qiladi. Xitoy tadqiqotchisi Chjen Inkuyning nomzodlik dissertatsiyasida rus tilidagi zoonimlar leksik, semantik, funksional, etimologik va uslubiy jihatdan tahlil qilingan. Tadqiqot jarayonida zoonimlarning sinonimik va omonimik xususiyatlari, so‘z yasalishi hamda ko‘chma ma’no hosil qilishdagi ahamiyati yoritilib, statistik jihatdan o‘rganilgan. Dissertatsiyada 550 ta zoonimning 231 ta sinonimik qatorni hosil qilishda ishtirok etishi; zoonimlarning so‘z yasalishi (424 ta), ko‘chma ma’no hosil qilishi (700 ta) va shaxs tavsifida ishtiroki aniqlangan. Shaxs tavsifida 127 ta hayvon nomi qo‘llanilib, ulardan 52 tasi yovvoyi, 75 tasi xonaki, 15 tasi hasharot, 11 tasi umumiy hayvon nomlarini ifodalovchi so‘zlar, 10 tasi baliqlar, 7 tasi ham suvda, ham quruqlikda yashovchi jonivorlar, 5 tasi bir hujayrali jonivorlar ekanligi ta’kidlangan. Zoonimlarning semantik taraqqiyoti 7 tahlil qilingan. Bundan tashqari zoonimlar tadqiqiga leksik-semantik, funksional, etimologik, uslubiy va statistik tahlil jihatidan yondashilgan. 3 O.G.Gorbacheva xalq ertaklari hamda mualliflik ertaklarida qo‘llangan atoqli otlarni o‘rganib, zoonim, antroponim, toponim kabi semantik guruhlarni funksional, struktur, semantik jihatdan tahlil qilgan 4 Zoonimlar leksik-semantik guruh sifatida ajratilgan. Ularning til tizimidagi o‘rni, uslubiy-semantik xususiyatlarni belgilashdagi ahamiyati ko‘rsatilmagan. Tojik tilshunosi Z.U.Abdualiyeva o‘zbek va rus tillaridagi zoonimlarning giponimlik hamda ekvonimlik munosabatini o‘rgangan. Dissertatsiyada ekvonim, giponim, giperonim, partonim kabi tushunchalar izohlanib, ularning zoonimlar tahlilidagi ahamiyati yoritilgan. Zoonim komponentli frazeologik birliklarning semantik, struktur, leksik xususiyatlari tavsiflangan. 5 B.Abdushukurovning nomzodlik dissertatsiyasida XI-XIV asrlar oralig‘ida yaratilgan turkiy yozma manbalar matnida qo‘llangan zoonimlar leksik-semantik, funksional-semantik hamda struktur-grammatik jihatdan tahlil qilingan. Tadqiqot turkiy lug‘at fondida mavjud zoonimlarning semantik guruhlarini aniqlashda ahamiyatlidir. 6 O‘zbek folklori asarlarining ilk toplovchilari maqol va matallarni yozib olib, ularning xususiyatlarini o‘rgangan Mahmud Zamaxshariy, qadimgi xorazmliklarning mif, afsona, rivoyat va hikoyatlarini “Qissasi Rabg‘uziy”ga jamlagan Nosiruddin Burhonuddin Rabg‘uziy, o‘zbek xalq she’riyatining janrlar tarkibi xususida fikr yuritgan Alisher Navoiy, ulug‘ o‘zbek shoiri to‘g‘risidagi xalq rivoyatlarini naql qilgan tarixnavis Xondamir, musiqa folklorining turli xil janriy rang-barangligiga doir materiallarni yozib qoldirgan Darvesh Ali Changiy, o‘zbek 3 Чжэн Инкуй Русские зоонимы в комплексном лингвистическом рассмотрении: Дисс. …канд. Филол. Наук.- М.,2001.-198 с. 4 Горбачева О.Г. Ономастическое пространоство русслих народныхи авториских сказок: Дисс. …канд. Филол. Наук. – Орлов,2008. – 185 с. 5 Абдуалиева З.У.Гипонимо-эквонимические отношения в системе зоонимов руссково и узбуксково языков: Дисс. …канд. Филол. Наук. – Душанбе,2010. – 156 с. 6 Абдушукуров.Б.Б. Х I - XII аср туркий ёзма манбалар тилидаги зоонимлар. Филол.фанлари номзоди….дисс. – Т.,1998. – 207 б. 8 xalqining urf-odatlari, marosimlari, maqol va hikmatli so‘zlari, rivoyatlari haqida qiziqarli faktlarni keltirgan Zahiriddin Muhammad Bobur, o‘zi tuzgan lug‘atda xalq qo‘shiqlaridan misollar keltirgan Shayx Sulaymon Buxoriylar hisoblanadi. Folklor asarlari o‘z tarkibiga ko‘ra uch turdan iborat: epik, lirik, dramatik. Bu turlar ham ichki janrlardan tashkil topgan. Epik tur namunalarida voqelik keng ko‘lamli, obyektiv syujetli-hikoyaviy shakllarda tasvirlansa, lirik turda subyektiv holda insonning voqelikdan olgan taassurotlari, ichki his-hayojonlari aks etadi. Dramada esa personajlarning nutqi va harakatlari orqali voqelik tasvirlari beriladi. Epik tur - doston, ertak, afsona, rivoyat, naql, latifa va boshqa janrlardan, lirik tur - marosim lirikasi, mehnat qo‘shiqlari, tarixiy qo‘shiqlar, lirik qo‘shiqlar, alla, bolalar qo‘shiqlari, dramatik tur esa og‘zaki drama, qo‘g‘irchoq o‘yin, askiya kabi namunalami o‘zida qamraydi. 7 Folklorshunoslikda tur deyilganda voqelikni ifodalash yo‘li, usuli tushunilsa (epik, lirik, dramatik), janr deganda badiiy shakl tiplari (doston, ertak, qo‘shiq, maqol...) tushuniladi. Ammo har bir janr ham ichki xilma-xilliklarga ega, bu uning mavzu mohiyatidan kelib chiqadi. Masalan, ertaklaming ichki ko‘rinishlari sifatida hayvonlar haqidagi ertaklar, sehrli ertaklar, maishiy ertaklar kabi xillari mavjud. Bir qator mutaxassislar maqol va topishmoqlami maxsus tur sifatida tilga olib o‘tishadi. Folklor janrlarini ijro xususiyatlari va funksiyalariga ko‘ra ikki yirik guruhga ajratib tasnif etish keng tarqalgan. 1. Marosim folklori janrlari. 2. Marosim bilan bog‘liq bo‘lmagan folklor janrlari. Folklor asarlarining kimga moijallanganligini hisobga olib ham ayrim guruhlarga bo‘lish mumkin. Bolalar folklorini alohida olib ajratish shundan kelib chiqqan. Folklor asarlari tarkibiga kiruvchi turlardan biri hisoblangan epik asarlarning syujet asosini tashkil etuvchi motivlarni bilmasdan, ularning mohiyatini anglash qiyin. Motiv uzi nima? 7 M . Jo ’ rayev , J . Eshonqulov . Folklorshunoslikka kirish . T . 2017. 202- bet . 9 “ Adabiyotshunoslik terminlarining ruscha-o‘zbekcha izohli lug‘ati ” da “ Motiv- syujet tarkibidagi halqalardan biri ” , deyilgan. Syujet asar mazmunini tashkil etgan voqealar tizimi bo‘Isa, motiv shu voqelikni yuzaga keltiruvchi asosiy unsur hisoblanadi. Ya’ni epik asar qurilma-strukturasini motivlarsiz tasavvur etish mumkin emas. Epik asarlarning syujet va motivi haqida mutaxassis olimlaming qarashlari turlicha. Biroq ko‘pchilik olimlar rus olimi A.N.Veselovskiyning bu boradagi fikrlariga asos sifatida tayanishadi. Mazkur olim motivlaming syujetni yuzaga keltiruvchi eng asosiy bo‘g‘in ekanini ta’kidlab, “ Motivlar birlashib syujet halqasini yuzaga keltiradi ” ,- deydi. U motivlami syujetning eng kichik bir bo‘linmas bo‘lagi sifatida tahlil etadi. V.Propp va B.Putilovlar esa A.N.Veselovskiyning qarashlarini rivojlantirib, motivlaming hamisha o‘zgaruvchan ekanligiga, ular syujetning kichik bir boiagi bo‘lgan holatda uning o‘zi ham bolaklardan, qismlardan tashkil topishiga e’tibor qaratadilar. 8 B.Putilov “motiv syujetning mag‘zidir”,- deydi. Yani bunda motivlarning tabiiy evyulutsion jarayoni nazarda tutilgan. Har qanday epik ijod, birinchi navbatda, ertak va dostonlar ham o‘z qurilmasiga ega. Motiv esa ana shu qurilmada asosiy o‘rin tutadi. Shunday ekan, folklor asarlari tahlili motivlar tahlili orqali amalga oshmog‘i kerak. Epik asarlardagi motivlami aniqlash, har bir motivning boshqa motivlar bilan bog‘liq jihatlarini, ichki harakat va xususiyatlarini, badiiy-estetik vazifalarini tahlil etish folklorshunoslikdagi muhim masalalardan biridir. Motiv (fr. motif - kuy, ohang so‘zidan) - syujet tarkibidagi, uni yuzaga keltiruvchi asosiy halqalardan biri. Motivlar o‘zaro birlashib syujetni yuzaga keltiradi. Motiv termini xalq og‘zaki ijodida, xususan, doston, ertak kabi katta epik janrlami o‘rganishda ishlatiladi. Qahramonning g‘ayritabiiy tug‘ilishi, 8 M . Jo ’ rayev , J . Eshonqulov . Folklorshunoslikka kirish . T. 2017. 202-bet. 10 personajning ovga yoki safarga chiqishi, uning qahramonlik uyqusiga ketishi tush mbtivlari shular jumlasidandir. Rus folkloristikasida A.N. Veselovekiy, V.M. Jirmunskiy, V. P. Propp, E. Pomeranseva, B. N. Putilov; o‘zbek folkloristikasida prof. H. T. Zarifov, M. Afzalov kabi tadqiqotchilarning ishlarida motiv termini keng qo‘llanilgan. Hatto rus folkloristi V. Y.Propp o‘zining ≪ Ertaklar morfologiyasi ≫ nomli asarida ertak syujetining tuzilishi, uning tarkibidagi motivlar va ularning birikishtiplarini maxsus tahlil qilib, umumjahon ertakshunosligida syujetlami o‘rganishning eng qulay yo‘lini ko‘rsatib beradi. Syujet (fransuzcha — predmet, mazmun, narsa) — badiiy asar mazmunini tashkil etadigan, bir-biri bilan o‘zaro bog‘liqlikda kechadigan, qahramonlar o‘rtasidagi aloqalardan tarkib topgan voqealar tizimi. Syujet motiv bilan chambarchas bog‘liq. Badiiy asarlarda motivlar birlashib, syujetni yuzaga keltiradi. Shu ma’noda syujetni motivlaming ilgarilama harakati deyish mumkin. Misol uchun, “ Alpmish ” dostoni an’anaviy befarzandlik motivi bilan boshlanadi. So‘ngra farzandning tug‘ilishi, unga ism qo‘yish, sinov, safar, uylanish, o‘lim, uyga qaytish motivlari bilan bog‘lanib, doston syujetini yuzaga keltiradi. Shuning bilan bir qatorda syujet badiiy asafdagi xarakter bilan ham uzviy bog‘liq bo‘lib, badiiy ijodda muhim o‘rin tutadi. Syujet badiiy adabiyotning barcha turlari va janrlarida mavjud. Syujet personajlar harakati tufayli shakllanadi. U she’riy asarda, ayniqsa, kichik she’riy asarlarda, prozaik asarlarga qaraganda yashirinroq bo‘ladi. Har bir adabiy turda syujet o‘ziga xos xarakterga ega. Ko‘pgina lirik asarlarda ko‘zga yaqqol tashlanib turadigan syujet tizimi yo‘q. Ulardagi his-tuyg‘u, o‘y-kechinmalar rivoji qaysidir ma’noda lirik asar syujetini tashkil etadi. Ayrim adabiyotshunoslar syujetlilik umuman lirik turga xos xususiyat emas, deb hisoblaydi. Chunki lirik asarda voqealar tizimi bo‘lmasligi ham mumkin. Ayni chog‘da, syujet