Dokument ma'lumotlari

Narxi 30000UZS
Hajmi 222.3KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 29 Oktyabr 2024
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Psixologiya

Sotuvchi

Benjamin Franklin

Ro'yxatga olish sanasi 29 Oktyabr 2024

5 Sotish

Bolalarga nisbatan shafqatsiz munosabat: belgilari, aniqlash va yordam ko‘rsatish usullari

Sotib olish
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI MIRZO ULUG‘BEK NOMIDAGI O‘ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI IJTIMOIY FANLAR FAKULTETI IJTIMOIY ISH KAFEDRASI “Bolalar, yoshlarning ijtimoiy himoyasi va ta’minoti” fanidan KURS ISHI Mavzu: Bolalarga nisbatan shafqatsiz munosabat: belgilari, aniqlash va yordam ko‘rsatish usullari Bajardi: ____________ Tekshirdi: ___________ Toshkent – 2023 BOLALARGA NISBATAN SHAFQATSIZ MUNOSABAT: BELGILARI, ANIQLASH VA YORDAM KO‘RSATISH USULLARI Mundarija: KIRISH………………………………………………………………………....….3 I BOB. BOLALARGA NISBATAN SHAFQATSIZ MUNOSABATDA BOLADAGI PSIXOLOGIK TA’SIR VA O‘ZGARUVCHANLIK 1.1. Bolalarga nisbatan shafqatsiz munosabat yuzaga kelishi sabablari va tarixi....5 1.2. Bolalarga nisbatan shafqatsiz munosabatlarda psixologik jarayaon ..............13 II BOB. BOLALARGA NISBATAN SHAFQATSIZ MUNOSABAT: BELGILARI, ANIQLASH VA YORDAM KO‘RSATISH USULLARI 2.1. Bolalarga nisbatan shafqatsiz munosabat: belgilari, aniqlash va yordam ko‘rsatish usullari................……………………...............................……...19 2.2. Bolalarga nisbatan shafqatsiz munosabatlarga qarshi ko‘rilayotgan qonuniy choralar.………..............................................................…………....…..….23 XULOSA …………………………………………………………..…………. ….32 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI .…………………....….… 34 2 KIRISH Kurs ishining asoslanishi va dolzarbligi. Kurs ishimizning asoslanishi sifatida zamonaviy jamiyatda maktab yoshidagi bolalarga nisbatan zo‘ravonlik va shafqatsiz munosabat muammosi eng dolzarb muammolardan biridir. Zamonaviy adabiyotlarda bolalarning alkogolizmi, g‘ayrioddiy xatti-harakatlari, giyohvandlik va jinoyatlarning kelib chiqishida bolaning g‘ayritabiiy rivojlanishiga olib keladigan zo‘ravonlik yotadi. Yoshi tufayli har doim ham qarshilik ko‘rsata olmaydigan bolalarning sog‘lig‘iga xavf tug‘dirishi xavfsiz hayot sharoitlarini ta minlash yo‘llarini, ijtimoiy moslashuvga yordam berish usullarini izlashgaʼ yordam beradi. Bu faoliyatda maktab psixologlarining ham o‘rni katta.. Bu o‘z navbatida insoniyat yaratgan an’anaviy ilmiy boyliklarga, insonning o‘ziga yangicha munosabat yondoshuvini yuzaga keltirdi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyev: “Har qanday jamiyat taraqqiyotida uning kelajagini ta’minlaydigan yosh avlodning sog‘lom va barkamol bo‘lib voyaga yetishi hal qiluvchi o‘rin tutadi. Shu sababli biz islohotlarimiz ko‘lami va samarasini yanada oshirishda har tomonlama yetuk, zamonaviy bilim va hunarlarni puxta egallagan, azmu shijoatli, tashabbuskor yoshlarimizga tayanamiz” 1 - deb yoshlarga yuksak ishonch bildirib turgan bir paytda yoshlar o‘rtasida turli nizolarning kelib chiqishi to‘g‘ri kelmaydi. Kurs ishining obyekti va predmeti. Kurs ishining obyekti sifatida shafqatsiz munosabatlarlarda bo‘luvchi shaxslar, ota-onalar va jabrlanuvchi bolalar va ularning jazolanishi hamda qonuniy huquqlarini ko ‘rishimiz mumkin. Kurs ishining predmeti esa qaysi yosh vakillari hamda qaysi jins vakillari ko‘proq aziyat 1 O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti SHavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi. 2020-yil 29-dekabr 5-6-11-betlar 3 chekayotganli, shuningdek, ularning psixologik jihatdan sog‘ayishi uchun ko‘rilayotgan choralar predmet sifatida qabul qilsak bo‘la oladi Kurs ishining maqsadi: Bolalarga nisbatan shafqatsiz munosabatda boladagi psixologik ta’sir va o‘zgaruvchanlikni o‘rganish kurs ishining maqsadi hisoblanadi. Kurs ishining vazifasi: Kurs ishining vazifasi sifatida shafqatsiz munosabatlarni o‘rganish, u qay yo‘sinda amalga oshirilayotgani va unga nisbatan qonuniy choralar ko‘rilishi hamda qonunda belgilab qo‘yilganligini o‘rganish ustuvor vazifa hisoblanadi. Kurs ishining o‘rganilganlik darajasi: Kurs ishimizda asosan xorij olimlari ilmiy ishlaridan foydalandik, xususan D. Levinson, 2 J. Kobrin, 3 E. Miller 4 va boshqalar asarlari orqali kurs ishimizda o‘z mavzumizni tahlil qildik. Ko‘pincha, ekspertlar tajribali zo‘ravonlik, insonning kognitiv qobiliyatining pasayishi, ularning asarlaridagi intellektual va kognitiv qobiliyatlari va natijada, akademik ko‘rsatkichlar va xattiharakatlarning o‘zgarishi natijasida hissiy buzilishlarni belgilaydilar tahlillarini kurs ishimizda foydalandik. Ishning tarkibiy tuzilishi: Kirish, 2 ta bob 4 ta reja, umumiy xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. 2 D. Levinson 80 dan ortiq ilmiy maqolalar muallifi yoki hammuallifi bo lgan va Qo shma Shtatlardagi 11ʻ ʻ ta patent bo yicha psixologik ixtirochi nomiga sazovor bo lgan. ʻ ʻ 3 Stiven Kobrinning amaliyoti qo'shilish va sotib olish, korporativ bitimlar va intellektual mulkka qaratilgan. 4 Miller - kanadalik va amerikalik ssenariynavis, yozuvchi va aktyor, eramizdan avvalgi Vankuverda joylashgan 4 I BOB. BOLALARGA NISBATAN SHAFQATSIZ MUNOSABATDA BOLADAGI PSIXOLOGIK TA’SIR VA O‘ZGARUVCHANLIK 1.1. Bolalarga nisbatan shafqatsiz munosabat yuzaga kelishi sabablari va tarixi Bolalarga nisbatan zo ravonlikʻ yoki shafqatsizlik bu bola yoki bolalar guruhiga ota-ona yoki tarbiyachi tomonidan jismoniy, jinsiy va/yoki ruhiy zo ravonlik qilinishi yoki, umuman, beparvolikdir. Bolalarga nisbatan zo ravonlik ʻ ʻ ota-ona yoki tarbiyachining bolaga haqiqiy yoki potensial zarar yetkazishiga olib keladigan har qanday xatti-harakat yoki harakatsizlikni o z ichiga olishi mumkin ʻ va bu holat odatda bolaning uyida yoki bola vaqt o tkazadigan tashkilotlar, ʻ maktablar yoki jamoalar joylarida sodir bo ladi. ʻ Bolalarga nisbatan zo ravonlik ʻ va bolalarga nisbatan shafqatsiz munosabatda bo lish atamalari ko pincha bir-birining o rnida ishlatiladi. Shunga qaramay, ba zi ʻ ʻ ʻ ʼ tadqiqotchilar bolalarga nisbatan shafqatsiz munosabatda bo lish atamasini ʻ beparvolik, ekspluatatsiya va odam savdosini o z ichiga oluvchi soyabon atama ʻ sifatida ko rishadi. ʻ 5 Turli yurisdiksiyalar shartli hisobot berish, turli hollarda bolalarni o z ʻ oilalaridan ajratish yoki jinoiy ayblov e lon qilish uchun bolalarga nisbatan ʼ zo ravonlik tushunchasining turli ta riflariga nisbatan o z pozitsiyalarini ishlab ʻ ʼ ʻ chiqdilar. XIX asrning oxirlarida ish beruvchilar va o qituvchilar tomonidan ʻ bolalarga nisbatan shafqatsiz munosabatda bo linishi odatiy va keng tarqalgan hol ʻ bo lib, ko plab mamlakatlarda jismoniy jazo qo llash tartibi tabiiydek qabul ʻ ʻ ʻ qilinardi. Ammo XIX asrning birinchi yarmida filitsid holatlarini (ota-onalar tomonidan bolalarning o ldirilishi) o rganuvchi patologanatomlar otalik g azabi, ʻ ʻ ʻ takroriy jismoniy zo ravonlik, ochlik ʻ va jinsiy zo ravonlik natijasida sodir bo lgan ʻ ʻ 5 https://uz.wikipedia.org/wiki/Ayblov 5 o lim holatlari haqida xabar berishdi. 1860-yilgi izlanishlarida buyuk fransuz sudʻ tibbiyoti eksperti Auguste Ambroise Tardieu 32 ta shunday holatni qayd etdi, ulardan 18 tasi o limga olib kelgan bo lib, bolalar ochlik va/yoki takroriy jismoniy ʻ ʻ zo ravonlik oqibatida halok bo lgan; ular orasida 8 yoshida bobosi va buvisi ʻ ʻ tomonidan qaytarib berilgan va 9 yil davomida ota-onasi tomonidan qiynoqqa solingan, har kuni qamchilangan, bosh barmoqlariga osib qo yilgan, mixlangan ʻ taxta bilan kaltaklangan va issiq cho g bilan kuydirilgan ʻ ʻ Adeline Defert ismli qiz bo lgan. Ma lumotlarga ko ra, uning yaralari nitrat kislota bilan yuvilib, tayoq ʻ ʼ ʻ bilan defloratsiya qilingan. Tardieu bolalar himoyaga olingan uyga tashrif buyuradi va ularning bu yerga kelgandan keyingi holatlarini kuzatadi; himoyaga olinganda bolalarning yuzlaridagi qayg‘u va qo‘rquv yo‘qolgan edi. U shunday deydi: Biz har kuni deyarli soatlab vahshiyliklarga, tasavvur qilib bo‘lmaydigan qiynoqlarga va og‘ir ko rguliklarga duchor bo‘lgan bu bechora himoyasiz bolalarning hali ʻ go dakligini hisobga olsak, ularning hayoti bir umrlik shahidlikdir ʻ — va biz ularning azoblovchilari aynan ularga hayot bergan onalari ekanliiga duch kelganimizda biz axloqchining qalbi yoki adolat vijdonini bezovta qiladigan eng dahshatli muammolardan biriga duch kelamiz. Uning kuzatuvlarini Boileau de Castélnau (u misopédie — bolalarga nafrat atamasini hayotga tatbiq qilgan) tomonidan yangraydi va Aubry va bir nechta bilan tasdiqlanadi. 