Bolalar va yoshlar jamoalari va ularning zamonaviy shaxs tarbiyasidagi o‘rni kurs ishi - Pedagogika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	40000UZS
Hajmi	52.3KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	28 Sentyabr 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

Sotuvchi

Amriddin Hamroqulov

Ro'yxatga olish sanasi 23 Fevral 2025

54 Sotish

Bolalar va yoshlar jamoalari va ularning zamonaviy shaxs tarbiyasidagi o‘rni kurs ishi

Sotib olish

1O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLI GI
------------------------------------------FAKULTETI
“----------------------------------” KAFEDRASI
------------------------------------------- ta’lim yo‘nalishi
______- guruhi talabasi
Kurs ishi
Mavzu : Bolalar va yoshlar jamoalari va ularning zamonaviy shaxs
tarbiyasidagi o‘rni
Bajardi: _______ ____ _____ _ guruhi talabasi ______ ___ ________
(imzo) (ismi sharifi)

Kurs ishi himoya qilingan sana “____” __ ___ _____20 25 y.
Baho “_____” ____ __ _____
Ilmiy rahbar: __________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)
Komissiya a’zolari: __________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)
__________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)

2Mavzu: Bolalar va yoshlar jamoalari va ularning zamonaviy shaxs
tarbiyasidagi o‘rni
MUNDARIJA
Kirish ………………………………………………………………………….…
I bob. Bolalar va yoshlar jamoalari tarbiyasining nazariy asoslari
1.1. Bolalar va yoshlar jamoalarining shakllanish tarixi va rivojlanish
bosqichlari ………………………………………………………………….….
….
1.2. Jamoaning shaxs tarbiyasidagi psixologik-pedagogik ahamiyati ……………
1.3. O‘zbekiston ta’lim-tarbiya tizimida bolalar va yoshlar jamoalarining o‘rni ...
II bob. Bolalar va yoshlar jamoalarining zamonaviy shaxs tarbiyasidagi
o‘rni va ahamiyati
2.1. Zamonaviy yoshlar jamoalarining faoliyati va ularning tarbiyaviy
imkoniyatlari ……………………………………………………………………..
2.2. Shaxsni ma’naviy-axloqiy tarbiyalashda jamoaning o‘rni …………………..
2.3. Bolalar va yoshlar jamoalarining faoliyatini takomillashtirish yo‘llari ……..
Xulosa ……………………………………………………………………………
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati ……………………………………………

3 Kirish
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Bugungi globallashuv sharoitida yosh
avlodni barkamol inson qilib tarbiyalash davlat siyosatining ustuvor
yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi. Jamiyatda shaxsning komil bo‘lib voyaga
yetishi, uning ma’naviy, axloqiy, ijtimoiy hamda intellektual rivojlanishi ta’lim-
tarbiya jarayonida qo‘llanilayotgan metod va usullar bilan chambarchas
bog‘liqdir. Bolalar va yoshlar jamoalari nafaqat ta’lim-tarbiya tizimida, balki
ijtimoiy faoliyatda ham muhim tarbiyaviy kuchga ega. Ular o‘z ichida intizom,
hamkorlik, o‘zaro yordam, mas’uliyat, liderlik kabi sifatlarni shakllantiradi.
Ayniqsa, yoshlarning ijtimoiy faolligini oshirish, ularni vatanparvarlik,
fuqarolik burchi, milliy qadriyatlarga hurmat ruhida tarbiyalashda jamoaning
o‘rni beqiyosdir. Mustaqil fikrlovchi, ma’naviy barkamol va jamiyatda faol o‘z
o‘rnini topa oladigan yoshlarni tarbiyalash uchun jamoaviy tarbiya usullaridan
samarali foydalanish dolzarb masalalardan biri hisoblanadi. Shu bois bugungi
kunda maktab, kollej va oliy ta’lim muassasalari qoshida tashkil etilgan turli
yoshlar klublari, to‘garaklar va ijtimoiy birlashmalar yoshlarning qiziqish va
ehtiyojlariga qarab faoliyat yuritmoqda . 1
. Ularning asosiy maqsadi – yoshlarni
ijtimoiy hayotga faol jalb qilish, jamoaviy ruhda ishlash va hamkorlikda
muammolarni hal qilish ko‘nikmalarini shakllantirishdir. O‘zbekiston
Respublikasida yoshlarga oid davlat siyosati, jumladan, Prezident tashabbuslari,
“Yoshlar ishlari agentligi”, “Yoshlar ittifoqi” faoliyati bu sohada olib
borilayotgan ishlarning amaliy ko‘rinishi bo‘lib xizmat qilmoqda. Demak,
mazkur mavzuni chuqur o‘rganish nafaqat nazariy, balki amaliy jihatdan ham
muhim ahamiyat kasb etadi.
Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Mazkur mavzu pedagogika,
psixologiya hamda tarbiya nazariyasi sohalarida ko‘plab olimlar tomonidan
1
(O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 20 20 -yil 12-yanvardagi Oliy
Majlisga Murojaatnomasi).

4o‘rganilgan. Jamoa tushunchasi va uning shaxs kamolotidagi o‘rni haqida A.S.
Makarenko o‘zining tarbiya nazariyasida jamoani tarbiyaviy kuch sifatida
qaragan. Unga ko‘ra, shaxsni shakllantirishda jamoa asosiy omil bo‘lib xizmat
qiladi. V.A. Suxomlinskiy ham o‘z asarlarida bolalar jamoasida insonparvarlik,
mehr-muhabbat, o‘zaro yordam va hamjihatlik ruhini shakllantirishning
ahamiyatini ta’kidlab o‘tgan. Mahalliy olimlardan Sh. Amonov, O.
Hasanboyeva, N. Azizxo‘jayeva kabi pedagoglar jamoaning shaxs tarbiyasidagi
psixologik-pedagogik xususiyatlarini ilmiy asoslab berganlar. O‘zbekistonda
yoshlarga oid davlat siyosatida ham jamoaviy faoliyat masalasi alohida o‘rin
egallaydi. “Yoshlar – kelajagimiz”, “Yangi O‘zbekiston – yoshlar mamlakati”
kabi tamoyillar asosida yoshlarning tashabbuslari qo‘llab-quvvatlanmoqda.
Bundan tashqari, BMT, YUNESKO, YUNISEF kabi xalqaro tashkilotlar ham
yoshlar bilan ishlash, ularning jamoaviy faoliyatini rag‘batlantirish bo‘yicha
turli dasturlar ishlab chiqqan.
Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati Mazkur kurs ishining
nazariy ahamiyati shundan iboratki, unda bolalar va yoshlar jamoalarining
shaxs tarbiyasidagi o‘rni ilmiy-pedagogik nuqtayi nazardan tahlil qilinadi.
Tarbiya nazariyasida jamoa – shaxsni ijtimoiylashtiruvchi eng muhim muhit
sifatida qaraladi. Ushbu ish jamoaviy faoliyatning shaxs kamolotiga ta’siri,
uning psixologik-pedagogik xususiyatlari, yoshlar ongida ijtimoiy mas’uliyat,
ma’naviy barkamollik va fuqarolik burchini shakllantirishdagi o‘rnini nazariy
asoslab beradi. Shuningdek, maktab va ta’lim muassasalarida jamoa orqali
tarbiya berishning samarali metodlarini tizimli yondashuv asosida
umumlashtirish nazariy jihatdan muhim hisoblanadi.
Amaliy ahamiyatiga kelganda, ushbu kurs ishi o‘qituvchilar, tarbiyachilar,
psixologlar va yoshlar bilan ishlaydigan mutaxassislar uchun foydali qo‘llanma
bo‘la oladi. Chunki unda bolalar va yoshlar jamoalarining faoliyatini tashkil
etish, ularni boshqarish, jamoada ijobiy muhit yaratish, nizolarni hal qilish va
jamoaning tarbiyaviy salohiyatini oshirish bo‘yicha amaliy tavsiyalar keltiriladi.

5Ayniqsa, zamonaviy axborot texnologiyalari davrida yoshlar onlayn jamoalarda
ham faoliyat yuritayotganini hisobga olib, ushbu jarayonni to‘g‘ri boshqarish
amaliy jihatdan dolzarbdir. Shu bilan birga, kurs ishida keltirilgan ilmiy
xulosalar ta’lim-tarbiya tizimida jamoaviy ishlarni yo‘lga qo‘yishda, sinfdan
tashqari tarbiyaviy tadbirlarni samarali tashkil etishda va yoshlar o‘rtasida
ma’naviy-ma’rifiy ishlarni kuchaytirishda qo‘llanilishi mumkin. Demak, kurs
ishining nazariy hamda amaliy ahamiyati uning ilmiy jihatdan o‘rganilganligi
va hayotiy jarayonda tatbiq etilish imkoniyati bilan belgilanadi.
Kurs ishi mavzusining obyekti – bolalar va yoshlar jamoalari faoliyati va
ularning tarbiyaviy jarayonlarga ta’siri.
Kurs ishi mavzusining predmeti – bolalar va yoshlar jamoalarining
zamonaviy shaxs tarbiyasidagi o‘rni, ahamiyati va pedagogik imkoniyatlari.
Kurs ishi mavzusining maqsadi – bolalar va yoshlar jamoalarining
shakllanishi, rivojlanishi hamda ularning shaxsni tarbiyalashdagi rolini tahlil
qilish va ularni takomillashtirish bo‘yicha ilmiy-pedagogik tavsiyalar ishlab
chiqishdir.
Kurs ishi mavzusining vazifalari
 Bolalar va yoshlar jamoalarining shakllanish tarixi va rivojlanish
bosqichlarini o‘rganish.
 Jamoaning shaxs tarbiyasidagi psixologik-pedagogik ahamiyatini tahlil
qilish.
 O‘zbekiston ta’lim-tarbiya tizimida yoshlar jamoalarining o‘rnini ochib
berish.
 Zamonaviy yoshlar jamoalarining tarbiyaviy imkoniyatlarini o‘rganish.
 Jamoalarda shaxsni ma’naviy-axloqiy tarbiyalash masalalarini yoritish.
 Bolalar va yoshlar jamoalari faoliyatini takomillashtirish bo‘yicha ilmiy
xulosalar va tavsiyalar ishlab chiqish.