faqat voqealar tizimidan ham iborat emas. 11 H.Zarifov, M.Saidov, M.Afzalov, T.Mirzayev, K.Imomov, X.Egamov, G‘.Jalolov, B.Sarimsoqov, A.Musaqulov, M.Jo‘rayev, SH.Turdimov kabi olimlar o‘zbek xalq ertak va dostonlari tahliliga bag‘ishlangan fundamental tadqiqotlar olib borgan. Epik asarlarning syujeti, versiya va variantlari, tarixiy asoslari va badiiyati borasida bu olimlarimizning izlanishlari nazariy manba bo‘lib xizmat qiladi. Biroq shunday bo‘lsa-da, birgina N.Do‘stxo‘jayevaning o‘zbek ertaklari tahliliga bag‘ishlangan ilmiy ishini istisno qilganda, epik asarlar strukturasi bizda haligacha yetarlicha o‘rganilgan emas. Muqaddima yoxud boshlama badiiy asar strukturasida muhim o‘rin tutadi. Yozma adabiyotdan farqli o‘laroq, og‘zaki ijodda muqaddimalar qat’iy, barqaror shaklga ega bo‘lishi bilan bir qatorda, o‘ziga xos tarzda namoyon bo‘ladi va ijrochining iqtidorini belgilab beruvchi muhim xususiyatlardan biri hisoblanadi. Misol uchun, ertaklarda boshlamalar: “ Bor ekan-da, yo‘q ekan, och ekan-da, to‘q ekan; bo‘ri bakovul ekan, tulki yasovul ekan; qarg‘a qaqimchi ekan, chumchuq chaqimchi ekan; toshbaqa tarozibon ekan, qurbaqa undan qarzdor ekan... ” , deb boshlanadi. Ertaklardagi bunday boshlama o‘zining badiiyati, majoziy mazmuni bilan qiziqarli bo‘lib, tinglovchi diqqatini o‘ziga jalb etadi va uni asosiy qahramonlar bilan tanishtiradi. Epik ijoddagi muqaddimaning o‘rganilishi, eng avvalo, ertak strukturasining mohiyatini ochib berishga xizmat qiladi. Epik asar syujetining keyingi rivojini ta’minlab beradi. Ertakda kechayotgan joy, asosiy obrazlar, epik asarda turgan voqelikning mohiyatini tushuntiradi. Muqaddimada ko‘pincha qahramon shajarasiga urg‘u beriladi, unda tilga olingan qahramon shunchaki, oddiy bir qahramon emas, balki bevosita ko‘k bilan, ilohiyot bilan bog‘lanishi urg‘ulanadi. Muqaddimalar har matnda o‘ziga xos tarzda beriladi. Bu boshlamalar, bir-biridan farqlanib tursa-da, ularda umumiy jihatlar mavjud. Muqaddimalar: 12 1. Tinglovchini voqelikka tayyorlaydi, ya’ni ulami ertakning asosiy qahramonlari hamda voqea bo‘lib o‘tadigan joy bilan tanishtiradi. 2. Ertak qamrab olgan voqelikning ko‘lami naqadar keng ekanligini urg‘ulaydi. 3. Badiiy asardagi motiv va syujetlarning rivojiga turtki beradi hamda ular o‘rtasidagi uzviy bog‘liqlikni ta’minlaydi. G‘.O.Yunusovning “ Alla to‘g‘risida bir-ikki og‘iz so‘z ” ( “ Maorif va o‘qitg‘uvchi ” , 1926, №6), “ Е l adabiyotidan namunalar ” ( “ Alanga ” , 1928, №6-7, 3- bet), “ Og‘iz adabiyotida sinfiy tuyg‘ular ” ( “ Alanga ” , 1930, №5-6) kabi maqolalari xalq og‘zaki ijodini ilmiy o‘rganish borasidagi ilk tajribalar sifatida folklorshunoslik tarixida muhim о ’ rin tutadi. Folklor asarlsrini yozib olish, to‘plash, nashr etish va o‘rganishga ulkan hissa qo‘shgan allomalardan biri H.T.Zaripov bo‘lib, u o‘zbek folklorshunosligining asoschisidir. U o‘zbek folklorshunosligi tarixida birinchi bo‘lib XX asrning 20- yillaridayoq xa|q ijodi asarlarini to‘plash va nashr etish uchun maxsus transkripsiyani ishlab chiqqan. Bu ilmiy prinsip chuqur nazariy bilim va keng ko‘lamli matniy tayyorgarlikka asoslanganligi uchun ham hozirga qadar nafaqat o‘zbek, balki qardosh turkiy xalqlar folklorshunosligida ham samarali qo‘llanilmoqda. H.T.Zarifov o‘zbek folklorining o‘ziga xos xususiyatlari, folklorshunoslik tarixi, xalq shoirlarining ijodi va ijrochilik mahorati, repertuari, epik an’ana, dostonlar tasnifi, dostonchilik san’ati, Qo‘rg‘on, Bulung‘ur, Shahrisabz, Xorazm, Juma kabi dostonchilik maktablarining o‘ziga xos xususiyatlari kabi eposshunoslikning nazariy masalalariga doir asarlar yaratgan. U folklorshunoslik tarixida birinchi bo‘lib xalq og‘zaki ijodiyoti fanidan dastur va majmualar tuzgafn. folklor asarlarini to‘plash va yozib olish metodikasi haqida ilk qo‘llanma yaratgan. Zubayda Husainova topishmoqlarning tarixiy asoslari, janr xusuxiyatlari, tasnifi va badiiyatiga doir ilmiy asarlar yaratgan. U aytadiki: “O‘zbek xalq topishmoqlaeini to‘plash va qisman bo‘lsa ham tekshirish ishlari XIX asrning 13 ikkinchi yarmidangina boshlangann “Codex comanicus” 9 ga kirib qolgan bir nechagina turkiy topishmoq, ba’zi qo‘lyozmalarda uchraydigan muammo, savol- javob shaklidagi topishmoq va chistonlarni mustasno tutsak, XIX asrga qadar o‘zbek topishmoqlarining birorta to‘plami bo‘lganligi ma’lum emas”. 10 O‘zbek topishmoqlari haqida N.P.Ostroumov ish qilgan bo‘lib, o‘zbek topishmoqlari to‘plami nashr etilgan. To‘plamda arab alifbosi tartibida 150 ta topishmoq va uning rus tiliga qilingan tarjimasi berilgan. 11 To‘plamning so‘z boshida shu to‘plamga kiritilgan topishmoqlarning qayerdan olinganligi to‘g;risidagi ma’lumotga ko‘ra, topishmoqlarning bir qismini rus-tuzum maktabining ikkita o‘qituvchisi va Samarqand internat nazoratchisi yozib bergan. Bir qismini esa Ostroumovning o‘zi to‘plagan. Shundan keyin o‘zbek topishmoqlari alohida to‘plam shaklida chiqmagan. Faqat gazeta sahifalaridagina bazan-bazan topishmoqlar bosilib turgan. O‘zbek folklori asarlarini to‘plash va sistemalashtirish ishiga. Katta hissa qo‘shgan M.Murodov 1959-yildan to 1990-yillaming oxirigacha respublikamizning turli viloyatlarida folklor ekspeditsiyalarida bo‘lib, Yusuf O‘tagan o‘g‘li, Razzoq Qozoqboy o‘g‘li, Husan baxshi Rajab o‘g‘li. Haydar Boycha o‘g‘li, Usmon Madumar o‘g‘li, Eshqobil Qo‘shoq o‘g‘li, Hazratqul Xudoyberdi o‘g‘li, Qodir Rahim o‘g‘li, Xushvaqt Mardonaqul o‘g‘li kabi baxshilaming repertuarini o‘rgangan, yuzlab ertak, rivoyat, afsona, maqol va topishmoqlarni yozib olgan. U “Go‘ro‘g‘lining tug‘ilishi”, “Xilaman”, “Bahrom va Gulandom”, “Zevarxon”, “Gulruh pari”, “Qorako‘z oyim”, “Jorxunmaston”, “Nurali” kabi dostonlarni nashrga tayyorlagan. O‘zi yozib olgan materiallar asosida “Allomalar ibrati” (1983) rivoyatlar to‘plami va “0’zbek xalq fantastikasi” silsilasidagi “Oymoma ajdaho” (1983), “Qora dev” (1984), “Yonar daryo” (1985), “lion pari” (1986), “Samo tulpori” (1987), “Guliqahqah” (1988), “Oltin olma” (1989) kabi ertak majmualarini chop ettirgan. 9 Codex Cumanicus, baksimile, Kopenhagen, 1936. 10 Z.Husainova. O’zbek topishmoqlari. T: 1966. 6- bet . 11 Н.П.Остроумов. Пословицы и загадки сартов, етнографические материалы, вып. 1985, стр. 138-168. 14 K.Imomovning 1974-yilda bosilib chiqqan “O‘zbek satirik ertaklari” nomli ilk monografiyasida xalq ertaklarining alohida turi hisoblangan satirik va yumoristik ertaklar tadqiq etilgan. Olimning “O‘zbek xalq prozasi” nomli monografik tadqiqoti folklorimizdagi og‘zaki nasriy asarlarning janrlar tarkibini keng ko‘lamda tadqiq etishga bag‘ishlangan. Unda ertak janri va uning poetikasi, o‘zbek ertaklarining ichki turlariga xos xarakterli belgilari, ayrim epik syujetlar va an’anaviy motivlarning genezisi ochib berilganligi e’tiborlidir. Afsona, rivoyat va matal (naql) kabi janrlar epik turga mansub alohida janrlar silsilasi sifatida o‘rganilib, har bir janrning o‘ziga xos xususiyatlari va funksiyalari yoritilgan. O‘zbek xalq maqollarini to‘plash va uning eng mukammal majmuasini yaratish borasidagi ishlar uzluksiz davom ettirildi. Natijada 2005-2006-yillarda T.Mirzayev, B.Sarimsoqov, A.Musaqulovlar tomonidan nashrga tayyorlangan “O‘zbek xalq maqollari” ning kirill va lotin alifbosidagi nashri “Sharq” nashriyot- matbaa konsernida bosmadan chiqarildi. Bolalar qo‘shiqlari atamasini ham keng ma’noda tushunmoq kerak. Birinchi o‘rinda kattalar tomonidan bolalarga atab aytiladigan qo‘shiqlar: alla va huyalar. Alla hamma uchun tushunarli. “Huya” bu O‘zbekistonning janubiy viloyatlarida otalarning bolalarni erkalatish uchun aytgan qo‘shiqlaridir. Alladan farqli tomoni- uni faqat erkaklar ijro etadi. Huya aytish an’anasi bugungi kungacha yaxshi saqlanib kelinyapti. Ikkinchisi esa bolalarning o‘zi tomonidan kuylanadigan qo‘shiqlar. “Boychechak”, “Chittigul”, “Oq terakmi ko‘k terak”, chorlamalar shular jumlasidandir. 12 Turkiy xalqlarda zoonimlarning tadqiq etilish tarixi “Devonu lug‘otit turk” asariga borib taqaladi. Ushbu asar turkiy xalqlarning noyob durdona asari bo‘lib, lug‘atda xalq og‘zaki ijodiga oid 300 dan ortiq she’riy parchalar, 291 ta maqol va matal keltirilgan. Bu matnlar tarkibida 200 ga yaqin zoonim, jumladan, 100 ga yaqin qush nomi uchraydi. XI asrda yashab ijod etgan etnograf, filolog, 12 M . Jo ’ rayev , J . Eshonqulov . Folklorshunoslikka kirish . T : 2017. 160- bet . 15 qiyosiy-tarixiy tilshunoslik asoschisi Mahmud ibn Husayn ibn Muhammad Qoshg‘ariyning “Devonu lug‘otit turk” asari –butun turkiy xalqlarning nodir manbasidir. S.Rustamova ta’kidlaganidek: “Devonu lug‘otit turk”da turklarning hayot kechirishi uchunzarur ashyolarning nomlari, urug va qabilalarning nomlari, faxriy unvonlari, turli lavozimlarning nomlari, oziq-ovqat, yovvoyi va uy hayvonlari, parrandalar va yovvoyi qushlarning nomlari, o‘simliklarning nomlari, astrologik atamalar, xalq taqvimi, oy, hafta, kunlarning nomlari, jo‘g‘rofiy atamalar, shaharlar, turli kasalliklar nomlari, anatomik atamalar, metallar va minerallarning nomlari, harbiy atamalar va ma’muriy vazifalarga oid atamalar bor2. Kitob o‘zida shu qadar ko‘plab rang- barang ma’lumotlarni mujassam etganki, ularni tahlil va tavsif qilish uchun ko‘p yillar kerak bo‘ladi3. Chunonchi, uy hayvonlari turkiy xalqlar turmushida alohida o‘rin egallaydi. Masalan: Qo‘y –go‘sht, jun, sut va teri olish uchun boqiladigan juft tuyoqli, kavsh qaytaruvchi uy hayvoni4. Qo‘ylar yovvoyi qo‘y –muflondan kelib chiqqan. Qo‘y bundan 8 ming yil avval xonakilashtirilgan. Zoonimlar, zoonim komponentli matnlarning lingvistik xususiyatlari D.X.Bazarova, 13 H.A.Saidova, 14 J.Metyakubov, 15 B.B.Abdushukurov, 16 N.R.Nishonova, 17 B.Zaripov, 18 B.M.Jo‘rayeva, 19 D.M.Yo‘ldosheva, 13 Базарова Д.