6 Bu erta fransuz kuzatuvlari tillar to sig idan o ta olmadi va boshqa xalqlar ʻ ʻ ʻ hanuz chaqaloqlar va yosh bolalar bilan bog liq ko plab travmatik holatlarning ʻ ʻ sabablarini bilmas edilar; insoniyat Tardieuning “dahshatli muammosi” bilan muntazam ravishda kurasha boshlagunga qadar oradan deyarli yuz yillar o tib ʻ ketdi. XX asrda patologiya va pediatrik rentgenologiyada, ayniqsa, surunkali subdural gematoma va oyoq-qo llarning sinishi bilan bog liq ko plab dalillar ʻ ʻ ʻ to plana boshladi: subdural gematoma qiziq bimodal taqsimotga ega bo lib, ʻ ʻ chaqaloqlarda idiopatik va kattalarda travmatik xusuiyatga ega, ya ni uzun ʼ suyaklarning noma lum ossifikatsion periostitlari chandiq ekstraktsiyalari ʼ to g ridan-to g ri olib tashlanganidan keyin sodir bo lganiga o xshardi. 1946-yilda ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ 6 https://uz.wikipedia.org/wiki/Yurisdiksiya 6 amerikalik pediatriya radiologiyasi asoschisi Jon Kaffi uzun suyak sinishi va surunkali subdural gematomaning assotsiatsiyasiga e tibor qaratdiʼ va 1955-yilda tajovuzkor, balog atga etmagan va hissiy jihatdan kasal ota-onalarning ʻ qaramog idan chiqarilgan chaqaloqlarda yangi jarohatlar paydo bo lmaganligini ʻ ʻ qayd etdi. Natijada 1960-yillarda mavzu bo yicha professional tadqiqotlar yana ʻ boshlab yuborildi. 1962-yil iyul oyida asosan pediatrik psixiatriya bilan shug ullanuvchi C. Genri Kempe tomonidan yozilgan va ʻ Amerika Tibbiyot Assotsiatsiyasi jurnalida chop etilgan “Kaltaklangan bola sindromi” maqolasining nashri bolalarga nisbatan yomon munosabatda bo lish umumiy tushunchaga kirgan ʻ paytni anglatadi. Maqola nashr etilishidan oldin bolalarning shikastlanishi, hatto suyaklarning takroriy sinishi ham qasddan sodir etilgan jarohatlar natijasi sifatida tan olinmagan. Buning o rniga o sha paytlarda shifokorlar ko pincha boladan ʻ ʻ ʻ tashxis qo yilmagan suyak kasalliklarini qidirdilar yoki ota-onalarning tasodifiy ʻ baxtsiz hodisalar, masalan, qo shni bezori bolalar tomonidan chaqaloqning yiqitib ʻ qo yilishi kabi versiyalarni haqiqat deb qabul qildilar. ʻ 7 Bolalarga nisbatan zo ravonlik holatlarini o rganish akademik intizom ʻ ʻ sifatida 1970-yillarning boshlarida Qo shma Shtatlarda paydo bo lgan. ʻ ʻ Elisabeth Young-Bruehlning ta kidlashicha, bolalar huquqlari himoyachilari soni va bolalarni ʼ himoya qilishga qiziqish ko rsatkichlari ortib borayotganligiga qaramay, bolalarni ʻ “zo rlanganlar” va “zo rlanmaganlar” guruhlariga bo lish bolalar huquqlari ʻ ʻ ʻ tushunchasini toraytiruvchi sun iy farqni keltirib chiqardi va bolalarning jamiyatda ʼ qanday kamsitilganini tekshirish harakatlariga ma lum ma noda to sqinlik qildi. ʼ ʼ ʻ Young-Bruehlning so zlariga ko ra, bolalarga nisbatan zo ravonlik va ularga ʻ ʻ ʻ nisbatan loqaydlik holatlarini o rganishning yana bir sababi bolalarning o zlari ʻ ʻ shafqatsizlikni qanday qabul qilishlari va kattalarning ularga bo lgan munosabatiga ʻ ahamiyat berishlari borasidagi izlanishlar edi. Young-Bruehlga ko ra, toki ʻ jamiyatda bolalarning kattalardan „bir pog ona pastda turish“lari haqida qrashlar ʻ 7 Ta lim muassasasida zo ravonlikning oldini olish. Uslubiy qo llanma / V. Аdescalita, R. Josanu, I. ʼ ʼ ʼ Moldovanu, T. Epoyan tomonidan tahrirlangan - Kishinyov, 2017 .-- 128b 7 mavjud ekan, zo ravonlik holatlari yuz berish yoki bermasligidan qat i nazarʻ ʼ barcha bolalar azoblanadi. Bolalarga nisbatan zo ravonlik holatlariga berilgan ta riflar professionallar, ʻ ʼ ijtimoiy va madaniy guruhlar o rtasida va vaqt o tishi bilan farq qiladi. ʻ ʻ Adabiyotda zo ravonlik ʻ va yomon muomala atamalari ko pincha bir-birining ʻ o rnida ishlatiladi. Bolalarga nisbatan shafqatsiz munosabatda bo lish, shuningdek, ʻ ʻ bolalarga nisbatan zo ravonlik va e tiborsizlikning barcha shakllarini qamrab ʻ ʼ oladigan soyabon atama bo lishi mumkin. Bolalarga nisbatan shafqatsiz ʻ munosabatni aniqlash ustuvor madaniy qadriyatlarga bog liq, chunki ular ʻ bolalarga, bolaning rivojlanishiga va ota -onalarga tegishli. Bolalarga nisbatan shafqatsiz munosabat tushunchasining ta riflari jamiyatning ushbu muammo bilan ʼ shug ullanuvchi sohalari, masalan, bolalarni himoya qilish agentliklari, yuridik va ʻ tibbiy jamoalar, sog liqni saqlash xodimlari, tadqiqotchilar, amaliyotchilar va ʻ bolalar himoyachilari o rtasida ʻ bir-biridan farq qilishi mumkin. Ushbu turli sohalar vakillarining har biri o zlarining ta riflaridan foydalanishga moyil bo lganligi ʻ ʼ ʻ sababli fanlar bo ylab muloqot cheklangan bo lishi mumkin, bu bolalarga nisbatan ʻ ʻ yomon munosabatni aniqlash, baholash, kuzatish, davolash va oldini olish harakatlariga to sqinlik qiladi. ʻ Umuman olganda, zo ravonlik (odatda qasddan qilingan) komissiya ʻ harakatlariga, beparvolik esa harakatsizlikka tegishli. Bolaga nisbatan shafqatsiz munosabatda bo lish ota-onalarning yoki tarbiyachilarning bolaga haqiqiy yoki ʻ tahdid ostidagi zarar yetkazadigan xatti-harakatlarini ham, harakatsizligini ham o z ʻ ichiga oladi. Ba zi sog liqni saqlash sohasi mutaxassislari va mualliflar bolaga ʼ ʻ nisbatan e tiborsizlikni zo ravonlik ta rifining bir qismi deb bilishadi, boshqalari ʼ ʻ ʼ esa yo q; buning sababi zararning beixtiyor bo lishi yoki bolani qanday tarbiyalash ʻ ʻ kerakligi haqidagi madaniy e tiqodlar natijasida tarbiyachilar muammoning ʼ jiddiyligini tushunmaganligi bo lishi mumkin. Bolalarga nisbatan zo ravonlik va ʻ ʻ beparvolikning kechiktirilgan oqibatlari, ayniqsa, hissiy beparvolik va bolalarga nisbatan zo ravonlik sifatida baholanadigan xatti-harakatlarning xilma-xilligi ham ʻ mavjud omillardir. 8 Jahon sog liqni saqlash tashkilotiʻ (JSST) bolalarga nisbatan zo ravonlik ʻ va shafqatsizlikni “mas’uliyat, ishonch yoki kuch munosabatlari kontekstida bolaning sog lig i, omon qolishi, rivojlanishi yoki qadr-qimmatiga haqiqiy yoki potensial ʻ ʻ zarar yetkazishga olib keladigan jismoniy va/yoki hissiy, jinsiy zo ravonlik, ʻ loqaydlik yoki beparvo munosabat yoki tijorat yoxud boshqa ekspluatatsiyaning barcha shakllari” deb ta riflaydi. JSSTga ko ra, shuningdek, “bolalarga nisbatan ʼ ʻ zo ravonlik 18 yoshgacha bo lgan shaxslarga nisbatan ularning ota-onalari yoki ʻ ʻ boshqa g amxo rlik qiluvchilar, tengdoshlar, ishqiy sheriklar yoki notanish ʻ ʻ shaxslar tomonidan sodir etilgan zo ravonlikning barcha shakllarini o z ichiga ʻ ʻ oladi”. Amerika Qo shma Shtatlarida Kasalliklarni nazorat qilish va oldini olish ʻ markazlari (CDC) bolalarga nisbatan yomon munosabatda bo lish atamasini har ʻ ikkala komissiya (zo ravonlik) harakatlariga nisbatan qo llaydi, ular orasida ʻ ʻ “bolaga zarar, potensial zarar yoki zarar yetkazish tahdidiga olib keladigan so zlar ʻ yoki ochiq harakatlar” va harakatsizlik (beparvolik), ya ni “bolaning asosiy ʼ jismoniy, hissiy yoki ta lim ehtiyojlarini ta minlamaslik yoki bolani zarar yoki ʼ ʼ mumkin bo lgan zarardan himoya qilmaslik” kabilar bor. Amerika Qo shma ʻ ʻ Shtatlarining Bolalarga nisbatan zo ravonlikning oldini olish va davolash ʻ to g risidagi federal qonuni ʻ ʻ bolalarga nisbatan zo ravonlik va e tiborsizlikni ʻ ʼ kamida “ota-ona yoki vasiyning o limga, jiddiy jismoniy yoki ruhiy ʻ shikastlanishga, jinsiy zo ravonlik yoki ekspluatatsiyaga olib keladigan yaqinda ʻ sodir bo lgan har qanday harakati yoki harakatsizligi” yoki “jiddiy zarar yetkazish ʻ xavfini tug diradigan harakat yoki harakatsizlik” ʻ deya ta riflaydi. 2006-yil holatiga ʼ ko ra, ʻ Jahon sog liqni saqlash tashkiloti ʻ bolalarga nisbatan yomon zo ravonlik ʻ holatlarini to rt guruhga ajratdi: jismoniy zo ravonlik; jinsiy zo ravonlik; hissiy ʻ ʻ ʻ (yoki psixologik) zo ravonlik; va e tiborsizlik. ʻ ʼ Jismoniy zo ravonlik ʻ Mutaxassislar va keng jamoatchilik o rtasida qanday xatti-harakatlar bolaga ʻ nisbatan jismoniy zo ravonlikni aks ettirishi haqida kelishmovchiliklar mavjud ʻ [30] . Jismoniy zo ravonlik ko pincha alohida emas, balki avtoritar nazorat, tashvish ʻ ʻ 9 uyg otuvchi xatti-harakatlar va ota-onalarning iliq munosabati yo qligi kabi xatti-ʻ ʻ harakatlar turkumining bir qismi sifatida sodir bo ladi. JSST jismoniy ʻ zo ravonlikni quyidagicha ta riflaydi: ʻ ʼ Bolaga nisbatan qasddan jismoniy kuch ishlatish bu bolaning sog‘lig‘i, hayoti, rivojlanishi yoki qadr-qimmatiga zarar yetkazishga olib keladigan yoki buning yuqori ehtimoli bo‘lgan jismoniy kuch ishlatish. Bunga urish, turtish, tepish, silkitish, tishlash, bo‘g‘ish, kuydirish, zaharlash, bo‘g‘ish kiradi. Uyda bolalarga nisbatan jismoniy zo‘ravonlikning ko‘plab holatlari jazolash obyekti bilan amalga oshiriladi. Bolalarga nisbatan jismoniy zo ravonlik va ʻ jismoniy jazolashning bir-biriga o xshash ta riflari zo ravonlik va jazo o rtasidagi nozik yoki mavjud bo lmagan ʻ ʼ ʻ ʻ ʻ farqni ta kidlaydi, ammo