6Kurs ishi mavzusining metodlari Ishda mavzuga oid ilmiy manbalarni
tahlil qilish, pedagogik kuzatish, qiyosiy tahlil, umumlashtirish va statistik
metodlardan foydalanildi.
Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish, ikki bob, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlardan iborat. Birinchi bobda bolalar va yoshlar
jamoalari tarbiyasining nazariy asoslari yoritilgan. Ikkinchi bobda esa bolalar
va yoshlar jamoalarining zamonaviy shaxs tarbiyasidagi o‘rni, faoliyati va
takomillashtirish yo‘llari ko‘rib chiqilgan.

7I bob. Bolalar va yoshlar jamoalari tarbiyasining nazariy asoslari
1.1. Bolalar va yoshlar jamoalarining shakllanish tarixi va rivojlanish
bosqichlari
Bolalar va yoshlar jamoalari g‘oyasi qadim zamonlardan boshlab
insoniyatning ijtimoiy hayoti bilan bog‘liq holda shakllanib kelgan. Inson
tabiatiga xos bo‘lgan ijtimoiylik, bir-biriga tayanib yashash, umumiy manfaat
yo‘lida hamkorlik qilish ehtiyoji jamoa tushunchasining eng dastlabki ildizlarini
tashkil etadi. Qadimgi jamiyatlarda bolalar kattalar mehnat jarayoniga
qo‘shilgan, ovchilik, chorvachilik va dehqonchilik ishlari davomida jamoa bilan
yashash, hamkorlik qilishni o‘rgangan. Shu sababli tarixiy taraqqiyot jarayonida
bolalar jamoasi nafaqat oilaviy, balki ijtimoiy institut sifatida ham shakllangan.
Antik davrlarda, xususan, qadimgi Yunoniston va Rimda yoshlar jamoalari
maxsus tarbiya muassasalari – gimnaziyalar, palastralar orqali tashkil etilgan.
Bu muassasalar yoshlarni jismonan chiniqtirish, bilim berish, harbiy mahorat va
fuqarolik burchini o‘rgatishda asosiy maktab bo‘lgan. Yoshlar jamoalari
ijtimoiy-siyosiy hayotda faol ishtirok etishlari bilan birga, jamiyatning
mafkuraviy poydevorini ham mustahkamlagan. Rim davlati misolida ko‘rish
mumkinki, yosh legionerlar dastlab maxsus jamoalarda tarbiyalanib,
keyinchalik imperiyaning harbiy qudratini ta’minlovchi kuchga aylangan.
O‘rta asrlar davrida bolalar va yoshlar jamoalari diniy maktablar, madrasalar
va cherkov qoshidagi ta’lim maskanlari orqali shakllandi. Bu davrda jamoa
asosan diniy qadriyatlar asosida faoliyat yuritib, yoshlarni itoatkorlik, ibodat va
mehnat ruhida tarbiyalagan. Sharqda esa madrasalarda tahsil olgan yoshlar
ko‘proq ilmiy va axloqiy bilimlar asosida jamoada faoliyat yuritgan. Xususan,
Movarounnahr va Xorazmda yoshlarni jamoaviy tarbiyalash masalasi ilm-fan,
adabiyot va hunarmandchilik maktablari orqali yo‘lga qo‘yilgan. Bu jarayon o‘z

8navbatida, Sharq uyg‘onish davri madaniy-ma’naviy taraqqiyotining asosiy
omillaridan biriga aylangan.
Yangi davrda, ya’ni XVII–XVIII asrlarda Yevropada maktab ta’limi keng
rivojlana boshlagan davrda bolalar jamoalari maktab sinflari va to‘garaklari
shaklida yuzaga chiqdi. Pedagogika fanining asoschilaridan biri Y.A.
Komenskiy “Buyuk didaktika” asarida jamoada tarbiya berishning afzalliklarini
alohida ta’kidlab, o‘quvchilarning birgalikdagi faoliyatidan samarali
foydalanish zarurligini ko‘rsatgan. Shu davrdan boshlab jamoa nafaqat tabiiy
ehtiyoj, balki tarbiyaviy jarayonning asosiy usuli sifatida ham qarala boshlandi.
XIX–XX asr boshlarida Rossiyada va Yevropada bolalar va yoshlar
jamoalari faoliyatining yangi shakllari yuzaga keldi. Ayniqsa, maktab
tashqarisidagi bolalar tashkilotlari – sport klublari, musiqa to‘garaklari, adabiy
jamiyatlar yoshlarni jamoaviy ruhda tarbiyalashga xizmat qilgan. Bu jarayon
natijasida jamoa shaxsning axloqiy, estetik va jismoniy kamolotida muhim
tarbiyaviy institut sifatida shakllandi.
XX asrning birinchi yarmida bolalar va yoshlar jamoalari tushunchasini ilmiy
asoslab bergan mashhur pedagoglardan biri A.S. Makarenko bo‘ldi. U o‘zining
“Pedagogik poema” va boshqa asarlarida jamoaning shaxs tarbiyasidagi o‘rnini
alohida ochib berdi. Makarenkoga ko‘ra, jamoa – bu shaxsni har tomonlama
shakllantiruvchi, unga ijtimoiy tajribani o‘rgatuvchi eng samarali vositadir. U
jamoa orqali bolalarda intizom, mehnatsevarlik, mas’uliyat va birdamlik kabi
xislatlarni shakllantirish mumkinligini isbotlab berdi.
Ikkinchi jahon urushidan keyingi davrda bolalar va yoshlar jamoalari ko‘proq
mafkuraviy va ijtimoiy yo‘nalishda faoliyat yuritdi. Sobiq ittifoq davrida
“Oktyabryat”, “Pionerlar”, “Komsomol” kabi tashkilotlar bolalarni jamoa orqali
tarbiyalashda asosiy vositalardan biri bo‘ldi. Ular yoshlarni vatanparvarlik,
mehnatga sadoqat, do‘stlik va jamoaga xizmat qilish ruhida tarbiyalashga
qaratilgan edi. Biroq bu jarayonda mafkuraviy yondashuv ustun bo‘lganligi
sababli, jamoalarning tabiiy ijodiy va erkin faoliyat imkoniyatlari cheklangan.

9Mustaqillik yillarida esa O‘zbekistonda bolalar va yoshlar jamoalari yangi
mazmun kasb etdi. 1991 yildan boshlab ta’lim-tarbiya tizimida milliy
qadriyatlar, ma’naviyat, mustaqillik g‘oyalari asosida jamoalarni shakllantirish
jarayoni boshlandi. “Kamolot” yoshlar ijtimoiy harakati, “Yoshlar ittifoqi” kabi
tashkilotlar yoshlarni ijtimoiy-siyosiy hayotda faol ishtirok etishga chorlovchi
jamoalar sifatida faoliyat yuritdi. Bugungi kunda esa “Yoshlar ishlari agentligi”
tashabbuslari bilan ko‘plab jamoalar faoliyat yuritib, yoshlarning ijtimoiy
faolligini oshirish, ularni har tomonlama qo‘llab-quvvatlash, kasbiy malakasini
oshirishga qaratilgan loyihalarni amalga oshirmoqda.
Hozirgi davr bolalar va yoshlar jamoalari rivojlanishida yangi bosqich
sifatida baholanmoqda. Chunki jamoalar endilikda faqat maktab yoki mahalliy
darajada emas, balki xalqaro hamkorlik asosida ham faoliyat yuritmoqda.
Internet va ijtimoiy tarmoqlar yoshlarning virtual jamoalarda birlashishini
ta’minlab, ularga bilim almashish, loyiha yaratish, ijtimoiy aksiyalarda
qatnashish imkoniyatini bermoqda. Demak, bugungi kunda bolalar va yoshlar
jamoalari tarixiy rivojlanish yo‘lini bosib o‘tib, an’anaviy shakllardan
zamonaviy texnologik asoslangan shakllarga o‘tmoqda.
1.2. Jamoaning shaxs tarbiyasidagi psixologik-pedagogik ahamiyati
Jamoa — insonning ijtimoiy rivojlanishida asosiy muhit bo‘lib, uning
shakllanishi, tarbiyasi va hayotiy qadriyatlarini belgilovchi omillardan biridir.
Ayniqsa, bolalar va yoshlar tarbiyasida jamoaning tutgan o‘rni beqiyosdir.
Chunki bola ilk yoshidan boshlab jamoa ichida yashashni, muloqot qilishni,
o‘zini namoyon etishni o‘rganadi. Shaxsning psixologik jihatdan shakllanishi
ham, tarbiyaviy yo‘nalishda o‘zini anglash jarayoni ham jamoa ta’sirida sodir
bo‘ladi.
Jamoaning tarbiyadagi psixologik mohiyati
Jamoa — bu faqat birgalikda faoliyat yuritadigan odamlar to‘plami emas,
balki ularning maqsadlari, qadriyatlari, hissiyoti, bir-biriga bo‘lgan