Х. История формирования и развитие зоологической терминологии узбекского языка. – Ташкент: Фан, 1978. –С. 222. 14 Саидова Ҳ.А. Ўзбек тилида ҳайвон номларининг шахс тавсифи вазифасида қўлланилиши: Филол. фанлари номзоди... дисс. –Бухоро, 1995. –178 б. 15 Мэтякубов Дж. Характеристика человека зоонимами в разносистемныхязыках: на материале английского и узбекского языков: Дисс. ... канд.филол.наук. –Ташкент, 1996. –173 с. 16 Абдушукуров Б.Б. XI-XIV аср туркий ѐзма манбалар тилидаги зоонимлар. Филол. фанлари номзоди.... дисс. –Т., 1998. –207 б. 17 Нишонова Н.Р. Ўзбектилида “ҳайвон” архисемали лексемалар майдонининг мазмуний таҳлили: Филол. фанлари номзоди.... дисс. –Тошкент, 2000. –120 б. 18 Зарипов Б. Зоонимларнинг бадиий санъат турларини ҳосил қилишдаги иштироки (А.Навоий асарлари асосида): Филол. фанлари номзоди... дисс. –Т., 2002. –128 б. 19 Жўраева Б. Мақолнинг ѐндош ҳодисаларга муносабати ва маъновий хусусиятлари. –Тошкент: Фан, 2007. – 66 б. 9Юлдашева Д.М. Ўзбек болалар фольклори тилида зоонимлар. Филол.фанлари номзоди... дисс. –Т., 2007. –124б. 16 20 G.E.Hakimova, A.J.Omonturdiyev, 21 Sh.Noraliyeva, 22 D.A.Tosheva 23 kabi olimlar tomonidan ham o‘rganilgan.Ushbu olimlarning ilmiy ishlarida turkiy yozma manbalardagi zoonimlar, zoologik atamalarning shakllanish bosqichlari, maqollarning til tizimidagi o‘rni, semantik-uslubiy xususiyatlari, zoonimlarning ma’no ko‘chimlari, badiiy san’at turlarini hosil qilishdagi, inson xarakterini ifodalashdagi ahamiyati, “hayvon” arxisemali leksemalar maydonining mazmuniy tahlili, o‘zbek folklorida bo‘ri obrazining mifologik talqini, shaxsga ta’rif berishda hayvon nomlaridan foydalanish, badiiy matnlarning antroposentrik talqini, o‘zbek bolalar folklori tilida zoonimlar, zoonim komponentli birliklarning leksik, semantik hamda strukturaviy xususiyatiga doir masalalar tahlil qilingan. O;zbek tilidagi zoonimlarni bir qancha turlarga ajratib tadqiq qilish mumkin: 1. Qush nomlari 2. Hashorot nomlari 3. Baliq nomlari 4. Uy hayvonlari nomlari yoki xonaki hayvonlar 5. Yovvoyi hayvonlar nomlari 6. Sudralib yuruvchi hayvonlar nomlari 7. Kemiruvchilar nomlari H.A.Saidovaning ishida yovvoyi va uy hayvonlari, parrandalar, qurt- qumusqa kabilarni atab keluvchi so‘zlar hayvon nomlarini tashkil etishini izohlab, hayvon nomlarini tadqiqot obyetki sifatida oladi. Ishda ellikta zoonim semantik jihatdan tahlil qilingan. H.A.Saidova o‘z ilmiy ishida o‘zbek tilida eng 20 Ҳакимова Г.Э. Зооним компонентли фразеологик бирликларнинг структуравий ва семантик хусусиятлари (инглиз тили материаллари асосида): Филол.фанлари номзоди... дисс. –Т., 2008. –145 б. 21 Омонтурдиев А.Ж. Профессионал нутқ эвфемикаси (чорвадорлар нутқи мисолида): Филол. фанлари д-ри ... дисс. –Тошкент, 2009. –25 б. 22 Норалиева Ш. Ўзбек фольклорида бўриобразининг мифологик асослари ва бадиий талқини. –Тошкент: Ал- фаба-сервис, 2013. –Б. 99. 23 Тошева Д. Зооним компонентли мақолларнинг лингвокультурологик хусусиятлари.Филол.фанлари номзоди... дисс. –Тошкент: 2017 17 ko‘p ishlatiladigan hayvon nomlarini tanlab olgan va zoonimlarni atash, nomlash va tasvirlash kabi ikki vazifada ishlatilishini yozgan. Jumladan, “Hayvon nomlari atash vazifasini bajarganda o‘z (to‘g‘ri) ma’nosida ishlatiladi. Tasvirlash vositasi sifatida qo‘llanganda esa shaxsni tavsiflovchi muhim vosita sanaladi va ko‘chma ma’noda ishlatiladi. Masalan: Arslon Lisoniy ma’no: Katta jussali, chaqqon, qo‘rqmas, yirtqich hayvon. Ko‘chma ma’nolari: 1) “rahbar”, “hokim”, “qo‘mondon”. “shoh”; 2) “sog‘lom”, “yetilgan”, “baquvvat”, “kuchli”; 3) “haybatli”, “darg‘azab”; 24 4) “chaqqon”, “epchil”; 5) “izidan qaytmas”, “bir so‘zli”. N.R.Nishonovaning tadqiqot ishida o‘zbek tilida “hayvon” arxisemasi bilan umumlashgan leksemalar qamrab olingan, asosan, sut emizuvchi, umurtqali hayvonlarni ifodalovchi zoonimlar tahlil qilingani ta’kidlangan. Ishda har bir mikromaydonga mansub bo‘lgan hayvon nomlari farqli va o‘xshash belgilariga ko‘ra ajratib chiqilgan. Umumlashtiruvchi va farqlovchi semalar ajratilib, ularga izoh berilgan. 25 D.M.Yuldashevaning nomzodlik dissertatsiyasida alla, ovutma, erkalatma, ertak, topishmoq, maqtov, masxaralama va tez aytishlarda qo‘llanagan zoonimlar o‘rganilgan. Masalan, mushuksimonlar oilasiga mansub bahaybat yirtqich sutemizuvchi hayvon nomlari (arslon, yo‘lbars, qoplon) itsimonlar oilasiga mansub yirtqich hayvon nomi (bo‘ri) yakkatuyoqlilarga mansub sutemizuvchi 24 Саидова Ҳ.А. Ўзбек тилида ҳайвон номларининг шахс тавсифи вазифасида қўлланилиши: Филол. фанлари номзоди... дисс. – Бухоро, 1995. 35-bet. 25 Nishonova . N . R . O ’ zbek tilida “ hayvon ” arxisemali leksemalar maydonining mazmuniy tahlili : Filol . fanlari nomzodi … diss .- Toshkent ,2000.-31- bet . 18 hayvon nomlari (toychoq), bir yoki ikki o‘rkachli yirik sutemizuvchilar nomi (tuya). B.P.Zaripov nomzodlik dissertatsiyasida Alisher Navoiy ijodida badiiy san’atlarni hosil qilishda 337 ta zoonim qo‘llangani haqida ma’lumot beradi. Ulardan 117 tasi chorva mollari, 97 tasi qush nomlari, 9 tasi sudralib yuruvchi hayvon nomlari, 48 tasi yovvoyi hayvon nomlari, 41 tasi hasharot va boshqa mayda jonivorlar, 6 tasi suv hayvonlari 12 tasi afsonaviy jonzotlar nomi ekanligi qayd etilgan. Ishda ot, o‘rdak, kiyik kabi jonivorlarning Alisher Navoiy asarlarida qo‘llanilgan tarixiy nomlari keltirilgan. Zoonimlarning jinsi, rang-tusi va yoshiga qarab nomlanishi asoslari keltirilgan. 26 “Zoonim komponentli maqollarning lingvokulturologik tadqiqi” mavzusida D. Tosheva nomzodlik dissertatsiyasini yoqlagan. Dildora Tosheva o‘zbek, rus va ingliz tillaridagi zoonim komponentli maqollarni statistik jihatdan tahlil qilgan. Tahlil natijalariga ko‘ra, zoonim komponentli maqollar o‘zbek tilida 1668ta, ingliz tilida 466ta, rus tilida 202ta ekanligi aniqlangan. O‘zbek tilida bunday maqollarning ko‘pligi o‘zbek tilining naqadar boy va serjilo til ekanligidan darak beradi. Tadqiqot natijalariga ko‘ra, o‘zbek tilida zoonim komponentli maqollarda 34 ta parranda, 20 ta uy hayvoni, 19 ta yovvoyi hayvon, 4 ta suvda yashovchi va 1 ta sudralib yuruvchi hayvon nomlari bilan bog‘liq maqollar borligini aniqlagan. Ushbu nomzodlik dissertatsiyasida o‘zbek tilidagi hayvon nomlari bilan bog‘liq maqollar lingvokulturologik jihatdan tadqiq etilgan. 27 H.A. Saidovaning ishida yovvoyi va uy hayvonlari, parrandalar, qurtqumusqa kabilarni atab keluvchi so‘zlar hayvon nomlarini tashkil etishini izohlab, hayvon 26 Zaripov . B . Zoonimlarning badiiy san ’ at turlarini hosil qilishdagi ishtiroki ( A . Navoiy asarlari asosida ) : Filol . Fanlari nomzodi … diss .- T .,2002.-56- bet . 27 Tosheva . D . Zoonim komponentli maqollarning lingvokulturologik xususiyatlari . Filol . fanlari nomzodi … diss .- Toshkent .2017. 19 nomlarini tadqiqot obyetki sifatida oladi. Ishda ellikta zoonim semantik jihatdan tahlil qilingan. 28 D. Yo‘ldoshevaning “O‘zbek tili ornitonimlarining strukturaviy va semantik tadqiqi” mavzusidagi dissertatsiyasida ornitonimlar orasidagi paradigmatik, sintagmatik va iyerarxik munosabatlarning yuzaga chiqishi, o‘zaro zid munosabatda bo‘lgan ornitonim leksemalar(tovuq-xo‘roz), tovus-xumo, kalxat- burgut-lochin), tub, sodda va qo‘shma tuzilishli ornitonim leksemalarlarning tavsifi yoritilgan.( zog‘, g‘oz, kakku, chumchuq, boyo‘g‘li, qizilishton) B.Abdushukurov 29 ning nomzodlik dissertatsiyasida XI-XIV asrlar oralig‘ida yaratilgan turkiy yozma manbalar matnida qo‘llangan zoonimlar leksik-semantik, funksional- semantik hamda struktur-grammatik jihatdan tahlil qilingan. Tadqiqot turkiy lug‘at fondida mavjud zoonimlarning semantik guruhlarini aniqlashda ahamiyatlidir. N.R. Nishonova 30 ning tadqiqot ishida o‘zbek tilida “hayvon” arxisemasi bilan umumlashgan leksemalar qamrab olingan, asosan, sut emizuvchi, umurtqali hayvonlarni ifodalovchi zoonimlar tahlil qilingani ta’kidlangan. Ishda har bir mikromaydonga mansub bo‘lgan hayvon nomlari farqli va o‘xshash belgilariga ko‘ra ajratib chiqilgan. Umumlashtiruvchi va farqlovchi semalar ajratilib, ularga izoh .. berilgan M.Yuldashevaning nomzodlik dissertatsiyasida alla, ovutma, erkalatma, ertak, topishmoq, maqtov, masxaralama va tez aytishlarda qo‘llanagan zoomimlar o‘rganilgan. Masalan, mushuksimonlar oilasiga mansub bahaybat yirtqich sutemizuvchi hayvon nomlari ( arslon, yo‘lbars, qoplon) itsimonlar oilasiga mansub yirtqich hayvon nomi (bo‘ri) yakkatuyoiqlilarga mansub sutemizuvchi hayvon nomlari (toychoq), bir yoki ikki o‘rkachli yirik sutemizuvchilar nomi 28 Саидова Ҳ. Жонивор номларининг шахс тавсифи вазифасида қўлланиши. – Бухоро: Бухоро, 2005. – Б. 20. 29 Абдушукуров Б.Б. XI - XIV аср туркий е?зма манбалар тилидаги зоонимлар. Филол.фанлари номзоди.... дисс. – Т., 1998. – 207 б. 30 Нишонова Н.