jismoniy zo ravonlik holatlarining aksariyati “niyat, shakl ʼ ʻ va ta sirga ko ra” jismoniy jazodir. Masalan, 2006-yil holatiga ko ra, ʼ ʻ ʻ Paulo Sergio Pinheiro BMT Bosh kotibining bolalarga nisbatan zo ravonlik haqidagi tadqiqotida ʻ shunday yozgan: Jismoniy jazo bolalarni qo‘l yoki biror ashyo, masalan, qamchi, tayoq, kamar, poyabzal, yog‘och qoshiq va hokazo bilan urishni o‘z ichiga oladi. Lekin u bolani tepish, silkitish, uloqtirish, tirnash, chimchilash, tishlash, sochlarini yoki quloqlarini tortish, bolani noqulay holatda qolishga majburlash, kuyish yoki nimanidir yutishga majburlashni (masalan, bolaning og‘zini sovun bilan yuvish yoki achchiq ziravorlarni yutishga majburlash) ham o‘z ichiga olishi mumkin. Bolalarga nisbatan zo ravonlik to g risidagi qonunlar mavjud bo lgan ʻ ʻ ʻ ʻ aksariyat davlatlar bolaga qasddan jiddiy zarar yetkazish, shikastlash yoki uni o lim xavfi ostida qoldiradigan harakatlarni sodir etishni noqonuniy deb biladi. ʻ Ko karishlar, tirnalgan joylar, kuyishlar, singan suyaklar, yaralar, shuningdek, ʻ takroriy “baxtsiz hodisalar” va jismoniy shikastlanishga olib kelishi mumkin bo lgan qo pol davolash usullari jismoniy zo ravonlik hisoblanishi mumkin. ʻ ʻ ʻ Davolashning turli bosqichlarida orttirilgan ko plab jarohatlar yoki sinishlar ʻ zo ravonlik haqida shubha tug dirishi mumkin. ʻ ʻ Psixolog Alice Miller, bolalarga nisbatan zo ravonlik haqidagi kitoblarida ʻ ta kidlaganidek, haqorat qilish, kaltaklash, yuzga urish va hokazolarning barchasi ʼ 10 zo ravonlikning ko rinishi deb hisoblaydi, chunki oqibatlari darhol ko rinmasada,ʻ ʻ ʻ ular bolaning butunligi va qadr-qimmatiga putur yetkazadi. Bolalikdagi jismoniy zo ravonlik kelajakda jismoniy va ruhiy ʻ qiyinchiliklarga olib kelishi mumkin, jumladan, takroriy qurbonlik, shaxsiyatning buzilishi, travmadan keyingi stress buzilishi (PTSD — post-traumatic stress disorder ), dissotsiativ kasalliklar, depressiya, tashvish, o z joniga qasd qilish fikri, ʻ ovqatlanish buzilishi, giyohvand moddalarni iste mol qilish va agressivlik kabilar. ʼ Ulg ayganda boshpanasiz qolish holatlari ham bolalikdagi jismoniy zo ravonlik ʻ ʻ oqibatlaridan biri sanaladi. 8 Bolalarga nisbatan jinsiy zo ravonlik (CSA) ʻ — bu kattalar yoki o smirlar ʻ o z jinsiy xohishlarini rag batlantirish uchun bolalardan foydalanadigan bolalarga ʻ ʻ nisbatan zo ravonlikning bir shakli. Jinsiy zo ravonlik deganda bolaning ʻ ʻ zo ravonning jismoniy qoniqishi yoki moliyaviy foydasiga qaratilgan jinsiy ʻ harakatda ishtirok etishi tushuniladi. Bolalarga nisbatan jinsiy zo ravonlik ʻ shakllariga boladan jinsiy faoliyat bilan shug ullanishni so rash yoki unga bosim ʻ ʻ o tkazish (natijasidan qat iy nazar), ʻ ʼ jinsiy a zolar ʼ bilan bolaga odobsiz ta sir ʼ o tkazish, bolaga pornografiya ko rsatish, bola bilan haqiqiy ʻ ʻ jinsiy aloqa , bolaning jinsiy a zolari bilan jismoniy aloqa qilish, bolaning jinsiy a zolarini jismoniy aloqa ʼ ʼ qilmasdan ko rish yoki ʻ bolalar pornografiyasini yaratish uchun boladan foydalanish kabilar kiradi. Bolalarning jinsiy xizmatlarini taklif qilishga oddiy huquqbuzarlik emas, balki bolalarga nisbatan zo ravonlik sifatida qaralishi va ʻ muomala qilinishi mumkin. Bolalarga nisbatan jinsiy zo ravonlikning jabrlanuvchilariga yetkaziladigan ʻ salbiy ta sirlar orasida uyat va o zini aybdor his qilish, xotiralar, dahshatli ʼ ʻ tushlar, uyqusizlik , zo ravonlik bilan bog liq narsalardan qo rqish (jumladan, ʻ ʻ ʻ narsalar, hidlar, joylar, shifokor tashrifi va boshqalar), o zini o zi qadrlashda ʻ ʻ qiyinchiliklar, jinsiy disfunksiya , surunkali og riq, ʻ giyohvandlik , o z-o ziga shikast ʻ ʻ yetkazish, o z joniga qasd qilish g oyalari, somatik shikoyatlar, ʻ ʻ depressiya , 8 Safonova T.Ya., Tsymbal E.I. Bolalarga nisbatan zo'ravonlik va uning oqibatlari; // Bolalarga nisbatan zo'ravonlik: mohiyati, sabablari, ijtimoiy va huquqiy himoyasi. MI, 1993 yil. 11 travmadan keyingi stress buzilishi (PTSD), tashvish, boshqa ruhiy kasalliklar , shu jumladan chegaradagi shaxsiyat buzilishi va dissotsiativ identifikatsiya buzilishi, balog at yoshida qayta qurbon bo lishga moyillik,ʻ ʻ asabiy bulimiya va boshqa muammolar qatorida bolaning jismoniy shikastlanishi ham bordir. Jabrlanuvchi bo lgan bolalarda, shuningdek, ularning immuniteti yetuk emasligi va majburiy ʻ jinsiy aloqa paytida shilliq qavatda yuz beradigan muammolar tufayli jinsiy yo l ʻ bilan yuqadigan infektsiyalar uchrashi xavfi ham yuqori bo ladi. Yoshlikda jinsiy ʻ tajovvuz qurboni bo lish OIV yuqtirishning bir qator xavf omillari bilan bog liq ʻ ʻ bo lib, ular orasida jinsiy mavzular bo yicha bilimlarning kamayishi, OIV ʻ ʻ tarqalishining ortishi, xavfli jinsiy amaliyotlar bilan shug ullanish, prezervativdan ʻ qochish, xavfsiz jinsiy aloqa amaliyotlari haqida kam ma lumot, jinsiy sheriklarni ʼ tez-tez almashtirish kabilar mavjud. 9 2016-yil holatiga ko ra, Amerika Qo shma ʻ ʻ Shtatlarida ayollarning taxminan 15-25 foizi va erkaklarning 5-15 foizi bolaligida jinsiy zo ravonlikka duchor bo lgan. Aksariyat jinsiy zo ravonlik jinoyatchilari o z ʻ ʻ ʻ ʻ qurbonlari bilan avvaldan tanish. bo ladilar; zo ravonlarning taxminan 30 foizi ʻ ʻ bolaning qarindoshlari, ko pincha aka-uka, opa-singillari, otalar, onalari, amakilar ʻ yoki amakivachchalari; 60 foiz atrofida esa boshqa tanishlar, masalan, oilaning do stlari, enagalar yoki qo shnilar bo lib. chiqadi; Bolalar bilan bog liq jinsiy ʻ ʻ ʻ ʻ zo ravonlik holatlarining taxminan 10 foizida begonalar jinoyatchilar hisoblanadi. ʻ Mazkur holatlarning uchdan biridan ko prog ida jinoyatchi ham voyaga yetmagan ʻ ʻ shaxs bo lib chiqadi. ʻ 1999-yilda BBC Hindistonda gi RAHI jamg armasi tomonidan o tkazilgan ʻ ʻ jinsiy zo ravonlik bo yicha so rovnoma haqida haqida xabar berdi, unda ʻ ʻ ʻ respondentlarning 76 foizi bolaligida jinsiy zo ravonlik qurboniga aylanganini ʻ ta kidlagan, shundan 40 foiz ovoz beruvchi jinoyatchi aynan o z oila a zosi ʼ ʻ ʼ ekanligi haqida ma lumot qoldirgan. ʼ 9 Sokolova E.T. Ota-onalar va bolalar o'rtasidagi hissiy aloqalarning buzilishining o'z-o'zini hurmat qilishiga ta'siri va shaxsiyat anomaliyalarining shakllanishi // Oila va shaxsning shakllanishi. M.: MRU im. M. V. Shomonomova, 1981 yil. 12 1.1. Bolalarga nisbatan shafqatsiz munosabatlarda psixologik jarayaon Bolaning qarovsizligi — ota-onaning yoki bola uchun mas’ul bo lganʻ boshqa shaxsning bolaning sog lig i, xavfsizligi yoki farovonligiga zarar ʻ ʻ yetkazishi mumkin bo lgan darajada oziq-ovqat, kiyim-kechak, turar joy, tibbiy ʻ yordam bilan ta minlamasligi, nazorat qilmasligi. E tiborsizlik, shuningdek, bola ʼ ʼ bilan bir muhitda turgan odamlarning e tiborsizligi va bolaning omon qolishi ʼ uchun tegishli va yetarli chora-tadbirlarni qo llamasligidir. ʻ Bolaga nisbatan e tiborsizlikning ba zi kuzatiladigan belgilariga quyidagilar ʼ ʼ kiradi: bola tez-tez maktabga bormaydi, tilanchilik qiladi, oziq-ovqat yoki pul o g irlaydi, zarur tibbiy va stomatologik yordamga ega emas, doimo iflos yuradi ʻ ʻ yoki ob-havoga mos kiyim yo q. 2010-yilgi Bolalarga nisbatan yomon ʻ munosabatda bo lish hisoboti (NCANDS), Amerika Qo shma Shtatlari federal ʻ ʻ hukumatining yillik bolalarni himoya qilish bo yicha davlat agentliklari (CPS) ʻ tomonidan taqdim etilgan ma lumotlarga asoslangan hisobotida beparvolik va/yoki ʼ e tiborsizlik xatti-harakatlari „bolalarga nisbatan noto g ri munosabatda ʼ ʻ ʻ bo lishning eng keng tarqalgan shakli“ ekanligini aytiladi ʻ E tiborsizlik xatti-harakatlarini oltita kichik toifaga bo lish mumkin: ʼ ʻ  Nazoratning sustligi: ota-ona yoki vasiyning yo qligi jismoniy shikastlanish, ʻ jinsiy zo ravonlik yoki jinoiy xatti-harakatlarga olib kelishi mumkin; ʻ  Jismoniy e tiborsizlik: xavfsiz va toza uy kabi asosiy jismoniy ehtiyojlarni ʼ ta minlamaslik bilan tavsiflanadi; ʼ  Tibbiy e tiborsizlik: tibbiy yordam ko rsatilmasligi bilan tavsiflanadi; ʼ ʻ  Hissiy e tiborsizlik: g amxo rlik, rag batlantirish va qo llab-quvvatlashning ʼ ʻ ʻ ʻ ʻ yetishmasligi bilan tavsiflanadi;  Ta limga e tibor bermaslik: tarbiyachilarning maktab tizimida faol ishtirok ʼ ʼ etish uchun ta lim va qo shimcha resurslarni ta minlamasliklari bilan ʼ ʻ ʼ tavsiflanadi; va  Tashlab ketish: ota-ona yoki vasiy bolani uzoq vaqt davomida enaga yoki vasiysiz yolg iz qoldirishi bilan tavsiflanadi. ʻ 13 Beparvo qoldirilgan bolalar jismoniy va psixosotsial rivojlanishda kechikishlarni boshdan kechirishi mumkin, buning natijasida psixopatologik va neyropsixologik funksiyalar, jumladan, ijro etuvchi funktsiya, diqqat, qayta ishlash tezligi, til, xotira va ijtimoiy ko nikmalar buzilishi mumkin. Zo ravonlikkaʻ ʻ uchragan bolalar bilan ishlayotgan tadqiqotchilar bir necha bor guvoh bo lishdiki, ʻ mehribon farzand asrab oluvchilar qarovsiz qolgan bolalar bilan yo qolgan yoki ʻ xavfsiz munosabatlarni tiklash mobaynida turli xil hissiy va xulq-atvor reaktsiyalariga duch keladilar. Bunday bolalar g amxo rlik qiluvchilarni xavfsizlik ʻ ʻ manbai sifatida ko rmaydilar va buning o rniga odatda ularni asrab olgan ota- ʻ ʻ onalari bilan sog lom yoki xavfsiz munosabatni buzishi mumkin bo lgan ʻ ʻ tajovuzkor va giperaktiv xatti-harakatlarni namoyon qiladilar. E tiborsizlik qurboni ʼ bo lgan bolalar hayotining dastlabki bosqichlarida zarur bo lgan bog liqlik hissiga ʻ ʻ ʻ to yinmaganligi sababli hayotlar davomida ham ishqiy yoki do stlik kabi ʻ ʻ munosabatlarni shakllantirish va davom ettirishda bir qancha qiyinchiliklarga duch kelishlari mumkin. Bolalarga nisbatan zo ravonlik xatti-harakatlari shu zahotiyoq salbiy ʻ jismoniy oqibatlarga olib kelishi mumkin, ammo shuni ham unutmaslik kerakki, u rivojlanish muammolari va ko plab surunkali jismoniy va psixologik ta sirlar, shu ʻ ʼ jumladan, keyingi sog liq muammolari va hayot davomiyligining qisqarishi ʻ kabilarga ham sabab bo lishi ehtimoli mavjud. ʻ 10 Zo ravonlik qurboni bo lgan bolalar kattalarga yomon munosabatda ʻ ʻ bo lishlari mumkin. 