10munosabatlarining yaxlit tizimidir. Psixologiya nuqtayi nazaridan jamoa
quyidagi funksiyalarni bajaradi:
Shaxsning ijtimoiylashuvini ta’minlaydi.
O‘z-o‘zini anglash va baholash imkonini yaratadi.
Shaxsda irodaviy sifatlar, sabr-toqat, birdamlikni rivojlantiradi.
Muloqot ko‘nikmalari va emotsional barqarorlikni shakllantiradi.
Masalan, maktab sinfi, sport to‘garagi yoki yoshlar klubi bola uchun nafaqat
bilim olish, balki o‘zini boshqalar orasida ko‘rish, ularning fikrini his qilish va
unga moslashishni o‘rgatadigan psixologik maktabdir.
Pedagogik ahamiyati
Pedagogik nuqtayi nazardan jamoa — shaxsni har tomonlama tarbiyalashda
eng samarali vositalardan biridir. Tarbiyachi, o‘qituvchi yoki murabbiy jamoa
kuchidan foydalanib quyidagilarga erishadi:
Tarbiyaviy ta’sirni kuchaytirish – alohida olingan tarbiyaviy ish jamoa ta’siri
bilan qo‘shilganda samarasi bir necha barobar ortadi.
Jamoaviy faoliyat orqali o‘qitish – o‘quvchilar jamoaviy topshiriqlar orqali
bilimlarni chuqurroq o‘zlashtiradi.
Jamoaviy javobgarlik – har bir bola umumiy natija uchun mas’ul ekanini his
etadi.
Liderlik va tashabbuskorlikni rivojlantirish – jamoa muhitida har kim o‘z
qobiliyatini namoyon etishi mumkin.
Jamoa va shaxsning o‘zaro ta’siri
Shaxs va jamoa o‘rtasidagi munosabatlar insonning hayotida markaziy o‘rin
tutadi. Chunki inson biologik mavjudot sifatida tug‘ilsa-da, jamiyat a’zosi
bo‘lib shakllanadi. Bu jarayonda jamoa asosiy ijtimoiy maktab sifatida
namoyon bo‘ladi. Jamoa shaxsning ijtimoiylashuvi, ma’naviy rivojlanishi va
shaxsiy sifatlarining shakllanishida kuchli omil hisoblanadi.
Bir tomondan, jamoa shaxsga tashqi ta’sir ko‘rsatib, uning xatti-harakatlarini,
odatlarini, axloqiy qarashlarini shakllantiradi. Jamoa doirasida bola yoki yosh

11o‘zini namoyon etadi, boshqalarning bahosini eshitadi, o‘zini jamiyat mezonlari
orqali solishtiradi. Ikkinchi tomondan esa, shaxsning individual qobiliyatlari,
tashabbusi, faoliyati jamoaning umumiy qiyofasini belgilaydi. Shunday qilib,
jamoa va shaxs o‘rtasidagi munosabat ikki tomonlama jarayon bo‘lib, ular bir-
birini o‘zaro boyitadi.
1. Dastlabki bosqich: moslashuv jarayoni
Shaxs jamoaga kirganida eng avvalo moslashuv bosqichidan o‘tadi. Bu
davrda bola o‘zini “boshqalar” bilan taqqoslaydi. U jamoaning qoidalari,
me’yorlari, urf-odatlari va odob-axloq tamoyillari bilan tanishadi. Psixologlar
bu bosqichni ijtimoiy taqqoslash davri deb ham atashadi. Chunki bola o‘zini
jamoa a’zolari bilan solishtirib, o‘zining ijobiy yoki salbiy tomonlarini
aniqlaydi. Masalan, sinfga yangi qo‘shilgan o‘quvchi avvaliga jamoaga
moslashishda qiynaladi, ammo vaqt o‘tishi bilan jamoaning umumiy faoliyatiga
kirishib ketadi.
2. Qadriyatlarni qabul qilish bosqichi
Keyingi bosqichda shaxs jamoa qadriyatlarini qabul qila boshlaydi. Bu
qadriyatlar uning shaxsiy e’tiqodiga aylanadi. Jamoada hurmat, yordam,
do‘stlik, halollik kabi tamoyillar ustuvor bo‘lsa, bola ham shu qadriyatlarga
amal qila boshlaydi. Shu tariqa jamoa shaxsning ichki dunyosiga chuqur kirib
boradi. Pedagogik nuqtayi nazardan bu jarayon tarbiyaning eng muhim bosqichi
hisoblanadi. Chunki bola tashqi nazorat ta’siridan chiqib, ichki nazorat
mexanizmlarini rivojlantiradi. Endi u xatti-harakatlarini faqat qo‘rquv yoki
majburiyatdan emas, balki ichki e’tiqod asosida amalga oshiradi.
3. Faol ishtirok va tashabbus bosqichi
Uchinchi bosqichda shaxs nafaqat jamoaning qoidalariga amal qiladi, balki
uning rivojiga faol hissa qo‘sha boshlaydi. Bola yoki yosh o‘z tashabbusi bilan
jamoaviy ishlarda qatnashadi, yangi g‘oyalar ilgari suradi, boshqalarga yordam
beradi. Shu tariqa shaxs jamoa ichida liderlik sifatlarini namoyon etishi
mumkin. Masalan, sinfda faol o‘quvchi umumiy tadbirlarni tashkil etishda

12tashabbus ko‘rsatadi, sport jamoasida esa yetakchi o‘yinchi sifatida boshqalarni
ruhlantiradi. Bu bosqich shaxsning to‘laqonli ijtimoiylashuvi va mustaqil faol
a’zoga aylanishini bildiradi.
Jamoa va shaxsning o‘zaro ta’siri jadvali
Bosqichlar /
Jarayonlar Jamoaning shaxsga ta’siri Shaxsning jamoaga ta’siri
1. Moslashuv
bosqichi Jamoa qoidalari,
qadriyatlari va an’analarini
bola ongiga singdiradi. Bola jamoaga moslashishga
harakat qiladi, boshqalar bilan
o‘zini taqqoslaydi.
2.
Qadriyatlarni
qabul qilish Jamoa me’yorlari
shaxsning ichki e’tiqodiga
aylanadi, ijtimoiy mas’uliyat
hissi shakllanadi. Bola jamoa qadriyatlarini qabul
qilib, o‘z xatti-harakatlarini shu
qadriyatlarga moslashtiradi.
3. Faol
ishtirok va
tashabbus Jamoa shaxsga imkoniyat
yaratadi, uni qo‘llab-
quvvatlaydi va faoliyatga
jalb etadi. Bola yoki yosh tashabbus
ko‘rsatib, jamoaning rivojiga faol
hissa qo‘sha boshlaydi.
4. Baholash
va nazorat Jamoa shaxsni baholaydi,
uning xatti-harakatlarini
ijtimoiy mezonlar orqali
tartibga soladi. Shaxs o‘z faoliyati orqali
jamoaning obro‘sini oshiradi yoki
pasaytiradi.
5. Yetakchilik
va
ijtimoiylashuv Jamoa yetakchilarni
shakllantiradi, ularning
tajribasini boshqalarga
yoyadi. Shaxs liderlik fazilatlari bilan
jamoani birlashtiradi, yangicha
g‘oyalarni ilgari suradi.
O‘zaro ta’sirning psixologik xususiyatlari
Baholash mexanizmi – jamoa shaxsni baholaydi, bu baho esa bolaning o‘z-
o‘zini qadrlashiga ta’sir ko‘rsatadi.

13Emotsional qo‘llab-quvvatlash – jamoa shaxsga ruhiy tayanch bo‘ladi, uni
yolg‘izlikdan asraydi.
Me’yoriy tartibga solish – jamoa qoidalari shaxsning xatti-harakatlarini
tartibga soladi.
Motivatsion ta’sir – jamoa muvaffaqiyati yoki mag‘lubiyati shaxs uchun
kuchli rag‘batlantiruvchi omil bo‘ladi.
Jamoaning axloqiy tarbiyadagi o‘rni
Jamoa — axloqiy me’yorlarni shakllantirishda asosiy muhitdir. Chunki:
Jamoa ichida bolaning harakatlari ijobiy yoki salbiy baholanadi.
Baholash jarayoni orqali bola “to‘g‘ri” va “noto‘g‘ri” tushunchalarini
anglaydi.
Jamoa bosimi va qo‘llab-quvvatlashi bola uchun kuchli motivatsion omil
bo‘lib xizmat qiladi.
Masalan, sinfda yaxshi o‘qigan o‘quvchi rag‘batlantirilsa, boshqalar ham
unga ergashadi. Yoki intizomsizlik qilgan bola jamoa tomonidan tanbeh olsa, u
o‘z xatolarini tuzatishga intiladi.
Jamoaning psixologik-pedagogik ta’sir mexanizmlari
Birgalikda faoliyat – umumiy maqsad sari birlashish shaxsda mas’uliyatni
kuchaytiradi.
Jamoaviy an’ana va qadriyatlar – bola jamoa odatlariga moslashib, o‘z xatti-
harakatlarini tartibga soladi.
O‘zaro nazorat – jamoa ichida har bir a’zo boshqalarini kuzatib, ular uchun
namuna bo‘ladi.
Jamoaviy emotsiya – umumiy quvonch, g‘alaba yoki muvaffaqiyatsizlik hissi
bolalarni birlashtiradi.
O‘qituvchi va tarbiyachining roli
Jamoaning samarali ta’siri uchun pedagogning roli nihoyatda muhim. U
quyidagilarni amalga oshirishi lozim:
Jamoada sog‘lom psixologik muhit yaratish.