Р. Ўзбек тилида “ҳайвон” архисемали лексемалар майдонининг мазмуний таҳлили: Филол.фанлари номзоди.... дисс. –Тошкент, 2000. – 120 б. 20 (tuya). Masalan, cho‘chqa go‘shti yeyish, aroq ichish odatining islomda man etilishi (etnografik tabu) bilan bog‘liq voqelik nomlari ham to‘g‘ridan to‘g‘ri tilga olinmagan. Cho‘chqa so‘zi o‘rnida qora kiyik, oq qo‘y; aroq so‘zi o‘rnida ichimlik, shisha, oq, zahri qotil, og‘u, haligi so‘zlari qo‘llanilgan. Miloddan avval turkiylarning bayrog‘ida ham bo‘ri surati bo‘lgan. Gunnlar Yevropaga borganda, ularning boshliqlari rasmini xuddi mana shu suratdagidek qilib chizishgan. Olis avlodlarimiz o‘zlarining kelib chiqishlarini bo‘riga bog‘lashgan 31 .Sharq xalqlarida ham o‘n ikki yil (bir muchal) o‘n ikki hayvon (mush – sichqon, baqar – sigir, falang – ilon, asp – ot, go‘sfand – qo‘y, hamduna – maymun, murg‘ – tovuq, sak – it, xuk – cho‘chqa (ba’zi xalqlarda akula, timsoh, ajdarho ham qatnashadi)); o‘n ikki oy hamal (qo‘y ramzi), savr (ho‘kiz), javzo (ikki qiz bola yoki egizaklar), saraton (qisqichbaqa), asad (sher), sunbula(boshoq), mezon (tarozi), aqrab (chayon), qavs (o‘qotar), hut (baliq) nomlari bilan atalgan va inson taqdiri, fe’l- atvori, baxt va baxtsizligi uning muchali (qo‘y yilida tug‘ilganmi, ilon yilida tug‘lganmi kabi), yil va fasllarning qanday kelishi ham muchal nomlari bilan bog‘liq,deb tushunilgan 32 . B.Jo‘rayeva tomonidan o‘zbek tilshunosligida ilk bor maqollarning sinonomik lug‘ati yaratildi 33 . Mazkur ishda zoonimlar asosida tartiblangan paremik birliklar sinonimiyasiga alohida e`tibor qaratilgan. Masalan,sinonim maqollarning ma’no qirrasidagi farqlanishida uch maqol qatnashadigan sinonimik uyaga misol sifatida: Yaxshi muomalaga tuya ham so‘kadi; Yaxshi so‘z filni ham yo‘lga solar; Sigirni ham silasa sut berar kabi maqollar keltirilgan. Grammatik qurilishi bir xil sinonim maqollarga esa: Ikki tuya olishar, o‘rtada pashsha yanchilar; Ikki ayg‘ir tishlashar, o‘rtada so‘na yanchilar; Ikki ot tepishsa, o‘rtada eshak o‘ladi; Ikki ajdar urishsa, o‘rtada toshbaqa pachoq bo‘ladi . 31 Холмирзаев Ш. Сўнгги бекат. – Т.: Ёзувчи, 1976. –186 б. 32 Омонтурдиев А. Профессионал нутқ эвфемикаси. (чорвадорлар нутқимисолида) Филология фанлари доктори илмий даражасини олиш учун е?зилган диссертация Тошкент – 2009, 31-b. 33 Жўраева Б. Ўзбек халқ мақолларининг қисқача синонимик луғати. –Т.: ФАН, 2007. Жўраева Б. Ўзбек халқ мақоллари шаклланишининг лингвистик асослари ва прагматик хусусиятлари: Филол. фан. ном. .... дис. – Самарқанд, 2019, –74 б. 21 Ch.Inkuy o‘zining doktorlik ishida zoonimlarning semantikasini tahlil qiladi. Jumladan, shaxs tavsifida 127 ta hayvon nomi qo‘llanilib, ulardan 52 tasi yovvoyi, 75 tasi xonaki, 15 tasi hasharot, 11 tasi umumiy hayvon nomlarini ifodolovchi so‘zlar, 10 tasi baliqlar, 7 tasi ham suvda, ham quruqlikda yashovchi jonivorlar, 5 tasi bir hujayrali hayvonlar ekanligini aniqlaganligini yozgan. A.M. Sherbakning ilmiy ishida uy va yovvoyi hayvonlar jinsiga, yoshiga ko‘ra nomlarining etimologik va semantik tahlil qilingan. A.Shcherbakning uy va yovvoyi hayvonlar nomlarini o‘rganishga bag‘ishlangan tadqiqotida 34 turkiy tillarda azaldan mavjud bo‘lgan va keyingi davrlarda muomaladan chiqib borayotgan 62ta zoonim etimologik, semantik jihatdan tahlil qilingan. A.Shcherbak tadqiqotida keltirilgan bir turdagi hayvonlarning jinsiga, yoshiga ko‘ra turlicha nomlanishi haqidagi ma’lumotlar turkiy xalqlarning chorvachilikka asoslangan turmush tarzi, madaniy munosabatlari haqida ma’lumot beradi. Lirik qo‘shiqlarda voqeabandlik masalasi yuzasidan berilgan 3 ta fikrdan men uchunchisiga qo‘shilaman. Chunki, Jo‘rayev va Eshonqulovlar aytganidek, syujet hamma qo‘shiqlarda ham uchrayvermaydi. Ba’zi qo‘shiqlar syujet asosiga qurilsa, ba’zilari esa syujetga ega bo‘lmaydi. 34 Щербак А.М. Названия домашных и диких животных в тюркских языках //Историческое развитие лексики тюркских языков. – М., Акад.наук.СССР,1961.-С.82-150. 22 1.2 . Bolalar folklorda zoonimlarning leksik-semantik xususiyatlari. O‘zbek bolalar folklori alla, ertak, ermaklar, tez aytish, topishmoq, maqol, bolalar o‘yin qo‘shiqlari, erkalama, masharalama va boshqalarni o‘z ichiga oladi. B.Jo‘rayeva tomonidan o‘zbek tilshunosligida ilk bor maqollarning sinonomik lug‘ati yaratildi 35 . Mazkur ishda zoonimlar asosida tartiblangan paremik birliklar sinonimiyasiga alohida e`tibor qaratilgan. Masalan,sinonim maqollarning ma’no qirrasidagi farqlanishida uch maqol qatnashadigan sinonimik uyaga misol sifatida Yaxshi muomalaga tuya ham so‘kadi; Yaxshi so‘z filni ham yo‘lga solar; Sigirni ham silasa sut berar kabi maqollar keltirilgan. Grammatik qurilishi bir xil sinonim maqollarga esa: Ikki tuya olishar, o‘rtada pashsha yanchilar; Ikki ayg‘ir tishlashar, o‘rtada so‘na yanchilar; Ikki ot tepishsa, o‘rtada eshak o‘ladi; Ikki ajdar urishsa, o‘rtada toshbaqa pachoq bo‘ladi. D.Tosheva Zoonim komponentli maqollarning lingvokulturologik tadqiqi mavzusida nomzodlik ishini himoya qilgan. Dildora Tosheva o‘zbek, rus va ingliz tillaridagi zoonim komponentli maqollarni statistik jihatdan tahlil qilgan. Jumladan, tadqiqot natijalariga ko‘ra: 35 Жўраева Б. Ўзбек халқ мақолларининг қисқача синонимик луғати. –Т.: ФАН, 2007. Жўраева Б. Ўзбек халқ мақоллари шаклланишининг лингвистик асослари ва прагматик хусусиятлари: Филол. фан. ном. .... дис. – Самарқанд, 2019, –74 б. 23 O‘zbek tilida 97 turdagi zoonim ishtirok etgan 1668 ta; Ingliz tilida 68 turdagi zoonim ishtirok etgan 466 ta; Rus tilida 40 turdagi zoonim ishtirok etgan 202 ta maqol borligini aniqlagan. Tadqiqot natijasida zoonim komponentli maqollar o‘zbek xalq og‘zaki ijodida nisbatan ko‘p ekanligi kuzatilganligini aniqladi. Bu miqdor turkiy xalqlarning, jumladan o‘zbek xalqining, asosan, chorvachilik, ovchilik bilan shug‘ullangani, tabiat hodisalari, hayvonlar harakati, xususiyatlarini sinchkovlik bilan kuzatganligi bilan belgilan а di. Maqollarda uy havonlari nomining uchrashi chorvachilik talаblari, sharoitiga bog‘liq bo‘lsa, yovvoyi hayvon nomlarining kuzatilishi ovchilik faoliyati bilan aloqador. Tаhlil natijalariga ko‘ra; o‘zbek tilida zoonim komponentli maqollarda 34 ta parrаnda, 20 ta uy hayvoni, 19 ta yovvoyi hаyvon, 4 ta suvda yashovchi va 1 ta sudralib yuruvchi hayvon nomlari bilan bog‘liq maqollar aniqlandi. O‘zbek xalq maqollari tarkibidagi zoonimlarni semаntik jihatdan olti guruhga bo‘lib .. o‘rganish .. mumkin deb hisoblaymiz: Uy hayvonlari nomi : biya, buzoq, go‘sаla, buqa, g‘unajin, it, kuchuk, qo‘y, qo‘chqor, mol, ot, mushuk, toy, tuya, ho‘kiz, echki, eshak; Yovvoyi hayvonlar : ayiq, arslon, bo‘ri, kiyik,, yo‘lbars, fil, sher; Suvda yashovchi jonzotlar nomi : baliq; Sudralib yuruvchi jonzotlar nomi : ilon; Qushlar nomi : balapon (polapon), bedаna, bulbul, zag‘izg‘on, zog‘cha, qarg‘a, laylak, tovus, tuvaloq, turumtoy, to‘rg‘ay, turna, shunqor; Parrandalar nomi : o‘rdаk, g‘oz, tovuq, xo‘roz; Hasharotlar va qumursqalar nomi : ari, bit, burga, mita, chayon, chivin,chigirtka. Kabi turlarga ajratgan Tadqiqot jarayonida D.Tosheva tomonidan maqollarni o‘rganish natijasida yigirmadan ortiq hayvon nomi ishtirokidagi o‘xshatishlar aniqlangan. 24 Topishmoqlar hajmi va shakliga ko‘ra maqollarga o‘xshaydi. Ba’zan mazmuniga ko‘ra ham yaqinlik seziladi. Ammo yaratilish maqsadi boshqa. Janrning nomlanishiga e’tibor qaratadigan bo‘lsak, “top” so‘zining talaffuzida o‘yla, axtar, solishtir, izla ma’nolari ko‘rishimiz mumkin. Unga “ish” qo‘shimchasini qo‘shsak vazifa aniqlashadi. Undan keyin “moq” harakat nomi qo‘shimchasini qo‘shganimizda “qo‘lingdan kelsa”, “eplasang”, “uddalay olsang” tushunchalari ifodalanadi. Topishmoqlarning quyidagi janr xususiyatlari bor: 1. Hajm jihatdan qisqa va ixcham. 2. Shaklan she’riy, nasriy ko‘rinishga ega. 3. Yaratilish maqsadida matnda yashiringan narsani topish vazifasi qo‘yiladi. 4. Mazmunida hayvonot, o‘simlik, koinot, maishiy hayotdagi narsalarning xususiyatlari yashirin tarzda ifodalanadi, uni topishga da’vat etiladi. 