1991-yildagi ma lumotlarga ko ra, tadqiqotlar shuni ʻ ʼ ʻ ko rsatadiki, katta yoshlilarning 90 foizi bolaligida shafqatsiz munosabat qurboni ʻ bo lishgan. Bugungi kunda ham deyarli 7 ʻ million amerikalik chaqaloq uchun bolalarni parvarish qilish xizmatlari, xususan, kunduzgi parvarish xizmatidan foydalanadi va bu parvarish sharoiti odatda talab darajasida bo lmaydi. ʻ Bolalarga nisbatan zo ravonlik turli xil hissiy oqibatlarga olib kelishi ʻ mumkin. Doim e tibordan chetda qoldirilgan, sharmanda qilingan, qo rquvga ʼ ʻ 10 Ta lim muassasasida zo ravonlikning oldini olish. Uslubiy qo llanma / V. Аdescalita, R. Josanu, I. ʼ ʼ ʼ Moldovanu, T. Epoyan tomonidan tahrirlangan - Kishinyov, 2017 .-- 128b. 14 uchragan yoki kamsitilgan bolalar jismoniy tajovuzga uchraganlaridan ham ko raʻ ko proq azob chekishadi. Joyful Heart Foundation ma lumotlariga ko ra, oila, ʻ ʼ ʻ g amxo rlik qiluvchilar va jamiyat bilan bo lgan tajribalar bolaning miya ʻ ʻ ʻ rivojlanishiga katta ta sir ko rsatadi. Zo ravonlikka uchragan bolalar o zlariga ʼ ʻ ʻ ʻ ishonchsizlik, o zini past baholash va rivojlanishning yetishmasligi holatlari bilan ʻ ulg ayishi mumkin. Shuningdek, ular o zaro ishonch, ijtimoiy chekinish, ʻ ʻ maktabdagi muammolar va munosabatlarni shakllantirishda davom etayotgan qiyinchiliklarni boshdan kechiradilar. 11 Zo ravonlik holatlari chaqaloqlar va boshqa yosh bolalarga katta ʻ yoshdagilarga qaraganda boshqacha ta sir ko rsatishi mumkin. Hissiy ʼ ʻ zo ravonlikka uchragan yoki e tibordan chetda qoldirilgan chaqaloqlar va ʻ ʼ maktabgacha yoshdagi bolalar o zlari unchalik ham uzoq vaqtdan buyon ʻ tanimaydiganlarga yoki begona odamlarga haddan tashqari mehribon bo lishlari ʻ mumkin. Ular o zlariga ishonmasliklari yoki tez-tez va ba zan sababsiz xavotirga ʻ ʼ tushishlari, ota-onalari bilan yaqin munosabatda bo lmagandek ko rinishlari, ʻ ʻ tajovuzkor xatti-harakatlar yoki boshqa bolalar va hayvonlarga nisbatan yomon harakatlar sodir etishlari mumkin. Kattaroq bolalar yomon so zlarni ishlatishi yoki ʻ xuddi shu yoshdagi boshqa bolalarga nisbatan sezilarli darajada farq qilishi mumkin, shuningdek, ular kuchli his-tuyg ularni nazorat qilishda qiynalishi, ota- ʻ onasidan ajratilgandek ko rinishi, ijtimoiy ko nikmalarga ega emas yoki do stlari ʻ ʻ ʻ kam bo lishi mumkin. ʻ Bolalar, shuningdek, reaktiv biriktirilish buzilishi (RAD)ni boshdan kechirishlari mumkin. RAD odatda 5 yoshdan oldin boshlanadigan sezilarli darajada buzilgan va rivojlanishga mos kelmaydigan ijtimoiy aloqadorlik sifatida aniqlanadi. RAD ko pgina ijtimoiy vaziyatlarga rivojlanishga mos keladigan tarzda ʻ reaksiya bildirmaslik yoki javob berishning doimiy qobiliyatsizligi sifatida namoyon bo lishi mumkin. Hissiy zo ravonlikning uzoq muddatli ta siri keng ʻ ʻ ʼ o rganilmagan, ammo so nggi tadqiqotlar uning uzoq muddatli oqibatlarini ʻ ʻ 11 Sokolova E.T. Ota-onalar va bolalar o'rtasidagi hissiy aloqalarning buzilishining o'z-o'zini hurmat qilishiga ta'siri va shaxsiyat anomaliyalarining shakllanishi // Oila va shaxsning shakllanishi. M.: MRU im. M. V. Shomonomova, 1981 yil. 15 hujjatlashtira boshladi. Hissiy zo ravonlik depressiya, tashvish va shaxslararoʻ munosabatlardagi qiyinchiliklarning kuchayishiga ham olib kelishi mumkin (Spertus, Wong, Halligan, & Seremetis, 2003-yil). Bolalarga nisbatan zo ravonlik ʻ holatlari va qarovsizlik qurbonlari balog atga yetmaganlar va kattalar orasida ʻ nisbatan ko proq jinoyat sodir etishadi. ʻ Oiladagi zo ravonlik bolalarga ham ta sir qiladi; bolaning shaxsan o zi ʻ ʼ ʻ zo ravonlikka uchramagan bo lsa ham, oiladagi zo ravonlikka guvoh bo lishning ʻ ʻ ʻ ʻ salbiy ta sirlari katta va jiddiy. “Bolalarga nisbatan zo ravonlik va bolalarning ʼ ʻ oiladagi zo ravonlikka ta siri bo yicha bo ylama tadqiqot” kabi olib borilgan ʻ ʼ ʻ ʻ tadqiqotlar shuni ko rsatadiki, bolalarning 36,8 foizi tajovuzkorlik bilan ʻ shug ullanadi, zo ravonlik/hujumga uchragan bolalarning esa 47,5 foizi. ʻ ʻ Tadqiqotlar shuni ko rsatdiki, oiladagi zo ravonlikka guvoh bo lish bolalarda xatti- ʻ ʻ ʻ harakatlarlardagi muammolar va hissiy nuqsonlar (depressiya, asabiylashish, tashvish, akademik muammolar va til rivojlanishidagi muammolar) paydo bo lishi ʻ ehtimolini oshiradi. Umuman olganda, xulosa qilib aytganda, bolalarga nisbatan zo ravonlik va ʻ hatto zo ravonlikka guvoh bo lish natijasida yuzaga keladigan hissiy omillar uzoq ʻ ʻ va qisqa muddatli ta sirlarga olib kelishi mumkin, bu oxir-oqibatda bolaning ʼ tarbiyasi va rivojlanishiga salbiy ta sir ko rsatmay qolmaydi. ʼ ʻ 12 E tiborsizlikka uchraganlik yoki jismoniy zo ravonlik tarixi bo lgan bolalar ʼ ʻ ʻ psixiatrik muammolar yoki tartibsiz bog lanish uslubini rivojlanish xavfi ostida ʻ turadilar. Bundan tashqari, bolalarga nisbatan zo ravonlik yoki qarovsizlikka ʻ duchor bo lgan bolalarning 59 foizi voyaga yetmay turiboq hech bo lmaganda bir ʻ ʻ marotaba u yoki bu sababdan hibsga olinadi, 28 foizi keyinchalik qo lga olinadi. ʻ Shuningdek, bunday bolalarning 30 foizi kelajakda o zi ham zo ravonlik jinoyatini ʻ ʻ sodir etishi ehtimoli ko proq. Tartibsiz bog lanish bir qator rivojlanish ʻ ʻ muammolari, jumladan, dissotsiativ alomatlar, shuningdek, tashvish, depressiya va harakat nazoratsizligi kabilar bilan bog liq. Dante Cicchetti tomonidan o tkazilgan ʻ ʻ 12 Safonova T.Ya., Tsymbal E.I. Bolalarga nisbatan zo'ravonlik va uning oqibatlari; // Bolalarga nisbatan zo'ravonlik: mohiyati, sabablari, ijtimoiy va huquqiy himoyasi. MI, 1993 yil. 16 tadqiqot shuni ko rsatdiki, zo ravonlikka uchragan va yomon munosabatdaʻ ʻ bo lingan chaqaloqlarning 80 foizi tartibsiz bog lanish alomatlarini ko rsatadi. ʻ ʻ ʻ Ushbu bolalarning ba zilari o zlari ota-onaga aylanganda, ayniqsa ularda ʼ ʻ travmadan keyingi stress buzilishi (PTSD), dissotsiativ alomatlar va bolalarga nisbatan zo ravonlikning boshqa oqibatlari bo lsa, chaqaloq va yosh bolalarning ʻ ʻ ehtiyojlari va me yoriy iztiroblari bilan yuzma-yuz kelganda qiyinchiliklarga duch ʼ kelishlari mumkin, bu esa o z navbatida bolaning ijtimoiy-emotsional rivojlanishi ʻ bilan bog liq salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkin. Bundan tashqari, bunday ʻ bolalar o zlariga yoki boshqalarga nisbatan hamdardlikni his qilishlari qiyin ʻ bo lishi, bu esa ularning o zlarini yolg iz his qilishlariga va do st orttirishga qodir ʻ ʻ ʻ ʻ bo lmay qolishlariga olib kelishi mumkin. Ushbu potensial qiyinchiliklarga ʻ qaramay, psixo-ijtimoiy aralashuv hech bo lmaganda ba zi hollarda bir paytda ʻ ʼ ularga nisbatan yomon munosabatda bo lingan ota-onalarning yosh bolalari haqida ʻ o ylash usullarini o zgartirishda samarali bo lishi mumkin. ʻ ʻ ʻ Bolalik davridagi zo ravonlik qurbonlari, shuningdek, keyinchalik hayotlari ʻ davomida turli xil jismoniy sog liq muammolariga duchor bo ladilar. Tadqiqotlar ʻ ʻ natijalariga ko ra, ularning ba zilarida aniq sabablarsiz surunkali bosh, qorin, tos ʻ ʼ yoki mushaklar og rig idan aziyat chekadilar. Uzoq muddatli tadqiqotlar shuni ʻ ʻ ko rsatdiki, bolalik davrida zo ravonlikka uchragan odamlarning 80 foizi 21 ʻ ʻ yoshida kamida bitta psixiatrik kasallikka duchor bo lgan, ular orasida ruhiy ʻ tushkunlik, tashvish, ovqatlanish buzilishi va o z joniga qasd qilishga urinishlar ʻ mavjud. Kanadadagi kasalxonalardan biri ruhiy salomatlik bo yicha ʻ ambulatoriyadagi ayollarning 36 foizdan 76 foizgacha qismi, shizofreniyaga yo liqqan ayollarning 58 foizi va erkaklarning 23 foizi bir paytlar jinsiy ʻ zo ravonlikka duchor bo lganligini aniqladi. ʻ ʻ Fransiyaning INSEE so rovnomasida sanab o tilgan 27 kasallikning 23 tasi ʻ ʻ holatida 18 yoshga to lgunga qadar bolaning takroriy kasalliklari va oilaviy ʻ travmalar o rtasida statistik jihatdan muhim korrelyatsiyalar aniqlandi. Sog likdagi ʻ ʻ tengsizliklarni o rganish orqali ushbu korrelyatsiyalarni aniqlagan fransuz ʻ sotsiologi Georges Menahemning so zlariga ko ra, bu munosabatlar kasallik va ʻ ʻ 17 azob-uqubatlardagi tengsizlik nafaqat ijtimoiy ahamiyatga ega ekanligini ko rsatadi. Salomatlik tengsizligi, shuningdek, oiladan kelib chiqadi va doimiyʻ affektiv muammolar (mehr-muhabbatning yetishmasligi, ota-ona o rtasidagi ʻ kelishmovchiliklar, ota-onaning uzoq vaqt bola bilan bo lmasligi yoki ona yoki ʻ otaga ta sir qiladigan jiddiy kasallik) darajasi bilan bevosita aloqador bo ladi. ʼ ʻ Har qanday shaklda zo ravonlikka uchragan ko plab bolalarda qandaydir ʻ ʻ psixologik muammolar paydo bo ladi. Zo ravonlikka uchragan bolalarning o zlari ʻ ʻ ʻ ham o z farzandlariga nisbatan zo ravonlik holatlariga yo l qo yishlari tendensiyasi ʻ ʻ ʻ ʻ ham mavjud. 