14O‘quvchilar o‘rtasida tenglik, do‘stlik va hurmat munosabatini shakllantirish.
Har bir bola imkoniyatini namoyon etishi uchun sharoit yaratish
Jamoaviy faoliyatni individuallashtirish — ya’ni, umumiy maqsad bilan
shaxsiy qiziqishni uyg‘unlashtirish.
Zamonaviy yondashuvlar
Bugungi kunda pedagogika va psixologiya fanida jamoaning ahamiyatiga oid
yangicha qarashlar shakllanmoqda:
Kooperativ ta’lim — kichik guruhlarda ishlash orqali o‘quvchilarni
hamkorlikka o‘rgatish.
Loyihaviy faoliyat — umumiy loyiha asosida jamoaviy ijodiy ishlash.
Psixologik treninglar — o‘zaro muloqotni mustahkamlash, konfliktlarni
bartaraf etish.
Raqamli jamoalar — onlayn guruhlar orqali bolalar va yoshlarning jamoaviy
faolligini rivojlantirish.
Jamoa shaxs tarbiyasining eng muhim psixologik-pedagogik vositasidir.
Unda shaxs o‘zini anglaydi, ijtimoiylashadi, axloqiy me’yorlarni o‘zlashtiradi
va jamiyatning faol a’zosi bo‘lib shakllanadi. Shuning uchun pedagoglar va ota-
onalar jamoa tarbiyasidan oqilona foydalanishi, bolalarni ijobiy jamoalarda
tarbiyalashi zarur.

15II bob. Bolalar va yoshlar jamoalarining zamonaviy shaxs tarbiyasidagi
o‘rni va ahamiyati
2.1. Zamonaviy yoshlar jamoalarining faoliyati va ularning tarbiyaviy
imkoniyatlari
Yoshlar jamoalari zamonaviy davrda shaxs tarbiyasining eng muhim ijtimoiy
institutlaridan biri sifatida qaralmoqda. Jamiyatda kechayotgan tezkor ijtimoiy-
iqtisodiy, siyosiy va madaniy o‘zgarishlar, axborot texnologiyalarining keng
joriy etilishi, globallashuv jarayonlari yosh avlod tarbiyasiga bevosita ta’sir
ko‘rsatmoqda. Shu bois zamonaviy yoshlar jamoalarining faoliyatini to‘g‘ri
tashkil etish, ularning tarbiyaviy imkoniyatlarini samarali yo‘naltirish dolzarb
masalalardan biridir.
Birinchidan, yoshlar jamoalari shaxsning ijtimoiylashuvini ta’minlaydi. Bola
yoki yosh inson jamoada o‘zini namoyon etadi, o‘zining imkoniyatlarini
sinovdan o‘tkazadi, ijtimoiy rollarni bajarishni o‘rganadi. Masalan, sinf
jamoasi, sport klublari, madaniy to‘garaklar, yoshlar ittifoqi kabi uyushmalarda
faoliyat yuritish yoshlarning ijtimoiy tajribasini kengaytiradi. Bu jarayon
shaxsda ijtimoiy mas’uliyat, jamoa oldidagi burch hissini shakllantiradi.
Ikkinchidan, yoshlar jamoalari tarbiya jarayonida sog‘lom muhit yaratadi.
Jamoa a’zolari bir-birini qo‘llab-quvvatlashi, muammolarini hal etishda yordam
berishi natijasida yoshlar o‘zini yolg‘iz his qilmaydi. Bu holat psixologik
barqarorlikka, o‘z-o‘zini qadrlashning mustahkamlanishiga, ijtimoiy faollikning
ortishiga olib keladi. Shu jihatdan jamoaning tarbiyaviy salohiyati juda yuqori
hisoblanadi.
Uchinchidan, zamonaviy yoshlar jamoalari shaxsning ma’naviy-axloqiy
sifatlarini shakllantirishda muhim rol o‘ynaydi. Jamoa doirasida yoshlar
halollik, odillik, do‘stlik, vatanparvarlik kabi qadriyatlarga amal qilishga
odatlanadi. Tarixiy tajriba shuni ko‘rsatadiki, buyuk shaxslarning kamolotida

16ular mansub bo‘lgan jamoalarning o‘rni katta bo‘lgan. O‘zbekiston ta’lim-
tarbiya tizimida ham jamoaviy ishlar orqali yoshlarning ma’naviy dunyosi
boyitilmoqda.
To‘rtinchidan, jamoa shaxsda liderlik va tashabbuskorlik sifatlarini
rivojlantirishga imkon beradi. Yoshlar o‘z tashabbuslari bilan jamoa oldida
chiqish qilishi, yangi g‘oyalar ilgari surishi orqali boshqaruv ko‘nikmalarini
hosil qiladi. Bu esa kelajakda jamiyatda faol pozitsiyani egallashiga,
mas’uliyatli qarorlar qabul qilishiga zamin yaratadi.
Beshinchidan, zamonaviy yoshlar jamoalari ta’lim-tarbiya jarayonida
innovatsion yondashuvlarni qo‘llash imkonini beradi. Masalan, loyiha asosida
o‘qitish, guruhiy treninglar, kooperativ ta’lim metodlari, ijtimoiy loyihalar
yoshlarning ijodkorlik va mustaqil fikrlash qobiliyatini rivojlantiradi. Jamoa
asosida tashkil etilgan tadbirlar — ekologik aksiyalar, xayriya ishlari, sport
musobaqalari yoshlarning amaliy ko‘nikmalarini mustahkamlaydi.Oltinchidan,
yoshlar jamoalari zamonaviy axborot makonida ham faoliyat yuritmoqda.
Bugungi kunda onlayn jamoalar — ijtimoiy tarmoqlarda tashkil etilayotgan
yoshlar guruhlari ham tarbiya jarayonida muhim o‘rin tutadi. Albatta, bunday
virtual jamoalarda ham tarbiyaviy imkoniyatlar mavjud, ammo ular pedagogik
nazorat va yo‘naltirishni talab qiladi. Chunki ijtimoiy tarmoqlar orqali yoshlar
nafaqat ijobiy, balki salbiy ta’sirlarga ham duch kelishi mumkin. Shu bois
zamonaviy pedagogika jamoaviy tarbiyaning virtual muhitdagi shakllariga ham
e’tibor qaratmoqda.
Yettinchidan, yoshlar jamoalari ijtimoiy faollikni oshiradi. Jamiyatda
o‘tkazilayotgan tadbirlarda, ijtimoiy aksiyalarda, madaniy loyihalarda
yoshlarning jamoaviy ishtiroki ularni nafaqat faol fuqaro sifatida shakllantiradi,
balki ularda milliy va umuminsoniy qadriyatlarga sodiqlikni kuchaytiradi.
Masalan, “Yoshlar ittifoqi”, “Yoshlar parlamenti”, “Volontyorlik harakatlari”
kabi jamoalar yoshlarning ijtimoiylashuvini kuchaytiruvchi muhim
maydonlardir.

17Sakkizinchidan, yoshlar jamoalarida o‘zaro munosabatlar, kommunikativ
madaniyat shakllanadi. Har bir a’zo jamoada o‘z fikrini bildirishni,
boshqalarning fikrini hurmat qilishni, nizolarni tinch yo‘l bilan hal qilishni
o‘rganadi. Bu esa shaxsning demokratik jamiyatda muvaffaqiyatli faoliyat
yuritishiga yordam beradi.To‘qqizinchidan, jamoa yoshlar uchun real hayotiy
vaziyatlarni sinab ko‘rish maydonidir. Masalan, o‘quvchi maktab parlamenti
ishida qatnashib, ijtimoiy qarorlar qabul qilish jarayonini o‘rganadi. Bu esa uni
kelajakda jamiyatning faol a’zosi sifatida shakllantiradi.O‘ninchidan,
zamonaviy yoshlar jamoalari milliy g‘oya va mafkuraning tashuvchisi bo‘lib
xizmat qiladi. Jamoalarda o‘tkaziladigan tadbirlar orqali yoshlar Vatan, xalq,
millat oldidagi burchini chuqur his qiladi. Mustaqillik davrida yoshlarni milliy
qadriyatlar ruhida tarbiyalash aynan jamoa asosida samarali kechmoqda.
Zamonaviy yoshlar jamoalari
│
├── 1. Turlari
│ ├─ Maktab jamoalari
│ ├─ Talabalar jamoalari
│ ├─ Yoshlar tashkilotlari
│ └─ Norasmiy guruhlar
│
├── 2. Faoliyat yo‘nalishlari
│ ├─ Ta’limiy
│ ├─ Madaniy-ma’rifiy
│ ├─ Sport va sog‘lom turmush
│ ├─ Ijtimoiy
│ └─ Innovatsion
│
└── 3. Tarbiyaviy imkoniyatlari
├─ Shaxsiy sifatlarni rivojlantirish