5. Topilishi lozim bo‘lgan narsa, ko‘pincha, bitta, ba’zan ikki va undan ortiq miqdorga ega bo‘ladi. 6. Topishmoqlarda qo‘llangan asosiy badiiy san’at istiora (metafora) hisoblanadi. Topishmoqlarda topilishi lozim bo‘lgan narsaning shakli, hajmi, rangi, vazifasi va shu kabi xususiyatlari haqida ma’lumot beriladi, ammo bu belgilar istiora san’atidan foydalanilgan holda boshqa narsa bilan bog‘lanadi. Masalan: Qopcha, Qopcha ichida uncha, Uncha ichida ustuncha. Bu matnda yashiringan narsaning uchta belgisi uchta istio-ra vositasida berilgan. Demak, uning shakli qopga, ichidagi qismi unga o‘xshatilmoqda. Faqat un 25 o‘rtasida ustuni ham bor ekan. Topishmoqni topayotgan odam matnda jiyda haqida gap ketayotganini topsa, fikriy musobaqada yenggan bo‘ladi. Topishmoqning paydo bo‘lishi haqida folklorshunoslikda aniq daliliy ma’lumotlar yo‘q. Ayrim olimlar uning qadimiy ekanini qayd qiladilar. Ammo maqollar namunalari ko‘plab keltirilgan «Devonu lug‘otit turk» asarida topishmoq matni uchramaydi. Shu bilan birga «tabzug‘» - topishmoq ekanligi qayd etilgan. Xalq orasida yashab kelayotgan topishmoqlar bir jumboqli va ko‘p jumboqli bo‘lishi mumkin. Ammo shunday topishmoqlar ham borki, ularga javob berish uchun ikki va undan ortiq narsalarni eslashga to‘g‘ri keladi: Tog‘da talaymonni ko‘rdim, Suvda sulaymonni ko‘rdim. Tuzsiz pishgan oshni ko‘rdim, Yumalab yotgan toshni ko‘rdim. Bu topishmoqdagi to‘rt misrada to‘rtta narsa yashiringan. Birinchisida bo‘ri, ikkinchisida baliq, uchinchisida sumalak, to‘rtinchisida toshbaqa so‘zlari yashiringan. Xalq og‘zaki ijodidagi topishmoqlar badiiy jihatdan ham so‘z san’ati hisoblangan adabiyotda qo‘llangan juda ko‘p san’atlarga boy. Bu san’atlarning topishmoqda uchraydigan eng ommaviysi istioradir. Oyna – ko‘z, ilon – soch, qizil toychoq – til kabi o‘nlab misollarda istiora san’ati kelgan. Qardosh xalq og‘zaki ijodida ham topishmoqlarning go‘zal namunalariga duch kelamiz: «Neseli Bilmeceler – Quvnoq topishmoqlar». (Toshkent: «Yurist-media markazi», 2010) to‘plamidan olingan quyidagi topishmoqlarga e’tibor bering: Osti marmar, usti marmar, Ichida bir kelin o‘ynar. 26 (Tish, til) Ketdi – kelmaydi, Keldi – ketmaydi. (Yoshlik, qarilik) Kelar Laylo, ketar Laylo, Bir oyoqda turar Laylo (Eshik) Yetti tuynukli to‘qmoq, Buni bilmagan ahmoq. (Bosh) 36 Folklorning topishmoq janri ham kattalar ham bolalarni birday tafakkurlashga, sezgilar orqali idrok etilgan borliqni tasavvur qilishga eng muhim va umumiy xossalarni jamlab tafakkurlashga undaydi. Xalq topishmoqlari turli tabiat hodisalariga, odam va uning a’zolariga, hayvonot dunyosiga, nabobat olamiga, mehnat qurollariga va boshqa narsa- hodisalariga bag‘ishlanadi. Topishmoqlarni yirik epik tur janrlariga taqqoslaganda ekspressiv-emotsionalligi yuqori bo‘lib, ularda analogiya hamda so‘z tanlash prinsiplari kuzatiladi. M.Saparniyazova topishmoqlarni tuzilishiga ko‘ra 3 ga bo‘lib o‘rganadi va ularning uslubiy-sintaktik xususiyatlarini bayon etadi. Biz ham tarkibida zoonimlar qo‘llanilgan topishmoqlarni tuzilishiga ko‘ra 3 ga ajratib o‘rganishni lozim topdik. Chunki bolaga aynan topishmoqning strukturasi, tuzilishi uning javobini topishga va aniqlashga yordam beradi. 36 T . Mirzayev , Sh . Turdimov , M . Jo ’ rayev , J . Eshonqulov , A . Tilavov . O ’ zbek Folklori . Darslik . T . 2020.-205б. 27 1) Sodda gap qolipidagi zoonimli topishmoqlar. Bular mazmunan quyidagicha tuziladi: a) Darak gap shaklidagi topishmoqlar: Bir uya ustida ming ari (jo‘xorining qayta nomlanishi)- “bir uya” bolaga arining uyidagi tartubli, bir tekis joylashuvini yodga tushiradi. Yozda toycha, qishda xurjun (velosiped)-topishmoqning javobi birgina toycha so‘zi orqali bolaga anglashiladi. Toyni ham velosipedni ham bolalar ustiga minib o‘ynaganligi uchun topishmoqda toy velosipedga qiyoslab tasvirlangan. O‘tga tushsa muz bo‘lar (tuxum- ega vazifasidagi so‘z ellipsisga uchragan)- muzdagi qattiqlik tuxumga o‘xshash, biroq muz. O‘tda eriydi, tuxum esa aksincha qotadi. Bu xususiyat bola anglab yetadigan topishmoqdagi ma’lumot hisoblanadi. Kiygan ko‘ylagi o‘ziga foydasiz (ipak qurti)- bolalar ipak qurtini biladi, uni ko‘rgan va uning ustidagi ko‘ylak deyilayotgan oq ipak qoplamasidan ajratib tashlanishini biladi. b) So‘roq gap qolipidagi zoonimli topishmoqlar: Nimaning mo‘ylovi oyog‘idan uzun? (suvarak) suvarakning mo‘ylovi uzunligini har bir bola biladi. Shuning uchun bu topishmoqning javobini osongina topa oladi. Nima soqoli bilan tug‘iladi? (echki) bu topishmoqda mantiqiylik yo‘q. Tipratikan qishda nima qiladi? (uxlaydi) bu topishmoq boladan kuzatuvchanlikni talab etadi. Suvarak mo‘ylovining uzunligi echkining soqol bilan tug‘ilishini hamma bolalar ham bilavermaydilar, shu boisdan topishmoq oddiy gap tarzida tuzilgan. 2) Qo‘shma gap modelidagi zoonimli topishmoqlar: Topishmoqlarning strukturasi murakkablashgani sayin topilishi zarur bo‘lgan obyekt ko‘payadi. Masalan: O‘ttiz bo‘ri bir joyga makon qo‘ydi, 28 O‘nta xizmatkor, ikkita qorovul keldi. Bog‘lovchisiz qo‘shma gap tarzidagi bu topishmoqda o‘ttiz bo‘ri-tish, o‘nta xizmatkor- barmoq, ikkita qorovul-ko‘z. Suv ostida makoni, Chuvalchang uning joni. Qo‘lda turmaydi, silliq, Tanga to‘nli u … (baliq) Bu qo‘shma gapli topishmoqning har bir satrida baliqqa ishora mavjud. Suv ostida makoni, demak bu yerda suv ostidagi qaysidir jonivorga ishora bor. Ikkinchi va uchinchi misralardan javob biroz oydinlashgan, ya’ni baliq asosan chuvalchang bilan oziqlanadi hamda uni tutishda ham chuvalchangdan foydalaniladi. Baliqning silliqligini hamma biladi. Uni ushlaganda qo‘lda tutib turish qiyin. To‘rtinchi misraga kelib javob tamoman oydinlashgan, ya’ni suv ostida yashovchi tanga to‘nli jonivorlardan faqatgina baliq bor. Bundan ko‘rinib turibdiki, javob aniq baliq. Dum-dumaloq oq uydan Jajji qush uchib chiqar “Chiy-chiy”lar murg‘ak dili, Olamni quchib chiqar. (jo‘ja) Topishmoqning birinchi misrasida o‘xshatish qilingan,ya’ni jo‘ja ochib chiqadigan tuxumni oq uyga o‘xshatilgan. Mantiqan olib qarasak ham tuxum jo‘janing uyi hisoblanadi. Uni ochib chiqishi bilan “chiy-chiy”laydi, yorug‘ olamga qadam qo‘yadi. 37 37 Юлдашева Д.М. Узбек болалар фолклори тилида зоонимлар.- T .: Фан, 2006, -б.52. 29 Mamajonov.A qo‘shma gaplarning nutq stillarida qo‘llanilishi haqida fikr yuritib, “og‘zaki nutqda bog‘lovchisiz qo‘shma gaplar ko‘pincha aforizm, maqol va topishmoq sifatida shakllanadi, bunday qo‘shma gaplarda fikriy yaxlitlik kuchli bo‘ladi”, deb ta’kidlab, misol bilan izohlaydi. Pak-pakana bo‘yi bor, yeti qavat to‘ni bor. 38 Tarkibida zoonimlar qatnashgan topishmoqlar sintaktikk-stilistik figuralar yordamida shakllanib, ular dinamik harakat, fonetik ohangdoshlik, ritmik ifodaga ega bo‘ladi. Antiteza, ellipsis, sanash usullari, gnadietsiya topishmoq matnining ekspressiv- emotsionalligini oshiradi. 1) Antiteza hodisasi qarama-qarshi ma’noli so‘zlar yordamida hosil bo‘ladi. Tirik kelib o‘likdan osh so‘radi, O‘lik turib tirikni bo‘g‘ib oldi. O‘lik-qopqon, tirik-sichqon. Bunda o‘lik-tirik antonimlar topishmoqning javobi qopqon va sichqon bilan kontekstual sinonim hisoblanadi. Kunduzi ko‘rinmadi, Tunda ko‘rindi. (ko‘rshapalak) Kunduz va tun so‘zlari hamda fe’lning bo‘lishli-bo‘lishsiz shakli orqali antiteza hosil qilingan. Biri katta, biri kichik Tug‘ilgandir besh kuchuk. Kishi barmoqlari katta-kichik bilan ifodalanmoqda. It bir yoki ikkita emas to‘rt yoki beshta bolalaydi, shundan kelib chiqib, kuchuk(barmoq)lar soni aniq 5 ta. Antiteza biri katta, biri kichik birikmalari orqali ifodalangan. 2) Takror orqali tuzilgan topishmoqlar. Erta ketar laylixon, Kechda kelar laylixon. 38 Мамажонов А. Кушма гап стилистикаси. – T .: фан, 1990,-б.47. 30 Turli-tuman daladan, Yig‘ib kelar laylixon. Takrorlanayotgan “laylixon” so‘zi erkalatish ma’nosida qo‘llanilib, uning etimologik ma’nosidagi qoralik sigirning ranggiga ishoradir, bunda takror leksik usulda amalga oshib, epifora shaklida satr oxirida qo‘llanilgan. Yoki: Eshagim quduqqa tushib ketdi, Dumidan ushlasam yulinib ketdi. Bu topishmoqda mayizning cho‘pi yulinishi, so‘ng og‘izga olinishi obrazli tasvirlangan. Leksik takror esa o‘ziga xos ritmni vujudga keltiradi. Ba’zi topishmoqlarda gapga teng takrorlar qo‘llanadi va ko‘p narsa-hodisalar javobi bir topishmoq matnidan izlanadi. Quyidahar bir satr oxirida javob o‘rnida “buni toping, dilbarim” gapi takror qo‘llangan. Qamish beti shildiraydi, uni toping dilbarim! Baqa ko‘zi miltillaydi, uni toping dilbarim! Apalog‘-u shapaloq, uni toping dilbarim! Ichidagi jizzasi, uni toping dilbarim! Tagidagi otashi, uni toping dilbarim! Qamish boshi shildiraydi, shamol degan emasmi? Baqa ko‘zi miltillaydi, chiroq degan emasmi? Ichidagi jizzasi mosh degani emasmi? Tagidagi otashi olov degan emasmi? 3) Murakkab tarkibli topishmoqlarda ko‘proq gradiatsiya usulidan foydalanilib, asosan bir-biriga bog‘liq hodisa-narsalarning yashiringan holati hisobga olinadi. 31 Bu tolaning o‘n ikki shoxi bor, Har shoxida to‘rttadan uya bor. Har uyada yettitadan tuxum bor, Ko‘rsang yarmi oppoqdir, topgan bo‘lsang. (yil, o‘n ikki oy, hafta, kun, kecha, kunduz) Yoki: Shundoq ayyor: Qashqir mingan, eshak o‘ngargan. Echki haydagan, tuya yetaklagan. Topishmoq mazmuniga ko‘ra tulkining ayyorligi darajalangan, chunkiayyorligi sabab qashqir bo‘rini mingan, eshakni yiqitgan, echkini haydab, tuyani yetaklagan. Matnda ayyorlik darajalanishidan topishmoq shakllangan. Yana bir topishmoqda ilonning harakati darajalangan va yashiringan obyektning ketma-ket berilayotgan belgilari orqali topishmoq javobini topadi: Og‘zin ochar Zaxar sochar Ko‘rgan qochar. 4) Xiazm. Topishmoq satrlarida bosh bo‘laklarning almashinishi ham uchrasadam bunday topishmoqlar mavjud. Eshitadi, ko‘rmaydi. Ko‘radi, eshitmaydi. Quloq, ko‘z so‘zlari aynan ega-kesimning almashinishi orqali hosil bo‘lgan 32 5) Sanash usuli. Bunday topishmoqlarda yashirin narsa belgisi, shakl-shamoyili birin- ketin sanab, bayon etiladi. Topishmoq javobi hayvonning ma’lum qiyofasi sanalgandan keyin oydinlashadi. Masalan: Ot jag‘li, qo‘y ko‘zli, quyon og‘izli, Ajdala ajdodli, qarchig‘ay qanotli, miltiq sayroqli. Yoki: Ho‘kiz shoxli, buqa bo‘yinli, qiyg‘ir qanotli, Eshak sag‘irli, tuya oyoqli. Deb chigirtka tuzilishidagi boshqa jonzotlar bilan o‘xshash, umumiy jihatlari sanab berilgan. 