2013-yilda AQShda bolalarga nisbatan zo ravonlik bilan bog liq ʻ ʻ qayd etilgan 294 000 ta holatdan faqat 81 124 tasida jabrlanuvchi qandaydir maslahat yoki terapistik yordam olgan. Zo ravonlikka uchragan bolalar uchun ʻ terapiya juda muhimdir. Boshqa tomondan, bolaligidan zo ravonlik ostida o sgan, ammo oldingi ʻ ʻ shartlar bo yicha hayotda kutilmagan tarzda yaxshi natijalarga erisha oladigan ʻ bolalar ham bor. Bunday bolalar „momoqaymoq bolalar“ den nomlanadi, bu nomni tanlashda momaqamoqlarning tuproq, quyosh, qurg oqchilik yoki yomg irdan qat i ʻ ʻ ʼ nazar gullab-yashnashidan ilhomlanilgan. Bunday bolalar (yoki hozirda kattalar) bolalarga nisbatan zo ravonlik oqibatlarini yumshatish omillarini topishga katta ʻ qiziqish uyg otadi. ʻ 18 II BOB. BOLALARGA NISBATAN SHAFQATSIZ MUNOSABAT: BELGILARI, ANIQLASH VA YORDAM KO‘RSATISH USULLARI 2.1. Bolalarga nisbatan shafqatsiz munosabat: belgilari, aniqlash va yordam ko‘rsatish usullari Psixologik, jismoniy va jinsiy zo‘ravonlikning oqibatlari turli alomatlarda namoyon bo‘lishi mumkin. Biroq, ular orasida o‘xshash reaktsiyalar ham mavjud: 1. Travmatik stress reaksiyalari. Qo‘rquv va tashvish holatlari bu bolalarda zo‘ravonlik travmasiga darhol va kechiktirilgan reaktsiya sifatida rivojlanadigan alomatlardan biridir. Ikkinchisiga uyqu buzilishi (bezovta uyqu, uyqusizlik), yomon ishtaxa, psixosomatik shikoyatlar va haddan tashqari tashvish kiradi. Qo‘rquv ko‘pincha umumlashtirilgan xarakterga ega, ya'ni nafaqat zo‘ravonlikka taalluqli, balki ota-onalarga va boshqa kattalarga nisbatan extiyotkor munosabatda yoki qochishda namoyon bo‘ladi. Ba'zi jabrlanganlar travmatik hodisani qayta talqin qilish va qayta ko‘rib chiqish, jismoniy yoki jinsiy zo‘ravonlik bilan bog‘liq vaziyatlardan qochish, haddan tashqari ko‘p uyg‘onish, dahshatli tushlar va og‘riqli sezuvchanlik bilan bog‘liq travmadan keyingi stress buzilishini ko‘rsatishi mumkin. Bundan tashqari, tajovuzkor xotiralar, ko‘pincha shafqatsiz va zo‘ravonlik voqealari haqida takrorlanadigan dahshatli tushlar, ular uxlab qolishdan qo‘rqishadi. 2. Gumon va ishonchsizlik. Bolalar ahmoq, xunuk, hech narsaga qodir emasligiga va faqat o‘ziga nisbatan yomon munosabatda bo‘lishga loyiq ekaniga ishonch bilan o‘sadi. Doimo o‘zidan kamchiliklar axtaradi. Shuningdek, ular boshqa odamlarga ishonmaydilar, ularni ishonchli, himoya qilishga qodir deb hisoblamaydilar. Ular o‘zlarini himoyasiz his qilishdi. 3. Depressiya va o‘z joniga qasd qilish harakati. Zo‘ravonlikni boshdan kechirgan bolalar orasida, hatto balog‘at yoshida ham, depressiyaning yuqori chastotasi mavjud. Bu o‘z-o‘zini qabul qilmaslik, tushkunlik, sog‘inish, yolg‘izlik 19 tuyg‘usi, uyqu buzilishida namoyon qiladi. Kattaroq yoshda o‘smirlar o‘z joniga qasd qilishga urinishlari yoki o‘z joniga qasd qilishlari mumkin. 4. Impulsiv xarakat. Bunday bolalarning xatti-harakati ko‘pincha uyda va maktabda buzg‘unchi, sotsiumdan ajralish va yolg‘izlik xolatlari kuzatiladi. Ular o‘z tengdoshlari, aka-uka va opa-singillariga nisbatan tajovuzkorligi bilan ajralib turadi. Bolalarda xattoki uydan qochish xolatlarini ko‘rish mumkin bo‘ladi. Agressiv harakat qilish zo‘ravonlikka uchragan bola o‘zini himoya qilishning asosiy usullaridan biridir. Agressiyaning natijasi boshqalardan begonalashishdir. Ko‘pincha bunday bolalarning do‘stlari kam, chunki ularning tengdoshlari tez-tez hissiy “portlashlar”dan qo‘rqishadi. 5. O‘zini past baholash. Zo‘ravonlikka uchragan bola o‘ziga nisbatan qandaydir norozilik bilan qaraydi. O‘zidan doim kamchilik qidiradi. Atrofdagilarga yoqishga harakat qiladi, sababi ulardan maqtov kutadi. Biron bir ish qilishdan oldin esa, doim ikkilanadi, “Qila olamanmi?” deb. 6. Maktabga qiziqishning yo‘qolishi. Maktabdagi muvaffaqiyatsizlik, motivatsiyaning pasayishi, gipoaktivlik va o‘ziga xos o‘rganish qiyinchiliklari tufayli xarakterlidir. 7. O‘zaro munosabatlarni qurishda muammolar. Bunga nafaqat zaif hissiy rivojlanish, balki atrofdagi odamlarga nisbatan to‘liq ishonch yo‘qligi ham. Bola hamma narsada hiyla-nayrangni ko‘radi, har bir kishidan uni masxara qilishini, mazax qilishini va o‘ziga qaratilgan tajovuzni kutadi. Bularning barchasi unga odamlar bilan munosabatlarni o‘rnatishga to‘sqinlik qiladi. Zo‘ravonlikka uchragan bolalar o‘zini past baholash va o‘z qobiliyatlarini namoyon qila olishmaydi. Ular doimo ongli ravishda muvaffaqiyatsizlikni kutishadi. Yangi ko‘nikmalarga ega bo‘lishda va muammolarni hal qilish zarurati paydo bo‘lganda bolani ishonchsizlik bezovta qiladi. Bolada hali ko‘nikmaga ega bo‘lmagan yangi vazifalar bilan bog‘liq bo‘lgan muvaffaqiyatsizlikning muqarrarligi qo‘rquv hissini keltirib chiqaradi. Muvaffaqiyatdan ko‘ra muvaffaqiyatsizlikni kutish uning mustaqil o‘rganish qobiliyatini kamroq namoyon 20 qilishi, maktab muhitida kamroq faol bo‘lishiga va o‘zini isbotlashdan bosh tortishiga olib keladi. Zo‘ravonlik natijasida kelib chiqadigan turli kasalliklar. Rivojlanish va kognitiv faoliyatdagi buzilishlar. Agar bola yig‘lagani va baqirgani uchun ko‘pincha jazolangan bo‘lsa, bu bolalarda nutq va nutq funktsiyalari buzilishi hamda bu funktsiyalarni tormozlanish holatlari kuzatiladi. Shuning uchun bu bolalar ko‘pincha yaxshi gapirmaydilar. Ularning histuyg‘ularini tasvirlash uchun ishlatadigan so‘z boyligi juda kam. O‘z fikrini yetkazishda qiyinchiliklarga duch keladi. Stress holatida ular hissiy jihatdan yopiq bo‘lib qoladilar. Stress holatida ular hissiy jihatdan yopilib qoladilar. Ular va raqiblari o‘rtasida janjal kelib chiqqanda o‘zlarini qanday his qilganlarini tasvirlash so‘ralganda, ular buni qila olmaydilar yoki gapirish jarayonida juda hayajonlanishadi. Ulardan mojaroga olib kelgan aniq sabablar va hodisalarni tasvirlash so‘ralganda, ular o‘zlarini ancha qulay his qilishadi. Markaziy asab tizimidagi buzilishlar. Aniq belgilangan bosh jarohatlari bo‘lmasa, bu bolalar markaziy asab tizimining faoliyatida buzilishlarning ‘yengil simptomlari” ni boshdan kechirishlari mumkin. Biroq, bunday alomatlarga olib kelishi mumkin bo‘lgan bolalik davridagi tarbiya, chaqaloqlik davridagi e’tiborsizlik, oziqlanish yetishmovchiligi va to‘liq bo‘lmagan hissiy stimulyatsiya kabi ko‘plab holatlar. Ko‘pincha bolalarda aybdorlik hissi bo‘ladi. Xafagarchilik va og‘riqdan tashqari, bola g‘azab va og‘ir ruhiy stressni boshdan kechiradi. Natijada, u o‘z his-tuyg‘ularini inkor qila boshlaydi. Har xil turdagi zo‘ravonlik bolaning rivojlanishi uchun turli xil oqibatlarga olib kelishi mumkin. Kaltaklash, jazolash, jinsiy zo‘ravonlik va zo‘ravonlik bolaning intellektual, psixologik va ijtimoiy rivojlanishiga turli xil, ko‘pincha qarama-qarshi ta'sir ko‘rsatadi. 13 Bundan tashqari, o‘zlarini haqorat qilish holatlarining xususiyatlari bolaga turli yo‘llar bilan ta'sir qiladi. Kasalliklar zo‘ravonlikning ma'lum bir turiga xos bo‘lishi mumkin: masalan, jismoniy zo‘ravonlik paytida tananing qismlari va ichki a'zolarining turli og‘irlikdagi shikastlanishlari, suyaklarning sinishi. Jinsiy 13 Malkina-Pykh IG Inqirozli vaziyatlarda psixologik yordam - Moskva: Eksmo nashriyoti, 2005. - 960 p . 