18 ├─ Jamoaviy ko‘nikmalar
├─ Ma’naviy-axloqiy tarbiya
└─ Ijtimoiy faollik
Shu bilan birga, yoshlar jamoalari faoliyatida ayrim muammolar ham
mavjud: yetarli darajada tashkiliy yondashuvning yo‘qligi, resurslar tanqisligi,
ayrim hollarda rasmiyatchilik ustunligi kabilar shular jumlasidan. Shu sababli
yoshlar jamoalarining faoliyatini takomillashtirish, ularni zamon talablari
asosida modernizatsiya qilish talab etiladi. zamonaviy yoshlar jamoalari
shaxsning har tomonlama kamolotida beqiyos ahamiyat kasb etadi. Ular shaxsni
ijtimoiylashuv jarayoniga jalb qiladi, ma’naviy-axloqiy tarbiyalashda asosiy
maydon bo‘lib xizmat qiladi, liderlik va tashabbuskorlik sifatlarini
rivojlantiradi, ijodkorlik va mas’uliyatni shakllantiradi. Demak, yoshlar
jamoalari bugungi kunda shaxs tarbiyasida nafaqat pedagogik, balki ijtimoiy va
ma’naviy jihatdan ham katta imkoniyatlarga ega.
2.2. Shaxsni ma’naviy-axloqiy tarbiyalashda jamoaning o‘rni
Ma’naviy-axloqiy tarbiya bugungi kunda yoshlar ta’lim-tarbiyasida eng
muhim ustuvor yo‘nalishlardan biri sifatida qaraladi. Chunki shaxsning har
tomonlama yetuk bo‘lib voyaga yetishi, nafaqat bilim va ko‘nikmalarni
egallashi, balki yuksak axloqiy fazilatlar, milliy va umuminsoniy qadriyatlarga
sodiq bo‘lib shakllanishi jamiyat taraqqiyotining kafolatidir. Bu jarayonda
jamoa eng asosiy tarbiyaviy muhit sifatida namoyon bo‘ladi.
Avvalo, jamoa bolalar va yoshlarning ijtimoiylashuvi, ya’ni jamiyat
qoidalari, qadriyatlari va axloqiy me’yorlarini o‘zlashtirishida muhim ijtimoiy
maktab bo‘lib xizmat qiladi. Har bir bola yoki yosh inson dastlab oilada tarbiya
olsa-da, u asta-sekin jamoaga qo‘shilib, o‘zini boshqalar bilan solishtiradi,
tengdoshlari orasida o‘z o‘rnini topishga harakat qiladi. Ana shu jarayonda
jamoa a’zolari tomonidan qo‘yiladigan talablar, qo‘llab-quvvatlash, baholash va
rag‘batlantirishlar orqali shaxsda ma’lum axloqiy fazilatlar shakllana boshlaydi.

19Jamoaning ma’naviy-axloqiy tarbiyadagi o‘rni, birinchi navbatda, yoshlarni
umumiy qadriyatlar atrofida birlashtirishda namoyon bo‘ladi. Masalan, maktab
sinf jamoasida birdamlik, o‘zaro yordam, intizom, kattalarga hurmat,
kichiklarga mehr kabi qadriyatlar targ‘ib etiladi. Talabalar jamoasida esa
mustaqillik, tashabbuskorlik, ijtimoiy faollik, hamkorlikda ishlash, milliy va
umuminsoniy qadriyatlarga sodiqlik asosiy mezon sifatida shakllanadi. Bu
qadriyatlarning jamoada ustuvor ahamiyat kasb etishi shaxsning ichki
e’tiqodiga aylanadi.
Ikkinchidan, jamoa shaxsning axloqiy fazilatlarini real hayotiy tajribada
sinab ko‘rish uchun imkoniyat yaratadi. Kitoblardan o‘rganilgan nazariy
qoidalar, oilada berilgan tarbiya aynan jamoa muhitida amaliyotga tatbiq etiladi.
Masalan, o‘quvchilar birgalikda tadbir o‘tkazishda, sport musobaqasida yoki
ijtimoiy loyihalarda ishtirok etganda o‘zaro hurmat, adolat, mas’uliyat kabi
sifatlarni amalda qo‘llashga majbur bo‘ladilar. Shu tariqa, axloqiy me’yorlar
shaxs hayotiy tajribasiga singadi.
Uchinchidan, jamoa shaxsning ijobiy fazilatlarini shakllantirishda nazorat va
rag‘bat mexanizmlariga ega. Har qanday jamoada a’zolar bir-birini kuzatadi,
baholaydi, to‘g‘ri xatti-harakatlarni rag‘batlantiradi, noto‘g‘ri xatti-harakatlarni
esa qoralaydi. Bu esa shaxsning o‘zini o‘zi tuta bilishini, mas’uliyatni his
etishini ta’minlaydi. Jamoaning fikri, jamoaning bahosi ko‘pincha yosh inson
uchun ota-onadan berilgan tanbeh yoki o‘qituvchi aytgan gapdan ham kuchliroq
ta’sir qiladi. Shuning uchun tarbiyaviy jarayonda jamoa ichki ijtimoiy nazorat
mexanizmi sifatida alohida ahamiyat kasb etadi.
To‘rtinchidan, jamoa shaxsni ma’naviy jihatdan boyitadi. Har qanday yoshlar
jamoasida milliy qadriyatlar, an’analar, madaniyat va urf-odatlar albatta aks
etadi. O‘quvchi-yoshlar jamoasida milliy bayramlarni o‘tkazish, tarixiy
shaxslarni xotirlash, xalq og‘zaki ijodiyoti namunalaridan foydalanish, teatr,
muzey va madaniy tadbirlarga birgalikda tashrif buyurish orqali shaxsda o‘z

20milliy ildizlariga, tarixiga, madaniyatiga hurmat tuyg‘usi shakllanadi. Bu esa
ularning ma’naviy kamoloti uchun muhim asosdir.
Beshinchidan, jamoa axloqiy tarbiyani shaxsiy namuna orqali ta’minlaydi.
Jamoada faol va ijobiy shaxslar, liderlar o‘z xatti-harakati, odobi,
mehnatsevarligi, tashabbuskorligi bilan boshqalarga o‘rnak bo‘ladi. Yoshlar
odatda o‘z tengdoshlari yoki biroz kattaroq jamoa a’zolarining ta’siriga tezroq
beriladilar. Shuning uchun jamoada ijobiy namunalarni ko‘plab yaratish va
ulardan tarbiyaviy vosita sifatida foydalanish muhimdir.
Jamoaning ma’naviy-axloqiy tarbiyadagi o‘rnini tushunishda pedagog va
psixologlarning qarashlari ham muhimdir. Masalan, A.S. Makarenko tarbiyani
jamoa orqali amalga oshirishni ta’kidlab, “jamoa shaxsni tarbiyalaydi va shaxs
jamoani shakllantiradi” degan fikrni ilgari surgan. Unga ko‘ra, jamoa faqat
tashqi tashkilot emas, balki shaxs uchun doimiy tarbiyaviy makon bo‘lib, u
shaxsning ichki dunyosiga, axloqiy qarashlariga bevosita ta’sir ko‘rsatadi.
Zamonaviy jamiyat sharoitida yoshlar jamoalarining axloqiy-tarbiyaviy o‘rni
yanada ortmoqda. Chunki bugungi globallashuv davrida yoshlar ko‘plab tashqi
ta’sirlarga – internet, ijtimoiy tarmoqlar, xorijiy madaniyat oqimlariga duch
kelmoqda. Ana shunday sharoitda milliy qadriyatlar va axloqiy me’yorlarni
jamoa muhitida singdirish, yoshlarni sog‘lom ijtimoiy yo‘nalishga yo‘naltirish
o‘ta muhim vazifaga aylanadi.
Yoshlar jamoalari, xususan, maktab sinflari, talabalar guruhlari, yoshlar
ittifoqi va turli to‘garaklar yoshlarning bo‘sh vaqtini mazmunli tashkil etishda
ham muhim rol o‘ynaydi. Bu jarayonda ular nafaqat o‘z iqtidorlarini namoyon
etadilar, balki turli ijtimoiy loyihalarda qatnashish orqali jamiyat uchun foydali
bo‘lish, boshqalarga yordam berish, mehr-oqibat ko‘rsatish kabi fazilatlarni
o‘zlashtiradilar. Bunday faoliyat shaxsda ijtimoiy mas’uliyatni oshiradi va uni
komil inson sifatida tarbiyalaydi.
Ma’naviy-axloqiy tarbiyaning samaradorligi jamoada shaxsning qanchalik
faol ishtirok etishiga ham bog‘liq. Agar bola yoki yosh jamoa hayotida passiv