6) Inversiya asosan poetik nutqqa xos bo‘lgani uchun topishmoqlarda ham undan ko‘p foydalaniladi: Qilting-qilting kuloli, Qildinglashar kuloli. Kutmagan qay yerlarda, Chiqib kelar kuloli. Bu parchada “kuloli” –chayon bo‘lib, mahalliy aholida tabu hisoblanadi, ya’ni aytib bo‘lmaydigan “o‘rgimchak” sanaladi. 7) Ellipsis- topishmoqlarda ko‘p uchraydigan stilistik hodisa. Aksariyat topishmoq javoblari ellipsisga uchraydi. Azon aytar, namoz o‘qimas. Ega- xo‘roz ellipsisga uchragan, aslida: 33 Xo‘roz azon aytar, namoz o‘qimas. 8) Parallelizm. A. Mamajonov ta’kidlaganidek “structural parallezmda predikativ birikmalar bir tipli bo‘lishi va gap bo‘laklari o‘rni qat’iyligi saqlanishi zarur”. 39 Uzun-uzun iz ketdi, Uzun bo‘yli qiz ketdi. (ilon) G.Jumanazarovaning doktorlik dissertatsiyasida xalq og‘zaki ijodi asarlari, xususan dostonlar tilidagi metaforik qo‘llanish natijasida emotsional- ekspressiv ma’no hosil qiluvchi zoonim va zoomorfizmlarning lingvopoetik tabiati haqida so‘z yuritilgan, tahlil qilingan va fikr- mulohazalar bildirilgan I.A.Umarov “Malika ayyor” dostoni tilida zoonimlar nomli maqolasida zoonimlarning etimologik, funksional va semantik tadqiqi masalalariga qisqacha to‘xtaladi va doston leksikasida qo‘llanilgan zoonimlarni semantik jihatdan quyidagi guruhlarga bo‘lgan. 1) Uy hayvonlari nomi: tuya , qo‘y, kuchuk, qo‘chqor, mol, ot, toy, mushuk kabilar, 2) Yovvoyi hayvon nomlari: sher, tulki, ayiq,yo‘lbars, qulon, kiyik, fil kabi, 3) Sudralib yuruvchi jonzod nomlari: ilon, toshbaqa, kasratki ( kaltakesak) kabi, 4) Kichik kemiruvchi, sut emizuvchi hayvon, hasharot, chigirtka va qumursqa nomlari, 5) Qush nomlari: qarg‘a, bulbul, quzg‘un, laylak, mayna, to‘ti, g‘oz kabilar misol bo‘la oladi. Maqolada dostonda uchraydigan ushbu hayvonlar nomlari bilan bog‘liq maqollar ham muallif tomonidan tahlil qilingan. 39 Мамажонов. A . Кушма гап стилистикаси. T .:фан.1990.-б.36. 34 Xalq og‘zaki ijodining eng rivojlangan janrlaridan biri alladir. Alla bolalar beshikdaligida, hali tili chiqmasidanoq aytiladi. Boshqacha aytganda, beshik qo‘shig‘i bolaga ona suti bilan kiradi. Allalar poetik jihatdan ham, onalarning ichki tuyg‘ulari bayoni sifatida ham xalq ijodining bo‘lak turlaridan ajralib turadi. Ulami bolaning onasi yoki tarbiyachisi aytadi (ona, enaga, keksa onalar, ba’zan otalar tomonidan ham aytiladi). Allalar bolani ovutish, uxlatish uchun mayin ohangda ijro qilinadi. Onaning yurakdan aytgan quyidagi allasida bola obrazi qisqa, ammo chuqur mazmunli so‘zlar yordamida ifodalanadi: Alla bolarn, alia. Jonim bolam, alia, Ikki ko‘zim alia, Shirin so‘zim alia. Alla bolam, baxti bor, Har narsaning vaqti bor, Jonim bolam, alia, Shirin bolam, alia, Ikki ko‘zim alia. Allada yaxshi tarbiya ko‘rgan bola jamoat o‘rtasida, to‘y-tomoshalarda ota- onaning obro‘yi, uning shuhrati sifatida ta’riflanadi. Shuningdek, bolaning to‘g‘ri tarbiyalanishida ota-onaning roli katta ekanligi ko‘rsatiladi. Bola yoqimli qo‘shiqlar ohangini osongina o‘rganib oladi. Alla bolaga zavq bag‘ishlaydi ma’naviy-tarbiyaviy ozuqa beradi. Uylarda o‘chdi chiroq. 35 Uxlar asalarilar, Uxlar baliqlar tinchroq. Ko‘kda oy yarqiraydi, Derazadan qaraydi. Ko‘zlaring yumgin qo ‘zim, Yot, quvonchim, qunduzim, Alla, alia. Suv sepgandek, uylar tinch Qorong‘i hujralar tinch. Hech darvoza tiq etmas, Sichqon uxlar, miq etmas. Kimdir oh tortsa, unda Ne ishimiz bor unda ? Ko‘zlaring yumgin, qo‘zim, Ovunchog;im, qunduzim! Alla, alia. Qushcham g‘amsiz yashaydi, Uning har dam vaqti chog‘. Shirinliklar mo‘l-u ko‘l, Ko‘pdir qiziq о’yinchoq. Bari sangadir, qo‘zim! Yig‘lama hech yulduzim! Baxtiyor о’tsin umring! Yot, quvonchim, qunduzim! 36 Alla, alla. Alla, alla, allayo. Uxla, qo‘zim, allayo. Yum ko‘zingni yulduzim, Yum-yum ko‘zingni, qunduzim! Xulosa qilib aytganda, zoonim va zoonim komponentli matn tahliliga bag‘ishlangan jahon va o‘zbek tilshunosligidagi tadqiqotlar tarixiy, leksik-semantik, funksional uslubiy xarakterga ega bo‘lib, kishilik jamiyatida muhim o‘rin tutadigan hayvon nomlarining semantik xususiyatlarini yoritishga qaratilgan. 37 II BOB. BOLALAR FOLKLORIDA ZOONIMLARNING USLUBIY XUSUSIYATLARI. 2.1. Alla va ertaklarda zoonimlarga xoslangan emotsional bo‘yoqdorlik. Insoniyat tafakkurining tamal toshi bo‘lmish alla qo‘shiqlari hususida so‘z yuritar ekanmiz, turli millat tadqiqiotchilari allaning yani beshik qo‘shiqlarining paydo bo‘lishi haqida o‘z qarashlarini bayon etganlarini e’tirof etish joiz. Sababi bu sirli qo‘shiq zamirida insoniyat ma’naviyatining yuksalish qoni oqar ekan, dunyodagi har bir xalq hayot yo‘lini allasiz tasavvur qila olmaymiz. O‘zbek allalarida asosan beshik yoki belanchakning maqtovi bilan cheklaniladi. Hayvonlar, qushlar va hasharotlar poetic ta’rifidan tashkil topgan allalar judayam kam. Lekin o‘zbek allalarida hayvonlarning bolalari va qushlar nomi bilan aloqador erkalash ohangi mavjud: bolalar qo‘zichoqqa, toychoqqa, toyloq yoki bo‘taloqqa, bulbulga, suqsurga, lochinga qiyoslanib, e’zozlanadi. Bunday qiyoslash aslida o‘sha jonivorlarga bo‘lgan samimiy munosabat zamirida tabiiylik kasb etgan. Masalan: Vatanimning bog‘ida, alla, Bulbul qushdek sayratib, alla. Bolajonim bag‘rimda, alla, Erkalayman yayratib, alla. To‘rtlikda bulbul zoonimi tilga olingan. Yani, bulbul shu qadar chiroyli kuylaydiki, bu allada ham bolaning bulbuldek chiroyli, ravon ovozi bo‘lishini niyat qilib ona farzandiga alla kuylaydi. 38 Alla deb chiqsam cho‘llara, alla qo‘zim, alla, Soliqlar solib ellara, alla bolam, alla. Alla aytib uxlataman, alla bolam, alla, Qandayseni yupataman, alla bolam, alla. Kichkinasan, lolasan, alla bolam, alla, Qachon katta bo‘lasan, alla bolam, alla. Alla, alla orastasan, alla qo‘zim, alla, Gunohi yo‘q norastasan, alla qo‘zim, alla. Bog‘ ichida chaman gullar, alla qo‘zim, alla, Sayraydi shaydo bulbullar, alla qo‘zim, alla. Sendan kelar gul isi, alla bolam, alla, Ota-onang birisi, alla bolam, alla. Uymali tunlar bo‘yingga, alla qo‘zim, alla, Qo‘ydan qo‘chqor to‘yingga, alla qo‘zim, alla. Allada asosan qo‘zim zoonimi qo‘llanilib, bolaga nisbatan erkalash, yupatish maqsadlarida deyarli har qatorning oxirida alla qo‘zim deya qo‘llanilgan. Tepadagi to‘rtlik kabi bu allada ham bulbul zoonimi qo‘llanilib, endi u bolaning ovoziga emas, aksincha, alla aytuvchining ovoziga ishora qilmoqda. Yani, onaning alla aytayotgandagi ovozi bulbulning go‘zal xonishiga o‘xshatilgan. Alla qo‘ydan qo‘chqor to‘yingga, alla qo‘zim, alla deya tamomlangan. Ba’zi hududlarda 39 farzandli bo‘lgandan keyin qo‘y so‘yib xalqqa aqiqa to‘yi beriladi. Allaning so‘nngi misrasida shunga ishora qilinyapti. Allalarda hayvon nomlari qo‘llanilishi chegaralangan, yani eng ko‘p qo‘llaniladigan zoonimlar bulbulim, qo‘zim, toychog‘im, qo‘chqorim, arslonim kabilar bo‘lsa, nisbatan kamroq qo‘llanadigan zoonimlar bo‘ri, ayiq, qunduz kabilardir. Hayvonlar haqidagi ertaklarning yuzaga kelishi va shakllanishi davri ibtidoiy jamiyat bosqichlariga kirib boradi. Uning dastlabki namunalari hayvonlarga munosabat, dunyoqarash hamda urf-odatlar zamirida yuzaga kelgan va tarixiy taraqqiyotning turli xil bosqichlari ta’sirida rivojlandi. Binobarin, bu xil ertaklar o`zida qadimgi dunyo falsafasi, ahloqiy normasi, turmush tarzi, tabiat va hayvonlar haqidagi tushunchalarini tashiydi. Obraz, voqea va hodisalarni fantastik uydirmalar fonida hikoya qiluvchi ertaklar sehrli ertaklar deb nomlanadi. Sehrli-sarguzasht tipidagi ertaklar esa katta o`rin egallaydi. Bu xil ertaklarda fantastik uydirmalar va sehrli predmetlar asosiy o`rin tutadi. Ertaklarda emotsional-bo‘yoqdor so‘zlar ko‘p uchraydi. Masalan, qizil qalpoqcha ertagida bo‘riga nisbatan emotsional-bo‘yoqdor so‘z qo‘llangan: -Men nevarangiz Qizil Qalpoqchaman. Sizga somsa bilan kuvachada yog‘ olib keldim. Bo‘ri yo‘talib olib, ingichka ovoz bilan: -Ipni tort, jonginam, eshik ochiladi, -debdi. Qizil Qalpoqcha ipni tortgan ekan eshik ichilibdi. Bilamiz qizil qalpoqcha ertagida bo‘ri qizil qalpoqchaning buvisini yeb qo‘yadi va uning o‘rniga yotib olib qizil qalpoqchani ham yeb qo‘ymoqchi bo‘ladi. Qizil qalpoqcha kelganda bo‘rini shunday tasvirlaydi: bo‘ri yo‘talib ingichka ovoz bilan 40 “ipni tort jonginam”- deydi. Bu yerda ingichka ovoz bo‘riga xos so‘z emas, yani bo‘ri hech qachon ingichka ovoz bilan gapirmaydi. Bu yerda ingichka ovozni bo‘riga nisbatan emotsional bo‘yoqdor so‘z deb qarashimiz mumkin. -Voy, buvijon, qo‘llaringiz buncha uzun? -Seni mahkamroq quchoqlash uchun, jonginam! -Buvijon, oyoqlaringiz buncha katta? -Tezroq chopish uchun, jonginam! -Buvijon, quloqlaringiz buncha katta? -Yaxshiroq eshitish uchun, jonginam! -Buvijon, ko‘zlaringiz buncha katta? -Seni yaxshiroq ko‘rish uchun, jonginam! -Buvijon, tishlaringiz buncha katta? -Seni tezroq yeb qo‘yish uchun, jonginam! Mana shu dialogda bo‘rining har gapiga jonginam so‘zini qo‘shib aytishi aslida bo‘riga xos so‘z emas. Bu yerda u qizil qalpoqchaning buvisi ro‘lida bo‘lganligi uchun, qizchani bunga ishontirish uchun jonginam so‘zi qo‘llangan. Yoki, bolalar uchun mo‘ljallangan “maqtanchoq jo‘ja” ertagini oladigan bo‘lsak, ertakda bir ona tovuq va uning o‘n bitta bolasi bo‘ladi. Ulardan o‘ntasi yaxshi va mehribon, bittasi esa to‘polonchi va o‘ziga bino qo‘ygan jo‘ja ekan. Bu odobsiz jo‘ja onasining so‘zlariga quloq solmas, aka va opalari bilan o‘ynamas ekan. U doimo, mening rangim hammadan chiroyli! Tumshug‘im ham hammanikidan yaxshi! Men hammadan yaxshi ucha olaman, -deb maqtanaverarkan.Bir kuni shu jo‘ja men hammadan chiroyliman, shuning uchun men bu yerda emas, chiroyli uyda yashashim kerak deb o‘ziga mos uy qidirib yo‘lga tushibdi. 