21 zo‘ravonlik bilan jinsiy yo‘l bilan yuqadigan kasalliklar paydo bo‘lishi mumkin: jinsiy a'zolarning yuqumli va yallig‘lanish kasalliklari, sifilis, gonoreya, OITS, siydik yo‘llarining o‘tkir va surunkali infektsiyalari, travma, jinsiy a'zolar va to‘g‘ri ichakdan qon ketish, to‘g‘ri ichak va qinning yorilishi. Zo‘ravonlikning turidan qat'i nazar, bolalar psixosomatik bo‘lgan turli kasalliklarni boshdan kechirishlari mumkin: semirish yoki aksincha, oshqozon buzilishi tufayli to‘satdan vazn yo‘qotish. Ruhiy zo‘ravonlik uchragan bola, ko‘pincha teri toshmasi, allergik patologiya, oshqozon yarasi, pastki qorinda og‘riqlar mavjud. Ko‘pincha bolalarda duduqlanish, enurez (siydikni ushlab tura olmaslik), enkoprez (najasni ushlab tura olmaslik) kabi nevropsixi atrik kasalliklar rivojlanadi. Turli xil zo‘ravonliklarga duchor bo‘lgan bolalarning o‘zlari g‘azabni boshdan kechirishadi, bu ko‘pincha zaif bolalarga: yosh bolalarga, hayvonlarga g‘azabini ko‘rsatadi. Ko‘pincha ularning tajovuzkorligi o‘yinda namoyon bo‘ladi, ba'zida ularning g‘azablanishlari aniq sababga ega emas. Ulardan ba'zilari, aksincha, haddan tashqari passiv, o‘zini himoya qila olmaydi. Ikkala holatda ham, tengdoshlar bilan muloqot buziladi. Tashlab ketilgan, hissiy jihatdan mahrum bo‘lgan bolalarda har qanday yo‘l bilan o‘zlariga e'tiborni jalb qilish istagi ba'zan o‘zini bo‘ysundiruvchi, noodatiy xatti- harakatlar shaklida namoyon qiladi. Jinsiy zo‘ravonlikdan omon qolgan bolalar jinsiy aloqalar haqida yoshiga mos bilimlarga ega bo‘lishadi, bu ularning xatti- harakatlarida, boshqa bolalar bilan o‘yinlarda yoki o‘yinchoqlarda namoyon bo‘ladi. Hatto maktab yoshiga yetmagan va jinsiy zo‘ravonlik qurboni bo‘lgan yosh bolalar ham keyinchalik jinsiy zo‘ravonlikning tashabbuskori bo‘lib, ularga ko‘plab ishtirokchilarni jalb qilishlari mumkin. Har qanday zo‘ravonlikka uchragan bola o‘z-o‘zini hurmat qilmaslik, o‘zini past baholash, aybdorlik hissi, uyat tuyg‘ularini boshdan kechiradi, u o‘zining eng yomoni ekanligiga doimiy ishonadi. Natijada, bolaga boshqalarning hurmatiga erishish, muvaffaqiyat, tengdoshlar bilan muloqot qilish qiyin bo‘ladi. 22 2.2. Bolalarga nisbatan shafqatsiz munosabatlarga qarshi ko‘rilayotgan qonuniy choralar “Bolalarni zo‘ravonlikning barcha shakllaridan himoya qilish to‘g‘risida”gi qonun loyihasi jamoatchilik muhkamasi uchun portalga joylandi. Hujjat Prezident huzuridagi Ijtimoiy himoya milliy agentligi, Adliya vazirligi hamda UNICEF hamkorligida ishlab chiqilgan. “Gazeta.uz” hujjat sharhini taqdim etadi. Taklif etilayotgan qonun loyihasi 5 ta bob, 49 moddadan iborat. Uni ishlab chiqishda Germaniya, Fransiya, Daniya, Singapur, BAA , Vengriya, Bolgariya, Albaniya, Filippin, Gruziya davlatlari tajribasi o‘rganildi. Bolalarni zo‘ravonlikdan himoya qilish faoliyatini bevosita amalga oshiruvchi davlat organlari va tashkilotlar Bolalar masalalari bo‘yicha milliy komissiya tomonidan muvofiqlashtiriladi. Ijtimoiy himoya milliy agentligi komissiyaning ishchi organidir. Qolaversa, agentlik qonun ijrosini ta’minlash bo‘yicha vakolatli organi ham hisoblanadi. Hujjat bilan bolalarga nisbatan zo‘ravonlik shakllariga tarif berilib, ularni sodir etishni taqiqlash hamda qonunga binoan ta’qib qilishning huquqiy asoslari mustahkamlash taklif etilmoqda. Zo‘ravonlik shakllari:  jismoniy zo‘ravonlik;  jinsiy zo‘ravonlik;  ruhiy zo‘ravonlik;  g‘amxo‘rlik ko‘rsatmaslik;  majburlash (ekspluatatsiya qilish);  zo‘rlik qilish (bulling);  kamsitish. 23 Bolalarni zo‘ravonlikdan himoya qilishning umumiy chora- tadbirlari quyidagilardan iborat:  qonunchilik hujjatlari, standartlar, davlat dasturlari, hududiy va boshqa dasturlarni ishlab chiqish hamda amalga oshirish;  oilalarini mustahkamlash va qo‘llab quvvatlash, ota-onalik ko‘nikmalarini rivojlantirish, bolalarda zo‘ravonlik holatlariga qarshi hayotiy ko‘nikmalarini shakllantirishga qaratilgan dasturlarni ishlab chiqish hamda amalga oshirish;  bolalar uchun xavfsiz va zo‘ravonlikdan xolis bo‘lgan muhitni yaratishga qaratilgan chora-tadbirlarni amalga oshirish;  zo‘ravonlikning sabablari hamda shart-sharoitlari bo‘lgan omillarni tahlil qilish, o‘rganish va bartaraf etish;  aholi o‘rtasida huquqiy targ‘ibot olib borish;  bolalarni o‘z huquqlari, erkinliklari va qonuniy manfaatlari to‘g‘risidagi, shuningdek himoya qilish kafolatlari haqidagi axborot bilan ta’minlash maqsadida axborot-ma’rifiy faoliyatni amalga oshirish;  bolalarga nisbatan zo‘ravonlik holatlarining statistik hisobi va hisobotini yuritish, ularni davlat statistika organlariga taqdim etish hamda zo‘ravonlik holatlarini oldini olish chora-tadbirlarini rejalashtirishda ulardan foydalanish;  bolalarga nisbatan zo‘ravonlik holatlarini aniqlash va himoya qilishning samarali huquqiy mexanizmlarini joriy etish;  aybdorlarni qonunda belgilangan javobgarlikka tortish.  Bolalarga nisbatan zo‘ravonlikning oldini olishga doir quyidagi yakka tartibdagi chora-tadbirlar belgilanmoqda:  profilaktika suhbatini o‘tkazish;  bolalarga himoya orderini berish;  bolani ota-onadan (ularning biridan) yoki bolani o‘z qaramog‘iga olgan boshqa shaxslardan olish;  individual himoya rejasini tuzish; 24  zo‘ravonlik xulq-atvorini o‘zgartirish bo‘yicha tuzatish dasturlaridan o‘tish;  jinsiy zo‘ravonlik sodir etgan shaxslarning huquqlarini cheklash. Bolalarni zo‘ravonlikdan himoya qilishning yakka tartibdagi chora- tadbirlarini qo‘llash uchun — zo‘ravonlik qurbonining murojaati, jismoniy yoki yuridik shaxslarning xabarlari, zo‘ravonlik sodir etish yoxud ularni sodir etishga urinish faktlarining tegishli davlat organlari va tashkilotlar xodimlari tomonidan bevosita aniqlanishi, OAVlar, internet, shu jumladan ijtimoiy tarmoqlar xabarlari, davlat organlaridan va boshqa tashkilotlardan kelib tushgan ma’lumotlar asos bo‘la oladi. Zo‘ravonlikdan jabrlangan bolalar quyidagi huquqlarga ega bo‘ladi:  zo‘ravonlik to‘g‘risidagi ariza bilan tegishli vakolatli organlarga yoki sudga murojaat etish;  maxsus markazlarda, shuningdek bepul telefon liniyasi orqali tekin huquqiy, iqtisodiy, ijtimoiy, psixologik, tibbiy va boshqa yordam olish;  himoya orderi berish to‘g‘risidagi talab bilan murojaat qilish;  yetkazilgan moddiy zararning o‘rni qoplanishi hamda ma’naviy ziyon kompensatsiyasini talab qilish; Bolalarni zo‘ravonlikdan himoya qilish faoliyatini bevosita amalga oshiruvchi davlat organlari va tashkilotlar — Vazirlar Mahkamasi, Bolalar ombudsmani, Ijtimoiy himoya milliy agentligi, prokuratura va ichki ishlar organlari, Oila va xotin-qizlar qo‘mitasi, Yoshlar ishlar agentligi, davlat boshqaruv organlari va ta’lim muassasalari, hokimiyatlar, MFY va boshqalardan iborat. Ularning vakolatlari (8−21-moddalarda) aniq belgilab berilmoqda. Bundan tashqari, Ijtimoiy himoya milliy agentligiga zo‘ravonlikdan jabrlanuvchi, shuningdek o‘zlariga nisbatan zo‘ravonlik sodir etish xavfi ostida bo‘lgan bolalarni aniqlash, ularni hisobini yuritish hamda zarur hollarda ularga nisbatan zo‘ravonlikning oldini olishga doir yakka tartibdagi chora- tadbirlar qo‘llanilishini ta’minlash bo‘yicha vazifalar yuklatilmoqda. Quyidagilar zo‘ravonlik xavfi ostida bo‘lgan bolalar hisoblanadi:  yetim yoki ota-ona qaramog‘idan mahrum bo‘lganlar; 25  hayoti yoki sog‘lig‘iga xavf tug‘diradigan yoxud ta’minlash, tarbiyalash, ta’lim berish va parvarishlash talablariga javob bermaydigan sharoitda bo‘lganlar;  ota-onasi yashash joyi bo‘yicha vaqtincha bo‘lmaganda yoki ularning ota- onalik majburiyatini vaqtincha bajara olmasligi davrida vasiy yoki homiy tayinlanmaganlar;  nazoratsiz yoki qarovsiz qolganlar;  ijtimoiy jihatdan og‘ir ahvolda bo‘lganlar;  nogironligi bo‘lganlar, shu jumladan aqliy va jismoniy rivojlanishida muammolari bo‘lganlar;  otasi yoki onasi (ularning o‘rnini bosuvchi shaxslar) ruhiy asab kasalliklari dispanseri yoxud narkologiya muassasalarida hisobda turganlar;  ikkala ota-onasiga yohud biriga (ularning o‘rnini bosuvchi shaxslar) nisbatan qamoqqa olish ehtiyot chorasi yoki ozodlikdan mahrum qilish jazosi qo‘llanilganlar;  otasi yoki onasi (ularning o‘rnini bosuvchi shaxslar) Jinoyat kodeksining 118−122−1, 125−1, 126, 126−1, 127, 127−1, 128, 128−1, 129, 130, 130−1, 131, 135, 148−1- moddalarida nazarda tutilgan jinoyatlarni va O‘zbekiston Respublikasining Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodeksining 188, 188−3 va 190-moddasida nazarda tutilgan huquqbuzarlikni sodir etganlar;  g‘ayriijtimoiy xatti-harakatlar sodir etganlar;  fohishalik bilan shug‘ullanayotganlar;  vakolatli organ tomonidan aniqlanadigan boshqa toifadagi bolalar. Bolalarni zo‘ravonlikdan himoya qilish faoliyatini bevosita amalga oshiruvchi davlat organlari va tashkilotlar, sudlar, jismoniy va yuridik shaxslar o‘zlariga nisbatan zo‘ravonlik sodir etish xavfi ostida bo‘lgan bolalar haqidagi faktlar yoki bolalarga nisbatan zo‘ravonlik alomatlari aniqlangan taqdirda bu haqda vakolatli organ — agentlikka hamda tegishli ichki ishlar organlariga darhol xabar qilishi shart. 