21bo‘lsa, u o‘ziga kerakli tarbiyaviy ta’sirlarni to‘liq qabul qila olmaydi. Shuning
uchun pedagog va tashkilotchilar jamoa a’zolarini faollikka undashi, ularni
tadbirlarga, munozaralarga, ijtimoiy loyihalarga jalb qilishi zarur.
Jamoaning shaxsni ma’naviy-axloqiy tarbiyalashdagi o‘rni
Shunday qilib, jamoa shaxsni har tomonlama shakllantirishda eng muhim
ijtimoiy muhit sifatida alohida ahamiyat kasb etadi. Jamoaning shaxs
tarbiyasidagi ma’naviy-axloqiy o‘rnini chuqurroq yoritish uchun uni bir necha
asosiy jihatlarga ajratib ko‘rib chiqamiz.
Birinchidan, jamoa ijtimoiylashuvning asosiy makoni sifatida shaxsni
tarbiyalaydi. Bola yoki yosh inson jamoa a’zosi bo‘lganidan so‘ng, u
jamiyatning kichik modeli bilan to‘qnash keladi. Bu yerda u o‘zini boshqalar
bilan solishtiradi, o‘zining ijtimoiy o‘rnini belgilaydi. Jamoada mavjud
qoidalar, intizom, me’yor va talablar orqali yosh shaxs jamiyat hayotiga
moslashadi. Masalan, maktab sinfida o‘quvchilar birgalikda ishlash, vazifalarni
bajarish, mas’uliyatni bo‘lishish orqali ijtimoiylashadi. Shu orqali ular
jamiyatning kelajakdagi faol a’zosi bo‘lishga tayyorlanadilar.
Ikkinchidan, jamoa qadriyatlar va axloqiy me’yorlarni shaxs ongiga
singdiradi. O‘zbek xalqining asrlar davomida shakllangan milliy qadriyatlari –
kattalarga hurmat, kichiklarga mehr, halollik, adolat, vatanparvarlik kabi
fazilatlar jamoada bevosita targ‘ib etiladi. Bu qadriyatlar nafaqat og‘zaki
targ‘ibot orqali, balki amaliy faoliyat jarayonida yoshlarning hayotiga
singdiriladi. Masalan, jamoaviy tadbirlarda ishtirok etish, milliy bayramlarni
nishonlash, tarixiy shaxslarni xotirlash kabi amaliy jarayonlar yoshlarning
ongiga qadriyatlarni chuqurroq o‘rnatadi.
Uchinchidan, shaxsiy namuna va ijtimoiy nazorat orqali fazilatlar
mustahkamlanadi. Har qanday jamoada faol, mehnatsevar, intizomli, odobli
shaxslar mavjud bo‘lib, ular boshqalarga o‘rnak bo‘ladi. Yoshlar ko‘pincha o‘z
tengdoshlari yoki jamoada obro‘li insonlarning xatti-harakatlariga taqlid
qiladilar. Shu bois jamoada ijobiy namunalar ko‘proq bo‘lsa, tarbiya samarali

22kechadi. Boshqa tomondan, jamoa a’zolari bir-birini nazorat qiladi: noto‘g‘ri
xatti-harakatlar tanqid qilinadi, to‘g‘rilari esa rag‘batlantiriladi. Bu jarayon
shaxsning axloqiy jihatdan to‘g‘ri shakllanishiga yordam beradi.
To‘rtinchidan, jamoa milliy an’ana va madaniyatlarni yosh avlodga
yetkazadi. Har qanday jamoa o‘zining madaniy hayoti, urf-odatlari, an’analari
bilan ajralib turadi. Yoshlar birgalikda Navro‘z, Mustaqillik kuni, Vatan
himoyachilari kuni kabi umumxalq bayramlarida ishtirok etib, milliy
qadriyatlarga hurmatni o‘rganadilar. Bundan tashqari, jamoa doirasida teatr,
muzey, madaniy tadbirlarga tashriflar uyushtiriladi. Natijada shaxs o‘z milliy
ildizlariga, tarixiga va madaniyatiga sodiq bo‘lib shakllanadi.
Beshinchidan, jamoa shaxsning ijtimoiy mas’uliyatini va faolligini oshiradi.
Jamoada yoshlar faqat o‘zini emas, balki butun guruh manfaatini o‘ylashga
o‘rganadilar. Masalan, umumiy tadbirlarni tashkil etishda har bir a’zo o‘ziga
yuklatilgan vazifani mas’uliyat bilan bajarishi zarur bo‘ladi. Shu orqali u
jamiyat oldidagi mas’uliyatni his qiladi. Bundan tashqari, jamoaviy ishlar
yoshlarni tashabbuskor, faol bo‘lishga, muammolarni birgalikda hal qilishga
o‘rgatadi.
Oltinchidan, jamoa shaxsning ma’naviy barkamolligini ta’minlovchi ijtimoiy
vosita sifatida ham maydonga chiqadi. Chunki har bir shaxsning ma’naviyati
uning atrofidagi muhitga bog‘liq. Agar jamoa sog‘lom ijtimoiy-axloqiy muhitni
shakllantira olsa, u holda shaxs ham yuksak axloqiy mezonlarga amal qilib
voyaga yetadi. Aks holda, salbiy ta’sirlar kuchayib, yoshlarning noto‘g‘ri
yo‘lga kirib qolish xavfi tug‘iladi.
Yettinchidan, jamoa shaxsga o‘zini o‘zi anglash va rivojlantirish imkoniyati
beradi. Jamoada har bir inson o‘z qobiliyatini sinab ko‘rishi, o‘z fikrini erkin
bildirish, boshqalarning fikriga hurmat bilan qarashni o‘rganadi. Bu esa shaxsda
o‘z-o‘zini baholash, o‘zini tarbiyalash va o‘z ustida ishlash ko‘nikmalarini
shakllantiradi.

23Natijada, jamoa orqali shakllangan shaxs nafaqat bilimli va malakali, balki
yuksak ma’naviyatli, axloqan pok, jamiyat taraqqiyotiga hissa qo‘sha oladigan
yetuk inson sifatida voyaga yetadi. Jamoa tarbiyasidan o‘tgan inson hayotda
mustahkam irodaga, sog‘lom dunyoqarashga va yuqori ijtimoiy mas’uliyatga
ega bo‘ladi.
2.3. Bolalar va yoshlar jamoalarining faoliyatini takomillashtirish
yo‘llari
Bolalar va yoshlar jamoalari ta’lim-tarbiya jarayonida alohida o‘rin tutadi.
Ular shaxsning rivojlanishida, ijtimoiylashuvida va jamiyatda faol fuqarolik
pozitsiyasini egallashida katta ahamiyatga ega. Shu bois, jamoalarning
faoliyatini takomillashtirish masalasi doimo dolzarbdir. Takomillashtirish
jarayoni bir vaqtning o‘zida pedagogik, psixologik va tashkiliy omillarni
qamrab olishi kerak.
Zamonaviy yoshlar jamoalari oldida turgan asosiy vazifalardan biri – yosh
avlodni milliy va umuminsoniy qadriyatlarga sodiq, ma’naviy yetuk va axloqan
barkamol inson qilib tarbiyalashdir. Bu maqsadga erishishda jamoa ichidagi
muhitning ijobiy bo‘lishi, a’zolar o‘rtasidagi o‘zaro hurmat va hamkorlikni
rivojlantirish muhim ahamiyatga ega. Agar jamoada sog‘lom psixologik muhit
shakllansa, yoshlarning o‘zaro muloqot madaniyati, mas’uliyati va ijtimoiy
faolligi sezilarli darajada ortadi.
Jamoa faoliyatini takomillashtirishda birinchi navbatda, tarbiyaviy ishlarning
mazmunini yangilash zarur. An’anaviy ma’naviy-ma’rifiy tadbirlar bilan bir
qatorda, zamonaviy yoshlarning qiziqishlariga mos yangi shakl va usullarni
qo‘llash foydalidir. Masalan, ijodiy loyihalar, innovatsion treninglar, klublar
faoliyati, sport musobaqalari, ijtimoiy aksiyalar yoshlarning jamoaga bo‘lgan
qiziqishini kuchaytiradi.
Yana bir muhim jihat – jamoa a’zolarining tashabbuslarini qo‘llab-
quvvatlashdir. Har bir yoshning o‘z g‘oyasi, tashabbusi va iqtidorini erkin

24namoyon qilishi uchun imkoniyat yaratish zarur. Jamoada bunday sharoitlar
mavjud bo‘lsa, yoshlar o‘zini jamoaning ajralmas qismi sifatida his qiladi. Bu
esa ularni mas’uliyatli, faol va tashabbuskor shaxslar sifatida shakllantiradi.
Pedagogik nuqtai nazardan, jamoalarda faoliyatni takomillashtirish uchun
interaktiv metodlarni keng qo‘llash kerak. Treninglar, davra suhbatlari, rolli
o‘yinlar, bahs-munozaralar yoshlarni erkin fikrlash, o‘z fikrini asoslab berish va
muloqot madaniyatini egallashga o‘rgatadi. Shu bilan birga, bunday
jarayonlarda jamoa ichidagi ijtimoiy munosabatlar yanada mustahkamlanadi.
Jamoa faoliyatini takomillashtirishning yana bir muhim omili –
yetakchilarning faoliyati bilan bog‘liq. Jamoa rahbarlari nafaqat tashkilotchilik,
balki tarbiyachilik vazifasini ham bajaradi. Ularning kasbiy bilim va
ko‘nikmalari, pedagogik mahorati, yoshlar bilan ishlash uslubi jamoaning
umumiy faoliyatiga bevosita ta’sir qiladi. Shu sababli, rahbarlarning doimiy
ravishda malaka oshirishi, yangi pedagogik texnologiyalarni o‘zlashtirishi
zarurdir. Shuningdek, jamoalarda faoliyatni takomillashtirishda oilaviy va
ijtimoiy hamkorlikning ahamiyati katta. Ota-onalar, mahalla faollari, maktab va
oliy ta’lim muassasalari bilan hamkorlik jamoaning tarbiyaviy ta’sirini yanada
kuchaytiradi. Bunday hamkorlik natijasida yoshlarning tarbiyasi uzviylik va
izchillik kasb etadi.Bugungi kunda yoshlar jamoalarining faoliyatini raqamli
texnologiyalar bilan uyg‘unlashtirish ham muhim. Internet, ijtimoiy tarmoqlar
va turli elektron platformalar yoshlarning kundalik hayotida katta o‘rin
tutmoqda. Shu bois, tarbiyaviy jarayonlarda onlayn loyihalar, virtual forumlar,
elektron kutubxonalar va turli raqamli vositalardan oqilona foydalanish zarur.
Bu yoshlarning zamonaviy bilim va ko‘nikmalarini shakllantirish bilan birga,
jamoaga bo‘lgan qiziqishni ham kuchaytiradi.
Bolalar va yoshlar jamoalarining faoliyati samarali bo‘lishi uchun avvalo
ularning ichki boshqaruv tizimini to‘g‘ri yo‘lga qo‘yish zarur. Jamoa
demokratik tamoyillar asosida ishlashi, unda har bir a’zo o‘z fikrini erkin ifoda
eta olishi kerak. Agar qarorlar faqat rahbar tomonidan qabul qilinsa, bu jamoa