41 Yo‘lda u soyga, shamolga, olovga duch kelibdi. Ular jo‘jadan yordam so‘raganda, u o‘ziga mos chiroyli uy qidirayotganini pesh qilib ularga yordam bermabdi. Ammo bir kuni jo‘janing o;ziga ham suvning, olovning, shamolning yordami kerak bo‘libdi. Lekin ular ham jo‘jaga yordam bermabdi. Qilmishidan pushaymon bo‘lgan jo‘ja uyiga qaytib kelibdi va shu kundan boshlab maqtanchoqlikni tashlabdi. Ertakda ijobiy va salbiy emotsional bo‘yoqdor so‘zlar ishtirok etgan. Ijobiy: yaxshi, mehribon, chiroyli, yaxshi Salbiy: to‘polonchi, o‘ziga bino qo‘ygan, odobsiz Aslida har bir ertak zamirida hayvonlar orqali inson fazilatlari, ularning qaysidir xarakteri, qilmishi ochib beriladi. Bu ertakda ham jo‘jalar orqali insonlarning yaxshi va yomon fazilatlari ochib berilgan. Asosan bolalarning injiqliklari va yaxshi xarakteri ko‘zga tashlanadi. Chunki ertaklarning o‘quvchilari asosan yosh bolalarni tashkil qilganligi uchun, ertaklarda asosan didaktik, tarbiyaviy ruh ustunlik qiladi, yani ertaklar kelajak avlod tarbiyasi uchun muhim ahamiyat kasb etadi. “Aqlli tulki” nomli ertakni oladigan bo‘lsak, ertakning nomidayoq tulkiga nisbatan emotsional bo‘yoqdor so‘z qo‘llangan. U o‘rmon aholisi orasida zukkoligi va ayyorligi bilan tanilgan edi. U mana shu zukkoligi va jasorati bilan o‘rmonda haqiqiy qahramonga aylanadi. U haqiqiy kuch nafaqat ayyorlikda, balki mehribonlik, jasorat va boshqalarga yordam berish qobiliyatida ekanligini tushundi. Ertakda aqlli, zukko, ayyor, jasoratli, mehribon, haqiqiy qahramon kabi emotsional bo‘yoqdor so‘zlar ishtirok etgan. 42 2.2. Maqol va topishmoqlarda metaforalarning qo‘llanilishi. Maqollarning mazmuniy tomoni cheksiz. Maqollar inson faoliyatining barcha sohalarini qamrab oladi. Jamiyatning turmushi, madaniyati, hayoti va tarixini o‘zida aks ettiradi. Maqollar xalq donishmandligini ifodalar ekan o‘ziga xos, insondagi eng axloqiy sifatlar ma’qullanadigan, ma’naviyat tasdiqlanib, har qanday nuqson, illat qoralanadigan o‘ziga xos axloq kodeksi sifatida namoyon bo‘ladi. Ko‘pchilik maqollar insonni to‘g‘ri harakatlanishga undaydi: ular insonga nima qilish kerag-u, nima qilmaslik kerakligini ko‘rsatib turadi, salbiy xatti- harakatlardan asraydi. O‘zbek xalq maqollarida mazmunni ochib berishda bir qancha vositalar muhim rol o‘ynaydi. Maqolda metaforalik, obrazlilik, ta’sirchanlik, hissiy bo‘yoqdorlik, qisqalik, majoziylik ahamiyatga egadir. Maqollarning ma’no-mazmuni ularni tashkil etuvchi komponentlar (so‘zlar) ma’nosidan bevosita kelib chiqmaydi, u ma’no bo‘lak obraz orqali bog‘liq bo‘ladi. Xalq so‘zlari (maqollar) ko‘chma ma’noda olingan, yoki so‘zlarning o‘z ma’nosi bilan ko‘chma ma’nosi birikuvidan tashkil topadi. Har ikkala holatda ham ko‘chma ma’no xalq maqollarida noodatiy, o‘ziga xos bo‘ladi. Ulardagi ma’no kundalik nutqdagi ma’nodan farqli, faqat maqollargagina x os bo‘ladi. 40 40 Аникин В.П. Русские пословицы и поговорки. –М.: 1988. –с.156. 43 Yaxshi – bog‘-u bo‘ston, Yomon – qora qozon. Metaforiklikning xususiyati maqolni maksimadan ajratib turadi. Maksima – mantiqiy yoki axloqiy prinsip, qoida, xatti-harakatning me’yorini bildiruvchi til formulasidir. Maqollar, asosan, qisqa, lo‘nda va ixcham bo‘lganligi uchun uning asosiy mazmunini keng bayon qilish, mohiyatini atroflicha sharxlash qiyin. Shuning uchun ham bu janrda metaforik tasvir juda qo‘l keladi. Bitiruv malakaviy ishning bu bo‘limida “Qo‘y” lug‘aviy-ma’noviy guruhi asosida shakllangan xalq maqollarini ham tahlil qilamiz. “Qo‘y” LMGiga oid birliklar ishtirok etgan metaforik maqollar 6 ta ma’noviy guruhga ajratilgan holda o‘rganiladi. “Qo‘y” LMGi ishtirok etgan maqollarni metaforalashuvi jihatidan quyidagi mavzuviy turlarga ajratish mumkin: I. Insonning ko‘rinishi yoki holatini ifodalovchi maqollar. II. Insonning kuch-qudratini ifodalovchi maqollar. III. Inson qadr-qimmatini ifodalovchi maqollar. IV. Insonning ojiz holatini ifodalovchi maqollar. V. Insonning salbiy xususiyatlarini ifodalovchi maqollar. VI. Insonning ijobiy xislatlarini ifodalovchi maqollar. O‘zbek xalqining mehmondo‘stligi, mehmon oldiga eng tansiq narsalarini qo‘yishi milliy va sharqona mental xususiyat sanaladi. Mazkur etnik xususiyat xalqning lisoniy olamida ham aks etib, “ ko‘ngli oq qo‘ydan ham yuvosh, moy bersang ham yeyaveradi” maqoli orqali reallashadi. Qo‘yga o‘xshatish orqali o‘zbekcha milliy-madaniy qarash va tasavvur yorqin aks etgan. Qoy – beozor, atrofdagilarga zarar yetkazmaydigan, kishilarning ko‘ngliga qarab ish tutadigan yuvosh insonlarga qiyoslangan. Yuvosh – sho‘xlik qilmaydigan, tinch yoki jim 44 yuradigan, beozor ma’nosini ifodalab, shu sifatga ega bo‘lgan kishilarga nisbatan ishlatiladi. Moy so‘zi moydek ma’nosida odamning ko‘ngliga juda ham hush yoqadigan narsa, ko‘pincha, gap, so‘z, muayyan harakat-holatni ifodalash maqsadida qo‘llaniladi. Turkman xalq og‘zaki ijodida esa qo‘y (qo‘chqor) obrazi, odatda, kamtar insonlarni ifodalashga xizmat qiladi. Maqollar asosan majoziy obrazda qo‘llanilib, insonlarning qaysidir fazilatlari yoki illatlarini hayvonlar, narsa-predmetlar orqali ofodalanadi. Ot – yigitning qanoti. Maqolda ot qanotga qiyoslangan, yani bu yerda ot ham qanot ham majoziy ma’noda qo‘llangan. Maqolni to‘g‘ridan-to‘g‘ri anglaganimizda oti bor yigitning qanoti bo‘ladi ma’nosi anglashiladi. Lekin buni o‘z ma’nosida qabul qilish kerak emas. Qanot bu yerda dastyor ishni yengillatuvchi otga ishora tarzida qo‘llanilgan. Qadimgi ertak va afsonalardagi shag‘zodalarning otida qanot bo‘lgan. Ular biror qiyin vaziyatga tushib qolganda otlari qo‘l kelgan. Bundan kelib chiqadiki maqollarda mif va afsonalarga murojaat ham yotadi. Yani bu maqolda mifologik qahramon qanotli otga murojaat ham bo‘lishi mumkin. Chopqir ot – o‘tkir pichoq. Maqolda chopqir ot va o‘tkir pichoq birikmalari bir biriga o‘xshatilgan. Xalqimizda “ish quroling soz bo‘lsa, mashaqqating oz bo‘lar” degan maqol bor. O‘tkir pichoq bilan piyoz, sabzi yoki kartoshkani to‘g‘rash tez va oson bo‘lganidek, chopqir ot bilan ham biror manzilga tez yetish oson bo‘ladi. El tinsa ham, it tinmas. Maqolda itni aynan o‘zini tushunmasligimiz kerak, yani bu yerda it hamma tinsa ham tinmaydigan, juda ham ko‘p mehnat qiladigan, mehnatkash, ishdan qochmaydigan insonga ishora sifatida qo‘llanilgan. It boqqanda sirtlon boq, 45 Qo‘y oldirmas qo‘radan. Maqolda it boqqanda sirtlon boq deb aynan sirtlon boqish haqida gap ketmagan, aksincha, itning eng zo‘ridan, sirtlon kabi baquvvat, kuchli, dovyuragidan boq degan ma’no anglashiladi. Sirtlonning kuchlilik darajasi itdan ancha yuqori bo‘lganligi uchun itning sirtlondayini boq deyilyapti, yani sirtlonday it bemalol qo‘radagi qo‘ylarni bo‘rilardan himoya qila oladi. Bu yerda yana bir ma’no anglashiladiki, sirtlonning kuchlilik darajasi bo‘riga nisbatan ham yuqori. Bo‘ri hujum qilganda bemalol qarshilik qila oladi, shuning uchun maqolda it sirtlonga qiyoslangan. O‘zbek xalq topishmoqlarining asosiy qismini metaforaga asoslangan topishmoqlar tashkil etadi. Metafora bu – muayyan bir narsa yoki hodisaning tashqi ko‘rinishi jihatidan boshqa bir narsaga o‘xshashligi asosida ma’no ko‘chish turi bo‘lib, u topishmoqlarda tasvirdagi obrazlilikni ta’minlashga xizmat qiladi. Masalan: “ Atrofi chakalakzor, o‘rtasi yorug‘ yulduz”, bu topishmoqda jumboqlanayotgan narsalardan birinchisi kipriklar, ko‘chim esa “ chakalakzor”, ikkinchi jumboq ko‘z bo‘lib, unga nisbatan “ yorug‘ yulduz”, ko‘chimi mohirona ishlatilgan. Yani “atrofi chakalakzor” ta’rifi bilan ko‘z atrofidagi kipriklar ko‘zni xuddi chakalakzordek o‘rab turishiga ishora qilinsa, “o‘rtasi yorug‘ yulduz” deya, kipriklar o‘rtasida chaqnab turguvchi ko‘z nazarda tutiladi. Yoki: “Yer tagida qizil ximich”, bunda jumboqlanayotgan narsa chuvalchang, ko‘chim esa ximich. Metaforaga asoslangan topishmoqlarning ancha murakkab, savol-javob tarzida tuzilgan turlari ham uchraydi. Masalan: U nimadir quv yog‘ochdan og‘zi bor, U nimadir o‘rtasida mag‘zi bor, 46 U nimadir yelkasida og‘zi bor, U nimadir suv ostida qimirlar? Ko‘rinib turganidek, yuqoridagi topishmoqning har bir qatorida bittadan savol tarzidagi jumboq yashirilgan. Bu topishmoqning javobi ham xuddiqo‘yilgan savol kabi she’riy shaklda, ko‘p tarkibli bo‘lib, quyidagicha ifodalanadi: U tandirdir, quv yog‘ochdan og‘zi bor, Bug‘doy bo‘lar, o‘rtasida mag‘zi bor, Tegirmondir, yelkasida og‘zi bor, Baliq bo‘lar, suv ostida qimirlar. Bu xildagi savol-javobga asoslangan topishmoqlar anchayin murakkab bo‘lib, ulardagi jumboqlanayotgan narsani toppish tinglovchidan topqirlik va ziyraklikni talab qiladi. Ba’zi bir topishmoqlarda metafora jonlantirish usuli bilan namoyon bo‘ladi. Masalan: Qora botir otdan tushdi, Askarlari o‘rab olishdi. Ushbu topishmoqda metafora jonlantirish usuli bilan namoyon bo‘lgan. Topishmoqning javobi qozon va kosalar bo‘lib, “qora botir” birikmasi metafora asosiga qurilgan bo‘lib, u orqali qora qozon nazarda tutiladi.”Otdan tushdi” birikmasi esa jonlantirishga yaqqol misol bo‘la oladi, ya’ni topishmoqning birinchi misrasida qozonning o‘choqdan olinishi “qora botirning otdan tushishi” misolida obrazli ifodalanyapti. Ikkinchi misrada ham xuddi shunday ham metafora ham jonlantirish usuli qo‘llangan. 