26 Ichki ishlar organlari zo‘ravonlik to‘g‘risida og‘zaki yoki yozma xabar olganda bunday harakatlarga chek qo‘yish va ularning oldini olish yuzasidan kechiktirib bo‘lmaydigan chora-tadbirlar ko‘rishi hamda bu haqda vakolatli organga xabar berishi shart. Xavf ostida bo‘lgan bolalar himoya rejasi Vakolatli organ — murojaat kelib tushgandan keyin zudlik bilan bolaning hayotiy vaziyatini baholaydi. Bolaning hayoti yoki sog‘lig‘i bevosita xavf soluvchi omillar aniqlansa, darhol ularni bartaraf qilish choralari ko‘riladi. Birlamchi baholashdan so‘ng, zo‘ravonlik fakti bolaning hayoti yoki sog‘lig‘i bevosita xavf solmasligi haqida xulosaga kelinsa, vakolatli organ 14 kun ichida jabrlanuvchi yoxud xavf ostida bo‘lgan bolalarning hayotiy vaziyatini kompleks baholaydi. Uning natijasiga ko‘ra, himoya rejasi ishlab chiqiladi. Bolalarning hayotiy vaziyatini baholash tartibi va mezonlari Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilanadi. Himoya rejasi jabrlanuvchiga nisbatan yakka tartibda qo‘llaniladigan chora-tadbirlarni o‘z ichiga oladi. U jabrlanuvchi (xavf ostidagi) bolalar va ularning qonuniy vakillari hamda davlat organlari vakillari ishtirokida tayyorlanadi. Himoya rejasini tugatish vaziyat o‘zgarishiga qarab hal etiladi, undan oldin esa monitoring ishlari olib boriladi. Tugatish uchun esa zo‘ravonlik oqibatlari yoki xavf omillari bartaraf etilgani, bolaning 18 yoshga to‘lgani yoki bolaning vafot etgani asos bo‘ladi. Himoya rejasini ishlab chiqish, amalga oshirish va monitoring qilish tartibi hukumat tomonidan belgilanadi. Agentlik zo‘ravonlikdan jabrlanuvchi, uning qonuniy vakili yoki bolani o‘z qaramog‘iga olgan boshqa shaxsning murojaati yoxud sodir etilgan zo‘ravonlik holati yuzasidan ma’lumotlar kelib tushgan paytdan boshlab 24 soat ichida zo‘ravonlik xavfi darajasini baholaydi va natijasiga ko‘ra himoya orderini beradi yoki himoya orderini berishni rad etadi. Himoya orderi 30 kungacha beriladi va ushbu order rasmiylashtirilgan paytdan e’tiboran kuchga kiradi. Himoya orderini topshirish va ijrosini ta’minlash ichki ishlar organlari tomonidan amalga oshiriladi. Zo‘ravonlikning yakka 27 tartibdagi profilaktikasisha javobgar IIO mansabdor shaxsi himoya orderi kelib tushishi bilan darhol uni ijroga qaratishi shart. IIO xodimi zo‘ravonga himoya orderining shartlari hamda uni bajarmaslik oqibatlari va zo‘ravonlik xulq-atvorini o‘zgartirish bo‘yicha tuzatish dasturlaridan o‘tish zarurligi to‘g‘risida xabar qiladi. Zo‘ravon himoya orderini olish to‘g‘risidagi tegishli hujjatni imzolashni rad etgan taqdirda, himoya orderini topshirayotgan vakolatli organ xodimi tomonidan xolislar ishtirokida dalolatnoma tuziladi. Bu holatda IIO xodimi jabrlanuvchiga himoya orderi berganidan keyin bir ish kuni ichida zo‘ravonlikdan jabrlanuvchining o‘qish yoki ish joyiga bevosita aloqani taqiqlash bo‘yicha taqdimnoma yuboradi. Bordiyu, zo‘ravon yoki shunga moyil shaxs jabrlanuvchi o‘qiydigan/ishlaydigan tashkilot rahbari bo‘lsa, undan yuqori turuvchi tashkilotga tegishli taqdimnoma kiritiladi.  tazyiq o‘tkazishni va zo‘ravonlik sodir etishni taqiqlash;  Zo‘ravon va jablanuvchining aloqasini taqiqlash (ish joyi va ta’lim muassasalarida jabrlanuvchi va zo‘ravon bilan bilvosita aloqasiga yo‘l qo‘yiladi);  jabrlanuvchi va zo‘ravonning bir xonada yoki transport vositasida birga bo‘lishini taqiqlash;  zo‘ravonga qurol (bundan xizmat quroli mustasno) saqlash va olib yurishni himoya orderi vaqtida yoki belgilangan muddatga cheklash yoxud taqiqlash, shuningdek qurol sotib olish uchun ruxsatnoma olishga doir huquqini taqiqlash.  Himoya orderi muddatini uzaytirish davomida sud quyidagi cheklovlarni ham qo‘yishga haqli:  zo‘ravonning muayyan joylarga borishini taqiqlash;  narkologik kasallikdan ambulatoriya yoki statsionar sharoitlarda davolanish kabi majburiyatlardan birini yoki bir nechtasini zo‘ravon zimmasiga yuklash; 28 Zo‘ravonning jabrlanuvchi uy-joy maydonidan yoki uning bir qismidan foydalanish, jabrlanuvchining o‘qish yoki ish joyiga yoxud u joylashgan boshqa joylarga yaqinlashish huquqini vaqtinchalik cheklash. Himoya orderi muddati uzaytirilsa, zo‘ravonga xulq-atvorini o‘zgartirish bo‘yicha tuzatish dasturidan o‘tishi to‘g‘risidagi shart majburiy tartibda kiritiladi. Agarda, himoya orderini berish yo muddatini uzaytirishda jinoyat alomatlari aniqlansa, huquq-tartibot idoralari tomonidan zo‘ravonga nisbatan jinoyat ishi qo‘zg‘atiladi. Zo‘ravonlikdan jabrlanuvchi, shuningdek o‘zlariga nisbatan zo‘ravonlik sodir etilishi xavfi ostida bo‘lgan bolalarga quyidagilarni o‘z ichiga olgan zarur huquqiy, iqtisodiy, ijtimoiy, psixologik, tibbiy va boshqa yordam ko‘rsatiladi:  bola kechirgan ruhiy va jismoniy jarohatning uning kelgusi rivojlanishiga salbiy ta’sirini kamaytirish;  hayot sifatini oshirish va psixoemotsional farovonligini ta’minlash;  xulq-atvorida og‘ishishlar yoki oila a’zolari, tengdoshlari bilan munosabatlaridagi buzilishlar paydo bo‘lishini oldini olish va (yoki) oqibatlarini tuzatish;  sog‘lig‘ini tiklash va mustahkamlash;  bolani jamiyatga, shu jumladan, tengdoshlari jamoasi, oilaviy muhitiga reabilitatsiyasi va ijtimoiy moslashuvini yengillashtirish;  yuridik yordam ko‘rsatish, huquqiy axborot bilan ta’minlash va huquqiy maslahatlar berish;  bolaning vaqtincha xavfsizligini ta’minlash, uning parvarishi va g‘amxo‘rligini amalga oshiradigan shaxsni belgilash;  xavfsiz boshpana bilan ta’minlash va boshqalar. Jabrlanuvchi va xavf ostidagi bolalarning eng ustun manfaatlarini ta’minlash maqsadida ularning oila a’zolariga, shu jumladan zo‘ravonga nisbatan xavf omillarini bartaraf etishga qaratilgan oilani mustahkamlovchi va qo‘llab- quvvatlovchi xizmatlar ko‘rsatiladi. Bu maqsadda bolalarni zo‘ravonlikdan himoya 29 qilish faoliyatini bevosita amalga oshiruvchi davlat organlari va tashkilotlardan tegishli soha mutaxassislari jalb etilib quyidagi xizmatlar ko‘rsatiladi:  zo‘ravondagi emotsional barqarorlikni ta’minlash, ota-onalik salohiyati, mas’uliyati va ko‘nikmalari hamda zo‘ravonlik oqibatlarini anglashi uchun psixologik, pedagogik va ijtimoiy yordam ko‘rsatish;  oila a’zolarining huquqiy savodxonligini oshirish;  zo‘ravonda ruhiy-asab buzilishlar kuzatilganda majburiy tibbiy davolash choralarini ko‘rish;  spirtli ichimliklar, giyohvand, psixotrop yoki kuchli ta’sir etuvchi boshqa moddalarni muntazam iste’mol qiladigan ota-onalarni ixtisoslashtirilgan diagnostika va davolash muassasalarida majburiy davolanishini ta’minlash;  zo‘ravonlikka bilvosita ta’sir qilgan iqtisodiy qiyinchiliklarni bartaraf etish uchun oilaning moddiy barqarorligini ta’minlash (ish bilan yoki o‘zini- o‘zi band etish, kasb va hunarga o‘qitish) choralarini ko‘rish. 14 Zo‘ravonlik sodir etish xavfidan kelib chiqib xavf omillarini bartaraf etish uchun oilani mustahkamlash va qo‘llab quvvatlashga qaratilgan qonunchilikda taqiqlanmagan boshqa chora-tadbirlar ko‘rilishi mumkin. Bolaning hayoti va sog‘lig‘i bevosita xavf ostida qolganda vakolatli organ bolani ota-onadan (ularning o‘rnini bosuvchi shaxslardan) yoki ularning biridan, o‘z qaramog‘iga olgan boshqa shaxslardan zudlik bilan olishga haqlidir. Bolani zudlik bilan olish MFY dalolatnomasi asosida amalga oshiriladi. Bola olinganda vakolatli organ tezda prokurorga xabar berishi, bolani vaqtincha muayyan yerga joylashtirishi va MFY dalolatnomasi tuzilgandan keyin 7 kun ichida ota-onani ota-onalik huquqini cheklash to‘g‘risida sudga da’vo kiritishi shart.  