25a’zolarida befarqlikni kuchaytiradi. Aksincha, umumiy maslahat va kelishuv
asosida qarorlar chiqarilsa, yoshlar o‘zlarini mas’uliyatli deb his qiladi va faol
ishtirok etadi.
Jamoalarda faoliyatni takomillashtirishning yana bir yo‘li – ularni ijtimoiy
foydali faoliyatlarga keng jalb qilishdir. Masalan, ekologik tadbirlar,
obodonlashtirish ishlari, xayriya aksiyalari, kitobxonlik marafonlari nafaqat
yoshlarning ijtimoiy faolligini oshiradi, balki ularda hamjihatlik, mehr-oqibat,
jamoaviy hamkorlik fazilatlarini shakllantiradi. Shu orqali jamoa nafaqat
tarbiyaviy, balki ijtimoiy ahamiyatga ega bo‘ladi.
Yoshlar jamoalarining samarali faoliyatida motivatsiya masalasi ham muhim
o‘rin tutadi. Agar jamoa a’zolari o‘z mehnatining natijasini ko‘rsa, ular faolroq
bo‘ladi. Shu bois, jamoa faoliyatida rag‘batlantirish tizimini qo‘llash zarur. Bu
nafaqat moddiy mukofotlar, balki ma’naviy rag‘batlar – faxriy yorliqlar,
minnatdorchilik, keng jamoa oldida e’tirof etish orqali amalga oshirilishi
mumkin.
Jamoa faoliyatini takomillashtirishda ijtimoiy sheriklik alohida ahamiyat
kasb etadi. Ta’lim muassasalari, mahalla, davlat va nodavlat tashkilotlari bilan
hamkorlik qilish jamoa imkoniyatlarini kengaytiradi. Masalan, turli tashkilotlar
bilan qo‘shma loyihalar tashkil etish, yoshlarni kasb-hunar o‘rganishga jalb
qilish, innovatsion tanlovlarda ishtirok etish jamoaning faoliyatini mazmunan
boyitadi. Shuningdek, yoshlar jamoalarida liderlik fazilatlarini rivojlantirish
ham muhimdir. Har bir jamoada yetakchilar bo‘ladi, ammo ularni to‘g‘ri
yo‘naltirish zarur. Yetakchi yoshlar o‘z jamoasiga namunali bo‘lib, boshqalarni
ilhomlantira olishi kerak. Shu maqsadda, maxsus yetakchilik treninglari,
psixologik mashg‘ulotlar, tashkilotchilik ko‘nikmalarini oshirishga qaratilgan
dasturlar ishlab chiqilishi foydali bo‘ladi.
Jamoa faoliyatini takomillashtirish jarayonida milliy qadriyatlarni unutmaslik
ham zarur. O‘zbek xalqining asrlar davomida shakllangan an’analari, urf-
odatlari, odob-axloq qoidalari yoshlar tarbiyasida muhim o‘rin tutadi. Shuning

26uchun jamoalarda turli milliy bayramlar, udumlar, xalq og‘zaki ijodi
namunalarini targ‘ib qilish, ularni amaliy faoliyatga singdirish katta samara
beradi.
Zamonaviy yoshlar jamoalari shaxsning ma’naviy, intellektual va jismoniy
jihatdan rivojlanishi uchun keng imkoniyat yaratishi kerak. Shu bois, ular o‘z
faoliyatida nafaqat ta’limiy va tarbiyaviy, balki sport, madaniyat va san’at
yo‘nalishlarini ham qamrab olishi muhimdir. Yoshlar turli yo‘nalishlarda
faoliyat olib borsa, ular ko‘proq iqtidorlarini namoyon qila oladi va jamiyat
uchun ko‘p qirrali mutaxassis sifatida voyaga yetadi. jamoalarda konfliktlarni
boshqarish masalasiga ham e’tibor qaratish kerak. Har qanday jamoada turli
fikrlar va qarashlar mavjud bo‘ladi. Agar nizolar to‘g‘ri hal qilinmasa, ular
jamoaning parchalanishiga olib kelishi mumkin. Shu bois, jamoa rahbarlari va
a’zolari murosaga kelish, adolatli hal etish, hurmat va bag‘rikenglik asosida
munosabat qurishni o‘rganishi lozim.
Bolalar va yoshlar jamoalari faoliyatini takomillashtirish jarayonida
zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan foydalanish alohida
ahamiyatga ega. Bugungi yoshlar ko‘proq raqamli muhitda faoliyat olib boradi.
Shuning uchun jamoalar ijtimoiy tarmoqlar, onlayn platformalar, virtual
uchrashuvlar orqali o‘z faoliyatini yanada jozibali qilishi mumkin. Masalan,
jamoa ichida maxsus onlayn guruhlar tuzish, interaktiv forumlar tashkil etish,
yoshlarning g‘oya va tashabbuslarini internet orqali yig‘ish samaradorlikni
oshiradi.Bundan tashqari, jamoalarning faoliyatini tahlil qilish va monitoring
qilish tizimi ham rivojlantirilishi lozim. Agar jamoa o‘z faoliyatini doimiy
ravishda baholasa, kamchilik va yutuqlarini aniqlasa, bu kelgusida
rejalashtirishda katta yordam beradi. Monitoring jarayonida yoshlarning fikri va
takliflarini inobatga olish jamoaning o‘ziga xosligini saqlashga xizmat qiladi.
Yoshlar jamoalari uchun motivatsion dasturlar ishlab chiqish ham
takomillashtirishning muhim yo‘nalishlaridan biridir. Bunday dasturlar
yoshlarning o‘ziga ishonchini oshiradi, ularda ijtimoiy faoliyatga bo‘lgan

27qiziqishni kuchaytiradi. Shu bois, rag‘batlantirish tizimini ko‘p qirrali qilish
zarur: individual yutuqlarni qadrlash, jamoaviy g‘alabalarni nishonlash, turli
nominatsiyalarni joriy etish orqali yoshlar yanada faol bo‘lishga intiladi.
Faoliyatni takomillashtirishda ijodiy yondashuv ham alohida ahamiyat kasb
etadi. Jamoa ichida teatr sahnalari, badiiy chiqishlar, ko‘rgazmalar, dizayn va
startap loyihalarini o‘tkazish yoshlarning qobiliyatini yuzaga chiqaradi. Har bir
yoshning iqtidorini topib, uni qo‘llab-quvvatlash jamoaning kuchli tarbiyaviy
vositasiga aylanadi. Shuningdek, xalqaro hamkorlikni yo‘lga qo‘yish ham
jamoa faoliyatini yanada boyitadi. Turli mamlakatlar yoshlar jamoalari bilan
muloqot qilish, tajriba almashish, qo‘shma loyihalarda ishtirok etish
yoshlarning dunyoqarashini kengaytiradi. Bu jarayon orqali ular boshqa
xalqlarning madaniyatini o‘rganadi, o‘z milliy qadriyatlarini targ‘ib qiladi va
global fuqarolik fazilatlarini egallaydi.
Jamoalarda psixologik iqlimni sog‘lomlashtirish ham muhim vazifadir. Agar
jamoada do‘stona, samimiy va o‘zaro hurmat muhiti mavjud bo‘lsa, u holda
yoshlarning faoliyati samaraliroq bo‘ladi. Psixologlar, tarbiyachilar va
rahbarlarning muntazam ishlari natijasida jamoa ijtimoiy qo‘llab-quvvatlash
tizimiga aylanadi.Bundan tashqari, yoshlar jamoalarida o‘zini-o‘zi boshqarish
mexanizmlarini rivojlantirish lozim. Jamoaning ichki organlari – kengash,
qo‘mita yoki kichik guruhlar orqali faoliyatni boshqarish yoshlarning liderlik
fazilatlarini mustahkamlaydi. Har bir a’zoga kichik mas’uliyatlar berilishi ularni
mustaqil va tashabbuskor bo‘lishga o‘rgatadi.Takomillashtirish yo‘llaridan yana
biri – jamoaviy loyihalashdir. Har bir jamoa o‘z hududida yoki maktabida
muayyan loyihalarni amalga oshirishi mumkin. Masalan, ekologik bog‘
yaratish, “Kitobxonlik haftaligi”ni o‘tkazish, mahalliy tarixiy joylarni targ‘ib
qilish kabi loyihalar yoshlarning tashabbusini kuchaytiradi.
Yoshlar jamoalarining faoliyatini takomillashtirishda gender tengligi va
inklyuzivlik masalalariga ham e’tibor qaratish zarur. Qizlar va o‘g‘il bolalar
teng sharoitda faoliyat yuritishi, imkoniyati cheklangan yoshlar ham jamoaga