47 Yuqorida ta’kidlaganimizdek, topishmoqlarning aksariyati o‘xshatish san;ati asosiga qurilgan. Buning sababi topishmoqlarda ikki yoki undan ortiq tushunchani farqli jihatlarini qiyoslash, taqqoslash orqali jumboqlangan predmetni topishga ishora qilinadi. Odatta qiyosning ikki turi farqlanadi, bunda qiyoslashning maqsadidan kelib chiqiladi. Agar ikki predmet yoki tushuncha ular o‘rtasidagi farqni ko‘rsatish maqsadida qiyoslangan bo‘lsa, sof qiyosiy konstruksiya shakllanadi. Masalan: Otdan baland, itdan past. (egar) Qiyoslash, o‘xshatish maqsadini ko‘zda tutganda esa o‘xshatish konstruksiyasi shakllanadi. Masalan: Posti qalin, qovoqday, Beli bog‘li, tanobday, Mevasi sariq yog‘day, (yong‘oq) Yoki: Oqligi sutday, Ko‘kligi nilday, O‘tirishi bekday. (zag‘izg‘on) Ba’zi topishmoqlar narsaning bajaradigan vazifasiga, harakatiga, uning nimadan yoki qanday ishlanganligiga qarab, shu xususiyatlar asosida yaratilishi mumkin. Masalan: Qo‘li yo‘q, oyog‘I yo‘q, uy poylar. (qulf) Mubolag‘a yo‘li bilan yaratilgan topishmoqlar ham anchagina bo‘lib, ularda ma’no ko‘chish hodisasi bo‘rttirish orqali sodir bo‘ladi. Masalan: Bir chuqurda ming chuqur. (angishvona) Yoki: O‘zi bir qarich, soqoli ming qarich. (igna-ip) kabi. 48 Ba’zi topishmoqlar so‘zlarning ohngdosh bo‘lib kelishiga, ya’ni qofiyadoshligiga asoslanadi. Bunday turdagi topishmoqlar shaklan she’rga o‘xshash bo‘lib, ularning aytilishi ham eshitilishi ham ayniqsa bolalar uchun qiziqarlidir. Masalan: Zuv-zuv borar, Zuv-zuv kelar, Doston o‘qir, G‘alvir to‘qir. (ari) Yoki: Osti tosh, usti tosh, O‘rtasida g‘alvir bosh. (toshbaqa) Ko‘rinib turganidek, topishmoqlar shakl va mazmun jihatidan rang-barang bo‘lishi bilan birga, ularning yaratilish usuli va maqsadi ham farq qiladi. Shu bilan birga topishmoqlarni tadqiq qilish ham tilshunoslikning eng qiziqarli va dolzarb masalalaridan biridir. 49 2.3. Bolalar folkloridagi zoonimlarni ifodalovchi frazeologik birliklar. Ikki va undan ortiq, so‘zlarning o‘zaro barqaror munosabatidan tashkil topgan, nutq, jarayoniga tayyor holda olib kiriluvchi, til egalari xotirasida imkoniyat sifatida mavjud bo‘lgan til birliklari barqaror birikmalar deyiladi». Iboralar, maqol- matallar va hikmatli so‘zlar barqaror birikmalar hisoblanadi. Frazeologik birliklar til egasi bo‘lgan xalqning ma ’ naviy madaniyati, urf- odati, kasbi, yashash tarzi, o‘tmishi, intilishi, voqelikka munosabati bilan uzviy bogliqdir. Uzoq muddatli taraqqiyot mahsuli hisoblangan frazeologilk birliklar jamiyat tajribasini aks ettirib, uni bir avloddan ikkinchisiga yetkazadi. Jahon tilshunosligida frazeologik birliklarni o‘rganish bo‘yicha katta ishlar amalga oshirilgan. Frazeologik birliklar kelib chiqishi jihatidan juda qadimiy bo‘lsa-da, frazeologiya fani tarixi qariyb ikki asrni o‘z ichiga oladi. Frazeologizmlarni o‘rganishda uning asoschisi Sharlo Ballining xizmatlari beqiyosdir. U o‘zining “Fransuz stilistikasi” asarida so‘z birikmalari, ularning tadqiq etuvchi vositalari haqida qimmatli fikrlarini bayon qilgan. Frazeologik birliklar va ular shakllanishi yo‘llarining qiyosiy tahliliga A.A.Grigoryeva, 50 M.I.Gritsko, N.A.Xomyakova, I.V.Gorodskaya, N.Kindrya 41 , K.Gafarova 42 , J.D.Kozimagamedovaning asarlari bag‘ishlangan. Shuningdek, A.N.Smirnitkiy, Z.N.Anisenova, A.V.Kumachova, N.N.Amosova, T.N.Derbulova kabi olimlarning asarlarida frazeologik birliklar o‘rganilgan. G‘arb tilshunosligida frazeologizmlar keng va chuqur o‘rganilmay kelinmoqda. Frazeologizmlarga idiomalar sifatida qaralib, lug‘atlar tuzilgan, lekin chuqur ilmiy tadqiq qilinmagan. Frazeologiya sohasidagi ilmiy tadqiqotlar ko‘proq rus va o‘zbek tilshunosligida amalga oshirilmoqda. Bu sohada ayniqsa taniqli Rossiya olimi A.V.Kuninning xizmati kattadir. A.V.Kunin frazeologiyani leksikologiyaning bir qismi emas, balki alohida bir fan sifatida o‘rganilishi tarafdorlaridan biri edi. U frazeologizmlarni nutqda qo‘llanilishi jihatidan tahlil qiladi va frazeologik birliklarni ayrim guruhlarga ajratadi. V.V.Vinogradov frazeologik birliklarni uch turga ajratadi. Ular: Frazeologik birikma Frazeologik chatishma Frazeologik butunliklardir. N.Amosova frazeologik birliklarni tahlil qilar ekan, frazeologik birliklarni ularning komponentlaridan bittasi yoki hammasi ko‘chma ma’noda kelishiga qarab, ikki xil guruhga ajratadi. U agar frazeologik birliklardagi komponentlarning biri ko‘chma ma’noda kelsa, ularni «frazema», agar hamma komponentlar ko‘chma ma’noda kelsa, ularni “idioma” deb atash fikrini ilgari suradi A.I. Smirnitskiy frazeologik birliklarni so‘zga ekvivalent qilib ko‘rsatadi va ularning gapda biror bir gap bo‘lagi bo‘lib kelishini ta ’ kidlaydi. Frazeologiya tez taraqqiy etayotgan tilshunoslik sohalaridan biriga aylandi. 41 Киндря Н.А. Английские и русские фразеологизмы с компонентом-зоонимом в свете истории культуры: Дисс. ... канд. филол. наук. – М., 2005. –203 с.; 42 Гафарова К.Т. Сопоставительный анализ фразеологических единиц с зоонимами и фитонимами в таджикском, немецком и русском языках: Дисс. ... канд. филол. наук. – Д., 2007. – 208 с.; 51 Bu sohada o‘zbek tilshunosligida ham salmoqli ishlar mavjud. Bularga Sh.Rahmatullayev I.Pinxasov , F.Salomov , A.Mamatov, G.Hakimova 43 va boshqalarni misol qilib keltirishimiz mumkin. Agar Sh.Rahmatullayev o‘zbek tilshunosligiga frazeologiya va turg‘un birikmalar tushunchalari, ularni tahlil qilishning asosiy qonuniyatlarini olib kirgan bo‘lsa, I.Pinxasov frazeologiyani leksikologiyaning bir qismi sifatida frazeologik birliklarning yasalishi, ma’nosi, motivatsiyalanganlik darajasini o‘rganish sohalarini tadqiq qildi. E’tirof etilgan tadqiqotlar ushbu soha rivojiga katta hissa bo‘lib qo‘shilgan, biroq ta’kidlash joizki o‘zbek tilining obrazli va motivlashgan frazeologik birliklarning shakl va ma’no munosabati masalasiga e’tibor qaratilmog‘i lozim. Frazemalar insonning cheksiz va turli-tuman his-hayajonini, fiziologik jarayonlarini jozibador, badiiy ifodalashga xizmat qiladi, ularning asosiy qismi struktural jihatdan ot+fe’l, ot+sifat (yoki son), ot +fe’l tuzilishiga ega fe’l iboralar va ot+sifat (son) modeliga ega bo‘lgan sifat (son) iboralar, sifat+ot modelidagi ot iboralardir. Masalan, yuragi pokiza, yuragi keng, yuragi tor, yuragi kir, yuragi qora, yuragi taka-puka, yuragi tosh, yuragi sof, yuragi qon kabi . Iboralar- voqelikni obrazli tasvirlashda, uni kitobxon ko‘zi o‘ngida aniq, va to‘la gavdalantirishda frazeologik iboralarning o‘rni, ahamiyati beqiyosdir. Iboralar hayotdagi voqea-hodisalarni kuzatish, jamiyatdagi maqbul va nomaqbul harakat- holatlarni baholash, turmush tajribalarini umumlashtirish asosida xalq chiqargan xulosalarning o‘ziga xos obrazli ifodalaridir. Yozuvchilar, odatda, tasvir maqsadiga muvofiq, iboralarni tanlab qo‘llash bilangina kifoyalanib qolmaydilar. Balki, qahramonlar tabiati, ruhiy holati, hayot tarziga moslab o‘zgartiradi va qayta ishlaydi. Shu tarzda xalq, iboralari sayqallanib, yangi ma’no nozikliklari bilan to‘yinib boradi. Xalq iboralarini qayta ishlashning usullari, ularga yangicha rang va tus, yangicha ma’no talqini berishning yo‘llari juda xilma-xildir. Bunga «umumtil iborasi zamiridagi ma’noning yangicha talqinini ochish, iboraning leksik tarkibini 43 Hakimova G. Zoonim komponentli ftazeologik birliklarning strukturaviy va semantic xususiyatlari. Fil.fan nom.zodi-diss- T., 2008-145-b 52 o‘zgartirish va uning semantik-stilistik funksiyalarini kengaytirish, iboraga yangicha majoziy va obrazli ma’nolar kiritish kabi usullarni kiritish mumkin». Frazeologik iboralarni qayta ishlashning turli usullari B.Yo‘ldoshev tomonidan keng o‘rganilgan. Badiiy matnda eng ko‘p uchraydiganlari quyidagilardan ibora tarkibidagi ayrim so‘zlarni almashtirish: Yana uch kun jim turib bersangiz, mulla mingan velosipeddek yuvosh bo‘lib qolasiz (S.Ahmad). Ibora tarkibini qisqartirish. Ibora tarkibidagi ayrim so‘zlarni tushirib qo‘llash tildagi tejamkorlik talabi bilan amalga oshiriladi. Ammo yozuvchilar bundan o‘z badiiy-lisoniy maqsadiga ko‘ra foydalanadilar. Tilimizda qo‘lini yuvib qo‘ltigaga urmoq, iborasi mavjud b o‘lib, uning ma nosi “ixlosi qaytib, ishonmay qo‘yish tarzida izohlanadi. Cho‘lponʼ “Kecha va kunduz” romanida uni mana bunday qisqartirilgan holda qo‘llaydi: Undan keyin, qishloq, odamlarining shunaqa o‘zboshimcha harakatlariga yo‘l qo‘yib bersak, oz vaqt ichida qishloqdan qo‘l yuvishimiz kerak bo‘ladi. 53

Bolalar folklorida zoonimlar

 

Kirish… … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … 3

 

I BOB  Bolalar folklorida zoonimlarning leksik-semantik xususiyatlari

  1. Tilshunoslikda zoonimlarning o‘rganilishi
  2. Bolalar folklorida zoonimlarning leksik-semantik xususiyatlari

1-bob yuzasidan xulosa… … … … … … … … … … … … … … … 

II BOB  Bolalar folklorida zoonimlarning uslubiy xususiyatlari

2.1.     Alla va ertaklardagi zoonimlarga xoslangan emotsional bo‘yoqdorlik

2.2.     Topishmoq va tez aytishlarda metaforalarning qo‘llanilishi

2.3.     Bolalar folkloridagi zoonimlarni ifodalovchi frazeologik birliklar 

Sotib olish