bolaning eng ustun manfaatlariga muvofiq sharoit yarata oladigan ota- onaning birinikiga;  bolaning qarindoshlarinikiga;  bolaga g‘amxo‘rlik ko‘rsatish istagini bildirgan shaxsnikiga; 14 http://www.insonhuquqlari.uz/oz/news/ijtimoiy-nafaqalar-faqat-muhtojlarga-beriladi 30  vakolatli organda hisobda turgan shaxslarnikiga;  tazyiq va zo‘ravonlikdan jabrlanuvchilarga yordam ko‘rsatish bo‘yicha maxsus markazlarga;  bola sog‘lig‘ida muammo bo‘lganda tibbiyot muassasasiga;  voyaga yetmaganlarga ijtimoiy-huquqiy yordam ko‘rsatish markazlariga. Bolani oilaga joylashtirishning imkoniyati bo‘lmagan taqdirda, uni ixtisoslashtirilgan muassasalarga joylashtirish oxirgi choradir. Sudning ota-onani ota-onalik huquqini cheklash to‘g‘risidagi qarori qabul qilingach, bolaning boshqa joyda yashab turishi muddati himoya rejasida belgilanadi. Qo‘llanilgan jazo chorasidan, sudlanganlik holati tugatilganligidan yoki olib tashlanganligidan hamda o‘ziga nisbatan amnistiya yoki afv etish akti qo‘llanilganligidan qat’i nazar jinsiy zo‘ravonlik bilan bog‘liq jinoyat sodir etgan shaxslarning ta’lim, tarbiya, bolalar sog‘lomlashtirish, sport va ijodiy tashkilotlarida ishlashi hamda bolalar bilan bevosita ishlashni nazarda tutuvchi boshqa faoliyat turlari bilan shug‘ullanishi taqiqlanadi. Jinsiy zo‘ravonlarning reyestri yuritiladi, ular reyestrda bo‘lgan davrda ichki ishlar organlari tomonidan profilaktik hisobga olinadi. Reyestrga kiritilgan shaxslar yashash joyi va ish joyini o‘zgartirganda bu haqda tegishli ichki ishlar organlariga xabar berishlari shart. Zo‘ravonlikdan jabrlanuvchiga yordam ko‘rsatgan shaxslarga ma’lum bo‘lib qolgan barcha shaxsga doir ma’lumotlar shaxsga doir ma’lumotlar to‘g‘risidagi qonunchilik bilan qo‘riqlanadi. Zo‘ravonlikdan jabrlanuvchining shaxsiga doir ma’lumotlari ishonib topshirilgan yoki kasbiy, xizmat va mehnat majburiyatlarini bajarishi munosabati bilan bu ma’lumotlar o‘ziga ma’lum bo‘lib qolgan shaxslar ushbu ma’lumotlarni oshkor etgan yoki oshkor etilishga yo‘l qo‘ygan taqdirda qonunda belgilangan tartibda javobgarlikka tortiladi. Ta’lim muassasalarida intizomiy jazo chorasi sifatida zo‘ravonlikni har qanday shakli, shu jumladan jismoniy jazo va boshqa shafqatsiz xatti-harakatlarni amalga oshirish yoki qadr-qimmatni kamsituvchi 31 muomalani qo‘llashga yo‘l qo‘yilmaydi. Ta’lim muassasalarida bolalarga nisbatan zo‘ravonlik masalalari bo‘yicha mas’ul shaxslar belgilanadi. Bolalarni zo‘ravonlikdan himoya qilishda ta’lim muassasasi rahbariyati zo‘ravonlikka olib keluvchi sabablar hamda shart-sharoitlarni bartaraf etishi, ta’lim muassasasida inson huquqlari va qadr-qimmatini hurmat qilishga asoslangan zo‘ravonliksiz munosabatlarni shakllantirishi, xavfsiz va ijobiy psixologik muhitni tashkil etishi va uni ta’minlash choralarini ko‘rishi shart. XULOSA Xulosa qilib, milliy qonunchiligimizda bola huquqlari bilan bog‘liq bo‘lgan qonun hujjatlari soni 40 dan, qonunosti hujjatlari soni 500 dan ortiqni tashkil etadi. Bu esa o‘z navbatida, bola huquqlari sohasidagi qonunchilik bilan ixtisoslashgan holda ish olib borish hamda uning ijrosi bo‘yicha ta’sirchan mexanizmlarni yaratish zaruriyatini yuzaga keltirdi. Bir guruh deputatlar tashabbusi bilan ishlab chiqilgan “O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisning Bola huquqlari bo‘yicha vakili (Bolalar ombudsmani) to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi qonuni loyihasi bugungi kunda dolzarb ahamiyatga ega. Qonun loyihasida Bolalar ombudsmanini saylash tartibi, vazifalari, huquqlari va majburiyatlari, faoliyatining asosiy jihatlari, murojaatlarni ko‘rib chiqish tartib-taomillari, davlat organlari va fuqarolik jamiyati institutlari bilan hamkorligi belgilanmoqda. Shuningdek, Bola huquqlari bo‘yicha vakil har yili O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi palatalariga bola huquqlari, erkinliklari va qonuniy manfaatlarini himoya qilish to‘g‘risidagi qonunchilikka davlat organlari, shu jumladan, huquqni muhofaza qiluvchi organlar tomonidan rioya qilinishi holati haqida ma’ruza taqdim etishi nazarda tutilmoqda. 15 Yana bir muhim jihat, loyihada Bola huquqlari bo‘yicha vakilning bolaga nisbatan qiynoqqa solish va boshqa shafqatsiz, g‘ayriinsoniy yoki qadr-qimmatni 15 Erkin va farovon, democrat Uzbekiston davlatini birlashma barpo. O zbekiston Respublikasi Prezidenti ʻ lavozimiga kirishish tantanali marosimiga bag ishlangan Oliy Majlis palatalarining qushma majlisidagi ʻ nutk /Sh.M. Mirziyoyev. - Toshkent: “O‘zbekiston”, 2016. -56 b. 32 kamsituvchi muomala hamda jazo turlarini qo‘llashning oldini olishga doir faoliyati alohida moddada keng tarzda bayon etilmoqda. Albatta, bolalarning huquq va erkinliklari hamda qonuniy manfaatlarini himoya qilish bilan bog‘liq munosabatlar asosan hududlarda amalga oshiriladi. Shu nuqtayi nazardan, Bola huquqlari bo‘yicha vakilning Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahridagi mintaqaviy vakillari faoliyati yo‘lga qo‘yilishi belgilanmoqda. Bolalarning huquq hamda qonuniy manfaatlarini himoya qilish yuzasidan murojaatlarni ko‘rib chiqishning o‘ziga xos xususiyatlari mavjud. Shuning uchun, qonun loyihasida Bola huquqlari bo‘yicha vakil tomonidan arizalar, takliflar, ayniqsa, shikoyatlarni ko‘rib chiqish tartib-taomillari batafsil mustahkamlanmoqda. Yana bir tashvishlanarli holat – keyingi vaqtlarda bolalar bilan bog‘liq huquqbuzarliklar, bolaga qarshi jinoyatlar uchramoqda. Ushbu holatlarda bolaning huquq va qonuniy manfaatlarini himoya qilishning kafili bo‘lishi nuqtayi nazaridan Bola huquqlari bo‘yicha vakilning tergovga qadar tekshiruvni amalga oshiruvchi organ, surishtiruv, dastlabki tergov organlari, prokuratura va sud bilan hamkorligi ham belgilab qo‘yilmoqda. Qonun loyihasini ishlab chiqish jarayonida Norvegiya, Daniya, Shvetsiya, Finlyandiya, Yangi Zelandiya, Kanada, Avstriya, Rossiya, Qozog‘iston kabi xorijiy mamlakatlarning tajribasi o‘rganildi. Albatta, mazkur qonun loyihasining qabul qilinishi Bolalar ombudsmani bolaning huquq va erkinliklarini hamda qonuniy manfaatlarini himoya qilishning muhim kafili bo‘ladi. Shu bilan birga, bolaning shaxsiy, ijtimoiy-iqtisodiy hamda madaniy huquqlarini ta’minlanishiga xizmat qiladi. 33 FOYDALNILGAN ADABIYOTLAR I. Prezident asarlari va ma’ruzalari 1. Erkin va farovon, demokrat Uzbekiston davlatini birlashma barpo. O zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga kirishish tantanali ʻ marosimiga bag ishlangan Oliy Majlis palatalarining qushma ʻ majlisidagi nutk /Sh.M. Mirziyoyev. - Toshkent: “O‘zbekiston”, 2016. -56 b. 2. 2016-yilda Mamlakat izhtimoiy-iktisodiy rivojlantirishning asosi yakunlari va 2017 yilga mo ljallangan iktisodiy dasturning eng ʻ muhim ustuvor yo nalishlariga bag ishlangan Vazirlar Mahkamasidan ʻ ʻ olingan ma ruza, 2017 yil 14 yanvar. - Toshkent: “O‘zbekiston”, ʼ 2017.-104 b. II. Vazirlar mahkamasi qarorlari va buyruqlari 1. https://lex.uz/uz/docs/-4260490 2. https://kun.uz/uz/16311523 3. https://www.uza.uz/oz/posts/ehtiyojmand-va-imkoniyati-cheklangan-bolalar- bepul-tibbiy-va-protez-ortopedik-buyumlar-bilan-taminlanadi_330071 4. http://www.insonhuquqlari.uz/oz/news/ijtimoiy-nafaqalar-faqat-muhtojlarga- beriladi 5. https://parliament.gov.uz/en/articles/638 III. Asosiy adabiyotlar 34 1. Furmanov I.A., Alad'in A.A., Furmanova N.V. Psixologicheskaya osobennosti detey, lishennix roditel'skogo popechitel'stva. – Mn.: Tesey, 1999. – 160 s. 2. Safonova T.Ya., Simbal Ye.I Jestokoe obrashenie s det'mi i- yego posledstviya; // Jestokoe obrashenie s det'mi: sushnost', prichini, sosial'nopravovaya zashita. Mi, 1993. 3. Posledstviya seksual'nix i psixologicheskix travm detstva// Psixol. jurnal, № 5. – t.13, 1992. – S.120-129. 4. Sokolova Ye.T. Vliyanie na samoosenku narusheniy emosional'nix kontaktov mejdu roditelem i rebenkom i formirovanie anomaliy lichnosti // Sem'ya i formirovanie lichnosti. M.: MRU im. M.VShomonomova, 1981. 5. Ta lim muassasasida zo‘ravonlikning oldini olish. Uslubiy qo‘llanma / V. ʼ Adescalita, R. Josanu, I. Moldovanu, T. Epoyan tomonidan tahrirlangan - Kishinyov, 2017 .-- 128b. 6. Volkova E.N., Volkova I.V., Isaeva O.M. Bolalarga nisbatan zo‘ravonlikning tarqalishini baholash // Ijtimoiy psixologiya va jamiyat. 2016. 7-jild. No 2. 19-34-betlar. 7. Aptikieva L.R., Aptikiev A.X., Bursakova M.S. Zo‘ravonlikdan omon qolgan o‘smirlar bilan psixologik-pedagogik ishlarni tashkil etish // Orenburg davlat universitetining axborotnomasi No 9 (170), 2014. P.4-9. 8. Malkina-Pykh IG Inqirozli vaziyatlarda psixologik yordam - Moskva: Eksmo nashriyoti, 2005. - 960 p. IV. Internet resurslar 3. https://uza.uz/oz/posts/bolalar-ombudsmani-bolaning-huquq-va- erkinliklarini-himoya-qilishning-muhim-kafili_534288 4. https://lex.uz/docs/-104720?ONDATE=08.05.2023 5. https://lex.uz/acts/-104720 6. https://www.gazeta.uz/oz/2023/10/13/project/ 35

BOLALARGA NISBATAN SHAFQATSIZ MUNOSABAT: BELGILARI, ANIQLASH VA YORDAM KO‘RSATISH USULLARI

Mundarija:

KIRISH………………………………………………………………………....….3 
I BOB. BOLALARGA NISBATAN SHAFQATSIZ MUNOSABATDA BOLADAGI PSIXOLOGIK TA’SIR VA O‘ZGARUVCHANLIK 

  1. Bolalarga nisbatan shafqatsiz munosabat yuzaga kelishi sabablari va tarixi....5
  2. Bolalarga nisbatan shafqatsiz munosabatlarda psixologik jarayaon..............13

II BOB. BOLALARGA NISBATAN SHAFQATSIZ MUNOSABAT: BELGILARI, ANIQLASH VA YORDAM KO‘RSATISH USULLARI

2.1.    Bolalarga nisbatan shafqatsiz munosabat: belgilari, aniqlash va yordam ko‘rsatish usullari................……………………...............................……...19

2.2.    Bolalarga nisbatan shafqatsiz munosabatlarga qarshi ko‘rilayotgan qonuniy choralar.………..............................................................…………....…..….23

XULOSA …………………………………………………………..………….….32

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI.…………………....….…34

Sotib olish