28jalb qilinishi tarbiyaviy jarayonning qamrovini kengaytiradi. Shu tariqa, jamoa
har bir yosh uchun haqiqiy ijtimoiy maktabga aylanadi.
Xulosa
Men ushbu kurs ishi davomida bolalar va yoshlar jamoalarining zamonaviy
shaxs tarbiyasidagi o‘rnini chuqur o‘rgandim. Tadqiqot jarayonida jamoa
tarbiyasi nafaqat shaxsning ma’naviy-axloqiy rivojida, balki uning ijtimoiy
faolligini oshirish, mustaqil fikrlash va jamiyatda o‘z o‘rnini topa olishida ham
muhim omil ekanligiga amin bo‘ldim.Bolalar va yoshlar jamoalari qadimdan
tarbiya tizimining ajralmas qismi sifatida qaralgan. Tarixiy tajriba shuni
ko‘rsatadiki, jamoada tarbiyalangan yoshlar hayotda ko‘proq muvaffaqiyatga
erishadi, chunki ular hamkorlik qilish, ijtimoiy mas’uliyatni his etish,
boshqalarni hurmat qilish va o‘z fikrini to‘g‘ri ifoda etishga o‘rganadi. Bugungi
kunda ham jamoa tarbiyasi dolzarb ahamiyat kasb etib, uni zamonaviy
pedagogik texnologiyalar bilan uyg‘unlashtirish zarurdir.Men uchun muhim
xulosalardan biri shuki, shaxs va jamoa o‘rtasidagi munosabat ikki tomonlama
jarayon bo‘lib, jamoa shaxsni tarbiyalash bilan birga, har bir shaxs ham
jamoaning qiyofasini shakllantirishda faol ishtirok etadi. Demak, har bir bola
yoki yoshning tashabbusi, qiziqishi va ijtimoiy faolligini qo‘llab-quvvatlash
jamoa faoliyatining samaradorligini belgilab beradi. zamonaviy yoshlar
jamoalarining faoliyati davlat siyosatida ham alohida o‘rin egallaydi. “Yoshlar
– kelajagimiz”, “Yangi O‘zbekiston – yoshlar mamlakati” tamoyillari asosida
amalga oshirilayotgan islohotlar jamoalarning tarbiyaviy imkoniyatlarini
yanada kengaytirmoqda. Bu esa yoshlarni nafaqat bilimli, balki yuksak
ma’naviyatli, axloqan barkamol insonlar qilib tarbiyalashga xizmat qilmoqda.
Ushbu kurs ishidan chiqargan shaxsiy xulosam shuki, bolalar va yoshlar
jamoalari tarbiyaviy jarayonning eng muhim bo‘g‘ini bo‘lib, ularni yanada
takomillashtirish orqali kelajak avlodni ma’naviy yetuk, ijtimoiy mas’uliyatli va
faol fuqarolar qilib tarbiyalash mumkin. Shu bois, men kelajakdagi pedagogik

29faoliyatimda jamoa tarbiyasiga alohida e’tibor qaratish, uni zamonaviy metodlar
bilan uyg‘unlashtirish va yoshlarning tashabbuslarini qo‘llab-quvvatlashni o‘z
oldimga maqsad qilib qo‘yaman.
Foydalanilgan adabiyotlar
1) O‘zbekiston Respublikasi Hukumat qarori va konsepsiya materiallari.
“Uzluksiz ma’naviy tarbiya konsepsiyasini tasdiqlash va uni amalga
oshirish chora-tadbirlari” (hukumat hujjati). — 2019 , taxm. 24 b. .
tarbiyaviy.uz+1
2) Samadova S.S. “Milliy g‘oya, ma’naviyatning pedagogik asoslari” —
Toshkent: Sadriddin Salim (Durdona) nashriyoti. — 2022 , taxm. 172 b. .
uniwork.buxdu.uz
3) “Umumiy pedagogika: nazariya va amaliyot” (o‘quv qo‘llanma) /
Mavlonova R.A. (tahrir). — 2024 , NamDU nashri, taxm. 520 b. .
www.namdu.uz+1
4) “Maktabgacha pedagogika” (o‘quv va metodik qo‘llanma) — Toshkent:
mualliflar to‘plami. — 2024 , taxm. 260 b. . www.namdu.uz
5) “Yangi O‘zbekistonda ma’rifatli shaxs tarbiyasi: muammo va yechimlar”
(maqolalar to‘plami — respublika ilmiy-amaliy konferensiya materiallari).
— 2023 , taxm. 240 b. . TIIAME Staff+1
6) “Ta’lim-tarbiyadagi innovatsion yondashuvlar” — universaljurnal
maqolalari to‘plami. — 2020–2024 (turli sonlar) , har bir maqola taxm. 8–
20 b. . universaljurnal.uz
7) “Pedagogik mahorat” ilmiy-nazariy va metodik jurnal (BuxDU) —
mualliflar: o‘qituvchilar maqolalari. — 2022–2024 , sonlarga qarab taxm.
40–120 b. . BuxDu
8) “Ta’lim, fan va innovatsiya” jurnalining 2024-yil sonlari — ta’lim va
tarbiya islohotlariga bag‘ishlangan materiallar. — 2024 , taxm. 60–120 b. .
Renessans Edu

309) “Yoshlar va davlat siyosati” — strategik hujjat va tahliliy maqolalar
to‘plami (Strategy.uz resursi). — 2019–2023 , taxm. 40–80 b. . strategy.uz
10) “Ma’rifat karvoni va kitobxonlik tashabbuslari” — Lex.uz hamda
rasmiy hisobotlar (yoshlar kitobxonligi dasturi). — 2020–2023 , taxm. 32–
56 b. . Lex.uz+1
11) “Jamoa tushunchasi va uning o‘ziga xosliklari” (ta’limiy material,
JDPU) — pedagogik maqola/PDF. — 2020 , taxm. 36 b. . Jizzax Davlat
Pedagogika Universiteti
12) “Umumiy pedagogika” (NamDU ta’lim manbasi, 2024 chop
etilishi) — kurs darsligi. — 2024 , taxm. 480–528 b. . www.namdu.uz
13) “Maktabda va jamoada ma’naviy-axloqiy tarbiya” — ilmiy maqola
to‘plami (universitetlar nashrlari). — 2018–2023 , turli mualliflar, taxm. 20–
60 b. . new.tdpu.uz+1
14) Jo‘Rayeva M.D. va boshqalar. “Talabalarni boshlang‘ich ta’lim-
tarbiya fanini o‘qitishga tayyorlash” (maqola). — 2024 , taxm. 18 b. .
КиберЛенинка
15) “Ta’lim tizimidagi islohotlar: olimlar va amaliyot” — to‘plam
(AFU portfolio materiallari). — 2024 , taxm. 112 b. . Alfraganus University
Portfolio
16) “Filologiyaning dolzarb masalalari” (maqolalar to‘plami) —
qo‘qonlik nashrlar; yoshlarning madaniy tarbiyasi, adabiyot va tarbiya
mavzulari. — 2023 , taxm. 560 b. . api.scienceweb.uz
17) “Xalq o‘yinlari orqali tarbiyalanuvchilar ma’naviy-axloqiy
tomonlarini shakllantirish” — Kokand Universiteti jurnal maqolasi. —
2023 , taxm. 12–18 b. . herald.kokanduni.uz
18) “Yoshlar ishlari agentligi va mahalliy tashabbuslar” — agentlik
hujjatlari, amaliy tavsiyalar. — 2019–2023 , taxm. 20–48 b. . Telegram+1

3119) “Ma’naviy-ma’rifiy ishlar samaradorligini oshirishga oid
qo‘shimcha chora-tadbirlar” (Prezident farmonlari va qarorlari tahlili). —
2019–2021 , taxm. 30–72 b. . kelajakbunyodkori.uz
20) “Maktabgacha va maktab ta’limi jurnali” maqolalari to‘plami —
ma’naviy tarbiya va jamoa tarbiyasiga oid maqolalar. — 2018–2023 , turli
sonlar; har son taxm. 40–80 b. . new.tdpu.uz
21) “Mahalliy pedagogik texnologiyalar va tarbiya” — o‘quv
qo‘llanma / Azizxo‘jayeva N. (yoki boshqa mahalliy mualliflar) — 2019–
2022 , taxm. 200–320 b. . www.namdu.uz+1
22) “Yoshlar va ijtimoiy faoliyat: volontyorlik va jamoaviy loyihalar”
— maqola to‘plami (universitet nashrlari). — 2020–2023 , taxm. 30–64 b. .
kelajakbunyodkori.uz
23) “Pedagogika: yangi yondashuvlar” — ilmiy jurnallar va elektron
nashrlar (turli mualliflar). — 2018–2024 , taxm. 40–200 b. .
universaljurnal.uz+1
24) “Ma’naviy-ma’rifiy madaniyat va yoshlar” — konferensiya
materiallari (2021–2023). — 2021–2023 , taxm. 80–220 b. . Scribd
25) “Umumiy pedagogika va tarbiya metodikalari: o‘quv qo‘llanma” — fan
va ta’lim nashriyotlari (Buxoro, Toshkent universitet nashrlari). — 2019–
2023 , taxm. 300–420 b. . uniwork.buxdu.uz+1

Bolalar va yoshlar jamoalari va ularning zamonaviy shaxs tarbiyasidagi o‘rni

Sotib olish